2019 3(59) DOI: 10. /arc190305 Wprowadzenie Rysunek konturowy był najprostszym, chronologicz- nie najwcześniejszym środkiem wyrazu ludzkiej świado- mości wzrokowej. W dalszej ewolucji kolejne stadium widzenia ujawniło już kontur wypełniony rysunkiem linear nym. Proces rozwoju obrazowania i metody wyko- nywania obrazów w niezwykły sposób prezentuje ekspo- zycja w nowo otwartym Lascaux International Center of Art parietal1. * ORCID: 0000-0002-8255-0326. Wydział Wzornictwa, Akademia Sztuk Pięknych w War szawie/Faculty of Design, Academy of Fine Arts in Warsaw. 1 Po odkryciu (1940) przez czterech chłopców malowideł naścien- nych w jaskiniach Lascaux grota była udostępniona do zwiedzania do 1963 r. Jednak już w latach 60. XX w. naukowcy widzieli negatywne skutki eksplorowania groty przez turystów. W jaskini na malowidłach pojawiły się glony. Decyzją ówczesnego ministra kultury André Malraux jaskinia została natychmiast zamknięta. W grocie do dziś trwają prace, konserwatorzy walczą z pojawiającymi się grzybami i pleśnią. Introduction Contour drawing was the simplest and chronologically earliest means of expression of human visual conscious- ness. In further evolution, the next stage of vision already revealed an outline filled with a linear drawing. The im- aging development process and image performance meth- ods are presented in an unusual way at an exhibition in the newly opened Lascaux International Center of Art parietal1. The works of Paleolithic hunters not only prove their ability to use tools, but above all they show the way of 1 After the discovery (1940) of wall paintings in Lascaux caves by four boys, the grotto was open to the public until 1963. However, as early as in the 1960s, scientists saw negative effects of tourists exploring the cave. Algae appeared on the paintings in the cave. By decision of the then Minister of Culture André Malraux the cave was immediately closed. Works are still going on in the cave, conservators-restorers are fighting against the emerging fungi and mold. Agnieszka Rożnowska-Jasiewicz* Znaczenie rysunku. Rysunek jako środek poszukiwania formy The importance of drawing. Drawing as a means of seeking form Dziecko, które po raz pierwszy otrzymało ołówek i papier, na ogół nie wie zbyt dobrze, co z nimi zrobić, toteż najczęściej zaczyna po prostu bębnić ołówkiem po powierzchni papieru. Ale tu spotyka je przyjemna niespodzianka. Uderzenie nie tylko powoduje hałas, lecz także przynosi skutki wizualne, coś wydobywa się z końca ołówka i zostawia ZNAK na papierze. Tak powstaje pierwsza linia. D. Morris [1, s. 176] A child who gets a pencil and paper for the first time, generally, does not know very well what to do with them, so most often she/he just starts drumming with a pencil on the surface of paper. But here the child encounters a pleasant surprise. The impact not only causes noise, but it also brings visual effects, something comes out from the end of the pencil and leaves a SIGN on the paper. This is how the first line is created. D. Morris [1, p. 176] 34 Agnieszka Rożnowska-Jasiewicz seeing Cro-Magnon man. What prompted Cro-Magnon man to do this kind of notation? We do not know, but we know for sure that the method of drawing record was shaped for a long time and on the basis of layered over- lapping representations it is possible to notice an impres- sive development of the way of imaging. Therefore, we can put forward a thesis that drawing is one of the oldest ways of communication and its meaning is comparable to the alphabet with which we write down words. Drawing has been accompanying man since the dawn of time and evidence of drawing activity is still being discovered in caves of France and Spain. Painting pictures – a graphic expression of the re- search sense – has been important for our species for thousands of years – writes Desmond Morris [1, pp. 175, 176] – the drawing itself has become a means of commu- nication with the world, a mimetic description of events, record, notation, and a system of signs. Man marked his area deriving fascinations from draw- ing similar to those a child experiences while drawing his or her first pictures. The moment of a graphic discovery was probably an amazing prize; a possibility of meaning and marking one’s own area with a drawing has become a perfect form of communication apart from language. In ancient times graphein, then graphis – a term attributed to both drawing, painting and writing (Vitruvius); then the word linea began to be understood as a line – pictura lin- earis (Pliny) and the Renaissance term Disegno was the former word for disigno which in turn was derived from signo – sign. According to the 16th and 17th century the- ories, disegno was supposed to be the same as the idea of a work of art and understood in this way, it reigned over all arts. The terms which define drawing changed de- pending on how drawing itself was understood; once re- lated to writing, sometimes close to the meaning of lining and drafting. Continuing the analyses of the meaning and place of drawing, it is necessary to refer to the etymolog- ical source in which Alexander Brückner writes: line and scratch – from the German language: riss, scratch – crack, face scar; draw yourself – fall apart; line – sign, feature; features – of face, character, outline of something; draw – make lines, draw with a pen, drawing, drawing-like, cartoonist [2]. Dictionaries of the Polish language reveal a whole range of synonyms such as line, draft, contour, engrave, write, stain, colour, dye, dyeing, so from this point it is easier for us to understand the scope the area of drawing covers. In postmodern times, the borders of drawing elude the generally accepted definitions and it mixes freely with various categories of artistic expres- sion, painting, performance, and video. Its openness and smoothness makes it possible to do extensive research on the ontological meaning of the image. The language of drawing creates a unique record, its authenticity is re- vealed in the line, draft, tool used by its author, […] it is both a place of experiment but also of fun at the same time [3, p. 193]. Andrzej Kostołowski drafts a pyramid of drawing cre- ating a cross-section from utilitarian drawing up to artistic drawing. In his lecture, he meticulously enumerates all forms of drawing activity dividing them into particular Dzieła paleolitycznych myśliwych nie tylko dowodzą ich umiejętności posługiwania się narzędziami, ale przede wszystkim ukazują sposób widzenia człowieka kroma- niońskiego. Co skłaniało człowieka z Cro-Magnon do ta- kiego rodzaju notacji? Nie wiemy, ale wiemy na pewno, że sposób rysunkowego zapisu kształtował się przez długi czas i na podstawie nakładających się warstwowo przed- stawień można zauważyć imponujący rozwój sposobu obrazowania. Można zatem wysunąć tezę, że rysunek jest jednym z najstarszych sposobów porozumiewania się, a jego znaczenie jest porównywalne do alfabetu, którym zapisujemy słowa. Rysunek towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów, a dowody rysunkowej aktywności od- krywamy do dziś w grotach Francji i Hiszpanii. Malowanie obrazów – graficzny wyraz zmysłu badaw- czego – miał od tysięcy lat istotne znaczenie dla naszego gatunku – pisze Desmond Morris [1, s. 175, 176] – sam ry- sunek stał się środkiem komunikacji ze światem, mimetycz- nym opisem zdarzeń, zapisem, notacją, systemem znaków. Człowiek znaczył swój obszar, czerpiąc z rysowania fascynacje, jakich doznaje dziecko rysujące swe pierw- sze obrazki. Moment odkrycia graficznego był zapewne niezwykłą nagrodą; możliwość znaczenia i zaznaczania własnego obszaru rysunkiem stała się poza językiem doskonałą formą komunikacji. W czasach starożytnych graphein, następnie graphis – określenie przypisywane zarówno rysowaniu, malowaniu i pisaniu (Witruwiusz); następnie słowo linea zaczęto rozumieć jako kreskę – pictura linearis (Pliniusz), a renesansowe określenie Disegno to dawniejsze słowo disigno, pochodzące z ko- lei od signo – znak. Według XVI- i XVII-wiecznych teorii disegno miał być tym samym, co idea dzieła, tak pojmowany królował nad wszystkimi sztukami. Terminy określające rysunek zmieniały się w zależności od tego, jak rozumiano samo rysowanie; raz pokrewne pisaniu, innym razem bliskie znaczeniu liniowania, kreślenia. Analizując dalej znaczenie i miejsce rysunku, należy się- gnąć do etymologicznego źródła, w którym Aleksander Brückner pisze: rys i rysa – z języka niemieckiego: riss, rysa – szpara, szrama na twarzy; rysować się – rozpa- dać; rys – znak, cecha; rysy – twarzy, charakteru, zarys czegoś; rysować – robić rysy, kreślić piórem, rysunek, rysunkowy, rysownik [2]. Słowniki języka polskiego od- krywają przed nami całą gamę synonimów takich jak: liniować, kreślić, konturować, rytować, pisać, punkto- wać, plamić, barwić, farbować, z tego punktu łatwiej nam zrozumieć zasięg, jaki obejmuje obszar rysunku. W czasach ponowoczesnych granice rysunku wymyka- ją się ogólnie przyjętym definicjom, on sam miesza się swobodnie z różnymi kategoriami wypowiedzi arty- stycznej, malarstwem, performance, wideo. Jego otwar- tość i płynność pozwala na szeroko zakrojone badania nad ontologicznym znaczeniem obrazu. Język rysunku tworzy niepowtarzalny zapis, jego autentyczność ujaw- nia się w linii, kresce, użytym przez autora narzędziu, […] jest zarazem miejscem eksperymentu, ale i zabawy w tym samym momencie [3, s. 193]. Andrzej Kostołowski kreśli piramidę rysunku, tworząc przekrój od rysunku utylitarnego aż do rysunku artystycz- nego. W swoim wykładzie skrupulatnie wylicza wszelkie Znaczenie rysunku. Rysunek jako środek poszukiwania formy /The importance of drawing. Drawing as a means of seeking form 35 categories. Thanks to his pyramid of drawing (Fig. 1), Ko stołowski emphasizes the importance of its role. But this is not everything. Magdalena Ujma in her reflections on drawing even claims that only a few can do without it. According to the words of Leszek Brogowski [5], thanks to the art of drawing, we can see more – by contouring things we can not only see things but also get to know them. Walter Benjamin wrote about the extraordinary impor- tance of drawing in the early 20th century stating that […] a duct or graphic line can be defined in contrast to the background, i.e. a sphere that is both visual and meta- physical (after: [4, p. 14]), [6]. Paul Klee extended these considerations to the psychological aspect saying: […] drawing is not ultimately just a drawing, no matter how individual character it would have. It is a symbol and the deeper the projection lines formed in the imagination pen- etrate into the higher dimensions, the better [7, p. 290]. Apart from the immanent layer, Klee’s drawings perfectly reveal “from sketch to picture” thought processes, where the sketch constitutes a skeletal structure of the work. The process of drawing autonomy has evolved over the centuries: Greek artists in the 5th century B.C. were focused mainly on the image of a beautiful body. The Gothic artist treated artistic techniques and solutions as a means to reach the goal [8, p. 193]. Drawing served primarily as a tool in the process of shaping a painting, sculptural or architectural work, standing in the shadow of great fields of art. A student for many years apprenticed in the master’s workshop to master the ability to depict individual scenes, but he was unfamiliar with the process of drawing from observations, […] the more noteworthy is the fact that in the 13th century some artists began to draw from nature. They did so when there was no con- ventional model to which they could refer [8, p. 196]. formy aktywności rysunkowej, dzieląc je na poszczegól- ne kategorie. Dzięki stworzonej przez siebie piramidzie rysunku (il. 1) podkreśla, jak ważną odgrywa on rolę. Ale to nie wszystko. Magdalena Ujma w rozważaniach na te- mat rysunku wręcz twierdzi, że tylko nieliczni potrafią się bez niego obejść. W myśl słów Leszka Brogowskiego [5] dzięki sztuce rysunku możemy widzieć więcej – poprzez obrysowywanie konturem możemy nie tylko zobaczyć rzeczy, ale je poznać. O niezwykłej wadze rysunku pisał w początkach XX w. Walter Benjamin, zaznaczając, że […] dukt czy linia gra- ficzna jest do zdefiniowania w kontraście do tła, czyli sfe- ry, która jest zarówno wizualna, jak i metafizyczna (za: [4, s. 14]), [6]. Paul Klee poszerzył te rozważania o aspekt psychologiczny, twierdząc: […] rysunek nie jest ostatecz- nie tylko rysunkiem, bez względu na to, jak samodzielny charakter by mu się nadało. Jest symbolem, a im głębiej linie projekcyjne powstałe w wyobraźni wnikają w wyższe wymiary, tym lepiej [7, s. 290]. Rysunki Klee poza war- stwą immanentną doskonale ujawniają procesy myślowe „od szkicu do obrazu”, gdzie szkic stanowi konstrukcję szkieletową dzieła. Proces autonomizacji rysunku kształtował się na prze- strzeni wieków: Greccy artyści działający w V w. p.n.e. byli skoncentrowani głównie na wyobrażeniu pięknego ciała. Gotycki twórca traktował artystyczne techniki i roz- wiązania jako środek do celu [8, s. 193]. Rysunek służył przede wszystkim jako narzędzie w procesie kształtowa- nia się dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego czy architekto- nicznego, stojąc w cieniu wielkich dziedzin sztuki. Uczeń przez wiele lat terminował w warsztacie mistrza, tak by opanować umiejętność przedstawiania poszczególnych scen, ale nieznany był mu proces rysowania z obserwacji, […] na tym większą uwagę zasługuje fakt, że w XIII w. niektórzy twórcy zaczęli rysować z natury. Czynili tak, gdy nie było konwencjonalnego wzoru, do którego mogli- by się odwołać [8, s. 196]. W dziele Rzecz o malarstwie Cennino Cennini podkreśla wagę rysunku, mówiąc, że […] podstawą sztuki i wszystkich jej rękoczynów jest ry- sunek [9, s. 21]. Wiek XVI przynosi wielki triumf rysun- ku. Jedna z wystaw toskańskiego Cinquecenta nosi tytuł Il primato del disegno (Prymat rysunku). Frederico Zuc- caro, twórca Akademii Świętego Łukasza, na jednym ze sklepień umieścił fresk pt. Disegno – padre delle tre arti. Podobne stanowiska prezentowali Leon Battista Alberti, Lorenzo Ghiberti, Donatello, Leonardo czy Michał Anioł. Szkice – pensieri wykraczały poza plastyczną material- ność, że o ich formie decydowała nie tylko ręka arty- sty, ale i może przede wszystkim, jego umysł kierowany częściowo podświadomością. W akcie twórczym w jego pierwszym impulsie, sprzęgnięty z dłonią koncept wyrażał się poprzez rysunkowa notatkę, szkic [10]. Imponujące są szkicowniki artystów zawierające setki szkiców, ukazujące proces kształtowania się myśli i kon- cepcji; i bez względu na to, czy są to rysunki Albrechta Dürera, Leonarda, Rembrandta, Edgara Degasa czy Hen- riego Matisse’a, Jeana Fautriera, Alberto Giacomettiego, możemy na podstawie tych zapisów odczytać myśli i inten- cje autora, zrozumieć sposób widzenia. Rysunek ujawnia postrzeganie świata, rzeczy, zdarzeń, które zdecydowanie Il. 1. Piramida rysunku (rys. A. Kostołowski, [4]) Fig. 1. Pyramid of drawing (by A. Kostołowski, [4]) 36 Agnieszka Rożnowska-Jasiewicz zmieniają swój ogląd w momencie, gdy bierzemy do ręki ołówek. Inaczej mówiąc, widzimy dwie różne rzeczy. Przedmiot, do którego przywykły nasze oczy, staje się zu- pełnie inny, kiedy chcemy go narysować: spostrzegamy, że znaliśmy go, że nigdy nie widzieliśmy go naprawdę. Oko aż do tego momentu było tylko pośredni kiem [11, s. 40]. Degas był zafascynowany rysunkiem, studiował ruch modelek, z pasją i ogromną dyscypliną dociekał za- leżności zachodzących pomiędzy widzeniem a rysowa- niem. Już wówczas zdawano sobie sprawę ze złożoności procesu obserwacji i dalej przeniesienia obrazu na papier, albowiem pomiędzy obserwującym okiem a rysującą ręką jest jeszcze umysł i pamięć. Każdy rzut oka na modela, każda linia nakreślona przez oko staje się momentalnie elementem wspomnienia i ręka na papierze zapożycza wspomnienia prawa ruchu. Rysunek wizualny przekształ- ca się w rysunek manualny [11, s. 42]. Wracając do wyodrębniania się rysunku jako autono- micznej dyscypliny, należy podkreślić, że przełomowym momentem w historii sztuki była wystawa From Guys to Boys zorganizowana przez Wernera Haftmanna w 1964 r. Objęła ona aż 500 rysunków 112 artystów, wskazując nową-starą dyscyplinę jako niezwykle ważne instrumen- tarium w warsztacie artysty. Wystawa ta przygotowa- ła grunt pod przegląd rysunku w ramach Dokumenta 6 w 1977 r. w Kassel, które to zdecydowanie wyodrębniło rysunek spośród pozostałych dyscyplin artystycznych. Wielofunkcyjność rysunku wykorzystywana w szerokim spektrum aktywności człowieka podkreśliła tylko jego atrakcyjność i bezpośredniość. Lata 60. XX w. wraz z całą awangardową odwagą i chęcią penetracji różnych obsza- rów aktywności ludzkiej wpłynęły na renesans rysunku. Rysunek uzyskał odtąd nową pozycję i wartość – komen- tuje Bożena Kowalska w katalogu do Międzynarodowego Triennale Rysunku – zyskał autonomię i poszerzył swoje funkcje. Rozwinął nieopisane bogactwo przesłań i form: od publicystyki do modlitwy, od naiwnego szkicu natury do naukowo-filozoficznej notacji, od zapisu ulotnej reflek- sji do wyabstrahowanej intelektualnie, systemowej doku- mentacji dokonującego się w czasie procesu, od ekspresji gestu do precyzji komputera [12, s. 24]. Rysunek a proces projektowy Pracując na styku dwóch światów: projektowego i ar- tystycznego, obserwuję wzajemne przenikanie się pew- nych problemów; rysunek stanowi pierwotny zapis, doku- mentuje obserwacje, emocje i myśli. W pracy projektanta stanowi ważne narzędzie w procesie rozwoju projektu, w świecie nauki pozwala na szybkie zapisy w postaci dia- gramów, rysunków roboczych. Z rodzących się koncepcji i myśli, tworzonych szybkich zapisów i notatek ostatecz- nie powstają niezwykłe dzieła w postaci budynków, mebli, obiektów, maszyn. Oglądając rysunki Franka Gehry’ego, Enzo Mariego, Gaetana Pesce, Pierre’a Paulina, Mariano Fortuny’ego, Madame Gres, Yoshiego Yamamoto, Soni Delauey i wielu innych projektantów: produktu, ubrań, ar- chitektury i innych, bardzo często mamy możliwość prze- śledzenia całej drogi projektowej, skrupulatnie notowa- nej przez media rysunkowe, szukające wnikliwie formy, In the work On Painting, Cennino Cennini emphasizes the importance of drawing saying that […] the basis of art and all its handiwork is drawing [9, p. 21]. The 16th cen- tury brings a great triumph of drawing; one of the Tuscan Cinquecent exhibitions is entitled Il primato del disegno (Primacy of Drawing). Frederico Zuccaro, the founder of the Saint Luke Academy, placed a fresco on one of the vaults entitled Disegno – padre delle tre arti. Leon Batti sta Alberti, Lorenzo Ghiberti, Donatello, Leonardo da Vinci and Michelangelo presented similar approaches. Sketches – pensieri went beyond the artistic materiality, that their form was determined not only by the artist’s hand, but perhaps above all, his mind partly driven by the subconscious. In the creative act, in its first impulse, the concept coupled with the hand was expressed through a drawing note, sketch [10]. The artists’ sketchbooks with hundreds of sketches showing the process of shaping thoughts and concepts are impressive; and regardless of whether they are drawings by Albrecht Dürer, Leonardo da Vinci, Rembrandt, Edgar Degas or Henri Matisse, Jean Fautrier, Alberto Giaco- metti, on the basis of these records we can read the au- thor’s thoughts and intentions as well as understand their manner of seeing things. Drawing reveals perception of the world, things, events which definitely change their look when we take a pencil in our hand. In other words, we see two different things. The object our eyes are ac- customed to becomes completely different when we want to draw it, i.e. we see that we knew it and that we never really saw it. Up to this point, the eye was only an inter- mediary [11, p. 40]. Degas was fascinated with drawing and he studied the movement of models; with passion and enormous discipline he studied the relationships between vision and drawing. Already at that time, they were aware of the complexity of the observation process and the sub- sequent transfer of an image to paper because between an observing eye and a drawing hand there are still mind and memory. Each glance at a model, each line drawn by the eye immediately becomes an element of the memory and a hand on paper borrows the memories of the law of movement. A visual drawing is transformed into a manual drawing [11, p. 42]. Returning to the emergence of drawing as an auton- omous discipline, it should be emphasized that a break- through moment in the history of art was the exhibition From Guys to Boys, which was organized by Werner Haft- mann in 1964. It covered as many as 500 drawings by 112 artists, indicating the new-old discipline as an extremely important instrument in the artist’s workshop. This exhi- bition prepared the ground for a review of drawing under Document 6 in Kassel in 1977, which definitely separated drawing from other artistic disciplines. The multifunc- tionality of drawing which is used in a wide spectrum of human activity only emphasized its attractiveness and di- rectness. The 1960s, along with all avant-garde courage and a desire to penetrate various areas of human activ- ity, influenced the drawing’s renaissance. Drawing has since acquired a new position and value – comments Bożena Kowalska in the catalogue to the International Drawing Triennial – it gained autonomy and expanded Znaczenie rysunku. Rysunek jako środek poszukiwania formy /The importance of drawing. Drawing as a means of seeking form 37 skali, kształtu czy koloru. Juhani Pallasmaa, fiński ar- chitekt i antropolog w swoich fenomenologicznych ba- daniach zwraca się w kierunku odczuwania świata po- przez ciało, a dokładniej poprzez skórę. W Myślącej dłoni i Oczach skóry możemy odszukać rozważania poświęco- ne taktylnemu odczuwaniu świata, zapomnianemu języ- kowi doznań haptycznych, gdzie istotną rolę odgrywają ręce. W przedmowie do Myślącej dłoni Ewa Klekot pod- kreśla znaczenie rąk w procesie antropogenezy i dalszego rozwoju osobniczego homo sapiens, który kształcił umie- jętności manualne, dając jednocześnie miejsce rozwojowi mowy. Dłoń, która myśli, u Pallasmy przeważnie trzyma ołówek, piórko, pędzel-narzędzia, które potrafią zakorze- niony w doświadczeniu całego ciała gest ręki skoncentro- wać w jednym małym znaku [13, s. 9]. Pallasmaa z wielką uwagą podkreśla rolę rysunku w procesach poznawczych, uosabia go z pewnego rodzaju łącznikiem rzeczywistości zewnętrznej z rzeczywistością wewnętrzną. Kiedy szki- cuję kontur przedmiotu, ludzkiej postaci lub krajobra- zu, faktycznie czuję i dotykam powierzchnię przedmiotu mojej uwagi i nieświadomie wyczuwam oraz uwewnętrz- niam jego charakter. Oprócz uzyskania związku pomiędzy przedmiotem obserwacji i jego zarysem, naśladuję rytm linii moimi mięśniami, a obraz staje się ostatecznie zapi- sem mojej pamięci mięśniowej [14, s. 99]. Dydaktyka Program dydaktyczny w prowadzonej przez mnie (od 2010 r.) Pracowni Rysunku obejmuje 2-letni proces dy- daktyczny, podczas którego studenci mają możliwość poznania całego spektrum problematyki związanej z per- cepcją wzrokową, szeroko pojętym warsztatem rysunko- wym, a w dalszych poszukiwaniach odpowiednim jego zastosowaniem. Rysunek staje się dla nich formą indywidualnej wy- powiedzi, która poparta jest wnikliwą obserwacją ota- czającego świata. Umiejętnie wykorzystane narzędzie rysunkowe ułatwia w znacznej mierze rozwój koncep- cji i idei. Założenia ogólne pracowni oscylują wokół problemów takich jak człowiek, przedmiot, przestrzeń, a związane z nimi ćwiczenia stanowią wyjście do dialo- gu, rozwoju wrażliwości i wyobraźni studentów. Wśród ćwiczeń i tematów znajdują się takie jak rysunek ciałem, rysunek ma teriałami naturalnymi, dotyk, obszary ry- sunkowe – szkicownik, doświadczanie miejsca, szybkie szkice postaci, szybkie szkice przestrzeni, linia unika li- nii – linia spotyka linię, oraz szereg klasycznych ćwiczeń rysunkowych pobudzających umysł do obserwacji, do- konywania analizy i syntezy otaczającego świata i zasta- nych zdarzeń. Zdjęcia ilustrujące artykuł prezentują tematy realizo- wane w Pracowni Rysunku w Katedrze Mody Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie oraz podczas zajęć rysunku w Collegium Edukacji Artystycznej Akademii Pedagogi- ki Specjalnej w Warszawie (CEA). W ćwiczeniu Rysunek ciałem (il. 2, 3) studenci mają możliwość zbadania trajek- torii ruchu ręki, nogi, całego ciała, dostrzeżenia zależno- ści przestrzennych poprzez rysowanie ciałem na dużych formatach, zróżnicowanymi narzędziami rysunkowymi. its functions. It developed an indescribable richness of messages and forms, i.e. from journalism to prayer, from a naive sketch of nature to a scientific and philosophical notation, from an ephemeral reflection to intellectually abstracted system documentation taking place during the process, from a gesture expression to computer precision [12, p. 24]. Drawing and the design process Working at the intersection of two worlds, i.e., design and artistic, I observe interpenetration of certain prob- lems; drawing constitutes the original record, documents observations, emotions and thoughts. In the work of a de- signer, it is an important tool in the project development process and in the world of science it makes it possible to make quick records in the form of diagrams or work- ing drawings. Ultimately, unusual works in the form of buildings, furniture, objects, and machines are created from emerging concepts and thoughts and on the basis of quick records and notes. Watching the drawings by Frank Gehry, Enzo Mari, Gaetan Pesce, Pierre Paulin, Mariano Fortuny, Madame Gres, Yoshi Yamamoto, Sonia Delauey and many other designers, i.e., of a product, clothes, ar- chitecture and others, we often have an opportunity to trace the entire design path which is meticulously record- ed by the drawing media carefully looking for form, scale, shape or colour. Juhani Pallasmaa, a Finnish architect and anthropologist, in his phenomenological research turns to feeling the world through the body, and more specif- ically through the skin. In The Thinking Hand and Eyes of the Skin we can find reflections on tactile experiencing the world, i.e., a forgotten language of haptic sensations where hands play a significant role. In the preface to The Thinking Hand, Ewa Klekot emphasizes the importance of hands in the process of anthropogenesis and further in- dividual development of homo sapiens, which developed manual skills, at the same time giving space to speech de- velopment. In Pallasmaa, the hand which thinks usually holds a pencil, a feather, a brush-tools which can concen- trate a hand gesture being rooted in the experience of the whole body in one small sign [13, p. 9]. Pallasmaa with great attention emphasizes the role of drawing in cogni- tive processes and embodies it with a kind of link between external and internal reality. When I sketch the outline of an object, human figure or landscape, I actually feel and touch the surface of the object of my attention and uncon- sciously sense and internalize its character. Apart from obtaining a relationship between the subject of observa- tion and its outline, I imitate the rhythm of the line with my muscles and the image eventually becomes a record of my muscle memory [14, p. 99]. Teaching A didactic program in my Drawing Studio (has been run since its foundation – 2010) covers a 2-year didac- tic process during which students have an opportunity to learn about the entire spectrum of problems which are connected with visual perception, broadly understood 38 Agnieszka Rożnowska-Jasiewicz Temat Dotyk (il. 4) odkrywa tajemnice świata haptycz- nego, tu poprzez doznania taktylne studenci wykonują zadania rysunkowe bez uczestnictwa aparatu wzrokowe- go. Innym ciekawym ćwiczeniem prowadzonym w pra- cowni jest Doświadczenie miejsca (il. 5), poparte lekturą Ukrytego wymiaru Edwarda Halla. W tym zadaniu waż- na jest proksemika przestrzeni i osobiste odniesienie się do miejsca, w którym przebywamy. Realizowany w pra- cowni program obejmuje zagadnienia, których celem jest przygotowanie studenta do podejmowania samodziel- nych studiów nad zapisem rzeczywistości, wykorzysta- niem analizy i syntezy w obrazowaniu na płaszczyźnie i w przestrzeni. Poprzez ćwiczenia studenci zapoznają się z elementami warsztatu rysunkowego (il. 6), kształcą umiejętności posługiwania się widzeniem oraz badają ob- szary rysunkowe. Pracownia rysunku obejmuje szeroko rozumianą problematykę zapisu we wszystkich jej zależ- nościach, stwarza uczącym się możliwości poznania środ- ków wy ra zu wypowiedzi wizualnej stosowanej następnie w studenckich realizacjach. drawing workshop, and in further searches its appropriate application. For them, drawing becomes a form of individual ex- pression which is supported by careful observation of the surrounding world. A skilfully used drawing tool greatly facilitates the development of concepts and ideas. Gene- ral assumptions of the studio oscillate around problems such as a human being, an object, space, and the exer- cises which are connected with them provide the way to a dialogue, develop sensitivity and imagination of stu- dents. Exercises and topics include body drawing, natural materials drawing, touch, drawing areas – a sketchbook, experiencing a place, quick sketches of figures, quick sketches of spaces, a line avoids a line – a line meets a line as well as a number of classic drawing exercises which stimulate the mind to observe , make ana lyses and syntheses of the surrounding world and existing events. Pictures illustrating the article present topics imple- mented in the Studio of Drawing at the Fashion Depart- ment of Academy of Fine Arts in Warsaw and during drawing classes at the Collegium of Art Education of Academy of Special Education in Warsaw (CEA). In the Body drawing exercise (Fig. 2, 3), students have an op- portunity to examine the trajectory of the arm, leg, whole body, see spatial relationships by drawing the body on large formats with various drawing tools. The Touch theme (Fig. 4) reveals secrets of the haptic world and here through tactile experiences students perform draw- ing tasks without the participation of a visual apparatus. Another interesting exercise conducted in the studio is Experience of the Place (Fig. 5), which is supported by reading The Hidden Dimension by Edward Hall. In this task, the proxemics of space and a personal reference to the place we are in are important. The program which is implemented in the studio covers the issues aiming at preparing a student to undertake independent studies on recording reality with the use of an analysis and synthesis in imaging on the plane and in space. Through exercises, students learn about the elements of a drawing workshop (Fig. 6), develop vision skills and study drawing areas. Il. 2. Rysunek ciałem, Aleksander Małowidzki, Pracownia Rysunku, Katedra Mody, 2017 r. (fot. A. Rożnowska-Jasiewicz) Fig. 2. Body drawing, Aleksander Małowidzki, Studio of Drawing at the Fashion Department of Academy of Fine Arts in Warsaw, 2017 (photo by A. Rożnowska-Jasiewicz) Il. 4. Dotyk, Sylwia Pawlak, CEA, 2018 (fot. A. Rożnowska-Jasiewicz) Fig. 4. Touch, Sylwia Pawlak, IEA, 2018 (photo by A. Rożnowska-Jasiewicz) Il. 3. Rysunek ciałem, Alicja Kamaj, Pracownia Rysunku, Katedra Mody, 2017 r. (fot. A. Rożnowska-Jasiewicz) Fig. 3. Body drawing, Alicja Kamaj, Studio of Drawing at the Fashion Department of Academy of Fine Arts in Warsaw, 2017 (photo by A. Rożnowska-Jasiewicz) Znaczenie rysunku. Rysunek jako środek poszukiwania formy /The importance of drawing. Drawing as a means of seeking form 39 The drawing workshop covers the broadly understood is- sues of recording in all its dependencies, introduces the student into the possibilities of learning means of expres- sion for the visual expression which is then used in stu- dent implementations. Summary Today, drawing is a broadly defined area of artistic activity in which all available means of expression are used, i.e. from pencil to video projections. Its essence was characterized from various points of view, namely tech- nological, economic, information, cultural and, conse- quently, sociological. Used as a means of expression in literature, fashion, magazine illustration, poster, newspa- per, philately, science, music, dance, art therapy, etc., it constitutes an important category in specifying thoughts and imaging statements as well as it is an eternal witness to all events. Transposed on various media, including music, it moves thought processes and triggers our per- ception. Drawing – spatial, multimedia, design, video, performance, fashion, body, object, elements, natural materials is on the border of many disciplines and activi- ties, activates areas in which we find associations with the environment, everyday life, music, literature, film, and Podsumowanie Dziś rysunek to szeroko zakreślony obszar aktywnoś- ci artystycznej, w której wykorzystywane są wszelkie dostępne środki wyrazu, od ołówka po projekcje wideo. Jego istota charakteryzowana była z różnych punktów widzenia: technologicznego, ekonomicznego, informa- cyjnego, kulturowego i co za tym idzie – socjologiczne- go. Wykorzystywany jako środek wyrazu w literaturze, ilustracji modowej, żurnalowej, plakacie, gazecie, filateli- styce, nauce, muzyce, tańcu, arteterapii itd. stanowi istot- ną kategorię w precyzowaniu myśli i obrazowaniu wypo- wiedzi, jest odwiecznym świadkiem wszystkich zdarzeń. Transponowany na różne media łącznie z muzyką poru- sza procesy myślowe, uruchamia naszą percepcję. Ry- sunek: przestrzenny, multimedialny, projektowy, wideo, performance, modowy, ciałem, przedmiotem, żywiołami, materiałami naturalnymi stoi na granicy wielu dyscyplin i aktywności, uruchamia obszary, w których odnajdujemy asocjacje z otoczeniem, życiem codziennym, muzyką, li- teraturą, filmem, nauką. Jest nieskończoną siecią sensów i zmysłów, środkiem do komunikowania ze światem. Powracając do postawionej tezy, w której znaczenie rysunku stawiam na równi z umiejętnością posługiwania się alfabetem, pragnę przywołać słowa Santiago Ramon y Cajala, neurobiologa w taki oto sposób tłumaczącego ważność medium rysunkowego studentom: Jeżeli nasze badania dotyczą zagadnień związanych z anatomią, histo- rią naturalną itp., obserwacjom będzie towarzyszyło szki- cowanie, a to dlatego, że – poza wszystkimi innymi zaleta- mi – akt odmalowywania czegoś dyscyplinuje i wzmacnia uwagę, zmuszając nas do ujęcia całego studiowanego zja- wiska i zapobiegając umknięciu szczegółów, które często pozostają niezauważone w trakcie zwyczajnej obserwacji. […] Wielki Cuvier {Georges Leopold Cuvier, francuski przyrodnik i zoolog (1769-1832)} miał rację, twierdząc, że bez sztuki rysunku historia naturalna i anatomia byłyby niemożliwe. Nie bez powodu wszyscy wielcy obserwatorzy są sprawnymi rysownikami (za: [14, s. 99]). Il. 5. Doświadczenie miejsca, Radek Smędzik, Pracownia Rysunku, Katedra Mody, 2017 r. (fot. A. Rożnowska-Jasiewicz) Fig. 5. Experience of the Place, Radek Smędzik, Studio of Drawing at the Fashion Department of Academy of Fine Arts in Warsaw, 2017 (photo by A. Rożnowska-Jasiewicz) Il. 6. Szkicownik-notatnik, Anna Karczyńska, IEA, 2016, (fot. A. Karczyńska) Fig. 6. Sketchbook-notebook, Anna Karczyńska, IEA 2016, (photo by A. Karczyńska) 40 Agnieszka Rożnowska-Jasiewicz forcing us to capture the whole phenomenon studied and preventing details that often go unnoticed during ordinary observation. […] Great Cuvier {Georges Leopold Cuvier, French naturalist and zoologist (1769–1832)} was right in saying that without the art of drawing, natural history and anatomy would be impossible. It is not without reason that all great observers are skilled cartoonists (after: [14, p. 99]). Translated by Bogusław Setkowicz Bibliografia /References [1] Morris D., Naga małpa, Wiedza Powszechna, Warszawa 1974. [2] Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Wiedza Po- wszechna, Warszawa 1974. [3] Potocka A.M., To tylko sztuka, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2008. [4] Kostołowski A., Piramida rysunku, wykład towarzyszący Krajowej Konferencji Rysunku, Wrocław 2009, http://www.kkr.info.pl/index. php?page=teksty-piramida-rysunku [accessed: 14.09.2019]. [5] Brogowski L., Zmysły, myśli i słowa; rysunek jako uzmysłowienie, „Format” 2000, nr 3(35/36), 2–4. [6] Drexler E., Vitamin D. New Perspectives in Drawing, Phaidon, Lon- don−New York 2005. [7] Klee P., Z „Dzienników” (1898−1918), [w:] E. Grabska, H. Moraw- ska (red.), Artyści o sztuce. Od van Gogha do Picassa, PWN, War- szawa 1963, 290. [8] Gombrich E.H., O sztuce, Wydawnictwo Rebis, Poznań 2008. [9] Cennini C., Rzecz o malarstwie, Oficyna Florencka Tyszkiewi - czów, Florencja 1933, 21, http://kpbc.umk.pl/dlibra/doccontent ?id=36932. [10] Biłozór-Salwa M., Między teorią a praktyką: rysunek włoski XVI wieku ze zbiorów Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, Muzeum Sztuki w Łodzi, Biblioteka Uniwersytecka, Łódź, Warszawa 2007. [11] Valery P., Degas, taniec, rysunek, przeł. J. Guze, Wydawnictwo Pavo, Warszawa 1993. [12] Międzynarodowe Triennale Rysunku Wrocław, Marzec–Kwiecień 1992, B. Kowalska (red.), Agencja Wydawnicza Apla, Wrocławska Drukarnia Naukowa, zam. 1355/91, Wrocław 1992. [13] Klekot E., Przedmowa, [w:] J. Pallasmaa, Myśląca dłoń. Instytut Architektury, Kraków 2015. [14] Pallasmaa J., Myśląca dłoń. Egzystencjalna i ucieleśniona mądrość w architekturze, Instytut Architektury, Kraków 2015. Streszczenie W artykule przedstawiono wzrost znaczenia rysunku wraz z rozwojem człowieka i jego percepcji wzrokowej. Omówiono, jak istotnym narzędziem stał się alfabet rysunkowy wykorzystywany do rejestracji obrazu oraz jak zmieniał się na przestrzeni wieków stosunek artystów i odbiorców do rysunku. W tekście ukazano rangę tej dyscypliny na przykładach z dzisiejszych i minionych czasów. W wyniku prowadzonych obserwacji i ćwiczeń rysunkowych stwierdzono, że połączenia neuronowe wykorzystywane w akcie myślenia rysunkiem rozwijają i poszerzają pole percepcji wzrokowej. Doświadczenie zawodowe i dokonane obserwacje dowiodły, że współczesny świat, w którym żyjemy na co dzień, komunikuje poprzez różne media, jednak najsprawniejszym i najbliższym ludzkim umiejętnościom jest rysunek – graficzny sposób wyrażania myśli. Słowa kluczowe: rysunek, alfabet, obszary rysunkowe, autonomia, sztuka, człowiek, przestrzeń Abstract The article presents the importance of drawing along with the development of man and his visual perception. It was discussed how important the drawing alphabet used to register the image became and how the attitude of artists and recipients to drawing has changed over the centuries. The text shows the rank of this discipline using examples from today and from the past. As a result of observations and drawing exercises, it was found that the neural connections used in the act of thinking by drawing develop and expand the field of visual perception. Professional experience and obser- vations have shown that the modern world in which we live every day communicates through various media, however, the most efficient and closest to human skills is – drawing, the graphic way of expressing thoughts. Key words: drawing, alphabet, drawing areas, autonomy, art, human, space science. It is an infinite network of meanings and senses as well as a means to communicate with the world. Returning to the thesis in which I put the importance of drawing on an equal footing with the ability to use the alphabet, I would like to recall the words of Santiago Ramon y Cajala, a neuroscientist explaining the impor- tance of drawing medium to students in this way: If our research concerns issues related to anatomy, natural his- tory, etc., observations will be accompanied by sketching because – apart from all other advantages – the act of painting something disciplines and strengthens attention,