141 © 2017 EX-LIBRIST Bölüm 7 - Haziran 2017, Sayın, “Sanatçı Göstergesi Olarak Ekslibris” International Journal of Ex-libris / Vol.4 / Part 7 Uluslararası Ekslibris Dergisi / Cilt 4 / Bölüm 7 Özet “Ekslibris”in sanatçı göstergesi yönüyle araştırılarak irdelendiği bu makalede; 1) Kitaplarına ve sanata değer veren kimi insanların, önemsedikleri kitaplarının kapaklarına ekledikleri ekslibrisler; gelişim sürecinden de hareketle çeşitli boyutlarıyla tanımlanarak açıklanmaya çalışılmaktadır. 2) Eklendiği kitabın kapağından daha büyük olmayan bu sanatsal yapıtların (ekslibrislerin); onları tasarlayan kişiler ile adına tasarlandıkları kişilerin birer göstergesi olarak önemleri ve anlamları üzerinde durulmaktadır. 3) Ekslibrislerin, hem onları tasarlayan sanatçıların hem de adına tasarlandıkları kişilerin göstergeleri olduğu savımdan hareketle, çeşitli ekslibris örnekleri; onları tasarlayan sanatçı ile adına tasarlandıkları sanatçının göstergesi olarak ele alınarak; olası anlamlarına yönelik göstergebilimsel irdelemeler yapılmaktadır. Anahtar Sözcükler: Ekslibris, Göstergebilim, Gösterge, Sanat, Sanatçı, Grafik Tasarım, Görsel İletişim Tasarımı Yrd. Doç. Zülfikar Sayın Hacettepe Ünv., Güzel Sanatlar Fak., Grafik Bölümü Öğretim Üyesi ve İstanbul Ekslibris Derneği Üyesi zulfikar.sayin@gmail.com Makalenin tamamı 30 Haziran 2017’de kabul edildi Sanatçı Göstergesi Olarak Ekslibris 142 © 2017 EX-LIBRIST Bölüm 7 - Haziran 2017, Sayın, “Sanatçı Göstergesi Olarak Ekslibris” International Journal of Ex-libris / Vol.4 / Part 7 Uluslararası Ekslibris Dergisi / Cilt 4 / Bölüm 7 Giriş Grafik tasarımın önemli uygulama ulamlarından (kategori) biri de, ‘adına tasarlandığı kişi’ye ait olduğunun imlenmesi için, genellikle sahibi tarafından önemsenen kitabın ön kapağının arkasına yapıştırma yöntemiyle eklenen ekslibrislerdir. Bu özelliğiyle ekslibrisler, ön kapağının arkasına eklendikleri kitabın kime ait olduğunu belirtirler. Bu küçük boyutlu sanatsal yapıtlar, özellikle kitaplarına değer veren insanların kütüphanelerindeki özellikli kitaplarının kendilerine özel, dolayısıyla da değerli olduğunu imlemek amacıyla genellikle kitapların ön kapaklarının arkasına yapıştırılmak üzere tasarlandığına göre, boyutlarının kitap kapaklarında kendilerine yer bulabilecek büyüklükte olması gerekir. Ekleneceği kitabın kapağından taşmayacak ölçülerde çoğaltılan bu sanatsal ürünler yaşamakta olan kişiler adına tasarlanırlar. Artık hayatta olmayanlar için ekslibris tasarlanmaz; çünkü, kapağına ekslibris ekleyebilecekleri kitaplardan oluşan kendilerine özel kütüphaneleri yoktur. Ekslibrisler yaşamaktaki bireyler adına tasarlansalar da, hayatta olmayan insanlar, değerler ve / veya izlekler ekslibris tasarımına konu olabilmektedir. Kişiye özel olarak tasarlanan biricik (özgün, tek) ekslibrisler, çeşitli baskı yöntemleriyle çoğaltılıp, her bir kopyası, adına ekslibris yapılan kişinin farklı kitaplarına ayrı ayrı eklenerek, yönelik oldukları güzelduyusal (estetik) yaşama karışırlar. Ancak, -zamanla- yalnızca bir kitaba özgü ekslibrislerin tasarlanarak, kapağın matbaada basımı aşamasında ya da daha sonra sadece o kitabın kapağının arkasına çeşitli baskı teknolojileriyle uygulanacağı örneklerle karşılaşmak da olasıdır. Hatta, yapılan çalışmalardan da görüldüğü üzere, uygulayımbilim (teknoloji) alanındaki gelişmeler o kadar hızlı yaşanmaktadır ki, kitabın iç kapağına yapıştırılan geleneksel ekslibris uygulamalarının, yerini -yüksek oranda- sanal ortamlardaki elektronik kitaplara eklenmiş canlandırma / hareketli örneklere bırakacağı da söz konusu olabilecektir. Ekslibrisler, ana ilkeleri gereği kitap kapaklarının arkasına eklenmek amacıyla sipariş üzerine tasarlanan yapıtlar olsa da, yeterince talep edilmeyen toplumlarda, ekslibris sanatçıları, bu sanatsal göstergelerin yaşamını sürdürmesi ve yaratılarını bu dille ortaya koyma gereksinimi içinde olmaları nedeniyle, çoğu kez sadece diğer ekslibris sanatçılarıyla takas etmek, kendi biriktirilerine (koleksiyonlarına) eklemek ve sergilemek amacıyla da değer verdikleri kişilerin adına ekslibris tasarlamaktadır. Biricik yapıttan çoğaltılarak, her biri sanatçısının özgün el yazısıyla adlandırılan ve imzalanan; kimi sanatçılar tarafından ise kendilerine özel kaşeleriyle mühürlenen ekslibrisler, küçük boyutlu olmaları nedeniyle değiş-tokuşa en 143 © 2017 EX-LIBRIST Bölüm 7 - Haziran 2017, Sayın, “Sanatçı Göstergesi Olarak Ekslibris” International Journal of Ex-libris / Vol.4 / Part 7 Uluslararası Ekslibris Dergisi / Cilt 4 / Bölüm 7 uygun sanat ögeleri olduklarından, -özellikle ekslibris sanatçıları arasında el değiştirerek- hızla önemli biriktirilerin parçası olabilmektedir. Tanım Latince bir sözcük olup, Türkçe karşılığı “...nın kütüphanesinden” (Pektaş, 2003), “...nın kitaplığından” (Pektaş, 2014) olarak anlamlandırılmaya çalışılan Ekslibris göstergesi ile ilgili olarak, diğer kavram ve terimlerde de olduğu gibi, çok çeşitli tanımlar yapılmıştır. Sözgelimi, Türkiye’de ekslibrisin yerleşmesi için çok önemli ve de değerli sorumluluklar üstlenen, bu bağlamda uluslararası tanınmışlığa ve başarılara sahip grafik / görsel iletişim tasarımcısı, ekslibris sanatçısı, akademisyen Hasip Pektaş, ekslibrisi, “… kitapların iç kapağına yapıştırılan, üzerinde sahibinin isminin yer aldığı küçük boyutlu baskıresimlerdir.” (Pektaş, 2015, s. 78) olarak tanımladığı gibi; “kitapseverlerin kitaplarının iç kapağına yapıştırdıkları, üzerinde isimlerinin ve değişik konularda resimlerin yer aldığı küçük boyutlu baskıresimlerdir” (Pektaş, 2003, s. 11) olarak da açıklamıştır. Yine Pektaş’a göre (2015, s. 81), “ekslibrisler, yaşayan kişi ya da kurumlar için siparişle yapılır, onların özelliklerini yansıtır. Ekslibris, gravür, ağaç, linolyum, litografi, serigrafi, ofset, fotograf teknikleri ile çoğaltılıp, bilgisayar destekli tasarlanabilir. Ekslibris herkesin sahip olup, dokunabileceği, taşıyabileceği ve paylaşabileceği bir sanat eseridir”. Ekslibris üzerine araştırmaları ve bu bağlamda uygulamaları da olan akademisyen / görsel iletişim tasarımcısı Banu İnanç Uyan Dur’a göre “Ekslibris bir kişi veya kuruma yönelik yapılmakla birlikte … kitabın mülkiyet işareti olarak, kitap sahibini tanıtan bir sanat yapıtıdır. Bu nedenle kimin adına yapılıyorsa onun özelliklerini yansıtacak bir çalışma ortaya koyulmaya çalışılmaktadır.” (İnanç Uyan Dur, 2016, s. 123). İstanbul Ekslibris Derneği web sayfasında (http://www.aed.org.tr/tr/); kitapların iç kapağına yapıştırılan bir mülkiyet işareti olarak imlenen ekslibris; kitap sahibinin ilgisi ve beğenisi doğrultusunda yapılan -yazarı adına değil; kütüphanesinde kitapları olan kişi ya da kurum adına- ödünç verilen kitapların geri getirilmesi konusunda uyarıcı, “hırsızlığa” karşı bir önlem alma belgesi, hatta kitabın tapusu olarak da tanımlanmaktadır. Ekslibrislerde, genellikle tasarımdaki görsel verilerle uyumlu bir şekilde ya da tasarımcının özgün yaklaşımlarıyla; adına tasarım yapılan kişinin isminin önüne ya da sonuna veya tasarımdaki başka bir yere “ekslibris / exlibris” sözcüğü yazılırken, bu bağlamda kural dışı (istisnai) uygulamalarla karşılaşmak da olasıdır. Söz gelimi George Hering adına tasarlanmış olan Görsel 1: George Hering adına tasarlanmış ve “ekslibris / exslibris” sözcüğü yerine “onun kitaplarından biri / one of his books” yazılı olan ekslibris tasarımından bir görüntü. 144 © 2017 EX-LIBRIST Bölüm 7 - Haziran 2017, Sayın, “Sanatçı Göstergesi Olarak Ekslibris” International Journal of Ex-libris / Vol.4 / Part 7 Uluslararası Ekslibris Dergisi / Cilt 4 / Bölüm 7 yapıt (Görsel 1); “ekslibris / exlibris” sözcüğü yerine, üzerindeki “onun kitaplarından biri / one of his books” tipografik göstergesi ile bu örneklerden biridir. Kitaba yapıştırılan etiketler olarak da değerlendirilebilecek bu izlekli (temalı) tasarımlar, dünyada yaygın olarak “Exlibris” sözcüğüyle imlenirken; İngilizce karşılığı “bookplate” olarak geçmektedir. Türkçe anlatılarda çoğunlukla “Ekslibris” olarak geçmekte olan bu sanatsal yapıtların yüksek estetik kaygıların öne çıktığı özgün yapıtlar olarak tasarlanması; kitap okurlarının sanatsal niteliği yüksek yapıtlarla karşılaşması, dolayısıyla da sanata, sanat galerilerine özendirilmesi açısından oldukça önemlidir. Yukarıda yapılan tanımlardan da kolaylıkla anlaşılabileceği gibi, kuramsal ya da kılgısal olarak konu ile ilgili bir çaba içinde olan herkes “Matbanın icadı ve kitapların çoğaltılabilmesiyle bir aidiyet ihtiyacı olarak ortaya çıkan ekslibris”e (Öz Pektaş, 2017), kendilerine özgü tümcelerle farklı farklı değinse de, Ekslibris ile ilgili yapılmış olan tanımların hepsi özde şu ana izlekte buluşmaktadır: Ekslibris, eklendiği kitabın kime ait olduğunu söyleyen küçük boyutlu sanatsal yapıttır. Ekslibrisler, eklendiği kitabın kime ait olduğunu imleyen göstergeler olduğuna göre, kısaca gösterge kavramına da değinmekte yarar vardır: Gösterge, anlamlı birimdir. Çeşitli kaynaklarda (Berger, 2016; Başkan, 1988; Rifat, 2000; Sayın, 2001) yapılan tanımlamalar ve açıklamalardan hareketle özetlemek gerekirse; kendi dışında bir şeyi anlatan her öge bir göstergedir. Göstergebilim üzerine olan araştırmaları, kitapları, çevirileri ile bilinen Mehmet Rifat’a göre, yansıttığı içeriğin yerini alabilecek nitelikte olan “… olgular, nesneler, biçimler”in her biri (Rifat, 2000, s.129) anlam yüklü ögeler olduklarından, gösterge olarak tanımlanmaktadır. Göstergeleri kendi içinde ve başka göstergeler ile olan ilişkileri yönünden inceleyen bilim ise Göstergebilim (Semiology) dir (Guiraud, 2016). Göstergelerin anlamları, ancak, göstergebilimsel yaklaşımlarla irdelenebilir ve belirlenebilir. Göstergebilimsel irdelemelerde başvurulan yaklaşımlar da (Parsa ve Parsa, 2012) anlambilimsel (semantik), imgedizimsel (sentaktik) ile işlev ve yarar yönünden irdeleyici pragmatik yaklaşımlardır. Anlambilimsel yaklaşımla, göstergenin ne anlama ya da anlamlara gelip gelmediği; imgedizimsel yaklaşımla, göstergeyi oluşturan ögelerin birbirleriyle olan dizimsel ilişkileri bağlamında kompozisyonun nitelikleri ve etkileri; pragmatik yaklaşımla ise, göstergelerin işlevini ne ölçüde yerine getirdiği, amaçlanan faydayı ne derece sağladığı irdelenebilir (Sayın, 2007, s. 1018). 145 © 2017 EX-LIBRIST Bölüm 7 - Haziran 2017, Sayın, “Sanatçı Göstergesi Olarak Ekslibris” International Journal of Ex-libris / Vol.4 / Part 7 Uluslararası Ekslibris Dergisi / Cilt 4 / Bölüm 7 Önem Ekslibrisler, çoğunlukla kitap ön kapaklarının hemen arkasına eklenen tasarımlar olmaları nedeniyle, özellikle kitapseverlerin sanatla karşılaşması ve tanışması açısından çok önemli işlevlelere sahiptir. Yapılan tanımlar ve açıklamalardan da görülmektedir ki, ekli oldukları kitapların kime ait olduğunu imleyen ekslibrisler; - Kapağında yer aldıkları ‘kitap’ın, sahibi için çok özel olduğunu, - Söz konusu ‘kitap sahibi’nin, sanata / tasarıma değer ve önem verdiğini, - Kapağında ekslibris bulunan kitabı bulan ya da elinde bulunduran kişinin onu sahibine ulaştırması gerektiğini, - Sanatta boyutun belirleyici bir değer ölçütü olmadığını; küçük boyutlu yapıtların da çok değerli olabileceğini, - Küçük boyutlu olmaları nedeniyle kolaylıkla biriktirilebileceğini ve takas edilebileceğini, - Sanatsal paylaşım açısından rahatlıkla yaygınlaşabilen özelliklere sahip olduğunu, - Üzerinde yer aldıkları ‘kitap’ın tapusu, etiketi olarak da işlev gördüğünü, - Okurların, kitapseverlerin sanatla karşılaşması açısından çok önemli işlevlere sahip olduğunu; böylece sanata ilginin artmasına katkıda bulunabileceğini, - Onu tasarlayan kişi hakkında bilgiler veren çeşitli göstergeler taşıdığı için tasarımcısının çok önemli bir göstergesi olduğunu, - Onu yaptıran ve kitaplarına ekleyen kişi hakkında bilgiler veren çeşitli belirtgeler taşıdığı için adına yapıldığı kişinin de çok önemli bir göstergesi olduğunu imleyen ve sağlayan sanatsal göstergeler olarak oldukça nitelikli işlevlere sahip olduklarından, çağcıl yaşam için son derece önemli, dolayısıyla da gerekli olan değerli yapıtlardır. Kısaca Gelişim ve İrdelemeler Çeşitli kaynaklara göre (Pektaş, 2003; 8_Keenan, 2003), şimdiye kadar karşılaşılan en eski ekslibris’in; MÖ 1400 yıllarına tarihlenen, Mısır kralı III. Amenhotep kitaplığı (bazı kaynaklarda III Amenhopsis olarak da geçmektedir) için, açık mavi bir fayans yüzeyine uygulanmış yapıt olduğu söylenmektedir (Görsel 2). Henüz matbaa yokken, sadece elle yazılan çok az sayıdaki kitaptan bazılarının kapak içlerinde, kitap sahibine özel bazı göstergeler (armalar vb) eklendiği (Pektaş, 2014; Hanrath, 1977) söylenegelir. 1400’lü yıllara tarihlenen ilk ekslibrislerden birinin de, kirpici (Igler) takma adıyla bilinen Alman papaz Johannes Knabensberg için tasarlanmış; çayırda gezinirken çiçek ısırmakta olan bir kirpinin imlendiği (Görsel 3) (Hanrath, 1977) yapıt Görsel 2: 1400 yıllarında III. Amenhophis kitaplığı için fayans üzerine yapılmış olan ekslibristen bir görüntü. (62 x 38 x 4,5 mm). 146 © 2017 EX-LIBRIST Bölüm 7 - Haziran 2017, Sayın, “Sanatçı Göstergesi Olarak Ekslibris” International Journal of Ex-libris / Vol.4 / Part 7 Uluslararası Ekslibris Dergisi / Cilt 4 / Bölüm 7 olduğu söylenmektedir. Bu tasarımda kirpi göstergesinin kullanılması ile, adına ekslibris yapılan kişinin takma adına göndermede bulunulurken, tasarımın üst tarafındaki boşluğa çizilen bir bant içerisinde yer alan “Hans Igler, kirpi sizi öpebilir / Hans Igler, das dich ein Igel kuss” tümcesi ile, kitabı ödünç alan kişiye -geri getirmesi ya da getirmemesi durumunda- ne ile karşılaşabileceğinin imlendiği bir iletide bulunulmaktadır. Bugüne kadar yapılmış yaklaşık üç milyonun üzerinde ekslibrisin, iki binden fazla da ekslibris biriktirisinin (koleksiyonun) olduğu öngörülmektedir (Pektaş, 2015, s. 81). Albrecht Dürer, Paul Klee, Pablo Picasso, Gustav Klimt gibi isimler, yaşadıkları dönemde ekslibris de tasarlamış sanatçılardan bazıları olup, Julian Dimitrov Jordanov, Yuri Nozdrin, Oleg Denisenko, Martin R. Baeyens, Hasip Pektaş gibi kimi isimler ise günümüz ekslibris sanatçılarından bazıları olarak sıralanabilir. Başlangıcından günümüze kadar tasarlanmış ekslibris örnekleri incelendiğinde, biçem (tarz, üslup) ve tasarımcı adı / mührü gibi tasarımcısı hakkında fikirler veren ama adına yapıldığı kişi ile ilgili adı dışında belirgin herhangi bir ileti algılanamayan örnekler olduğu gibi; adına yapıldığı kişi hakkında rahatlıkla algılanabilecek içerikler imleyen göstergelerden oluşan çok sayıda örneklerle karşılaşmak da olasıdır. Hatta, ekslibris tasarımcılarının, adına eklibris tasarladıkları kişileri tasarımlarında belirtme kaygısı o kadar artmaya başladı ki, özellikle son yıllarda, adına eklibris yapılan kişinin portresinin tasarıma egemen kılındığı örneklerle karşılaşmak da söz konusu olmaya başlamıştır (Görsel 4). Görsel 3: 1450’li yıllarda Hans Igler için tasarlanan ekslibrisden bir görüntü, 140x190 mm. 147 © 2017 EX-LIBRIST Bölüm 7 - Haziran 2017, Sayın, “Sanatçı Göstergesi Olarak Ekslibris” International Journal of Ex-libris / Vol.4 / Part 7 Uluslararası Ekslibris Dergisi / Cilt 4 / Bölüm 7 Şükrü Ertürk tarafından, hassas işçilik ve nesnel gerçekçi bir yaklaşımla Luc Van Den Briele adına 2000 yılında tasarlanan ekslibrisde (Görsel 4), ilk görüşte dairelerden oluşturulmuş bir düzen içinde, bize bakan bir insan portresi sözkonusudur. İncelendiğinde, bu portrenin kitaplık sahibi Luc Van Den Briele’i imleyen bir imge olduğu açıkça görülebilmekte ise de dairelerin neyi imlediği ilk bakışta pek algılanmamaktadır. Tasarımın yapıldığı tarih olan 2000 yılı da dikkate alınarak (ki, kendisiyle yapılan görüşmede, Şükrü Ertürk tarafından o süreçte gezegenlerin sıralı bir diziliş içinde olduğu söylenmiştir) özenle incelendiğinde; dairelerin dünyayı ve gezegenleri imleyen birer gösterge olduğu, bu bağlamda tasarımcının, adına ekslibris tasarladığı kişiyi bir ‘evrendaş’ olarak gördüğü ve göstermek istediği anlamları çıkarılabilir. Aynı zamanda, bağlama çalıp türküler söylemeyi de seven tasarımcının; Aşık Daimi’nin “Kainatın aynasıyım madem ki ben bir insanım” sözlerinden de esinlendiği, söz konusu tasarımın ayna biçeminde bir biçime sahip olmasından sezilebilmektedir. Tasarımın başat göstergesi olan portreyi çevreleyen dairesel alanın dokusunun ise, Selçuklu yıldızlamaları olarak değerlendirilebilecek göstergeler içerdiği ayrıca söylenebilir. Adına ekslibris tasarlanan sanatçıyı imlemek amacıyla çeşitli belirtgelerden oluşturulan binlerce ekslibris örneği söz konusu iken, ekslibris tasarımcısı Hasip Pektaş Tarafından; Türkiye’de klasik müziğin yerleşmesine değerli katkıları olan, uluslararası tanınmışlığa ve başarılara sahip müzisyen, orkestra şefi, akademisyen, devlet sanatçısı Hikmet Şimşek için tasarlanan ekslibris (Görsel 5), bu bağlamda ayrıntılı bir şekilde irdelenmeye değer göstergelerden biridir. Sanatçı Göstergesi Olarak Ekslibris izleğinde yaklaşılacak olursa, söz konusu tasarımda “sanatçı” göstergesi iki ayrı başlık altında ele alınarak irdelenmelidir: a) Ekslibrisi tasarlayan sanatçı / ekslibris sanatçısı; b) Adına eklibris tasarlanan sanatçı / kitaplık sahibi sanatçı. Ekslibrisi tasarlayan sanatçı Ekslibris sanatçısı; yaşamaktaki bireyler için kitaplarına ekleyecekleri ekslibrisler tasarlayan grafik sanatçısı, görsel iletişim tasarımcısı, ressam vd yoğrumsal (plastik) sanatlar alanında özgünlüğü kanıtlanmış kişidir. Ekslibris sanatçıları, eklibris tasarlama sürecinde, adına ekslibris tasarlayacağı kişiyi imleyen göstergeler geliştirirken bu imgeleri kendine özgü bir görselleştirme anlayışı ve gerekli tipografik ögelerle düzenleme / bütünleştirme çabası içinde olur. Sanatçılığın temel ilkesi; kendini kanıtlamış yeni, özgün bir anlatım biçemine sahip olmayı gerektirdiğinden, ekslibris tasarlayan bir kimseye ekslibris sanatçısı demenin temel koşulu da özgün ekslibrisler ortaya koyması ve bu anlamda bir sürekliliğinin olmasıdır. Bu bağlamda, nasıl ki her resim yapan resim sanatçısı değilse, ekslibris tasarlayan herkesin de ekslibris sanatçısı olmadığını belirtmekte yarar vardır. Görsel 4: Banknot tasarımcısı olarak da bilinen Şükrü Ertürk tarafından, 2000 yılında ekslibris kuramcısı ve biriktiricisi Luc Van Den Briele için tasarlanan ekslibrisden bir görüntü, 100x80mm. 148 © 2017 EX-LIBRIST Bölüm 7 - Haziran 2017, Sayın, “Sanatçı Göstergesi Olarak Ekslibris” International Journal of Ex-libris / Vol.4 / Part 7 Uluslararası Ekslibris Dergisi / Cilt 4 / Bölüm 7 Adına eklibris tasarlanan sanatçı Ekslibris sanatçısı tarafından adına ekslibris tasarlanan sanatçılar, sanatsal uğraşıları çerçevesinde sanatçı nitelikleriyle öne çıkmış kimselerdir. Bunlar resim, heykel, grafik, seramik vb gibi yoğrumsal alanlardan olabileceği gibi, şiir, öykü, roman vd yazın (edebiyat) alanlarından da olabilir. Sinema, tiyatro, müzik, kısaca tüm sanat alanları bu bağlamda değerlendirilmelidir. Yine bu bağlamda bilinmesi gerekenler, sanatçı olarak nitelendirilebilecek kişilerin; sanatsal niteliği / dehası kabul görmüş ve özgün yapıtlar ortaya koyan bireyler olması gerektiğidir. Ekslibris, elbette kitapları olan ve bu kitaplarına “mülkiyet” göstergesi estetik etiketler eklemek isteyen herkes için yapılabilir ama bu araştırmanın ana konusu “sanatçı göstergesi olarak ekslibris” izleğinde belirlendiğinden, ayrıntılı irdeleme için adına ekslibris çalışılan sanatçılar seçilmiştir. Ekslibrisler, sanatçının göstergesi olarak, yukarıda açıklanan iki açıdan yaklaşılarak irdelendiğinde; onları tasarlayan sanatçılar hakkında çeşitli anlamlar taşıyan göstergeler olduğu kadar, adına tasarlanan sanatçılar hakkında çeşitli anlamlar taşıyan göstergeler olarak da ele alınabilecek anlam yüklü göstergeler olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Tasarlayan sanatçının göstergesi olarak ekslibrisler, sanatçının diğer yapıtlarıyla taşıdığı biçem (tarz) benzerlikleri ve farklılıkları yönünden, başka ekslibris sanatçılarının yapıtlarıyla benzerlikleri ve farklılıkları yönünden, sanatçının sanat anlayışı / biçemi yönünden ve biricik yapıt olarak taşıdığı nitelikler yönünden irdelenebilir. Adına tasarlanan sanatçının göstergesi olarak ise onun hangi özelliklerini imlediği yönünden irdelenebilir. Bu özellikler; adına ekslibris yapılan sanatçının adı, düşünceleri, inançları, beğenileri, eğilimleri, cinsiyeti, yaşam biçemi, ırkı, uğraşısı, başarıları vb olabilir. Yukarıda yapılan açıklamalardan yola çıkılarak, irdelenecek ekslibrislerin kim tarafından tasarlandığı, kim için tasarlandığı, tasarım yılı, tekniği, boyutları, kaç tane basıldığı ve basılanlar arasında kaçıncı sırada olduğu, bir kitaba ekli mi yoksa bir biriktiri ögesi mi olduğu, kitaba ekli ise kitap hakkında bilgi, bir biriktiri ögesi ise kimin hangi biriktirisinin parçası olduğu gibi bilgilerin öncelikle belirlenmesi gerekir. Yapılan bu belirlemelerden sonra ekslibrisi tasarlayan sanatçının ve adına eklibris tasarlanan sanatçının göstergesi olarak yapıt irdelemesine geçilebilir. Yukarıda verilen bilgilerden hareketle, Hasip Pektaş tarafından Hikmet Şimşek kitaplığı için tasarlanan ekslibris (Görsel 5) şu şekilde irdelenebilir: 149 © 2017 EX-LIBRIST Bölüm 7 - Haziran 2017, Sayın, “Sanatçı Göstergesi Olarak Ekslibris” International Journal of Ex-libris / Vol.4 / Part 7 Uluslararası Ekslibris Dergisi / Cilt 4 / Bölüm 7 Ekslibrisi tasarlayan sanatçı: Hasip Pektaş Adına ekslibris tasarlanan sanatçı: Hikmet Şimşek Ekslibrisin tasarlandığı tarih: 1997 Ekslibrisin tekniği: X3 / linolyum baskı Ekslibrisin boyutları: 100x75 mm Ekslibrisin kaç eşlem (kopya) çoğaltıldığı: 100 tane İmzalananlar arasında kaçıncı sırada olduğu: Bilinmese de olur. Kitaba ekli mi / biriktiri ögesi mi: 51 tanesi adına tasarlandığı Hikmet Şimşek’e verilmiş ve bunların çoğu kitaba ekli olup, diğerleri Danimarka’daki Frederikshavn Müzesi’nde, Belçika’daki Sint-Niklaas Müzesi’nde, Türkiye’deki İstanbul Ekslibris Müzesi’nde, tasarımcısında ve kimi ekslibris biriktiricilerinde güzelduyusal yaşama katkı sağlamaya devam etmektedir. Ekli olduğu kitap / kitaplar: Bilinmese de olur. Hangi biriktirinin ögesi olduğu: Bilinmese de olur. Hikmet Şimşek hakkında öz bilgi Türkiye’de klasik müziğin yerleşmesine değerli katkıları olan, uluslararası tanınmışlığa ve başarılara sahip müzisyen, orkestra şefi, akademisyen, devlet sanatçısı. Hasip Pektaş hakkında öz bilgi Türkiye’de ekslibrisin yerleşmesi için başat rol oynayan, uluslararası tanınmışlığa ve başarılara sahip ekslibris sanatçısı, grafik tasarımcı / görsel iletişim tasarımcısı, akademisyen. Değerlendirme Grafik tasarım yapıtlarına ve/veya ürünlerine yönelik nitelikli göstergebilimsel değerlendirmeler yapılabilmesi için öncelikle irdeleme konusu tasarımlardaki göstergelerin belirlenmesi ve tanımlanması gerekir. Bu bağlamda Hasip Pektaş tarafından tasarlanan Hikmet Şimşek izlekli ekslibris ile ilgili nitelikli bir değerlendirme yapılabilmesi için en azından irdeleme konusu tasarımdaki temel göstergelerin belirlenmesi ve açıklanmasında yarar olacaktır. İrdeleme için gerekli verilerden devinimle, Görüntü 5’de sunulan irdeleme konusu ekslibris tasarımının temel göstergeleri “Exlibris Hikmet Şimşek” yazısı, “HP” logosu, hem sağ hem sol kanadı açık bir pencere, açık pencerenin üst yarısını kaplayacak şekilde yatay çizgiler ve bu çizgilerin üzerine kondurulmuş kuş betimgeleri ile pencereye yönelmiş bir orkestra şefi belirtgesi olarak sıralanabilir. Bu göstergelerin olası anlamları da şu şekilde açıklanabilir:Görsel 5: Hasip Pektaş tarafından Hikmet Şimşek kitaplığı için tasarlanan ekslibrisden bir görüntü , X5, 100x75mm, 1997 150 © 2017 EX-LIBRIST Bölüm 7 - Haziran 2017, Sayın, “Sanatçı Göstergesi Olarak Ekslibris” International Journal of Ex-libris / Vol.4 / Part 7 Uluslararası Ekslibris Dergisi / Cilt 4 / Bölüm 7 “Exlibris Hikmet Şimşek” yazısı: Hikmet Şimşek adına tasarlanmış bir ekslibris anlamına geleceği gibi; kapağına bu ekslibris eklenmiş olan kitabın Hikmet Şimşek’in kitaplığından olduğu anlamına da gelir. “HP” logosu: Hasip Pektaş adının ve soyadının ilk harflerinden oluşturulmuş olan bu gösterge, sözkonusu ekslibrisin Hasip Pektaş tarafından tasarlandığı anlamına gelir. Tamamen açık pencere: İçeriden dış dünyaya; herkese ve her şeye yönelik bir kişiliği ve etkinliği imler. Açık pencerenin üst yarısını kaplayan yatay çizgiler: Dört eşit aralık ve beş çizgiden oluşan bu göstergeler dizgesinin, dizek (porte) anlamında kullanıldığı söylenebilir. Yatay çizgilerin üzerindeki kuş betimgeleri: Kargagilleri imleyen bu göstergeler orkestrayı oluşturan “korist”leri imler. Orkestra şefi belirtgesi: “Korist”leri kargalardan oluşan bir orkestrayı yönetmekte olan şef (Hikmet Şimşek) olarak ele alınmıştır. Yukarıdaki gösterge anlamlandırmalarından da hareketle Hasip Pektaş tarafından Hikmet Şimşek için tasarlanmış olan ekslibris; adına tasarlanmış kişinin göstergesi olarak, kısaca şu şekilde değerlendirilebilir: Adeta konser salonunda orkestra yönetirken, etkinliği dinlemek üzere duydukları sese gelerek pencereye konmuş kargalara dönerek, onlarla da müzik yapan bir şefin imlendiği bu tasarımda; Müziğin, evrensel bir sanatsal etkinlik olarak, kapalı uzamlarla (mekanlarla) sınırlı olmayan nitelikli bir sanatsal etkinlik olduğu; dış dünyaya açılan pencere ile, Hikmet Şimşek’in her yerde etkinliklerde bulunmak üzere dünyaya açılan evrensel bir sanat insanı olduğu; iki tarafa açılmış pencere kanatları üzerinde iki yana açılmış kollar gibi dizilen “EXLIBRIS HİKMET ŞİMŞEK” yazısı ile ise, öncelikle ekslibrisin Hikmet Şimşek adına tasarlandığı imlenmekteyse de, adeta Mevlana’nın o değerli evrensel söylemi ile “…ne olursa ol; gel…” der gibi, istekli olduktan sonra kargalarla da güzelduyusal çalışmalar yapılabileceği ve / veya kargaların bile güzel olana yönelebileceği belirtilmeye çalışılmıştır. Söz konusu ekslibrisi tasarlayan kişinin (Hasip Pektaş’ın) göstergesi olarak da; Tasarımcının, siyah-beyazın yalın niteliği ve etkisinden yararlanarak net göstergeler kullandığı bu tasarımı ile, yalın bir anlatım diline sahip (yani, az daha çoktur / less is more; savunucusu), sanatın evrenselliğine ve yaşamı güzelleştiriciliğine inanan, çağcıl yaşama, sanata ve sanatçıya değer veren nitelikli evrensel değerler savunucusu bir kişilik sahibi olduğu anlamında yorumlanabilir. Sanatçının bu tasarımı için, yalın anlatım dili kullanma bağlamında, temel ilkeler bakımından benzeri diğer yapıtlarıyla örtüşen özellikler taşımakta olup, sanatçıya özgü bir anlatım biçemine sahip olduğu söylenebilir. 151 © 2017 EX-LIBRIST Bölüm 7 - Haziran 2017, Sayın, “Sanatçı Göstergesi Olarak Ekslibris” International Journal of Ex-libris / Vol.4 / Part 7 Uluslararası Ekslibris Dergisi / Cilt 4 / Bölüm 7 Ekslibrisi sanatçının göstergesi olarak irdeleme yaklaşımını pekiştirmek amacıyla, özne ilişkinliği ve farklılığı da göz önünde bulundurularak, bir ekslibris örneğinin daha incelenerek konunun daha anlaşılır hale getirilmesinde yarar vardır. Özne ilişkinliği açısından, yukarıda ele alındığı gibi, başka bir sanatçı adına ekslibris tasarlayan Hasip Pektaş; bu kez adına ekslibris tasarlanan sanatçı olarak ele alınabilir. Hasip Pektaş; ekslibris tasarımcısı, ekslibrisi sevdirme ve yaygınlaştırma konusundaki çok önemli çabaları ve İstanbul Ekslibris Derneği’nin başkanı da olması nedeniyle adı öne çıkan biri olarak, Türkiye’de adına en çok ekslibris tasarlanan kişilerin başında gelir. Yukarıda açıklanmaya çalışılan izlekte, Hasip Pektaş için tasarlanan onca ekslibris arasında, Sofya’da düzenlenen BIWC 2014 Tasarım kategorisinde altın madalya ve Saint Petersburg Birinci Uluslararası Ex Libris Yarışmasında birincilik ödülü alan İrem Çamlıca tarafından tasarlanan ekslibrisi (Görüntü 6) ele almakta yarar vardır. Ekslibrisi tasarlayan sanatçı: İrem Çamlıca Adına ekslibris tasarlanan sanatçı: Hasip Pektaş Ekslibrisin tasarlandığı tarih: 2012 Ekslibrisin tekniği: CGD Ekslibrisin boyutları: 95x73 mm Ekslibrisin kaç eşlem (kopya) çoğaltıldığı: 20 tane İmzalananlar arasında kaçıncı sırada olduğu: Bilinmese de olur. Kitaba ekli mi / biriktiri ögesi mi: Bilinmese de olur Ekli olduğu kitap / kitaplar: Bilinmese de olur. Hangi biriktirinin ögesi olduğu: Bilinmese de olur. Hasip Pektaş hakkında öz bilgi Türkiye’de ekslibrisin yerleşmesi için başat rol oynayan, uluslararası tanınmışlığa ve başarılara sahip ekslibris sanatçısı, grafik tasarımcı / görsel iletişim tasarımcısı, akademisyen. İrem Çamlıca hakkında öz bilgi Yaptığı tasarımlar, gerçekleştirdiği etkinlikler ve aldığı uluslararası ödüllerle genç yaşta dikkatleri üzerine çeken görsel iletişim tasarımcısı. Değerlendirme İrdeleme için gerekli verilerden hareketle, Görüntü 6’da sunulan irdeleme konusu ekslibris tasarımının temel göstergeleri “Exlibris Hasip Pektaş” ile “Less is more” yazıları, ışıldayan bir elmas belirtgesi, bir fötr şapka, Görsel 6: İrem Çamlıca tarafından Hasip Pektaş kitaplığı için tasarlanan ekslibrisden bir görüntü , CGD, 95x73mm, 2012 152 © 2017 EX-LIBRIST Bölüm 7 - Haziran 2017, Sayın, “Sanatçı Göstergesi Olarak Ekslibris” International Journal of Ex-libris / Vol.4 / Part 7 Uluslararası Ekslibris Dergisi / Cilt 4 / Bölüm 7 şapkadan taşan uzun ve dalgalı saçlar, bir fular, bir kravat, damlacıklar ve vitray biçemli geometrik biçimlere dayalı çok ögeli / çok renkli bir grafik anlatım biçemi olarak sıralanabilir. Bu göstergelerin olası anlamları da şu şekilde açıklanabilir: “Exlibris Hasip Pektaş” yazısı: Hasip Pektaş adına tasarlanmış bir ekslibris anlamına geleceği gibi; kapağına bu ekslibris eklenmiş olan kitabın Hasip Pektaş’ın kitaplığından olduğu anlamına da gelir. “Less is more” yazısı: ‘Az daha çoktur’ anlamındadır. Işıldayan Elmas: ‘Değer’ anlamında yorumlanabilir. Fötr Şapka: “Tarz” göstergesi olarak yorumlanabilir. Fular: “Tarz” göstergesi olarak yorumlanabilir. Kravat: Tasarıma konu olan kişinin resmi bir işte çalıştığı ve / veya resmi giyindiği ya da kravat taktığı anlamında yorumlanabilir. Uzun ve dalgalı saçlar: Hasip Pektaş’ın bir dönem sahip olduğu saç biçemini imler. Damlacıklar: “Su”, “ter”, “enerjik olma hali” ve “hareketlilik” göstergeleri olarak değerlendirilebilir. Vitray biçemindeki geometrik biçimlere dayalı çok ögeli / çok renkli anlatım biçemi; Ekslibrisi tasarlayan kişinin tasarım dilini ve belki de adına tasarım yapılan kişinin kişiliğini imleyen göstergeler olarak değerlendirilebilir. Yukarıdaki gösterge anlamlandırmalarından da hareketle İrem Çamlıca tarafından Hasip Pektaş için tasarlanmış olan ekslibris; adına tasarlanmış kişinin göstergesi olarak, kısaca şu şekilde değerlendirilebilir: Hasip Pektaş için tasarlanmış olan bu ekslibrisde; Fötr şapka ve fuların, Hasip Pektaş için vazgeçilmez derecede önemli giysiler (giyim tarzı) olduğu; kravat göstergesi ile, resmi bir işte çalıştığı ve/veya zaman zaman resmi giyindiği ya da kravat taktığı; arkadan uzattığı dalgalı saçlara ve enerjik bir yapıya sahip olan sözkonusu kişinin oldukça hareketli ve renkli bir karaktere sahip olduğu; “Less is more / Az daha çoktur” yazılı gösterge ile, anlatımda yalınlığı, az gösterge ile çok şey anlatmanın oldukça önemli olduğunu savunan bir düşüncede olduğu; ışıldayan elmas göstergesi ile de çok değerli biri olduğu (hatta, ekslibrisin tasarımcısı İrem Çamlıca, bu konuda “… portresinin üstünde bulunan elmas, sayısız öğrencisi için taşıdığı değeri sembolize eder.” demiştir) vurgulanmaya çalışılmıştır. Söz konusu ekslibris, onu tasarlayan kişinin göstergesi olarak değerlendirildiğinde ise; İrem Çamlıca’nın, vitray biçemindeki geometrik biçimlere dayalı çok ögeli / çok renkli anlatım biçemi ile, tasarımlarında, genellikle sentezci bir çözümleme anlayışıyla konuları ele alan ve çok renkli, çok sesli dillendirme gizilgücüne (potansiyeline) sahip olup, bu bağlamda, 153 © 2017 EX-LIBRIST Bölüm 7 - Haziran 2017, Sayın, “Sanatçı Göstergesi Olarak Ekslibris” International Journal of Ex-libris / Vol.4 / Part 7 Uluslararası Ekslibris Dergisi / Cilt 4 / Bölüm 7 izleyici dikkatine odak yaratmaya eğilimli ama oval kıvrımlar ve bükmelerle oluşturduğu biçimleri ile de, olabildiğince alçakgönüllü (mütevazı) bir öznelliğe sahip olduğu söylenebilir. Sonuç ve Öneriler Yapılan açıklamalar ve irdelemelerden de anlaşıldığı üzere, ekslibrisler hem onları tasarlayanların hem de adına tasarlandıkları kişilerin nitelikli birer göstergesi olarak görüldüklerinde; insanların (özellikle kitapseverlerin) sanatla, sanat yapıtlarıyla hiç beklemedikleri anlarda karşılaşabilecekleri en önemli sanatsal göstergelerdendir. Kitaplarına ekslibris ekleyenler, okumayı, yazmayı, kitap sahibi olmayı, sanatı, dolayısıyla da insanları / yaşamı seven kimselerdir; Böylesi niteliklere sahip öznel kimselerin başkalarına kötülüğü zaten olmayacağı gibi, okuyarak ve okutarak edinilen bilgiler üzerine nitelikli söyleşi ortamları yaratılmasına neden olarak, alınan emanetin getirilmesinin önemi bağlamında farkındalıklar yaratarak ve ekslibris ekledikleri kitapları sayesinde, sanatın diliyle karşılaşma ortamı bulan insanların sayısının artmasına neden olarak empati düzeyi yüksek, çağcıl insanların artmasına katkıda bulunurlar. Kitaplarına ekslibris ekleyen insanlar, yukarıda sıralanmaya çalışılan yararlar dışında çok önemli bir toplumsal faydaya daha neden olurlar ki, bu da ekslibris sanatçılarına ekslibrisler yaptırarak, daha çok kitabın sanatsal yapıt taşıyan ve bu bağlamda insanların daha çok sanatla karşılaşmasını sağlayan ekslibris tasarımcılarını özendirmektir. Ekslibrisler, yapanın da, adına yapılanın da güzelduyusal (estetik) göstergeleridir. Dolayısıyla, ekslibris tasarlama gizilgücüne sahip olanların da, sipariş beklemeden; kitaba ve sanata değer veren bilim, sanat, kültür insanlarına, nitelikli değerlerle tanışmayı hak eden kitaplık sahibi herkese ekslibrisler tasarlayıp söz konusu kimselere sunarak, gerektiğinde armağan ederek, değiş-tokuş yoluyla biriktirilere katkıda bulunarak, bu bağlamda sergiler açarak, ekslibris tasarlamayı bir yaşam biçemi olarak sürdürülebilir kılması, güzelduyusal yaşama katkı açısından son derece önemlidir. Kaynaklar Başkan, Özcan. (1988). Bildirişim; İnsan Dili ve Ötesi. İstanbul; Altın Kitaplar yayınevi Berger, John. (2017). Görme Biçimleri (Y. Salman, Çev.). İstanbul: Metis Yayıncılık. 24. Baskı Guiraud, Piere. (2016). Göstergebilim. (M.Yalçın, Çev.). Ankara; İmge Kitabevi Yayınları, 3. Baskı 154 © 2017 EX-LIBRIST Bölüm 7 - Haziran 2017, Sayın, “Sanatçı Göstergesi Olarak Ekslibris” International Journal of Ex-libris / Vol.4 / Part 7 Uluslararası Ekslibris Dergisi / Cilt 4 / Bölüm 7 Hanrath, J. J. (1977). EXLIBRIS WERELD. , Amsterdam, Driemaandelijks tijdschrift van de Exlibriskring der W.B.-Vereniging. Twintigste jaargang - nr. 4- Winter. İnanç Uyan Dur, Banu. (2016). Metaphor and Exlibris, Ex-librist, International Journal of Ex-libris / Vol.3 / Part 5 (Ex-librist, Uluslararası Ekslibris Dergisi / Cilt 3 / Bölüm 5), Erişim: 09.11.2017 http://dergipark.gov.tr/download/article-file/213347 İstanbul Ekslibris Derneği Web Sayfası. Erişim: 26.10.2017, http://www.aed. org.tr/tr/ Keenan, J. P. (2003). The Art of the Bookplate. New York: Barnes&Noble Books. Öz Pektaş, Hatice. (2017). Süper Ekslibris. Ex-librist, International Journal of Ex-libris / Vol. 3 / Part 6 (Ex-librist, Uluslararası Ekslibris Dergisi / Cilt 3 / Bölüm 6). Erişim: 16.11.2017, http://exlibrist.net/index.php/exlibrist/article/ view/41/pdf_24 Parsa, S ve Parsa, A.F. (2012). Göstergebilim Çözümlemeleri. İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi Pektaş, Hasip. (2003). Exlibris. Ankara: Ankara Exlibris Derneği Yayınları, 2. Baskı Pektaş, Hasip. (2014). Ekslibris. İstanbul: İstanbul Ekslibris Derneği Yayınları, 3. Baskı Pektaş, Hasip. (2015). Bir Üniversite Müzesi: İstanbul Ekslibris Müzesi, Ex-librist, International Journal of Ex-libris / Vol.2 / Part 4 (Ex-librist, Uluslararası Ekslibris Dergisi / Cilt 2 / Bölüm 4), Erişim: 18.11.2017 , http:// exlibrist.net/index.php/exlibrist/article/view/30/pdf_18 Rifat, Mehmet. (2017). 20. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları I; Tarihçe ve Eleştirel Düşünceler. Ankara: Yapı Kredi Yayınları. 6. Baskı Sayın, Zülfükar. (2001). Göstergelerin Göstergebilimsel (Semiotik) Açıdan Değerlendirilmesi: “Ankara Büyükşehir Belediyesi’nin “Ankara” Amblemine Bir Yaklaşım”, Sanat Yazıları 8, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Yayınları Sayın, Zülfükar. (2007). Gösteren-Gösterilen İlişkisi Açısından Grafik Göstergeler ve Göstergeleri Algılayış Farklılıkları, Semio İstanbul 2007 (“Görünürün Kültürleri” Konulu 8. Uluslararası Görsel Göstergebilim Kongresi kitabı), Cilt 2, İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları