t - ml*© J t-tL Digitized by the Internet Archive in 2017 with funding from Getty Research Institute https://archive.org/details/publiivirgiliima00virg_2 PVBLIi VIRGILII MARONIS C A R M 1 N A U reproduction est interdite. * V * • 4 V P. VIRGILII MARONIS VIT^E ET CARMINUM ADUMBRATIO. Publius Fergilius (sic enim Romani vocabant) Maro anni ab U. C. 684 sive 70 ante Ch. N. idibus (xv) octobribus natus est in vico agri Mantuani , Andes dicto (hodie Pietola, secundum Maffeum autem Bande ) , parentibus rusticis, sed qui filium libe- raliter educandum et instituendum omni modo curarent. Primum Gremonse eruditus, togavirili sumpta anno 699 — as, Mediola- num secontulit, inde Neapolin, ubi Parthenius grammaticus et | poeta graecis eum literis diligenter imbuit. Hinc anno ferme 707 — 47 Romam profectus, in Syronis se philosophi Epicurei dedit disciplinam. lbi exacto biennio, circa annum 709 — 4 i> rediit in praedium Andinum, ingenio suo non minus quam ob valetudi- nem infirmiorem ad rusticanam vitam et otium literatum pro- pensus. Poesin autem jam Parthenio impcllente magistro tentave- rat , et multa juvenis carmina minora scripsit , quorum quae superest memoria infra ponetur. Bucolicen quidem tarn felici eventu inchoaverat, ut C. Asinius Pollio eum, difficilis judex , ad hoc genus ornandum impense exhortaretur. Cujus viri in notitiam et familiaritatem venisse videtur jam exeunte anno 711 — 45, quo tempore ille Galliae Cisalpinae regendae praepositus est. Verum bellico tumultu et militari injuria patriam poetae vehementer conturbantibus factum est ut bucolica ejus Musa etiam res civiles et bellicas attingeret , turn alia multa a pastoribus aliena , quo- niam ad viros potentes , doctos , Urbi innutritos mittenda erant ilia carmina et quaerendum patrocinium. Nam vere anni 715 — 4i turba veteranorum in Galliam Transpadanam venit , adversatae Octaviano Cremonae urbis agros occupatum; qui quum haud sufficerent militibus , audacter illi etiam vicinos Mantuae et Andium agros invaserunt; sed Virgilii praedio turn quidem par- citum est, Asinio Pollione ut videtur protegente. Eodem suasore an sponte , incertum , poeta insequente aestate Romam est pro- fectus , ut ab ipso Octaviano incolumitatem agri expeteret ; quam obtinuit, et grato animobeneficium celebravit versibus [Eclogal) , V1RGILII VITA. Sed vix anno post Asinius patronus excidit provincia, etc. Alfenus Varus Galliae Cisalpinae atque agris dividendis est praefectus; quem poeta, novo timore captus , precibus adiit ut Mantuae agris parceret. At ille non impedivit quominus Octavius Musa , agro- rum limitator, iratus Mantuanis , magnam ejus agri partem ve- teranis ascriberet; inter quos Arrius quidam centurio Virgilii praedium vi et violentia occupavit. Gedens poeta Romam aufugit , ubi in villa Syronis praeceptoris aliquamdiu latuit (vide Catale- ctorumX); deinde carmine composito {Ecloga IX), interceden- tibus Pollione et Maecenate , ab Octaviano impetravit ut ager sibi redderetur auctumno anni 714 — 10, et triumviri adeo mitterentur qui Mantuanis quoque partem agrorum restituerent. Quo bene- ficio et publicae prosperitatis auguriis laetissimus mox scripsit celebrem eclogam quartam ; sed harum rerum aptior dicendi locus est in argumentis poematum. Ab eo tempore Virgilius, Maecenatis gratia florens , plerumque Romae, raro in praedio Andino vixit. Anno 710 — 58 , mense aprili, Maecenas comitem duxit in Brundisino illo itinere quod Horatius narravit (Sat. V). Insequentis annivere, quum ultimam eclo- gam scripsit, poeta Georgicorum operi sejam admovisse animuni significat. Quod carmen Maecenatis impulsu componebat, ut omissam fere per civiles tumultus agriculturam commendaret Romanis , eosque ad neglectum hoc vitae genus suavibus modis revocaret. Concessit autem in Italiam inferiorem et Neapolin : ibi maximam temporis partem commorans , amoenissimis regio- nibus, septennio perfecit hoc opus, quod anno 724 — 50 fuisse absolutum ex ipso constat. Nimirum tarditatem quamdam eximii poetae in componendis carminibus et expoliendis ipsi veteres testantur; praeterea materies operis permultis ex voluminibus tarn graecis quam latinis docte et diligenter conquisita esse reperitur. Unde virgiliani ingenii virtute singulari exstitit corpus pulcher- rimum et undique consummatum. Prius vero quam hoc carmen ad finem perduxit , jam de heroico poemate pangendo se cogitare significavit III, v. 46 . Quare credi potest absolutis Georgicis statim inchoasse JEncidcm, in Romani nominis et Augusti bonorem componendam. Cujus quanta fuerit exspeetatio et quasi praesumpta fama , praeter alia indicant Pro- pertii versus in elegia anno 728 vel 729 scripta (III, 52,65) : Cedite Romani scriptores, cedite Graii : Nescio quid majus nascitur lliade. Atque Augustus literis eodem anno 729 ex Cantabria datis Ira- VIRGILI I VITA. ditur flagitasse ut carmen maturaret poeta , sibique quam primum mitteret. Ad quem Virgilii responsum exstat : De JEnea quidem meo, si, me Hercules, jam dignum auribus tuis haberem, liben- ter mitterem. Sed tantum inchoata res est, ut paene vitio mentis tantum opus ingressus mihi videar ; quum praesertim, ut scis, alia quoque studia ad id opus, multoque potiora, impertiar. Hinc ilia, quae subest eximiae poesi, doctrina solida et sana, non febriculosa et insaniens , qualem affinxerunt Virgilio , ut olim Homero, grammatici prae admiratione deliri. Decennio , quod partim in Campania , partim in Sicilia trans- egisse fertur, absoluta ferme iEneide , anno 73 6 — 19, in Graeciam atque Asiam proficisci decrevit , ubi per aliquot annos commorans ultimam manum carmini imponeret. Discedentem votis prosequi- tur Horatius oda III : Sic te diva potens, etc. Sed Athenis quum occurrisset Augusto ex Oriente Romam revertenti , persuaderi sibi passus est ut in Italiam cum illo rediret , fortasse jam turn leviter aegrotans. In itinere autem maritimo morbus in dies ingravescens ita eum afflixit , ut vix Italiae appulsus , Brundusii, secundum nonnullos Tarenti, animam exhalaret, a. d. x kal. octobres sive xxii die septembri ejusdem anni 755. Corpus Neapolin trans- latum et ad viam Puteolanam sepultum est , celebri apud posteros loco qui etiamnum monstratur ad introitum cryptae Pausilypanae. iEneidem , utpote opus imperfectum neque satis elimatum , poeta moribundus testamento cavit ut comburerent sui ; sed vetuit Au- gustus, qui L. Vario et PlotioTuccae emendandam et expoliendam tradidit, ea tamen lege, ne quid adderent. Atque ita functos esse hoc munere familiares illos Virgilii , ut adjicerent nihil , recide- rent pauca , testantur veteres grammatici ; sed ea quaestio brevi- ter exponi non potest. Animum , indolem et mores poetae prorsus fuisse tales , quales ipsa ostendunt carmina , consentiunt testes integri ; corpus nar- rant grandi statura fuisse , aquilo sive fusco colore , facie rusti- cana. De poesi denique virgiliana , quam tot ubique ora , tot libri celebrant , nihil dicere quam pauca praestat , et contineamus nos oportet in iis quae pro re nata per notulas leviter attigimus. Juvenis scripsisse perhibetur Culicem , Cirim, Copam, More- turn, Attnam, Diras, Catalecta, Priapeia et alia quaedam epi- grammata. In quibus certissima memoria est Culicis Maroniani, quem manibus triverunt Statius et Martialis , anno ferme 709 — 4a compositum; sed quod exstat carmeu ne puero quidem Vir- gilio tribui potest, quamquam insuntquae niteant. Melior multo Ciris neque aurea ilia aetatc indigna ; at ipso poeta significat V A R G LLYJ E JN T A POEMATUAJ se Virgilii errorem qnemdam correcturum et virgilianis emble- matis lubenter utitur. Eximia autem et digna Marone carmina sunt Moretum et Copa, si per se spectes; observandum tamen in ampla ilia Vita poetae quae Donati fertur, Copse mentionem fieri nulla m , deinde sermonem latinum in Moreto aliquantum distare a charactere virgiliano. JCtnam post Claudii demum et Neronis tempora scriptum fuisse apparet , Dirse autem ad Valerium Ca- tonem grammaticum eruditorum consensu magno referuntur. In Catalectis quae sint Virgilii existimanda , suo loco annotamus. Priapeia denique non esse poetae quem Ila^Osvtav antiqui voca- rint et furcillis expellenda judicaverunt editores docti et sever i , multum ridente Thalia. Jam adumbranda sunt argumenta carminum singulorum. BUCOLICON ECLOGA I. Antonius et Octavianus adversus Cassium et Brutum profecturi, ut exercitum, ex veteranis fere conscriplum, in fide retinerent, praemia militibus promiserant cum alia turn agros urbium Italise octodecim, quae Cassii partes amplexee erant. Bello per Pliilippensem victoriam feliciter profligato, Antonius in Asiam disce- dens solvendi proraissi curam reliquit Octaviano. Sed ingenti veteranorum nuraero (qui centum et septuaginta liominum millia excedebat) quum non suf- ficerent agri , aliae urbes sedecim his coloniis militaribus additae sunt ; praeterea veterani ipsi assignatos sibi limites ubique violenter transgrediebantur. Sic ex Cremonensi agro subinde prorumpebant in Mantuanum. Quare Mautuani Ro- mam profecti sunt supplicatum, in hisque Virgilius, de Andino praedio me- tuens, tribus ab urbe millibus sito. Octaviano commendatus, ut videtur, ab Asi- nio Poilione, obtinuit ut securus in agro suo permaneret. Quod beneficium bu- colico carmine celebrat , simul vicinorum conditionem miserrimam commoto animo depingens, quo, si posset, his quoque propitium redderet Triumvirum. Tale igitur argumentum tractat. Meliboeus caprarius et agricola, exutus agris, culta sua relinquens moestus, incidit in Tityrum, securitate summa et dulci otio fruentem. Quam in communi calamitate felicitatem miratus ex Tityro audit, deum ipsi haec otia fecisse, libertatis adipiscendae gratia Romam profecto, ubi divinum juvenem viderit, inter deos Lares sibi semper venerandum. lnde Ti- tyrum Meliboeus fortunatum praedicat in praedioli quamvis modici possessione, suam vero sortem Qebilibus modis deplorat, et sunimo moerore oppressus abit, non audiensTityri, ut apud se pernoctet, invitationem. Scriptum est carmen ineunte auctumno anni 7 1 3-4 1 . ECLOGA II. C. Asinius Pollio, literarum amantissimus et poeta , quum Galliae Cisalpinae pncesset (annis 7 1 1 ad 71 3-43 ad 4 1 ), Virgilium cognovit, et auctor suasorque ei exstitit ut theocriteis idyl li is Romanas literas ditaret. Factum est autem ut ali- quando ad ccenae societatem admissus Virgilius Pollioni ministrantein conspi- A 1\ G U M E N TA 1> O E M A T U M , v ceret puerum ormosum, eumdemque ingeniosum, nomine Alexandrum. Hu- jus admiratione et amore captus, carmen ex bucolico genere in ejus laudem composuit. Puerum vocat Alexin, Pollionem dominum Iollam;ipse est Corydon pastor, qui pueri se spernentis amore misere iaborat. Pleraque ex Theocriti idylliis III, XI et XXIII expressa sunt. Eo carmine Asinius tantopere delectatus esse narralur, ut Alexandrum muneri_daret Yirgilio; qui deinde formaverit at- que expoliverit ejus ingenium , adeo ut Alexander evaderet « grammaticus » sive, ut hodie loquimur, literator haud ignobilis. ECLOGA III. Carmen compositum ad imitationem idylliorum IV et V Theocriti. Menalcse pastori, qui Neaeram amut, obvius fit Damoetas cum grege Algonis, quern ut rivalem sibi oderat Menalcas. Hinc convicia nascuntur, quibus sese invicem obruunt pastores, multa et acerrima ; tandem ad artis peritiam lis convertitur, et utrimque deposito pignore in carminum alternis fundendorum certamen descendunt, judice Palaemone. Saepe in bucolica poesi certatur carmine amcnbxo (quasi alternativo), cujus ea lex est, ut is qui respondet, totidem versibus ac numeris iisdem aut contra- rium aut simile aliquid subjiciat. In hunc modum pulchra multa canunt Damce- tas et Menalcas, non omnia quidem mere pastoritia : nam Virgilius, ut in ceteris eclogis, ita huic quoque argumento ex suis rebus et sensibus aliqua interserit, Asinium Pollionem poetam egregium et bonorum poetarum fautorem per pa- stores suos collaudans , malos autem poetas , eosque bonorum obtrectatores , Bavium et Maevium paucis acerrime perstringens. Uterque juvenis quum ceci- nerit eximie, judex alteri utri decernere praemium non audet. ECLOGA IV. Haec ecloga summam celebritatem nacta est , a tertio inde saeculo ad Salva- torem mundi a multis iisque gravibus viris relata. Quo accuratius de ea est ex- plicandum. Scriptum hoc carmen anno 714-40, quo consulatum gerebatC. Asinius Pollio, sed propter turbas civiles ante octobrern mensem adire nou potuit. Eodem tempore uxor Pollionis, cum marito Bomam reversa, puerum enixa est Asinium Galium Saloninum , quern natum patri gratulatur hac ecloga Virgilius. Quod quo modo instituerit videbimus postquam temporum conditionem breviter adumbratam proposuerimus. Annus 713, qui sequebatur victoriam Philippensem, Italiae erat longe luctuo- sissimus. Primum urgebat dira fames, Sexto Pompeio et Domitio Ahenobarbo infesta classe frumenta intercludenlibus ; deinde Octavianus Antonianos infen- sos sibi reddidit , ipse odia civium omnium in se concitans agrorum divisione (vide argum. Eel. I) et aliis per violentiam gestis ; tandem Antonianis cedere coactus, his quoque agrorum divisionem et colonias concessit. Quorum licen- tiam quum paullum refrenaret, militum tumultus exorti sunt, a quibus timens denuo agros divisit. Ilinc ad Lucium Antonium confugerunt spoliati; cui deinde senatores quoque et equites multi se adjunxerunt, adeo ut ipsam Urbem occu- paret et Imperator salutaretur. Ex his Perusinum bellum valde atrox concita- tum , quod sequentis demum anni mense martio post plurima mala consedit. Inde Antonianis ducibus et prsefectis suos amicos substituturus Octavianus illos expertus est acriter resistentes. Interea Marcus Antonius , de Perusina clade certior factus, ipse partibus suis opitulatum in Italiam contendit ; ubi Brundusii aditu arcebatur a praesidiis Octaviani. Hiuc utrimque bellum parabatur, dum V ARGUMENT A POEMATUW. se Virgilii errorem quemdam correcturum et virgilianis emble- matis lubenter utitur. Eximia autem et digna Marone carmina sunt Moretum et Copa, si per se spectes; observandum tamen in ampla ilia Vita poetae quae Donati fertur, Copes mentionem fieri nullam , deinde sermonem latinum in Moreto aliquantum distare a charactere virgiliano. jEtnam post Claudii demum et Neronis tempora scriptum fuisse apparet , Diree autem ad Valerium Ca- tonem grammaticum eruditorum consensu magno referuntur. In Catalectis quae sint Virgilii existimanda , suo loco annotamus. Priapeia denique non esse poetae quem IlapOevtav antiqui voca- rint et furcillis expellenda judicaverunt editores docti et sever!, multum ridente Thalia. Jam adumbranda sunt argumenta carminum singulorum. BUCOLICON ECLOGA I. Antonius et Octavianus adversus Cassium et Brutum profecturi, ut exercitum, ex veteranis fere conscriptum, in fide retinerent, praernia militibus promiserant cum alia turn agros urbium Italiae octodecim, quae Cassii partes amplexae erant. Bello per Philippensem victoriam feliciter profligato, Antonius in Asiam disce- dens solvendi promissi curam reliquit Octaviano. Sed ingenti veteranorum numero (qui centum et septuaginta hominum millia excedebat) quum non suf- ficerent agri , aliae urbes sedecim his coloniis militaribus additae sunt ; praeterea veterani ipsi assignatos sibi limites ubique violenter transgrediebantur. Sic ex Cremonensi agro subinde prorumpebant in Mantuanum. Quare Mantuani Ro- mam profecti sunt supplicatum, in hisque Virgilius, de Andino praedio me- tuens, tribus ab urbe millibus sito. Octaviano commendatus, ut videtur, ab Asi- nio Poilione, obtinuit ut securus in agro suo permaneret. Quod beneficium bu- colico carmine celebrat , simul vicinorum conditionem miserrimam commoto animo depingens, quo, si posset, his quoque propitium redderet Triumvirum. Tale igitur argumentum tractat. Meliboeus caprarius et agricola, exutus agris, culta sua relinquens moestus, incidit in Tityrum, securitate summa et dulci otio fruentem. Quam in communi calamitate felicitatem miratus ex Tityro audit, deum ipsi haec otia fecisse, libertatis adipiscendae gratia Romam profecto, ubi divinum juvenem viderit, inter deos Lares sibi semper venerandum. Inde Ti- tyrum Meliboeus fortunatum praedicat in praedioli quamvis modici possessione, suam vero sortem fiebilibus modis deplorat, et summo moerore oppressus abit, non audiens Tityri, ut apud se pernoctet, invitationem. Scriptum est carmen ineunte auctumno auni 7 1 3-4 1 . ECLOGA II. C. Asinius Pollio, literarum amantissimus et poeta, quum Galliae Cisalpinae praeesset (annis 711 ad 713-43 ad 41), Virgilium cognovit, et auctor suasorque ei exstitit ut thcocriteis idylliis Romauas literas ditaret. Factum est autem ut ali- quando ad coenae societatein admissus Virgilius Pollioni ministrantem conspi- A 1\ G U M K JN T A 1> O E M A T U M , v cere! puerum ormosum, eumdemque ingeniosum, nomine Alexandrum. Hu- jus admiratione et amore captus, carmen ex bucolico genere in ejus laudem composuit. Puerum vocat Alexin, Pollionem dominum Iollam ; ipse est Corydon pastor, qui pueri se spernentis amore misere laborat. Pleraque ex Theocriti idylliis III, XI et XX11I expressa sunt. Eo carmine Asinius tantopere delectatus esse narratur, ut Alexandrum muner^daret Yirgilio; qui deinde formaverit at- que expoliverit ejus ingenium , adeo ut Alexander evaderet « grammaticus » sive, ut hodie loquimur, literator haud ignobilis. EGLOGA III. Carmen compositum ad imitationem idylliorum IV et V Theocriti. Menalcae pastori, qui Neaeram amat, obvius fit Damcetas cum grege iEgonis, quern ut rivalem sibi oderat Menalcas. Hinc convicia nascuntur, quibus sese invicem obruunt pastores, multa et acerrima ; tandem ad artis peritiam lis convertitur, et utrimque deposito pignore in carminum alternis fundendorum certamen descendunt , judice Palaemone. Saepe in bucolica poesi certatur carmine amccbxo (quasi alternative), cujns ea lex est, ut is qui respondet, totidem versibus ac numeris iisdem aut contra- rium aut simile aliquid subjiciat. In hunc modum pulchra multa canunt Damce- tas et Menalcas, non omnia quidem mere pastoritia : nam Virgilius, ut in ceteris eclogis, ita huic quoque argumento ex suis rebus et sensibus aliqua intereerit, Asinium Pollionem poetam egregium et bonorum poetarum fautorem per pa- stores suos collaudans , malos autem poetas , eosque bonorum obtrectatores , Bavium.et Msevium paucis acerrime perstringens. Uterque juvenis quum ceci- nerit eximie, judex alteri utri decernere prsemium non audet. EGLOGA IY. Haec ecloga summam celebritalem nacta est , a tertio inde saeculo ad Salva- torem mundi a multis iisque gravibus viris relata. Quo accuratius de ea est ex- plicandum. Scriptum hoc carmen anno 714-40, quo consulatum gerebatC. Asinius Pollio, sed propter turbas civiles ante octobrern mensem adire nou potuit. Eodem tempore uxor Pollionis, cum marito Romam reversa, puerum enixa est Asinium Galium Saloninum , quern natum patri gratulatur hac ecloga Virgilius. Quod quo modo instituerit videbimus postquam temporum conditionem breviter adurnbratam proposuerimus. Annus 713, qui sequebatur victoriam Philippensem, Italiae erat longe luctuo- sissimus. Primum urgebat dira fames, Sexto Pompeio et Domitio Ahenobarbo infesta classe frumenta intercludenlibus ; deinde Octavianus Antonianos infen- sos sibi reddidit, ipse odia civium omnium in se concitans agrorum divisione (vide argum. Eel. I) et aliis per violentiam gestis ; tandem Antonianis cedere coactus, his quoque agrorum divisionem et eolonias concessit. Quorum licen- tiam quum paullum refrenaret, militum tumullus exorti sunt, a quibus timens denuo agros divisit. Hinc ad Lucium Antonium confugerunt spoliati; cui deinde senatores quoque et equites multi se adjunxerunt, adeo ut ipsam Urbem occu- paret et lmperator salutaretur. Ex his Perusinum bellum valde atrox concita- tum, quod sequentis demum anni mense martio post plurima mala consedit. Inde Antonianis ducibus et praefectis suos amicos substituturus Octavianus illos expertus est acriter resistentes. Interea Marcus Antonius , de Perusina clade certior factus, ipse partibus suis opitulatum in Italiam contendit ; ubi Brundusii aditu arcebatnr a praesidiis Octaviani. Hinc utrimque bellum parabatur, dum v.i ARGUMENTA POEMATUM alteri litori Italiae Sextus Pompejus instaret classe maxima, fames usque duraret, Octavianus ipse civium et magnoe partis militum Antonio faventium odio pre- meretur. Hie erat septembri mense anni 714 status rerum : toti Italiae, miser- rima quaeque diu perpessae, multo etiam atrociora imminebant, quum repente, exspectante nemine, Brundisinum foedus inter Antonium et Octavianum co- aluit , et hujus soror Octavia illi in matrimonium collocata est. Sic ingentibus periculis subito succedente securitate, laetitia maxima omnium animos implevit; Pollioni autem, qui Antonium conciliaverat , summae grates ab universis habe- bantur salutis recuperatae. Eo ipso tempore natus est Asinius Gallus. His alia res accedit , ipsa quoque pluribus exponenda. Etrusci, unde religio- ; num suarum maximam partem petiverant Romani, vitam universi mundi do- ' cebant in sua initia revolutum iri exacto anno mundano, qui decern mensibus (ut antiquus annus romanus) Bive saeculis incerti ambitus absolveretur. Cuique I saeculo deorum unus praesidebat : primo saeculo Saturnus, sub quo aureum aevum obtinuerat ; decimo saeculo Apollo : quo saeculo transacto Saturnia feli- citas iterum in terras erat reditura. Jam quum anno 710-44, post Julii Caesaris necem , Stella crinita in coelo apparuisset , Vulcatius haruspex (quod Augustus in secundo libro de Memoria vitae suae scriptum reliquit) in concione dixit : « hunc cometen significare exitum noni saeculi et ingressum decimi, sed quod invitis diis secreta rerum pronuntiaret, statimse esse moriturum », et nondum finita oratione in ipsa concione concidit. Praeterea ex Sibyllinis quoque oraculis collegerant Romani, turn novam instare mundi aetatem. Haec vaticinia, quo ma- gis miseri, eo saepius mente versabant homines Itali. Ecce contigit ut ex tristis- simis rebus et quasi ex inferis repente ad summum fastigium laetitiae eveheren- tur : quid mirum si jamjam adventare saeculum illudfatis promissum sibi per- suaserunt ? Hac persuasione usus Virgilius felicis aevi exortum cum ortu Asinii Galli con- junxit. Natum esse novum saeculorum ordinem et redire Saturnia regna nun- tiat ; deinde poetica phantasia pingit admirabilia ilia quae sensim eventura sunt procedente infantia, pueritia, adolescentia et virili aetate Galli ;ipsum denique, ut Julium Caesarem , post magna facta inter deos relatum iri significat , quippe ex diis oriundum. Sic manifestum esse videtur, ea quae ad Salvatorem mundi referri possunt, Sibyllae esse, non Virgilii, eo quidem magis quod poeta nascentem puerum testem modo facit renovationis saeculorum, ne lino quidem verbo indicans per hunc inf ant em bona tan la in bumanum genus esse redundatnra. ECLOGA V. Daphnis, Mercurii et nymphae Siculae filius, a Nympliis educatus, a Pane in- stitutus, pastor et poeta, pulcher et ingeniosus, adeo ut regina eum deperiret, a pastoribus tamquam heros ipsorum, magister et summum exemplar colebatur. In ipso flore juventae morte (quam variis modis narrant) abreptum poetae bu- colici saepe celebraverunt. Quibus hoc carmine se adjunxit Virgilius, Mopsum et Menalcam pastores inducens, alterum qui mortem Daphnidis et totius naturae luctum caneret, alterum qui apotheosin. Ipse poeta agnosci volebat in Me- nalca, sua ei carmina tribuens (v. 85 seq.). Omnia autem ita exposuit ut lector non possit quin saepe animo revolvat Julii Caesaris necem et apotbeosin. Quod ipsum poeta volebat s pastorilium argumentum tractans carmine bucolico ce- lebrare divum Julium. Neque vero haec poesis pro allegorica est habenda , a qua multum distat; libere cnim res Daphnidis tractantur, sed ea arte ut divi dictatoris imago identidem recurrat legentibus et in ipsum dictatorem tamquam trnnsfundantur motus animorum a poeta de Daphnide excitati. ARGUMENT A POEMATUM. vij ECLOGA VI. Post victoriam Perusinam, martio vel aprili mense anni 7 14-40 Asinius Pollio provincia Cisalpina exciderat, in ejusque locum successit L. Alfenus Varus. Quern, aliquamdiu certe, minimam curam habuisse Virgilii narrabitur in argu- mento Kclogae IX. Nihilominus poeta hoc carmen ad eum misit; quod quo- modo factum sit, Spohnius probabiliter explicat in hunc fere modum : « yaro Virgilius in ecloga IX promiserat carmen, si servaret Mantuam. Iile Mantuanos quidem agros male vexavit ; Virgilius tamen suos receperat. Jam quum id esset j non per Varum quidem ipsum datum beneficium , attamen concessum , saltern non impeditum, neque recusatum ab eo, qui scilicet praeesset negotio agro- rum dividendorum ; Virgilius ita eum laudavit , ut artem pariter atque urbani- I tatem et ingenuos mores admirari debeamus. Urgebat necessitas : promiserat; i non poterat retractare. Scribendum erat carmen, sed tamen tale, quo non lau- daret, quum neque de se neque de civibus hoc promeruisset Varus. Ergo sic \ exorditur: * Ego tenuia tantum ludere possum ; alii te, Vare, dicant digno modo. Si cui tenuia nostra placeant, tuum videbit nomen inesse. » Sed quid? Sileni carmen refert, quod se audiisse fingit. Ita Varum quodammodo frustratur; ne- que vero sic, ut ille irasci posset; detinet eum in doctrina, quae ipsi placuit, Epicurea philosopliia. Ejusdem enim magistri Epicurei disci plina usi erant Vir- gilius et Varus, Syronis. Cujus in villam secesserat poeta anno 714 medio, agris suis expulsus; ex ea villa in Urbem profectus, deinde rus suum redierat. Sic patent causae, cur in hoc potissimum argumentum deQexerit. » Poeta fingit Satyros duos et Nympliam sapientissimum Silenum dormientem arte aggressos coegisse ut sibi diu promissum carmen caneret. Canit ille cosmo- goniam ex Epicuri placitis; deindead mythicam et heroicam aetatem descendit , fabulas multas narrans, quas poeta vel pluribus commemorat vel indicat verbo. Jam quare Promethei, Kylae , Pasiphaes , Hesperidum , Scyllae et Philomelae fa- bulas delegerit potissimum, neglectis aliis, nos hodie fugit. Insigni autem fig- mento Cornelium Galium poetam et patronum inter heroas suos ponit 61-73) , in Helicone a Musis et antiquo vate Lino honorifice exceptum. ECLOGA VI l Melibceus narrat se , dum aberrantem caprum quaereret , incidisse in Corydo- nem caprarihm et Thyrsin ovium pastorem cantu inter se certaturos. Ibi Daph- nidem, captum ab eis judicem, se invitavisse ad audiendum; nam in tuto esse caprum et gregem. Hinc refert Corydonis et Thyrsidis cantus amoebaeos, quos quidem meminit, et illius victoriam famamque testatur. Xeque immerito victum discessisse Thyrsin, in notulis quantum fieri poterat ostendisse videmur. Theocriti idyllium VI expressum est in hac ecloga, anno 7 15 vel ineunte anno 716-38 scripta. ECLOGA VIII. Pulclierrimum carmen auctumno anni 715—39 compositum et Asinio Pollion missum , dum victis Parthinis ex Dalmatia in Italiam reditum parabat. Poeta patrono victoriam elegantissime gratulatus, caprarium producit Nisse amove de- ceptum (v. 17-61) et questus disertissimos animo effundentem; in altera autem parte canninis (v.64-109) amicam a Daphnide derelictam et magicum sacrum pa- rantem, quo infidelem amicum ad se retraheret. In quibus celeberrimam Phar- maceutriam Theocriti prope ad verbum convertit ; ex altera vero parte hujus A UGU M E N T A V O E M A^U >1 . idyllii et tertio ex idyllio graec poetae sive Comaste multa transtulit suum in cantum caprarii. ECLOGA IX. Ne per semestre quidem tempus integrum Virgilio frui licuit illis otiis qux deus ei fecerat, ut cecinit Eel. I, 6. Post victoriam, famem et pacem Perusi- nam Asinio Pollioni in Cisalpina provincia successit L. Alfenus Varus praefe- ctus, qui agris dividendis praeesset cum limitatore Octavio Musa. Jam quum Cremonensis ager minime sufficeret avidis veteranis, Mantuani quindecim mil- lia passuum addidit Octavius Musa, infensus quod greges ejus oiim ab agri pu- blici pascuis ejecerant Mantuani. Assentientem habuit Varum , qui praeter pa- lustria nihil illis reliquit. Neque ipsius Octaviani promissa tutum praestabarit Virgilium , sed totum ejus praedium Arrio cuidam centurioni pertica Musae est assignation, et dominus vi ejectus. Qui Romam confugit, postquam villico com- mendaverat ut morem gereret milili, donee ager sibi esset restitutus. Turn in villa suburbana Syronis praeceptoris delitescens banc eclogam scripsit, mense junio vel ineunte julio anni 7 14—40, Octaviano recitandam. Eventum narravi- mus supra. Finxit poeta Mceridem senem (villicum suum) Mantuam iter ingressum, ut oblato munere Arrium placidiorem redderet Menalcae domino (Virgilio). Occur- rens Lycidas miratur, omnia carminibus servasse Menalcan opinatus. Re au- dita, indignam conditionem poetae deplorant umbo, in via carminum ejus reci- tantes quae memoria tenent , et mus;c iiujus silentium aegerrime ferentes. In his multa reperies urbanissime et delicatissime dicta ad patronorum favorem con- ciliandum. ECLOGA X. C. Cornelius Gallus , eques romanus, poeta elegantissimus (jam in Eel. VI ce- lebratus), ex patrono evasit amicus et familiaris Virgilii. Misere ille deperibat Volumniam , Eutrapeli libertam , quae mimico nomine Cytheris vocabatur, in carminibus Galli erat Lycoris. Olim Marci Antonii et aliorum arnica, militem cum exercitu Agrippae in Gallias abeuntem secuta, Galium destituerat, eo tempore litora Italiae defendentem ab incursionibus classium Pompeianarum, v ere anni 717 — 37. Summam aegritudinem amici Virgilius lenire studet eximio carmine, cujus tale est argumentum, partim ex idyllio 1 Theocriti ductum. Pri- mum objurgantur Musae, quod solae non adfuerint Gallo curis amorisconfecto, quum miserationem ei et affectum testatae sint etiam arboreset saxa, turn gre- ges cum pastoribus , accesserint denique consolandi causa dei ipsi, Apollo, Sil- vanus, Pan. Turn Gallus in questus erumpens sortem suam et infuustum amo- rem deplorat, querens quod sibi non fuerit conditio pastoris Arcadici , amore felici fruentis. Inde subit animus jam pastoris more vivendi, fistula canendi et venandi. Sed repente, neque liinc solatia fore ulla cernens in tanto aestu animi , cedendum amori statuit omnia vincenti. AKGUMENTA POEMATUM. georgicdn LIBER I Proposito argumento carminis, 1-5, et invocatis diis agrestibus cum Caesare j Augusto, 5-4 2, poeta exponit de aratione, prima operis rustici parte : quando j sit incipienda, 43-49, explorata quidem natura cceli solique, 50-63, ex qua pen- li det ratio arationis, 64-99, et sationis, 100-1 17. Unde mortalibus aerumna magna, | sapienter imposita ab Jove, 118-159. Jam describitur instrumentum rusticum, || 160-175, et area exterendis granis paranda, 176-186. Unde judicium facere liceat j de futuro anni proventu, 187 - 192 . Semen quomodo medicandum et deligen- ! dum, 193-203. Tempora operum rusticorum : sationis, 204-230, cum digressione j de solis cursu annuo et quatuor tempestatibus anni, 231-256. Quae curanda sint j tempore pluvio et diebus festis, 257-275 ; (obiter de lunarium dierum observa- ■< tione faustorum sive infaustorum, 276-286 ; ) quae noctu, quae per calorem, quae j hieme, 287-310. Sed praecipue observandae sunt tempestates duae, auctumni et j veris ineuntis, utpote procellosae, 311-337, et religionibus exorandi dii, 338- || 350. Sunt autem certa tempestatum per vices succedentium prognostjca, quae multis et diligenter poeta docet 351-465. Ilinc transit ad splendidum episodium de prodigiis in Julii Caesaris nece helium civile subsecutum portendentibus, 466-497, et vota facit pro Augusto, 498-514. LIBER II. Invocato Baccho, 1-8, poeta de arborum, inprimis vitium et olearum cultura acturus, primo loco varios proventus arborum exponit, aut a natura profectos, 9-2 1 , aut ab arte : avulsione , infossione , propagine, surculo, concisione, inci- sione, 22-34. Jam edocturus, studium esse adhibendum et suam cuique arbori pro generis et soli indole culturam, Maecenatis propitiam voluntatem implorat, | 35-46. Arbores sponte provenientes cultu possunt emendari, 47-56; sativae transplantatione, inoculatione , insitione et aliis artificiis , 57-82. Deligendae au- i tem ejusdem generis arborum species praestantiores , 83-108. Praeterea coelum ! naturae cujusque arboris idoneum diligenter circumspiciatur, 109-135. Quo ter- rarum omnium felicissima est Italia, quae splendide laudatur 136-176. Soli etiam ' natura exploranda, cui proventus generi ea conveniat, 177-225; quod unde co- gnoscatur, 226-258. Hinc ipsius culturae praecepta plurima exponuntur, de plantatione ejusque temporibus , 259-345; de cura post illam adhibenda, et avertendis iis quae nocere possint novellis arboribus, 346-379; quarum insidia- tor caper mactatur in Bacchi ludis festis, 380-396. In vitibus tamen maxima et inprimis assidua per totum annum est cura ponenda, 397-419. Minus operosa est olearum cultura et pomorum, 420r428 ; exigua aut nulla arborum silve- strium, quarum utilitas tamen maxima, 429-457. In fine poeta canit laudes vitae rusticae et agricolarum felicitatem incomparabilem, 458-542. LIBER III. Intactum aliis argumentum tractans poeta auguratur se celebrem redditurum j Mantuam patriam , ubi victor templum , diem festum et ludos instituet Caesar 1 Augusto, 1-39 ; et ad inceptum opus Maecenatis favorem opemque expetit sibi , 40-48. Primum agit de fcetura armentorum : legendae matres bonae, 49-62, et cura adhibenda admissurae bourn, 63-7 1 , et equorum generosorum, 72-122 ; etiam b A B GUMENTA POEMATUM. praeparanda sunt admissioni corpora armentorum, 123-137. Cura matrum gra- vidarum, 138-156; vitulorum , 157-178 ; pullorum equinorum, 179-208 ; qui ar- cendi a nimia venere, cujus stimuli et furores describuntur 209-285. Ab armen- i poeta transit ad pecudum curam exponendam, praefatus difficultatem talis argumenti cum dignitate pertractandi , 286-293. Quomodo pecudes habendae in stabulis, 291-321. Vere exorto quae in pascua agendae et quomodo tractandae, 322-338 ; ubi ponitur narratio de Nomadibus Afris et Scythicis, 339-383. Se- quuntur praecepta de lanicio et lacte, 384-403. Cura canum, 404-413. Monita de cavendis animantibus noxiis, 414-439, et de avertendis morbis, 440-473. Hinc orditur nobilissimam illam descriptionem foedae pestis , quae in Norico greges , armenta, bestias omnes exitio dedit, 474-566. LIBER IV. De apibus et mellificio acturus ,1-7, primum de alvearii situ, fabrica et appa- ratu praecipit , 8-50 ; turn de examinum exeuntium cura , seu vere ineunte va- gantur, seu pugnant super rege creando, 51-87. Notae regum, et apum melio- rum, 88-102. Qua ratione et quopabulo apes a vagando cohibendae, 103-115. Sic attingitur locus de liorto colendo, quern poeta aliis pertractandum relinquit, 116-148. Enarratautem ingenia, naturam et mores apum, tarn sollertium, ut rationis participes esse videantur, 149-227. De favis eximendis et parte in liie- mem relinquenda, 228-250. De morbis apum, eorumque cura, 251-2S0. Sequitur locus splendidus de exstincti examinis reparatione et de progeneratione apum ex juvenco perempto ct putrefacto, 281-314. Quod quum Aristaei esse inven- tum perhibeatur, poeta narrat heroem exstinctis apibus suis moestum adiisse Cyrenen malrem , quae eum ad Proteum vatem duxerit de causis calamitatis re- mediisque consulendum. Proteus vetus piaculum ex Eurydices,Orpheiconjugis, raptu contractum ei aperit; inde mater Nymphas illius comites placari jubet mactatis bobus : quorum ex corporibus in luco reiictis nono die nova se exa- mina effundunt, 315-558. Ornatissimam narrationem sequitur epilogus brevis. 559-566. jENEIDOS LIBER 1. Argumentum e invocatio Musae, l-l 1. Infesta Trojanis et /Eneae Juno /Eolum rogat ut a Sicilia in Italiam navigantibns gravissimam tempestatem immittat, 12-123. Earn sedat Neptunus; Trojani appelluntur litori Libyco, 121-158. Egres- sus in terram /Eneas septem maximos cervos venatus in septem naves ex nau- fragio collectas aequaliter distribuit; deinde socios, longis jam erroribus fa- tigatos, quietis futurae spe studet erigere, 159-222. Interea Venus Aineae sui Trojanorumque causam agit apud Jovem; qui, reserata fatorum serie, spe feli- cis posteritatis et potentiae Romanorum dolorem filiae consolatur, 223-296; et clam misso Mercurio, Poenorum animos in advenas mitigat, 297-304. Inde Ve- nus ASncae, locorum ignaro et ad exploranda oberranti, obviam sese praebet, naves dispersas salvas esse nuntiat, ostenditque Carthaginem , quam baud pro- cul condebat Dido, 305-489. Matris beneficio nube occultatus /Eneas cum Achate Carthaginem ingreditur, opera admiratur, et socios benigne a Didone excipi videt, 490-585. Recessit nubes : Dido aspectu et casu /Eneae obstupescit, eum ARGUMENT A POEMATUM xj in regiam ducit, Ascanium cum muneribus arcessit, sociis victum abunde mittit, 586-656. At Venus, neque Junonio hospitio neque Punico ingenio Odens, Asca- nio, in Idalise lucos abducto, substituit Cupidinem, qui inter amplexus et oscula reginae latenter inspiret amorem AEneae, 657-722. Festum in aula. Dido invitat AEneam, ut Trojae excidium suosque casus et errores narret, 723-756. LIBER II. AEgre narrat AEneas rem luctuosissimam , 1-13. Graeci decennali bello attriti et virtuti diffidentes, ad dolum confugiunt : simulata fuga avecti circa Tenedum latitant , relicto equo ligneo tantae magnitudinis , ut portis Trojae recipi non posset, cujus utero lectissimum quemque procerum incluserant. Trojani partim fraude Sinonis impulsi, partim Laocoontis supplicio territi, diruta parte muri, introductum equum inarce statuunt, 14-249. Nocte intempesta Graeci a Tenedo reversi , jam caesis custodibus ab illis qui in equo latuerant , urbem invadunt , 250-267. AEneas interim ab Hectore in somnis admonetur ut fuga sibi consulat, deosque patrios eripiat incendio, 268*297. llle tamen, honestam mortem prae- ferens fugae , in arma ruit ; ac satis feliciter Trojanis succedit primus impetus , donee, Coroebi consilium secuti, sumptis hostium caesorum armis, postea a Graecis agniti, utrorumque telis obruuntur, 298-437. Interea Priami regia op- pugnatur; Priamus ipse a Pyrrho, Achillis filio, interficitur, 438-558. Frustra tentatis omnibus, AEneas, ipsos deos videns destruendae urbi intentos, sacra Anchisae patri committit , eoque in humeros suos sublato, assumptis Ascanio filio et Creusa uxore, fugam arripit, 559-729. Graeci insequuntur. In eo tumultu Creusam amittit; cujus quaerendae causa misere per totam urbem oberranti obvia fit umbra uxoris, Italiam ipsi vaticinans et commendans Ascanium, 730- 794. Turn ad socios revertitur, et virorum mulierumque magnum numerum confluxisse videt, ipsius auspicia sequi paratum, 795-804. LIBER III. Eversa Troja , AEneas, collectis suorum reliquiis el parata apud Antandrum viginti navium classe, primum in Thraciam defertur. Ubi quum urbis funda- menta poneret , territus Polydori a Polymestore occisi prodigiis , avehitur De- lum, 1-77. Ibi Apollo consulenti respondet « antiquam gentis suae matrem repetendam ». Quod oraculum perperam interpretato Anchise, in Cretam con- tendunt, 78-120. Ibi vero, positis jam moenibus, gravissima peste exagitantur. Quare, in somnis monitus a diis Penatibus, relicta Creta, petit Italiam, 121-191. In hac navigatione subito exorta tempestate, primum ad Strophades insula® appulsus, ab Harpyiis infestatur, quarum Celaeno ei fata canit, 192 - 269 . Mox Actium delatus , in honorem Apollinis ludos celebrat, 270-290. Inde Corcyram praetervectus, Epirum tenet, quae turn Heleno vati, Priami filio, parebat. Qui benignissime excepto AEneae imminentia terra marique pericula et fata oracu- lis aperit , 291-505. Relicta Epiro, AEneas Tarentum primamque Italise oram praetervectus, Siciliae prope ;Etnam montem appellitur : ubi Achemeuidem,^ Ulysse in Cyclopis antro desertum, supplicem recipit, edoctusque ab eo de Cy- clopum feritate, ancoras solvit, 506-683 ; memorque praeceptorum Heleni, vi- tatis Charybdi et Scylla, litora Siciliae longo circuitu legit ; tandem Drepanum advehitur, ubi Anchises senex mortem obit, 684-7 14. Hinc Italiam petens in Africam defertur tempestate in primo libro narrata. ARGUMENTA POEMATUM. LIBER IV. Dido,amore jEneae insaniens, animi morbum Annae sorori aperit; ejusque consilium secuta , ad nuptias mentem adjicit, 1-89. Turn Juno, ut AJneam faci- lius ab Italia averteret , agit cum Venere, ut ejus bona cum venia liceat A)neae illam uxorem ducere ; cujus rei opportunitatem ipsa sit allatura, 90-128. Postri- die Aineas et Dido in frequenti venatione, per lempestatem subito immissam ab Junone dilapsis comitibus, soli conveniunt in antrum; fiunt infaustae nu- ptiae, 129-172. Cujus amoris fama commotus Iarbas, rex Gaetulorum, qui adve- nam praeferri sibi iniquo animo fereDat , Jovem precibus fatigat; qui Mercurio misso /Eneae mandat ut statim relicta Africa naviget in Italiam , 173-278. De Jo- vis imperio ille navigationem clam parari jubet, 279-295. At Dido, tale quid ex apparalu suspicata, graviter cum Alnea expostulat, precibusque et lacrimis primum ipsa eum ab incepto revocare conatur, deinde per sororem id saltern impetrare tentat, ut aliquantisper moretur, 296-449. Frustra. Quare regina, doloris impatiens, mori decernit, 4 50-473; et exstructa in aedibus ingenti pyra , simulat magicum sacrum, quo se ab amore solveret, 474-521; turn recrudescente dolore furit, 522-553. Interea iEneas, iterum a Mercurio in somnis monitus, nocte aricoras solvit , 553-583. Dido, mane Trojanos videns in altum evectos, diris iEneam devovet, 584-629, et ablegata ad sororem Barce, Sychaei nutrice, necem sibi consciscit, 630-705. LIBER V. JEneas Italiam versus navigans vi tempestatis in Siciliam defertur, 1-34 ; ubi , ab Aceste benigne exceptus, Manibus Ancliisae palris, quern superiori anno eodem die apud Drepanum sepeliverat , anniversarium sacrum facit, et ludos ad tumulum ejus instituit, 35-103. Navali certamine vincit Cloanthus, 104-285. Euryalus Nisi dolo superat cursu , 286-362. Entellus senex Daretem juveniliter se jactantem cestu vincit, 363-484. Sagittandi peritia eminet Eurytion, sed pre- mium Acestae seni decernitur ob prodigium, 485-544. Inde Ascanius cum nobi- libus pueris equestres ludos et pugnae simulacrum exhibet, 545-603. Verum in- terea Trojanae mulieres, hortatu lridis longaeque taedio navigationis , ignem in clussem conjiciunt, et qualuor naves comburunt; ceterae pluvia subito ab Jove immissa servantur, 604-699. Nocte sequenti Anchises in somnis jEneam Jovis verbis admonet ut, relictis in Sicilia mulieribus et senibus, ipse cum juventutis robore naviget in Italiam ; ibi ut Sibyllae antrum adeat , quae in campos Elysios eum deductura sit, ex ipso reliqua fata auditurum, 700-740. Ilis monitis paret /Eneas, postquam oppidum in Sicilia condidit, nomine Acestam, 74 1-778. Navi- ganti Neptunus a Venere exoratus tutum praestat mare, 7 79-834. At Palinurus gubernator, in somnum lapsus, excussus cum gubernaculo mari incidit, 835- 871. LIBER VI. Cumis appulsus jEneas antrum Sibyllae petit ; peractoque de more sacrificio, in Phcebi templo ex furente Sibylla pericula instantia et futuri belli eventum discit, 1-97. Sequuntur praecepta de adipiscenda Inferos adeundi venia, 98-155. Inventum in litore cadaver Miseni comburunt et sepeliunt sub proximo monte, cui exinde nomen Miseni, 156-235. Ilinc, decerpto ramo aureo et mactatis ho- stiis, /Eneas Sibylla duce per Averni fauces ad Inferos tendit, quorum introitus describitur ,236-336. Palinurum, qui insepultus circa Stygiam paludem oberrat, ARGUM ENTA POEMATUM. xiij una trajicere cupientem Sibylla prohibet , cenotaphiique et exsequiarum spe consolatur, 337-383. Trajecto Styge et Cerbero medicatis offis sopito, JEneas transit loca infantium et falso crimine damnatorum ; inde pervenit ad eorum sedem, qui amoris impatientia manus sibi consciverant : ibi Dido indignabunda conspectum ejus fugit, 384-476. IJinc progressus Deiphobum conspicit, in se- dibus eorum qui bello aliquando claruerant , multis vulneribus lacerum, et ne- cis ejus miserum modum ex ipso discit, 477-534. Relicto deinde ad laevam Tar- taro, sceleratorumque poenas a Sibylla edoctus, 535-627, ad Plutonis regiam contendit, in ejusque limine aureum raraum defigit, 628-636. Post liaec Fortu- natorum sedes adit, et a Musaeo ad patrein suum perducitur, 637-678. Ibi An- chises jEneam animarum originem , purgationem et consummationem edocet , 679-755 ; A lbanorum Romanorumque regum recensum facit, nobiliumque ali- quot Romanorum nomina percurrens, ad Julii Caesaris et Augusti laudes de- scendit, 756-859; denique Marcellum, Octaviae filium immatura morte ereptum, egregiis laudibus effert, 860-888. Inde /Eneas per eburneam portam ad superos egressus, socios revisit et Caietam petit, 889-901. LIBER VII. Caieta dicta ab ;Eneae nutrice ibi sepulta, 1-4. Inde heros Circes sedem proetervehitur, secundoque vento ad Tiberis ostia defertur, et adverso flumine subveclus egreditur in agrum Laurentem, 5-36. Denuo invocata Musa, poeta exponit, Latii qui fuerit illo tempore status, et quibus prodigiis ibi quoque de- nuntiatus advenlus Trojauorum, 37-106. ./Eneas finem errorum agnovit ostento mensarum comesarum : veneratur deos, et oratores cum muneribus ad Lati- num regem mittit, qui urbis condendse locum peterent. Inde castra metatur, 107-159. Legatione benigne audita, Latinus,praeter postulata, ex oraculis filiam quoque Laviniam ultro /Eneae conjugem offert, 160-285. Interim Juno,Troja- norum rebus prosperis irritata, Alecto Furiam ad disturbandam pacem ab infe- ris evocat, 286-340 : quae priinum Amatam , Latini uxorem , deinde Turnum , cui desponsata olim fuerat Lavinia, furiissuis implet, 341-474 ; denique Troja- nam juventutem et rusticos Latinos dolo collidit hostiliter, 4 75-510. Alecto ex superiore loco classicum canit ; fit prcelium. Mortuis in urbem relatis , Turnus et Amata Latinuin regem ad suscipiendum helium injuriamque manu vindican- dam exslimulant, 511-590. At ille, fatorum et foederis memor, ubi constariter renuit, ipsa Juno Belli portas aperit, 591-622. « Ardet immobilis ante » Italia, cujus gentes et duces longa et ornata oratione recensentur, 623-817. LIBER VIII. Belli signo ex Laurenti arce proposito, bae copiae ad Turnum confluunt. Ve- nulus Argyrippam sive Arpos mittitur ad Diomedem, quern periculi contagione et metu ad societatem belli perducat, 1-17. Quibus rebus permotus /Eneas, suorum paucitati diffidens , Tiberini dei monitu adverso flumine in ea loca sub- vehitur, in quibus postea Roma condita est, ad Evandrum regem, Pallanteum oppidum habitantem in monte Palatino, 18-100. Qui ZEneam , auxilia peten- tem, benigne excipit hospitio, 101-183, et Herculis, quibus turn intentus erat, sacris adhibitum causam eorum a Caci nece repetltam , 184-267, et ritus sacri- ficii edocet, loca etiam nobiliora illius tractus hospiti recenset, 268-369. Inte- rim Vulcanus, uxoris blanditiis adductus, arma fabricari parat iEneae. Describi- tur ejus officina, 370-454. Postridie Evander et /Eneas secreta consilia ineunt de Tyrrhenis, quos fata destinant in auxilium Trojanorum 455-519. Venus arma xi* ARGUMENTA poematujm. j et bellum de ccelo ostendit iEneae ; qui cum sacris discessum parat ad Tuscus; ; Evander autem tremens valedicit unico filio Pallanti , quadringentorum equi- tum ALneee concessorum duci , 520-596. In luco castris Tyrrhenorum propin- quo Venus divina arma defert ad filium, pulchritudine eorum summopere de- 1 lectatum , 597-625, praesertim clipei , cujus omamenta describuntur, futuram magnitudinem et virtutem Romani nominis et Caesaris Augusti ostendentia , 626-731. LIBER IX. Absente .ffinea, Turnus a Junone per Iridem admonitus copias admovit i castris .Trojanorum, qui intra vallum et mcenia se continent, i-46. Furens quod nemo in campum procedit, classem eorum exurere tentat, 4 7-76. At Idaea Ma- i ter, cujus in luco navium illarum materies caesa fuerat , ab Jove precibus impe- ; travit ut incendio ereptas converteret in Nymphas marinas, 77-125. Turnus hoc prodigio Trojanos peti contendit, jam ab ipso Jove fuga omni exclusos, et cu- stodiis oppidum eorum arete cingit, 126-167. Interim consultantibus Trojano- rum ducibus , quonam modo tam longinquum Ameam de suorum periculo cer- tiorem facere possint, ultro se offerunt in hoc discrimen Nisus et Euryalus juvenes, conjunctissimum par amicorum, 168-245. Laudati ab Alete et Ascanio, et fervidis omnium votis dimissi, hostium excubias vino somnoque obrutas magna caede sternunt , eorumque se spoliis exornant , 246-366. At luce instante quum recipere se conanlur, ab equitibus Latinis conspecti, in silvam confu- giunt : ibi Euryalus deprehensus, frustra deprecante et sese offerente Niso, a Volscente confoditur ; qua nece strenue vindicata , Nisus quoque multis confos- sus vulneribus super amici corpus concidit, 367-449. Capita in hastis relata et a Trojanis e moenibus agnita ingentem luctum et matris Euryali ejulatum exci- tant, 4 50-502. Interim Turnus totis viribus hostes oppugnat : magna utrimque strages. Ascanii primum facinus bellicum ; sed ab Apolline ex acie amovetur, 503-663. Hinc per Pandari et Bitiae robur imprudens reclusa porta oppidi Tro- jani, cum multis hostibus etiam Turnus in medios Trojanos irrumpit et magnam edit caedem, 664-777; tandem, copia circumventus, paullatim cedit ad earn op- pidi partem quae fluvio alluitur, in eum se conjicit et ad suos defertur in/o- lumis, 778-818. LIBER X. Jupiter, corfvocato conciliodeorum, ad concordiam eos adhortatur. Ibi Venus de Trojanorum periculo et irisatiabili odio Junonis conquesta , aliquam tandem tot calamitatum requiem petit; at Juno malorum omnium causam in Trojanos et in ipsam Venerem rejicit, 1-99. Itaque Jupiter, ubi nullam videt esse con- tentionum finem , se neutrarum partium studia secuturum pronuntiat, sed om- nia fatis esse permissurum , 100-117. Interim totis viribus Rutuli oppugnant Trojaui defendunt oppidum , 118-145. Dum haec in Latio geruntur, jEneas re- bus in Etruria ex animi sententia confectis, multorumque sibi populorum auxi- liis adjunctis, triginta navium classe ad suos revehitur, 146-214. Ibi (novas ex navibus suis) Nymphas liabet obvias ; quarum Cymodocea de statu rerum cer- tiorem reddit, 215-257. Inde hi hostium usque conspectum profectus, copias suas in lilus exponit; quas Rutuli, ab oppugnatione desistentes, terra prohi- bere conantur. Magna utrimque strages, 258-361. Pallas, praclara virtute mul- hs facinoribus exliibita, tandem a Tumo occiditur et spoliatur, 362-509. Cujus caedis dolore percitus iEneas multos Rutulorum acervos amico inferias mittit. Ascanius, eruptione facta, suas cum patre copias conjungit, 510-605. (juibus ARGUMENTA POEMATUM. rebus permota Juno et pro Turno sollicita , impetrata a Jove venia , pra>senti eum periculo eripit, falsa AEneae imagine, quam persequitur, in navem quam- dam deductum et ablatum, 606-688. Interim Mezentius, Jovis monitu pugnse succedens, magnum tam Trojanorum quam Etruscorum nuraerum prosternit, 689-761 ; donee ab AEnea vulneratus, et a Lauso filio protectus, aegre se ad I obligandum vulnus ex acie recipit, 762-795. Ibi Lausus quoque, dum patrem ulcisci conatur, ab AEnea interficitur, 796-832. Quo nuntio accepto Mezentius aeger conscenso equo in prcElium redit, filii mortem vindicalurus , sed eadem dextra cadit , 833-908. LIBER XI. Occiso Mezenlio victor AEneas Marti tropaeum erigit; deinde Paliantis mortui corpus magno pompae apparatu ad Evanari urbem remittit; ubi summo om- nium luctu excipitur, t— 99. Interim oratores a Latinis missi duodecim dierum inducias impetrant : quo temporis spatio utrique suorum cadavera perquirunt, et supremo honore afficiunt, 100-224. Interea Yenulus, sub belli initiuma Lati- nis ad Diomedem missus, ad suos redux auxilia adversus gentem diis caram sibi denegata esse renuntiat, 225-295. Jam convocato concilio, Latinus de summa belli consultat, et legatos de pacis conditionibus ad AEneam mittendos censet, 296-335. Ibi Drances et Turnus , pro inveterato inter ipsos odio, mutuis se con- viciis proscindunt, 336-444. Interim AEneas , bipartito divisis copiis, levisarma- turae equites planis itineribus ad urbem prsemittit ; ipse cum reliquo exercitu per loca silvis et montibus impedita ad editiorem urbis partem contendit. Quo nuntio Laurentum perlato, consilium dimitittur, et urbis defensioni prospicitur, 445-485. Turnus, cognito per exploratores AEneae consilio, bifariam ipse quo- que partitur copias : equitibus Messapum et Camillam praeficit, eosque liostium equitibus opponit ; ipse cum peditibus angustias, qua necessario AEneae ad ur- bem iter erat, breviori itinere occupat, atque ibi in insidiis subsistit, 486-531. Interponitur de Camilla virgine narratio, ex ore Dianae earn Opidi nymphae commendantis , 532-596 Committitur equestre proelium , diuque dubio utrim- que eventu pugnatur, 597-647. Ibi Camilla virgo, splendide gestis Latinos ali- quamdiu erigens.ex insidiis ab Arrunte occiditur, 648-835. Qui paullo post a Dianae ministra Opi sagitta trajicitur, 836-867. Camillae nece consternati Rutuli fugam arripiunt ; Trojani oppugnationem urbis parant , 868-895. Eo nuntio ab Acca, Camillae comite, ad Turnum perlato, relictis quas obsederat angustiis, suis auxilio accurrit. Eodem subsequitur AEneas ; et quoniam imminente jam nocte proelium committi non poterat, utrique positis ante urbem castris consi- dunt, 896-915. LIBER XII. Latinorum animis fractis , Turnus in se uno spem omnem sitam esse videns , frustra dissuadente Latino et regina multis eum lacrimis nequicquam retinente, singulari certamine cum AEnea decernere statuit, eique hoc nnntiari jubet, 1-106. Accipit conditionem AEneas; res solemni utrimque Sacramento sancitur; sed Junonis impulsu , a Juturna nympha , Turni sorore, statim conturbatur, 107-243. Ipso augure Tolumnio excitante, fit magnus utrorumque ccmflictus, in quo vulneratus AEneas preelio excedere cogitur, 244-323. Qua re intellecta Turnus ingentem Trojanorum stragem edit, 324-382. Interea Venus allata herba Cretica filio medetur, 383-429. Qui postquam Ascanium paucis cohortatus est , suis auxilio accurrit et Turnum nominatim ad pugnam deposcit. At hie per Juturnae machinas ei subducitur, 430-485. Quare AEneas, multa Rutulorum x\ AllGUMENTA POEMATUM. caede facta, exercitum tandem ipsi urbi admovet , et in propugnacula et aedifi- cia proxima ignem conjicit , 486-592. Ibi Amata regina, occisum esse Turnum opinata, laqueo mortem consciscit sibi , 593-613. His rebus nuntiatis Turnus necessario sibi dimicandum esse videt, nisi sociam urbem pati vellet se inspi- ciente in hostium potestatem venire, et ultro AEneam ex praescripto foederis ad singulare certamen provocat, 614-696. Ea pugna superior ./Eneas , quum vieti liostis precibus jam paene ad misericordiam flecteretur, conspecto in humeris ejus balteo Pallantis, repente ira accensus eum gladio occidit, 697-952. GULEX. Post praefationem ad Octavium, 1-40 , poeta narrat pastorem, educto grege, in amoena valle Citliaeronis montis juxta fontem sub medium diem obdcrmi- visse, 41-160. Ecce magnus serpens , in humido loco aestum levare solitus, ad- volvitur et pastori iratus imminet, 161-180 : quum forte culicis ad oculum ictu expergefactus pastor manu ad vulnus delata miserum Culicem interimit, sed statim conspecto serpente exsilit et feliciter hostem obtruncat, 181-200. Verum node sequente umbra Culicis per somnum apparens graviter cum eo exposlu- lat quod se , salutis auctorem, vita privasset ; turn longissima oratione errores suos per loca infera describit , 201-383. Ilinc pastor, ut Culici officium persolve- ret , tumulum ei exstruit variis floribus fructibusque consitum et titulo orna- tum, 384-4 12 CIR1S. Post praefationem ad M. Valerium Messulam, qua propositum suum exponit, 1-100, poeta narrare ingreditur fabulam Scyllae, Nisi Megarensis filiee, Minoem patriam urbem obsidentem perdite amantis, 101-219. Purpureum capillum pa- tris recisuram cohibet Carme nutrix, cujus filiam Britomartin idem Minos per- diderat, 220-368 ; deinde etiam sacrum magicum parat, 369-385. Frustra. Scyllae pessimum facinus aversatus Minos navi alligatam abducit, 386-403. Flebiliter querentem et misere in undis jactatam, 404-480, Neptuni conjux in cirim avem mutat, Jupiter autem Nisum in haliaeelum alitem ciri infestum, 481-54 1. PUBLX1 VIRGILII VI ARUMS BUCOLICA. ECLOGA PRIMA. TITYRUS. MELIBOEUS , TITYRUS. MELIBOILUS. T-Ityre 1 , tu patulae 2 recubans subtegmine fagi Silvestrem 3 tenui musam meditaris 4 arena 5 ; Nos patrise fines et dulcia linquiinus arva : Nos patriara fugimus ; to , Tityre , lentus 0 in umbra Formosam resonare doces 7 Amaryilida silvas. I Meliboeus pa- stor gregem a- gens , palria ex- cessurus, Tity- nnji pastorem offendit sub fa- go sedentem et canentem fistu- la ; eum sic allc- quitur. — 2 Fagi cujus rami pa- tent , id est ex- pansi sunt et late diffundunlur. — 3 Pastoritium carmen , quod silvcstre dicitur, quia per silvas et saltus in Italia greges pascuntur aestate. — 4 Componens canis; neque enim nota carmina canere fingitur, sed sua. — 5 Fistula sive syringe ex gracilibus stipulis avenae aut calamis compacta , qua sibi vel pradudebat vel sin- gulis versibus aut strophis intercinebat. Infra vocat calamum agrcslem . — 6 Otir- sus, tranquiilus : quod pulchre opponitur verbo fugimus, gr. sfeuYopSv, in exi- lium abimus. — 7 Cantu tuo facis ut silvac, vocem repercutientes, resonent nr- men et laudes formosae amicae Amaryllidis, quam canis. Poeticum est (loces, quasi tnagisler qui cantum proeit ad imitandum discipulis. I 1\ VIRGIL11 MARONIS :c- 28) 8 Oclavianum Augustum (licit; vide Argumen- tum. — 9 A me existimabitur. — (0 Sensus : illi saepe sacrifica- bo. — I l San- guine suo tin- get. Modicae for- tunae homines a- gnum , locuple- tiores vitulum offerebant diis Laribus. — 1 2 Ille permisit, id est per ilium sive illius bene- ficio jam per- missum est, jam licet ut armenta mea secure va- gentur.— 13 Po- tius miror banc felicitatem tu- am : nam tan- tae ab omni par- te sunt turbaein agris nostris , ut benignasorstua prope sit incre- i dibilis. Iloc si- | gnificatur voci- i bus usque acleo, ! in tantum. — 14 j Turbatio atque 1 inversio veteris j rerum status in - . fertur (a rriiliti— i bus vete ranis , pristinosposses- | sores de prae- s diis expellentibus). — 15 Ago protenus, irpooxa {quod dicimus en uvant), cum aegritudine et tristitia animi. — IG Connixa , id est enixa gemellos agnos, qui sunt spes gregis , sicut liberi dicunlur * spes parentum , » quippe propagandi in futu- rum tempus et duraturi generis pignora. — 1 7 Sensus : Memini quercus fulmine per- cussas nobis saepe portendere (pro praeterito post memini ) hoc quod nunc patimur malum : ita ut praescire potuissemus, si mens nostra non fuisset laeva. — 18 Tarda , sttilta; ut dexter dicitur do callido. — 19 Interpolatoris versus male in editiones admissus , qui a vetustis codicibus omnibus abest. Fictus ex Eel. IX, 15, — 20 Communica nobiscum , die, ut accipe significat « audi. » — 21 Man- tuae. — 22 Compellere, agere agnos, laniis vendendos ; Mantua autem in depres- siore loco si ta est quam Andes vicus atque ager Virgilianus; quare depellere dixit. — 23 Tantopere.— 24 Caput in altitudinem elatum habet, id est tantopere eminet. — 25 Quantopere cupressi eminere solent interviburna llexilia , hodieque viornes dicta. — 26 Tantiquidem momenti causa, quae te, vallis Manluanae pasto- rem, caput orbis adire cogeret.— 27 Dreviter dictum pro : libertatis obtinendae spes. Nimirum viilici et pastores in potentium pradiis plerumque servi erant : quare poetaTitvrum Romaro profeclum fingit, ut a domino ibi degente liberam eonditionem irnpetraret. — 28 Quae, quamquam sero, aliquando tamen oculqs in meconvertit, mei curam habuit. Proprie Fortuna dicebatur homines respi- vere et colebatur P«omae Fortuna Respiciens. — 29 Me laboris non assiduum et peculii parandi incuriosum. Poterantenim servi frugi et diligentes quinlo ferine servitutis anno peculium comparasse sibi , quod sufficeret ad libertatem redi- mendam. TITYRUS. ; O Melibcee, ileus 8 nobis hsec otia fecit : | Namque erit ille mihi 9 semper deus ; illius 10 aram i Saepe tener nostris ab ovilibus imbuet n agnus. Ille 12 meas errare boves, ut cernis , et ipsum | Lutlere quae 4 ellem calamo permisit agresli. MELIBOEUS. | Yon equidem invideo, miror magis 13 : undique totis | Usque adeo turbatur 14 agris ! En ipse capellas Protenus 15 aeger ago ; hanc etiam vix, Tityre, duco ; | Hie inter densas corylos modo namque gemellos , ! Spem 16 gregis, ah ! silice in nuda connixa reliquit. j Saepe 17 malum hoc nobis, si mens non laeva 18 fuisset, | De coelo tactas memini praedicere quercus, [ Saepe 19 sinistra cava praedixit ab ilice cornix ]. | Sed tamen, iste deus qui sit, da 20 , Tityre, nobis. TITYRUS. ; Urbem quam dicunt Romam, Melibcee , putavi j Stultus ego huic nostrae 21 similem, quo saepe solemus i Pastores ovium teneros depellere 22 foetus, i Sic canibus catulos similes, sic matribus haedos j Noram ; sic parvis componere magna solebam. Yerum haec tantum 23 alias inter caput extulit 2i urbes, ; Quantum 25 lenta solent inter viburna cupressi. MELIBOEUS. I Et quae tanta 26 fuit Romam tibi causa Aidendi ? TITYRUS. ! Libertas 27 , quae, sera, tamen respexit 28 inerfem 29 , (29-51) ECLOGA PRIMA. 3 Candidior 30 postquam tondenti barba cadebat 31 ; Respexit tamen , et longo post tempore venit , Postquam nos Amaryllis habet 32 , Galatea reliquit. Namque , fatebor enim , dum me Galatea tenebat , Nec spes libcrtatis erat , nee cura peculf. Quamyis multa 33 meis exiret vietima septis , Pinguis et ingratae premeretur 34 caseus urbi , Non unquam gray is 35 sere domum mihi dextra redibat. MELIBOEUS. Mirabar quid 36 moesta deos , Amarylli , vocares , Cui 37 pendere sua patereris in arbore poma : Tityrus hinc aberat. Ipsae 38 te , Tityre , pinus , Ipsi te fontes , ipsa haec arbusta vocabant. TITYRUS. Quid facerem 39 ? Neque servitio me exire licebat, Nec tarn praesentes 40 alibi cognoscere divos. Hie 41 ilium vidi juvenem, Meliboee, quotannis Ris senos 42 cui nostra dies altaria fumant. Hie mihi responsum primus 43 dedit ille petenti : « Paseite, ut ante, boxes, pueri ; submittite 44 tauros. » MELIBOEUS. Fortunate senex 45 ! ergo tua rura manebunt ! Et 46 tibi magna satis, quamvis lapis 47 omnia nudus Limosoque palus obducat pascua junco. Non 48 insueta graves tentabunt 49 pabula feetas, Nec mala vicini pecoris contagia laedent. pi cCUHS CAUIUIU, l Hinc novus amor Aniaryllidis , animus conversus et Romam spectans. — 33 Poe- tice pro : mult* victims , in urbem Mantuam ductoe. — 34 Premendo lac coagu- | latum conficeretur a me urbi, pro his mercibus non id quo dignae erant pretium solventi. — 35 Onusta. — 36 Quare. Per apostrophen alloquitur Amaryllidem j quasi praesentem. — 37 In cujus gratiam tu sineres pendere poma matura , in sua quseque arbore, neque ea decerperes : id quod prae mcerore absentis negligebat 1 Amaryllis. — 38 Sic ipsi naturae in carmine bucolico humani affectus tribui so- lent. — 39 Quid, in illo rerum statu, facere poteram aliud quam Romam profi- cisci? — 4 0 Praesentes dii dicuntur qui praesto sunt auxiliantes, qui adsunt propitii ' et faventes. — 4 1 Romae. Octavianum Augustum dicit , eo tempore viginti tres , annos babentem. — 4g Per duodecim dies cujusque anni , nimirum Kalendis . vel Nonis vel Idibus singulorum mensium , quibus Lares domesticos venerari j solebant Romani. Tityrus Roma reversus Augustum colit quasi Larem domesti- ' cum. — 43 Primus quidem , a quo responsum exoptatum et auxilium tulerim. — 44 Jugo submittite, ad arandum. Sic Servius. Alii intelligunt de tauris vac- ’ carum gregi submfssis ad admissuram , ut Varro loquitur. — 45 Poesi hoc tri- buendum. Virgilius enim tricesimum aetatis annum vix erat turn ingressus. Mox i tua cum vi pronunliandum ; quod quasi bis dictum intellige : ergo tua rura ma- j nebunt tua. — 4 6 Et quidem tibi sufficientia , quamvis modica. — 47 Quamvis | agri tui pascua cingantur saxis nudis et paludibus , quae juncos ferunt limosum solum amantes, ortis ex Mincii flnvii stagnatione et frequenti exundatione. — ' 48 Pergit Meliboeus Tityri felicitatem preedicare, dicens : Tua pecora in consue- I tis pascuis manebunt ; tu notorum locorum jucunditate omni frueris usque, dum f ego ad ignota loca extrudor. — 49 Pabula insueta regionum aliarum non lae- ! dent et male afficient tuas pecudes vel gravidas vel enixas ( nam utraeque dicun- tur fcetx ) , ideoque languidas et eegras. | 30 In senectu- i te demum , ca- nescente barba. — 31 Decide- i bat sub novacu- la. Ceterum no- 5 tatio haec aeta- tis aptissima est j j rei de qua hie ' ! agitur : namque manumissi bar- j bam, quam alu- ) j erant servi , po- ! i nere solebant. ! — 32 Ex quo Amaryllis me ; cepit et amore j devinctum pos- | sidet , pruden- tior arnica at- I que constantior ; quam Galatea. I Sic delicatissime poeta exprimit : rerum suarum : immutationem. | Sub Galateaedo- minio dum An- dibus et Man- ' tuse vivebat ob- ! j scurus, ciuaemo- i liebatur omnia i (uti mox dicet) 1 ingrata erant et ! successu nullo; ] denique (inquit) ! etiam ipsa me 1 Galatea reliquit j h F. VIRGILII MARONIS (52-67) | Fortunate senex! hie, inter flumina 50 nota Et fontes sacros , frigus captabis opacum 51 ! Hinc 52 tibi, quae semper 53 , vicino ab limite, saepes j Hyblaeis 5 ' f apibus florem depasta salieti , Saepe levi somnum suadebit mire susurro; Hinc alta sub rupe canet frondator 55 ad auras ; Nee taraen interea raucae , tua cura 56 , palumbes, Nee gemere aeria 67 cessabit turtur ab ulmo. TITYRUS. Ante 58 leves 59 ergo pascentur in aethere cervi , Et freta G0 destituent nudos in littore pisces , Ante 01 , pererratis 62 amborum finibus, exul Aut Ara rim 63 Partlms bibet aut Germania Tigrim , Quam nostro illius labatur 65 pectore vultus. M5XIBOEUS. At 6G nos bine alii sitientes ibimus Afros 67 , Pars Scythiam G8 et rapidum Gretae veniemus Oaxen 69 , Et penitus toto 70 divisos orbe Britannos. documque salices, quibus constat ilia saepes, florem protulerunt. — 5i Hyblaeae vocantur apes ab Ilybla Sicilian monte, quern , itidem ut Hymettum Atticae, miri- fice amant et frequentant, ob tliymi uberem proventum. Al) his igitur sappes sa- Jignea usque depasta est florem salieti , graeca structura , per quam accusativo casu apponitnr quid sit illud quod proprie depascitur ; scilicet flos est qui patitur earn depastionem apium. — 55 Qui vites amputat et folia vitium stringit aut de- cerpit. — 56 Quae sunt tuae delicis, quibus delectaris. Palumbes, turtures, noctuee, non sane , ut aliae aves , canorae, sed vocis obtusioris et raucae , latine dicuntur ge- mere, gemitui similem sonum edere. — 57 Ab ulmo in auras erecta, alta. — j 58Sensus: Ergo post tarn magnum beneficium incredibilia et dB'JvaTa omnia prius lient, quam animo meo excidet ejus beneficii auctor rnunquam hujusobliviscar. — 59 Cervi leves facti et exiguo pondere, ut volatu in auras abire possint. Ac saepe levis dicitur de rebus volantibus. Non argutandum in verbo pascentur per vacuum aethera, quasi duo aSovaxa in unum jungere voluisset poeta. — 60 Et pisces fient animalia terrestria, a mari recedente in sicco relicti, non amplius undis tecli, sed nudi.— 61 Sensus : Ante aut Parthi in Gallium venient, aut Germani ad extremas Parthorum sedes.— 62 Postquam hi populi. Parthi et Germani, regionem alter alte- l’ius vaga migratione peragraverint. Exul dicitur omnis qui mutato solo patriae alibi vivit. — 63 Galliae fluvium , la Saone. Id est , Partlms in Gallia versabitur, post- quam, ut ante significatum , Germanium pertransivit. Alii putabant pastores fingi a poeta locorum inscientes et Ararim pro Germaniae fluvio habentes. — 6i Ger- mans bibent ex Tigride, qui estextremus Parthiae limes. — 65 Elabatur, excidat. — 66 Sensus : At nos, avitisagris ejecti, in ultimas quasque orbis regiones deferemur. Qualis liyperbola prorsus convenit animo desperato. — 67 In Africae loca aridis- sima , quae etiam prosa cratione dicuntur sitientia. Vocabulo alii respondet pars , pro : alii... alii. — 68 Poeta indicat ultimos lines imperii Romani : Afros ad meridiem, Scythiam ad septentrionem, mox Britannos ad occidentem. — 69 Oaxes laic Gretae, ut cetera suadent, orientalem limitem imperii P«omani monstrare vide- tur. Sed ut Cretae mentio hie prorsus mirabilis , ita fluvium Oaxen nullum in ea insula norunt geographi, sed oppidum modo Oaxon. Antiqui interpretes de Oxo flumine cogitarunt et cretam appellative ceperunt de terra cretacea , ut intelligi- tur ex Servii annotatione : * Rapidum cretae , hoc est lutulentum, quod rapit cre- tam : cretam terrain albam dixit. Nam Oaxes fluvius est Mesopotami diis. — 2 Jain luc Menalcae as- per et inordax animus prorum- pit. — 3 ASgon, dominus gregis. — 4 Assiduus so- quitur, ei adhac- ret , assidet. — ft Gustos aiie- lius : non igilur (ut multi expli- cant) servus Aigonls erat Da meet as , sed sui juris homo , qui ad tempus absentis gregem pascendum in se receperat. — 8 Non rare Virgilius in lioc potioris caesura; loco hiatum admittit. — 7 Modestius. Damoetas vir convicium fraudis et furt i puero Menalcae ita regerit , ut pathicae libidiuis infamiain ei exprobret. Sic Vespasianus * Licinium Mucianum notae impudicitiae ... retaxavit verbis : Ego lumen vir sum. » — 8 Non exprimit , nisi forte gestu, rem adeo fuedum, ut yel liircos ab ea turpitudinc alio avertissc oculos dicat. Quam explicationem Servius his IMinii verbis aslruii : « Ilirci si casu aliquos coeuntes vident , adeo indiguan- tur, ut in eos panne impetum faciant. » — !) Et in quo sacello rustico vel an- tro Nymphis consecrato hoc factum sit. Sed Nympha\ ut sunt faciles et minime severae, imo Icves ipsac , riserunt de sacrilegio, quod alii dii gravissime fuissent ulturi. P U MO Pi. -< *! Neserain •'•it 1 .;: mv ; prih-rnt ilia , verctor, • in hoi r I ;S,s 5- • v J s!5 .ii)5Plll!S ;n - i . : *m, m \»1 • - ■•> • ii* Svrviiifi >i irasn i> ! L pr ♦ «■* •**■» iljriti'fian- If! sit. - ■ «I "i'.JliOK* k* ■ v « - .•? line fuisscnt ((0-33) ECLOGA TERTIA 10 Quibus novo respondet con- vicio Menalcns : Turn, credo, hoc factum cst.qiiiun Nymph* me (id est te) videnmt Miconis arbore- tum alque vites malitiose conci * dentem. — 1 1 Arboretum , ar- borts in quibus vites assurgunt. — I 2 Falcc ina- lefica. Servius : • In hoc autein maximum nefas est, quod dicit vites novellas , quia vel ulac et cum militate iu- ciduntur. Fne- rat autein capi- tate supplicium, arbores alienas incidere. • — 13 Malitiae incusa- tus Damoetas ro- criminatur, in- natamque Me- nalcae maliliam et invidiam nar- rat. Nota parti- al lam aut , qua ita pergit, ut il- lud me de ipso Menulca et di- ctum et intelle- clum esse vidca- tiir. — 1 1 Sagit- tas. — 15 Aliquo inodo. — IG Fa- res ad ea refer- tur , quel bus narrantur. Quomodo domini greges vcl prardia sua tueri poteruut, quando ho- mines furaces eo audacia; progrecliuntur, ut committant qualia te facientem vidi — 17 Excipere proprie dicitur de venatoribus , qui feram ex loco, ubi praeter- enntem observaverunt , progressi capimit. — is Canis nomen.— ta Nomen servi rustici , qui Damonis pecora custodit. Cope , dispersion et vagum coage, in imuin compelle. — 20 Locum almndantcm caricibus , juncorum specie. — 2 1 Respondet Damoetas : non furtum esse factum, sed debitum a Damonc exactum ; liunc cnim in cantus certaminc caprum ilium perdidisse. — 22 Supple": dico tibi, meus etc. — 23 Debitum mihi dare. Ne scilicet palam inter omnes (ieret, se esse a Damoeta vi- ctum. — 2 4 Supple : vicisse te ais? — 25 Nonne tu solehas in triviis misera carmina ad unum ealamum , non ad syringem pluribus calamis cnmpactain, canere, eaque carmina, per se mala, male canendo etiam pejora facere?— 2G Stipula dissone cre- pitanti, non canora , ut syrinx. Quod sequitur mi serum fortasse aliter ac inodo factum est explicari debet de carminis , per se quidem boni , infortunio et infeli- citate, quod a tarn malo inusico disperdatur. — 27 I’er vices , alternatim , dpo:- 6auu$ , ut unus post altermn canamus. — ?S Mulgetur bis, mane quando exit ad pascua, et quando redit vespere. — 2!) Pono tanquain pignus, graece a&Xov, de quo certabitur inter nos. — 30 Quo pignore a te posito. — 31 Tecum idem valet ac : ut tu facis. Alii e.xplicant : in certamen tecum ineundum. MENALCAS. Turn 10 , credo, qiiuin me arbustutn 11 v id etc Miconis Alque mala 42 vites incidere falce novellas. DAMOETAS. I Aut 13 hie ad veteres f.tgos, qiium Daphnidis arcum Fregisti et calamos 14 ; qme tu , perverse Menalca , I Et , quum vidisti puero donala , dolebas , ! Et , si non aliqua 15 noeuisscs , mortuus esses. MENALCAS. Quid domini faciant, audent quum talia furcs 16 ? Aon ego te vidi Damonis , pessiine , caprum Excipere 17 insidiis, multum latrante Lye i sea 18 ? Et quum clamarem : « Quo nunc se proripit ille ? Tityre l9 , coge pecus : » tu post carecta 20 latebas. DAMOETAS. 1 An 21 mihi , ctfntando victus. non redderct ille Quem mea earminibus meruisset fistula caprum ? * Si nescis 22 , meus ille caper fuit ; et mihi Damon | Ipse fatebatur, sed reddere 23 posse negabat. MENALCAS. Cantando tu ilium 24 ? aut unquam tibi fistula cerA Juncta fuit? Non 25 tu in triviis, indocte, solebas Stridenti 2(i miserum stipula disperdere carmen ? DAMOETAS. Vis ergo inter nos , quid possit uterque , vicissim 27 Experiamur ? Ego hanc vitulam (nc forte recuses, His 28 venit ad mulctram , binos alit ttbere ftrtus) Depono 29 : tu die , mecum quo pignore 30 certes. MENALCAS. ! Dc grege non ausini quidquam deponere tecum 31 : Est mihi namquc domi pater, cst injusta noverca ; 12 P. VIRGILI I MARONIS (34-4 9J ' Bisque die numerant ambo pecus, alter 32 et haedos. Verum 33 , id quod rnulto tute ipse fatebere majus , ( Insanire 34 libet quoniam tibi ) pocula pouain Fagina 35 , caelatum divini opus Alcimedontis 36 : Lenta 37 quibus torno facili superaddita a itis Diffusos 38 hedera vestit pallente corymbos. In medio duo signa 39 , Conon, et... quis fuit alter 40 . Deseripsit radio 41 totum qui gentibus orbem, Tempora 42 quae messor , quae curvus 43 arator habcret ? Necdum illis labra admovi , sed condita servo. DAMOETAS. Et 44 nobis idem Alcimedon duo pocula fecit , Et molli 45 circiim est ansas amplexus acantho ; Orpheaque in medio posuit, silvasque 46 sequentes. Necdum illis labra admovi , sed condita servo. Si 47 ad vitula spectas , nihil est quod pocula laudes. MENALCAS. Xunquam 48 hodie effugies ; veniaquocuque 49 vocaris. men, an verum aequalis Yirgilioartificis atque a poetasic obiter laudati. — 37 Yitis fle- xilis liis poculis superaddita, id est in ora superiore eorum exsculpta caelo sive seal- pro facili, molliter et delicate, non aspere et dure , vitem exprimenti. INam tornus baud dubie metonymice dictum de caelo sive scalpro, non de eo instrumento quo ligna vel aera circumagendo rotundantur et poliuntur. — 38 Ilaec vitis ambit, amplectitur corymbos , id est hederae racemos in orbem circumactos (ut explicat I’linius) . qui corymbi diffusi sunt ab hedera sive quos hedera diffundit et hue Blue explicat. Yitis igitur, in ilia caelatura , et supra et inter racemos hederaceos serpebat. Pattens additum videatur , quia duo sunt hederae genera, alterum al- hicante virore, alterum nigricante ; conf. tamen notam 1 4 Eclogae V. — 3.9 Virorum imagines effictae. Conon erat celeberrimus mathematicus et astronomus, Samo oriundus , Archimedis amicus, sub Ptolemaeis Philadelpho et Euergete florens, qui Berenices reginae comarn inter astra retulit. — 40 Alterius nomen memoria excide- rat, et quaerit Menalcas.Multa hariolantur veteres scholiastae : sed certumest sequen- tibus unum planissime convenire nomen Eudoxi Cnidii , Platoni aequalis, cujus id est pulcherrimum et felicissimum hoc ae- vum ; sic enim malirn quam de puero nascenti dictum intelligere. l Musae prae- : sides pastoritii J carminis, quod i Siculum dicitur, [ quia in Sicilia I exorti Daphnis I (vide Argumcn- | turn Eclogae V) j et Theocritus. — r 2 Non omnibus 1 placent arbusta , et ruris liumili- ! las. — 3 Sensus : Si tamen pasto- I'itium carmen componimus, id ita componatur 1\ VIHGILII MAKON1S 12 Menses ma- ' > et incipient magni 12 procedere menses ; ^m.utpote tem- ' Te duce 13 , si qua manent sceleris vestigia nostri , Eris’amei’sai- Irritali perpetua solvent formidine terras, culi. Alii intelii- 1 1 lie 15 deum vitam accipiet 16 , divisque videbit gunt novos an- j permixtos heroas , et ipse videbitur illis : ses, quo nomine ! Pacatumque l/ reget patrns virtutibus orbem. appeiiatur an- At tibi prima , puer, nullo munuscula cultu 18 — U f 3 Te auspice j Errantes hederas passim cum baccare 19 tcllus graece se quoque ad surn- inos honores evehendus. Ilinc poeta pingit aureae liiijus vitae felicitatem , initia capientem a pueritia Asinii Galli . incrementa cum adolescentia ejus, consumma- tionem cum aetate virili. — 18 Nullo cultu, id est sine cultu et sua sponte tellus omnia proferebat aureo saeculo. Sic igitur Gallo proferet , quasi priina munuscula infantiae , hederas hue ilinc vagantes, luxuriantes , etc. — 19 Ilerba odorata et'co- ronaria , qtice creditur esse nostra digitate pourpree. — 20 Magna copia proferet colocasia ( hodieque dictum Arum colocasia). Ridenti, id est laeto, pulchro, ad foliorum acanthi formam elegantissimam referendum videtur. — 21 Sponte sua, non agente pastore. — 22 Turgentia , plena. — 23 Gunabula tua sponte , nemine serente et curante , proferent ubertim flores vel colore vel odore tibi gratos. — 21 Sensus : Noxia omnia peribunt, quae ferream aetatem afflixerunt; venenatum nihil usquam supererit. — 25 In omnibus locis. Indicum amomum ( vid. not. 90 Eclogae III) per Assyrios sive Syros mercatores in Occidentem ferebatur; bine epitheton. — 2G Sirnul acfactus eris adolescens. — 27 Cognoscere qualis et quanta sit virtus heroum et patris tui. — 28 Tunc eveniet ut sponte sua ( hoc enim ex pr;e- cedentibus satis intelligitur, neque opus erat ut repeteretur) sensim fl ivum colo- rem induat campus aristis maturescentibus plenus; novae autem aristae enmt mol- les, id est laeves et glabrae , non acutis acubus vallatae. Quod quo pertinent , doeet Cicero de Scnectute c. 1 5 , qui frumentum dicit contra avium minorum morsus munitum esse vallo aristarum : quo non opus est saeculo aureo, nihil ferenti no- xium. — 29 Et ex sentibus , quos nemo colit , pendebit uva purpurea. — 30 Exsu- dabunt. Putabatur enim aurea aetate mel, roris modo. de foliis quercuum stillasse, verbo Ovidiano, dicentis in descriptione aetatis hujus : Flavaque de viridi sttllabunt ilice mella. — 31 Fraudis idem est quod supra sceleris : mala tamen et vitia non- nulla ferreae aetatis remanebunt irrmovo hoc saeculo aureo , velut navigatio ( de qua ex Saturnii regni mente locutus est Horatius in oda III libri primi ) , urbium tutela ,aratio. — 32 Quae jubeant mare experiri navibus. Thet is pro mari dicitur, ut Vulcanus pro igrii , Ceres pro segete, etc. (34 -56) EGLOGA QUARTA. Alter erit turn Tiphys 33 , et altera quae vehat Argo Delectos 34 heroas; erunt etiam altera bella, Atque iterum ad Trojarn magnus mittetur Achilles 35 . Hinc , ubi jam firmata virum te fecerit aetas , Cedetet ipse mari vector 36 , nec na utica pinus 37 Mutabit 38 merces ; omnis feret omnia tellus. Non rastros patietur humus 39 , non vinea falcem ; Robustis 40 quoque jam tauris juga solvet arator ; Nec varies discet mentiri 41 lana colores , Ipse sed in pratis aries jam suave rubenti Murice 42 , jam croceo mutabit vellera luto 43 ; Sponte sua sandyx 4 * pascenles vestiet agnos. Talia 45 saecla , suis dixerunt , currite , fusis Concordes stabili fatorum nurnine Parca?. Aggredere 46 o maguos, aderit jam tempus, lionores, Cara deum 47 soboles, magnum Jovis incrementum 48 ! Aspice convexo 49 nutantem pondere mundum , Terrasque , tractusque maris , ccelumque profundu 50 ; Aspice , venturo loetantur ut omnia steclo ! O 51 mihi tarn longse maneat pars ultima vitae , Spiritus et 52 , quantum sat erit tua dicere facta ! Non me carminibus vincet nec Thracius Orpheus , Nec Linus 53 : liuic mater quavisatq* huic pater adsit , 33 Tiphys erat Argus navis gu- bernator : quae Argonautarum expeditio, post eamque belium Trojanum facta sunt lieroica ae- tate, qualem ae- tatem repetitum iri poeta signili- cat, quando a- doleverit filius Pollionis. — 34 Enniano voca- bulo utitur Vir- gilius; sic enim velus poeta in Medea Iragcedia: Argo, qua vecti Argivi DELECTI viri. — 35 Prin- ceps ille hero- inn Troici belli. — 36 Navigator nullus in mari conspicietur. — 37 Navis ex pini ligno constru- cta. — 38 Com- mercia mutan- dis mercibus fa- ciet. — 39 Ne- que rastris aliis- jjj que agriculturae inslrumenlis fodietur terra, neque vitis putabitur. — 40 Tauris J qui robore suo aratorem adjuvant. — 4 1 Mentiri colores lana dicitur , quia alieno inficitur colore : ij>sae jam pecudes per se habebunt colorem purpureum vel cro- ceum vel rubrum. — 42 Purpura. — 43 Lutum sive luteum est lierbae genus (no- bis gaude), quo tincta lana croceumsive (lavum colorem refert. — 44 Sandy x dicitur pigmenti genus ex sandaracha tosta et rubrica mixtum , quo rubeus co- lor rebus inducitur. Pascentes intransitive positum. Ipso pastu igitur ovium, non tinctoris opera , producentur in lana colores varii. Le viter Plinius in hoc versu notat Yirgilium, ut qui « sandycemexistimaverit esse. « — 45 Construe et intellige : Parcae, nunc concordes in fatis hominum rerumque definiendis et cui- que assignandis ex certa et constanti lege divina , fusis suis , quibus fila fatorum deducunt, dixere : Currite talem cursum saeculorum! sive: Talia saecula pro- ducite cursu vestro 1 Graeca syntaxis est, neque supplenda praepositio per. — 4 6 Poeta puerum alloquitur quasi jam in virili aetate constitution. — 4 7 Deovum pro : dei , scilicet Jovis. « Sic enim totum genus interdum pro singulis ponitur , ubi minus refert quis sit ille , id est quod sit ejus nomen quern significamus , quam qualis sit , dei scilicet alicujus, non mortalis patris filius. » W. — 4 8 Magna accessio ad Jovis sobolem ; nova et illustris proles , quae accedit ad numerum filiorum Jovis. Nam incrementum non significat alumnum , ut alii interpretan- tur. Rursus alii : qui per Jovem incrementum capit , cui favet Jupiter ; quod nequit probari. — 49 Mundum nutantem, commotum tota mole sua, quae con- vexa dicitur a cceli omnia complectentis specie convexa. Sic enim afficitur mun- dus adventu atque euupaveta numinis, uti etiam in nostris libris Sacris A facie Domini mota est terra; monies exsuit ast is ut arietes , etc. — 50 Profunda et alia dicuntur in certam regionem ( direction ) longe extensa, sed ipsa directio non necessario indicatur his vocabulis; ita ut coelum vocari possit profundum, pu- teus altus. — 51 0 utinam mihi (nunc tricenni) pars ultima vitae perduret ita, ut satis Ion ga sit ad virilem aetatem tuam videndam! — 52 Et utinam maneat mihi spiritus, id est vigor ardorque ingenii et vis poetica. — 53 Vates antiquissi- mus, qui cum Apoliine certasse dicitur, distinguendus, ut videtur, ab eo Lino, qui Herculi fuit magister musices. P. VIRGILII MARONIS ECL. IV. (57-631 Orphei 54 Calliopea, Lino formosus Apollo. Pan etiam Arcadia 55 mecum si judice cerlet, Pan etiam Arcadia dicat 56 se judice victum. Incipe , parve puer, risu cognoscere 57 matrem : Matri 58 longa decern tulerunt fastidia menses. Incipe 59 , parve puer : cui 60 non risere parentes, Nec deus hunc mcnsa , dea nec dignata cubili est. 5i Dativi forma grreca. Calliope Musa Orpheurn peperisse dice- batur ex OEa- gro , fluvio et rege Tbraciae ; Apollo Linum genuisse ex C- rania aut Callio- pe.— 55 Pasto- ribus Arcadia; judicibus , qui Panem , peculiarein Arcadiae deum , maxime vene- rantur. — 56 Ipse fateatur. Repetitio arncena (inquit Macrobius), vim simul et simplicitatem habens. — 57 Suaviter arridens matri agnoscere earn , sive signifi- care risu tuo, earn a te cognosci. Infantis risus est intelligendus, non matris. — 53 Meruit htc mater de te , ut earn risu tuo exhilares : nam decern menses (sic enitn veteribus indicari solet tempus in utero gestationis) ipsi attulerunt fastidia longa. — 59 Incipe arridere matri, et sic parentes invitabis, ut tibi quoque laeti arrideant. Hoc voluisse poetam , sequentia monstrant. — 60 Is cui nascenti non arriserunt parentes , nunquam inter deos et beroas versabitur. Poeta autem supra vaticinatus erat Galium inter deos locum habiturum. Ceterum probabiliter obser- vant veteres scholiast*, Virgilium respexisse ad fabulam Vulcani : • qui quum de- formis esset, et Juno ei minime arrisisset, ab Jove est praecipitatus in insulam Lemnum. Illic nutritus ab Sintiis , quum Jovi fulmina fabricasset , non est admis- sus ad epulas deorum. Postea quum rogasset ut vel Minervse conjugium sortiretur. spretus ab ea est. • ECLOGA QVINTA. DAPHNTS. MENALCAS, MOPSUS. I Tu bonus, id | est peritus in- ! flare flstulam ca- MENALCAS. lamis levibussi- , , . . , ve arundmibus non , Mopse , bom quoniam convenimus ambo, compactam. />/- Cur Tu 1 calamos inflare leves , ego dicere versus , Hie corylis 2 mixtas inter considimus ulmos? MOPSUS. Tu major 3 ; tibi me est aequum parere, Menalca ; Sive sub incertas 4 Zephyris motantibus umbras , Sive antro potius suceedimus. Aspice ut 5 antrum Silvestris raris sparsit labrusca racemis. MENALCAS. Montibus in nostris solus tibi certat Amyntas. MOPSUS. Quid 6 , si idem certet Phoebum superare canendo ? MENALCAS. Incipe , Mopse , prior ; si quos 7 aut Phyllidis ignes , ! cere apud om- nes poetas lati- nos pro : cane- re. — 2 Inter ulmos mixtas corylis. — 3 Ma- i jor natu. — 4 Sive liinc imus 3 sub umbras in- certas , id est | tremulas , Ani- ta ntes, quia Ze- ll phyrorum aura ienitor agitans j ramos et folia , eas sappe loco | move!. — 5Quo- ! modo labrusca, | vitis silvestris , j craec.dfpirfti.TCt- — — ■ — — — Xo$, hoc antrum obduxit racemis bine inde sparsis. Qui non laudarentur in vitibus cultis , racemi rari (non densi) , commendant antrum non obsenratum nimia foliorum luxuiie. Sic in Ecloga VII laudatur arbutus fontes tegens ob raram umbram. — 6 Audita hac Amyntae laude , ut sibi fere paris, Mopsus non sine stomacho respondet : . Quid, si idem Amyntas contendat etiam Musarum coryphaeum superare canendo? Tam temeraria illi est artis confidentia, ut etiam Apollinem in certamen provo- care audeat : sed ejusmodi adversarius victus mihi non plus laudis attulerit quam ; ipsi Apollini. — 7 Si forte habes aut Phyllidis amorem , quern canas. Quos attra- I ctioni cnidam vocis ignes debetur. 22 P. VIKGILII MAR ON IS (0-31) Aut Alconis 8 habes laudes , aut jurgia Godri 9 : Incipe; pascentes servabit 10 Tityrus hsedos. Morsus. Imo n haec, in viridi nuper quae cortice fagi Carmina descripsi , et modulans alterna 12 notav i , Experiar : tu deintle 13 jubeto ut ccrtet Amyntas. MENALCAS. Lenta salix quantum pallenti 14 cedit olivae , Punieeis humilis quantum saliunca 15 rosetis, Judicio nostro tantum tibi cedit Amyntas. MOPSUS. Sed tu desine 16 plura , puer ; successimus antro. Exstinctum Nymphae crudeli funere 17 Daphnim Fiebant : vos , coryii , testes , et flumina , Nympliis , Quum complexa sui corpus miserabile nati Atquc 18 deos atque astra vocat crudelia mater. Non 19 ulli pastos illis egere diebus [amnem Frigida, Daphni , boxes ad flumina; nulla 20 nequc Libavit quadrupes, nee graminis attigit herbam. Daphni , tuum 21 Poenos etiam ingemuisse leones lnteritum montesque feri silvaeque loquuntur. Daphnis 22 et Armenias curru subjungere tigres Instituit, Daphnis thiasos inducere 23 Bacchi, El 24 foliis lentas intexere mollibus hastas. lain VUG1D IJUUUA , . _ , - fistulae, simul etiam notavit alterna, id esl locos ubi fistula cum voce alternans can- tum excipiebat. Perperam, ni fallor, adverbialiter capitur ullerna : altematim ca- nens versiculum, et eumdem mox incidens in corticem. — 13 Quando meum car- men audieris. Jubeto futuri temporis imperativus est. Mopsus persuasum habet non jussurum Menalcam; atque hie statim respondet, se jam nunc scire , Amyntas quanto sit, si cum Mopso comparetur, inferior. — it Pattens latine dicitur non- nunquam de viridi colore in fuscum vergente, non nitido vel splendente. — 15 Sa- j liunca herba . odore quidem suavi ( Plinius inquit ) , tanta autem brevitate , ut ; necti non possit. . Nobis nard ccltique. — 16 Desinere apud poetas cum accusativo ! struitur ut Eel. VIII : dcsine, tibia, cantus. Novam notionem addit plura, quasi dicat: desine haec, neu addas plura. — 17 Acerba morte. Daphnis in ipso flore ju- ventae mortuus erat vel , ut alii narrant , a Mercurio patre coelo illatus. — 18 Al- loquitur, voce appellat et deos et astra , quae vim habere in hominum fata puta- bantur. Jejune alii explicant : deos et astra dicit vel nominat crudelia. — 19 Ob- serva modulationem lugubrem versus. Quod semel monemus; nam monstrandae in tulibus arti Virgilianae notularum mille unum baud sufficeret. — 20 Ipsa etiam ar- menta et pecora prae dolore cibo potuque abstinent. Inter prodigia necem Julu Caesaris indicantia Suetonius ( c. 8i ) refert : equorum greges, quos in trajiaendo Rubicone jluvio consecrarat ac vagos et sine custode dimiserat , comperit perti- nacissime pabulo abstinere , ubertimque Jlcre. — 21 Testantur montes et silvae (quibus vox datur poetice), etiam leones Africanos, ipsorum habitatores, gemuisse de interitu tuo. Conjiciunt Punicos leones a poeta memoratos esse, ut Carthagmis quoque luctum indicaret, quam J. Caesar colonia deducta instauratum ibat. 22 His versibus tribus Daphnis celebratur, quod vini cultum introduxit apud pa- stores Siciliae, quasi eorum Bacchus. Satis notum ex monumentis antiquis, Dacchum curru tigribus juncto velii. Curru est dativus. — 23 In Siciliam introducere chorus bacchantium. Graeca vox est Qtaao;.- 24 Descriptio thyrsi, quern bacchantes gesta- bant : liastae ex ligno nondum sicco et rigido , hederis et pampinis cinctae. Haec nonnulli ita ad Julium Caesarem referunt, ut similis Baccho et Cereri , cultioris vi- ta* auctoribus, civitatem bellis Hferatam legibus suis pacasse et excoluisse dicatur. } 8 Pastoris no- men. Quanquam nonnulli intel- ligunt Alconem caelatorem, cu- jus aliqua fama apud poetas htt- jus temporis. — 9 Inter obtre- ctatores poeta- rum Augustei saeculi , praeter Bavium et Mae- vium, etiam Co- drus erat, quem in transcursu notat Virgilius. — 10 Cuslodiet. — 11 Non ilia quae tu mi hi ca- nenda propo- nis, sed hxc ex- periar, qux etc. Sic in Eclog. X pastor teneros incidit amorcs Arboribus. — 1 2 Haec ita sunt intelligenda : versibus corlici incisis Mopsus modulationem , sive modos mu- sicos , aptabat ( 32 - 53 ) ECLOGA QUINTA. 23 25 Vitis qu» in Italia arboribus maritari solet. — 261tatu esctc. — 27 Abstule- runt , vel suslu- lere. — 28 Ve- tustissima Italo- rum dea rei pe- cuariae praeposi- ta , cui quotan- nis solemne fe- stum celebraba- tura. d. XUkal . maias(20 avril ) , die natali Urbis. — 23 Apollo a Graecis vocatus No[juo? , quasi Pascualis, apa- storibus cultus. Ilorum quoque deorum deliciae Daphnis erat. — 30 Hoc deorum rusticorum pro- pter luctum dis- cessu facta est sterilitas. Gran- diu frumentase- ligi solebant ad seinentem. Plu- ral em horde a , paullo insolen- tius positum et poesi soli con- ccssum sic rose- re obtreclatores Virgilii , Bavins et Maevius , ver- siculo qui solus fere, ut ingenii ipsorum monu- mentum, ad nos pervenil : Hor- ded qui dixit, superest ut tritica dicat. — 31 Lolium ( Vivraie ) infcecundum , ut seges contra est felix. « Felices arbores Gato dixit quae fructum ferunt, inf dices quae non ferunt. » Fesl. Aveuae sunt quod appellamus haveron. Ipsum liordeum in lolium et avenas degenerare veteres credebant. — 32 Xarcisso qui est calyce purpureo. — 33 .Nobis quoque paliure. — 31 Conspergite frondibus locum ubi Daphnis sepultus est. — 35 Circa fontem, ad quern lmmatus est, serite arbores, quae umbram loco obducant. — 36 Titulum sive inscriptionem carmine conceptam. — 37 Etiam Julii Caesaris forma laudabatur ; qui corporis cura providere studebat, ne originem ex Venere dedeceret. — 38 Quale est xo restinguere sitim etc. , substantive posito infinitive et iis quae inde pendent. .lungenda sopor in gramine. — 33 Sed , sine etiam , est augentis : non solum fistulae cantu , sed , quod majus est, verbis et carmine. — 40 Post ilium. Sic Iloratius : Ajax heros ab Achille iecundus. — 4 1 Mea carmina. — 4 2 Summis laudibus celebrabimus. —43 Eamdem imaginem repetit, ut prope cogat lectorem de apotheosi cogitare. Sequemibus respici putatur benevolentia Julii Cae- saris in Gallos Cisalpinos. — 44 Pastoris alicujus nomen. — 45 Menalcas canit apo- theosin Daplinidis, prima statim voce ostendens ejus speciem aliam ac Mopsus : jam est candidus, id est splendens, serenus, laetus. — 46 Ob banc causam, quia in cce- lum evectus Daphnis, voluptas alacris tenet etc. — 47 Arborum nymphas, simul cum arborc sua et viventes et morientes ; quare etiam *A(i.aSpua5'i; dictae. ; Vitis 25 ut arboribus decon est, ut vitibus uvie , Ut gregibus tauri , segetes ut pinguibus arvis ; Tu 26 decus orane tuis. Postquam te fata tulerunt 27 , j Ipsa Pales 28 agros atque ipse reliquit Apollo 29 . Grandia 30 ssepe quibus mandavimus hordea sulcis, Infelix 31 lolium et steriles nascuntur a venae ; Pro molli viola , pro purpureo 32 narcisso, Garduus et spinis surgit paliurus 33 acutis. Spargite 34 humum foliis, inducite 35 fontibus umbras, 1 Pastores ; mandat fieri sibi talia Daphnis. Et tumulum facite, et tumulo superaddite carmen 36 : Daphnis ego in silvis, hinc ysqye ad sidera no- Formosi pecoris cvstos, formosior ipse 37 , [tvs, menalcas. Tale tuum carmen nobis , divine poeta , Quale sopor fessis in gramine , quale 38 per aestum Dulcis aquae saliente sitim restinguere rivo. Nec calamis solum aequiparas, sed 39 voce magistrum. Fortunate puer, tu nunc eris alter ab 40 illo. [sim Ncs tamen haec quocumque modo tibi nostra 41 vicis- Dicemus, Daphnimqj tuumtollemus ad astra 42 ; [nis. Daphnin ad astra feremus 43 ; amavit nos quoq? Daph- | mopsus. An quidquam nobis tali sit munere majus ? Et puer ipse fait cantari dignus, et ista Jam pridem Stimicon 44 laudavit carmina nobis. i Menalcas. Candidus 45 insuetum miratur limen Olympi , Sub pedibusque videt nubes et sidera Daphnis. Ergo 46 alacris silvas et cetera rura voluptas Panaque pastoresque tenet, Dryadasque 47 puellas. 24 1\ ViKGILII MAHON IS (60-83) 48 Securita Nec 48 lupus insidias pecori , uec retia cervis teai ruris pingit Ulla dolum meditantur : amat bonus otia 4!> Daphnis. post receptum i psi lsetitia voces ad sidera jactant n*ii°* D jam n 'ne- ; Intonsi 50 montes ; ipsae jam carmina rupes , (pie bestiarum ipsa sonant 51 arbusta : « Deus, deus ille, Menalca ! » Cfs?di1e h sim l t. U — Sis bonus 0 felixque 52 tuis ! cn quattuor aras 53 : 49 Requiem et Ecce duas tibi , Daphni , duas altaria 54 Plioebo. secimtatem. - p ocu i a bina 55 novo spumantia lacte quotannis , 50 Montes in- ^ ^ t f . ca?dni, in qui- ■ Craterasque duos statuam tibi pinguis olivi ; bus siiv* non Et multo in primis hilarans convivia Baecho 5C , Edunt ll caVmina Ante 57 foeiim , si frigus erit , si messis, in umbra . et sono suo di- Vina novum fundam 58 calathis Ariusia nectar. Deus V esi nl Z '' i Cantabunt milii 59 Damcetas et Lyctius .Egon ; etc. — 52 Sis no- Saltantes Satyros 60 imitabitur Alphesibceus. bis benignus et pjgpQ tibi semper erunt, et quum solemnia vota va signification Reddemus 61 Nymphis , et quum lustrabimus agros. accipiendum fe- Dum C2 juga montis aper, fluvios dum piscis amabit , feddit! — 53 ^ Dumque thy mo pascentur apes, dum rore cicadte 63 , cum accusativo Semper honos nomenque tuum laudesque manebunt. Uonem^f vld e °» Ut Bacc,1 ° Cererique , tibi sic vota quotannis Pi ures arae con- Agricolne facient : damnabis 6r tu quoque votis. stitunntur , quo MOPSUS. ttna offerri pos- _ ... , . , , . , sint piura sacri- Quae tibi , quae tali reddam pro carmine dona ? ficia. — si Duas iy am neque me tantum venientis 65 sibitus Austri , aitaria q ad*vicU- I Nec pcrcussa juvant fluctu tain littcra® 6 , nec quie mas cremandas. — ~ Altare proprie dicitur de lapidea tabula in ara positaad ignem ibi accendendum ; ill (iris (sine ilia tabula) fruges, thus, libamina diis offerebanlur. Pboebum poeta Dapbnidi jungit , quia ipso natali die Caesaris , undecimo mensis Julii, celebrantur ludi Apollinares. — 55 Si proprie locntus est Virgilius , Menalcas se quotannis po- siturum promittit bina lactis pocuia , nimirum duo in singulis aris, olei nutem cra- teras duos, singulos in singulis aris. Haec diis Laribtis offerebanlur, inter quos cen- sebantur viri in deos relati , ut a pud Graecos inter heroas. — 50 Multo et copioso vino exbilarans epulas post saorilicium. — 57 Hoc versu indicantur duo solemnia annua , quibus Menalcas deveneraturus est Daphnidem : Liberalia sive Bacchi fe- stum, post vindemiam exeunte autumno celebrari solitum ; et Ambarvalia, quae liebant extremo Aprili, incipiente jam in Italia messe. In utraque solemnitate suan partes erant Laribus. — 5S In aram tuam effundam sive libabo vina Ariusia, quae sunt nectar novum, antea non cognitum sive non usitatum. Vinum hoc ex pro- montorio et tractu Ariusio in Cliio insula , Graecorum vinorum omnium pretiosis- simum , non ante baec tempora memoratur, postea valde celebratum. Calathus vocatur etiam vasis vinarii vel calicis species. — 59 Milii sacra facienti. Notus mos ex tot anaglypliis. Lyctus est oppidum Cretae, ad Dicten montem. — 60 Horum co- mitum Bacciii commode mentio fit in sacrificio agresti. — 6 1 Vota ante concepta solvemus Nymphis , baud dubie Liberalium festo , de quo not. 57 : vix enim pote- rant Baccho sacra fieri sine Nymphis. Sequentibus Ambarvalia indicantur; lu- strare idem est quod ambire ( arva ). Conf. Georg. 1 , 338 seqq. — 62 Pastoritia periphrasis temporis sempiterni. — 63 Rore enim vivere credebantur cicadae. De quibus Plinius : Excitatse quum subvolant , humorem reddunt , quod solum argu- mentum est rore ens uli. — 61 Eo quod homines earum rerum, quas a te preca- ti erunt, compotes facies, obligabis eos ad solvenda vota, qiue sub asscquendi con- ditione tibiconceperant. In pi osa quoque dicitur dumnatus voh, pro : compos. — 65 Flare incipientis. Tantum, supple : quantum carmina tua juvant, delectant me. — 66 Intelligunt littora Benaci lacus prope Manluam.a qua longe distal mare. (8 i —90) ECLOGA QUINTA. 25 Saxosas inter decurrunt flumina valles. MENALCAS. Hac te nos fragili donabimus ante cicuta 67 : Haec 68 nos « Formosum Gorydon ardebat Alexin ; » Haec eadem docuit « Cujum pecus ? an Melibcei ? » MOPSUS. At tu sume pedum , quod , me quum saepe rogaret , Non tulit 69 Antigenes (et erat turn dignus amari) , Formosum paribus 70 nodis atque sere , Menalca. 67 Syringe ci- cutis vel calamis compacta; vide not. 35 Eclogae ' II. Ante, scilicet quam tu me do- no ornes. — 68 Haec syrinx no- bis inspiravit , ad hanc lusimus carmina , quae initiis indicat , Eclogas secun- dam et tertiam. — 69 Secum abstulif, a me accepit. — 70 Nodis per paria et invicem convenientia intervalla positis. 4 ECLOGA SEXTA. SILENUS. I Sensus : Mu- sa mea primum se applicuit ad bucolicam poe- sin , nec inter pastores babi- tare dedignata est. Syracosius ( graeca forma pro : Syracusa- nus ) versus di- citur Theocri- teus, patria Sv- racusani , om- nium celeberri- mi in hoc gene- re poetae. — 2 Silvae jam supra de rure et pascuis aliquoties dicta? fuerunt. Thaliam autem Musam doctus poeta nominavit, quia ruris eamdem esse deam sciebat. Sic enim Plutarchus in Quaestionibus Symposiucis JX , 14 (p. 909 ed. nostra?) : « Nos agricolae Tha- liam nobis vindicamus, plantarum et seminum bene germinantium (quod graece est OaXXetv) curam ei et conservationem tribuentes. • Ab aliis Thalia iuvenisse di- citur plantationem atque agriculturam. — 3 Apollo, ad Cyntlmm . Deli insuhe montem , ex Latona natus. Quum epicum carmen aggrederer, hoc non esse mei muneris aut ingenii Apollo me admonuit quo modo discipulos admonere solenl magistri. — 4 Carmen deinissutn , tenue , non grande et mugniloquum, quale esl epos. Sic recte explicat Macrobius, Atellanarum fabularum locis adhihitis : Re- spondit tristis , voce deducia ; et , Vocem deducus oportet , ut mulieris videau- tur verba. Alii comparant Horatianum tenui deducia poemata filo , uhi meta- phor a petita est a lana , quae nendo deducitur et extenditur in Pda tenuia. Quod non est hujus loci. — o Supererunt tibi , abunde erunt. — 6 Componere , compo- sito carmine describere. — 7 Confer versum 2 Eclogae F. — 8 Sed jussa ab Apol- line . qui dixerat oportere poetam deductum dicere carmen. — 9 Nihilominus , si qnishaec, quamvis tenue genus poeseos, cum volnptate leget et delectabitur , tu . Vare, in agris nostris ubique celebraberis. Myricae , nemus , ut alibi silvae, dicta de ntre agris et pascuis. — i0 Atque ipsi Apolljni carmen nullum est gratius | P rima 1 Syracosio dignata est ludere versu Nostra, nec erubuit silvas 2 habitare, Thalia. ; Qnum canerem reges et prcelia , Cynthius 3 aurem Yellit, et admonuit : « Pastorem, Tityre, pingues Pascere oportet oves, deductum 4 dicere carmen. » Nunc ego (namque super 5 tibi erunt qui dicere lau- Vare , tuas cupiant , et tristia condere 6 bella) [des, Agrestem 7 tenui meditabor arimdine musam. Non injussa 3 cano. Si quis tamen 9 haec quoque, si Captus amore leget, te nostrae, Vare, myricae, [quis Te nemus omne canet : nec Phcebo 10 gratior ulla est (12-33) ECLOGA SEXTA. give dedicatum , i est. Pagina sibi prxscripsit poe- tice de pagina in cujus princi- pio scriptum est nomen Vari. — 1 1 Agite, Musae, et persequimini rem cueptam. — 1 2 Faunorum give Satyrorum nomina. — 1 3 Viderunt pro- stratum somno, dormientem. — 14 Hesterno vi- no. Iacchus est Bacchi nomen in mysteriis ma- xime usitatum. „ Syntaxis graeca !j pro : venas ha- ll bentem inflatas I vino , sive cui venae inflatae e- Quam sibi quae Vari praescripsit pagina nomen. j quam qnod Va _ Pergite 11 , Pierides. Chromis et Mnasylus 12 in an- ro inscriptum Silenum pueri somno videre 13 jacentem, [tro Inflatum hesterno venas , ut semper, laccho 14 ; Serta procul 15 , tantum capiti delapsa , jacebant, Et 16 gravis attrita pendebat cantharus ansa. Aggressi (nam saepe senex spe carminis ambo 17 Luserat) injiciunt ipsis ex vincula 18 sertis. Addit se sociam timidisque supervenit iEgle, iEgle Naiadum pulcherrima ; jamque videnti 19 Sanguineis 20 frontem moris et tempora pingit. Ille dolum ridens 21 , « Quo vincula nectitis? » in- Solvite me, pueri ; satis est potuisse videri 22 . [quit : Carmina quae vultis cognoscite; carmina vobis, Huic 23 aliud mercedis erit. » Simul 24 incipit ipse. Turn vero in numeru 25 Faunosque ferasque videres Luderfe, turn rigidas motare cacumina quercus 26 ; Nee tantum Phcebo gaudet Parnassia 27 rupes, Nec tantum Rhodope 28 miratur et lsmarus Orphea. Namque canebat uti 20 magnum per inane coacta 30 Semina terrarumque animaeque 31 marisque fuissent , I rant. — is Ser- Et liquidi 32 simul ignis ; ut his exordia primis 33 potabat'siiemis!' — — — imposita, nunc jacebant procul, id est paullo remotius, atque adeo (ut Servius explicat) « prope. juxta. » Nimirutn relative ( ut nos loquimur ) ad rem praesentem capiendum est hoc adverbium , quo intervallum modo breve modo longius indicatur. Sic JEnc ■ idis X , 835 Mezentius arboris acclinis trunco : procul serea ramis Dependet galea, nimirum ramis ejusdem arboris, sed procul esse dicitur galea capiti non imposita. Ac serla Sileni dicuntur non abjecta sive projecta procul, sed tantum delapsa a capite obdormiscentis. — 16 Et de manu ejus pendebat semisupinus cantharus ( genus poculi capacis) magnus, ideoque gravis, cujus ansa erat attrita per usum frequentem. — 17 Ambos fefellerat. — 18 Vincula ex ipsis sertis de- lapsis confecta ; sicut apud Ovidium ruricolx Phryges Silenum titubantem an- msque meroque ad Midam regem trahunt vinctum coronis. — 19 Jam experge- facto Sileno. — 20 Mororum (mures) succo sariguinei colons. — 21 Non iratus, sed ridens de juvenili dolo Satyrorum. Quo , ad quid, cur. — 22 Videri me vin- cire et cogere potuisse : ut in alia re Ovidins dicit : Perdere posse sat est. — 23 A^glae nymphae. — 21 Haecdicens simul incipit canere. — 25 Ad rhylhmum saltare. Nam ludere et gr. icat^etvde saltatione dicitur, — 26 Utpote percipientes cantum, utOrpheiquercusattr/h* apud Iloratium.— 27 Saxosum cacumen Parnassi, nota se- ries Apoliinis Musagetae. — 28 Rhodope, Thraciae mons altissimus (ab Apollonia urbe ad Pontum Euxinum porreclus), in quo Orpheus Eurydices mortem musice deplo- ravisse dicitur; lsmarus, alius Thraciae mons ad Ilebrum tinmen, qui et ipse liabe- bat Orphea (accusativus graecus). 111a igitur loca Apollinem et Orpheum mirantur non tantum, quantum liaec rura Silenum canentem turn mirabantur : hoc enim supplendum est. — 29 Quomodo , cl>;. Sequitur explicatio cosmogoniae Epicureae , sive doctrinae de mundi origine. Cum aliis philosophis antiquis slatuens Ex nihilo nil Jit , Epicurus docuit a principio fuisse magnum inane ( sive spatium ingens prorsus inane et vacuum), deinde semina omnium, quae ipse vocabat atomos , corpuscula inseparabilia et nulla plane extensione praedita (quali modo geometrae cogitant punctum stutm) : harum atomorum aeternarum , per inane affatim laben- tium, concursu et concretione vel repulsu facta sunt primum elementa, deinde omnia quae sensibus percipiuntur. — 30 Compulsa. — 3 1 Aeris. — 32 Ignis liquidus dicitur quasi diffusilis ( expansif ) , ceterum , Epicuro docente , ex tenerrimis om- nium atomis ortus. — 33 Ouomodo ex his primis (substantive) sive elementis con- creverint omnia exordia vel rerum quae exstant principia , atque adeo ipse or- j 28 P. V1RGILII MAllONIS (34-51) j bis mundi , id Omnia , el ipse tener mundi concrev erit orbis ; est ipsum coe- -pum 34 durare solum et discludere Nerea 35 ponto lum • nam sic , _ potiushocintei- Ccepent , et rerum' 50 paulatim sumere formas ; df en< undo^uni n J am( I ue37 novum ut terrae stupeant lucescere' solem , verso^ut expli- Altius 38 atque cadant submotis nubibus imbres ; cant alii. Atque incipiant silvae quum 39 primum surgere, quumque ad«the P remspT- Kara per ignaros 40 errent animalia montes. ctare videtur, Hinc 41 lapides Pyrrhae jactos, Saturnia regna , tenerrimis^to- Caucasiasque 42 refert volucres , furtumcp Promelhei. morum exortus. His adjungit , Hylan nautae 43 quo fonte relictum Ab aliis figurate j ciamassent, ut littus Hyla, Hyla 44 , omne sonaret; | ut modo natus Et 45 fortunatam , si nunquam armenta fuissent, (quasi de infan- pasiphaen nivei solatur amore juvenci. lidatus!— 3 ™ Re- Ah , virgo 40 ' infelix , quae te dementia cepit ! pete ut (d>;). — prcetides 47 implerunt falsis mugitibus agros; tfet ei Terr 0 e°fi- At non tam tur P es pecudum 48 tamen ulla secuta est lius, Nereidum Concubitus , quamvis collo 49 timuisset aratrum pater, pro mari £ t sjepe laeyjso quaesisset cornua fronte. sive aqua man- 1 1 na ponitur, ut , , , Bacchus pro vino , etc. Verbo discludere poeta breviter indicat duplicem notio- nem discernendi et includendi : ut haec sit sententia : indurescens solum ccepit aquas marinas , ab se discretas , includere mari , sic jam a continente terra se- ; parato. — 36 Nam res quas terra multipliciter format et producit, apparere non 1 poterant antequam aquae de superficie ejus depulsae fuerint. — 37 Et canebat quo- modo terrae jam stupeant de eo , quod sol , res prorsus nova , iis illuceat. — 38 Atque ut ex alto cadat pluvia, sursum sublatis ante vaporibus et in nubes collectis. — 39 Quum, item ut supra ut , jungendum cum verbo canit , hac sen- tentia : et canit illud originum teinpus , quo primum incipiebant silvae terra enasci. Incipiant, praesenti, quia haec omnia ut praesentia, quae nunc fiant, canebat Silenus. — 40 Montes ignaros , active dictum : qui animalia turn modo creata igno- I rabant, non cognoscebant , quippe antehac non visa. — 4 1 Jam hominum origi- i nem expositurus Silenus , relicto Epicuro , mythologies et poeticis fabulis utitur. Nota fabula de liominibus post Deucalioneum diluvium reparatis Pyrrhae jactu lapidum ( Ovid. Metamorph. 1 , 348-415). — 42 Aquilas Promethei Caucaso alli- gati jecur vorantes, ita a Jove puniti, quod ignem de coe.lo furatus dederat ho- I i minibus : item nota fabula. — 43 Argonautae, inter quos erat Hercules cum Hyla puero, quern ardenter amabat. Prope Cium (postea Prusiadem dictam), inter Pro- ! pontidem et Pontum Euxinum, aquam petens Hylas ad ccenain Herculis, raptus ! est a Nymphis fontium. Heroi de puero acerbissime dolenti aliquaindiu aderant i Argonautae quaerentes , postea eum reliquerunt expeditionem suam persequen- tes. Canebat igitur Silenus quo in fonte retentum turn Hylan , ab ipsis deinde i profectis relictum, Argonautae clamore suo vocassent. • — 44 In tali re ars non ad- mittebat elisionem. — 45 Et canens fcedum araorem Creticae reginae, Minotauri matris , Pasiphaes , quae fortunata fuisset , si non exstitissent tauri et vaccae ( quae zelotypia earn cruciabant), solatur mulierem, dicens earn a pulcherrimo juvenco amari sive redamari : quo nihil ei poterat esse jucundius. Apta sententia , in qua genitivus juvenci activa quam vocant significatione accipitur. Alii specie ar- tiflciosius , re fortasse verius, sic interpretantur : • canit Pasiphaen se amore tauri solantem, i. e. solatium sui ardoris et voluptatem ex amore tauri capientem. Poe- tae ipsi (etiam in recentibus linguis) facere dicuntur , quod factum canunt, ut mox v. 62, Phaethontiadas musco circumdat. • — 46 Firgines et puellx apud poetas dicuntur etiam nuptae feminae juniores. Est apostrophe ad Pasiphaen. — 4 7 Filiae j Prceti, regis Tirynthii, ab Junone, quam spreverant , ad insaniam adactae, vi- debantur sibi in vaccas mutatae esse , mugiebant et aratro se jungi putabant : sic intelligendi mugitus/aZ 5 t . — 48 Non ulla Prcetidum quae pecudes se esse opina- bantur: quod vocabulum non nisi a poeta de vaccis poni poterat. — 49 Dativus. — 50 In fronte quamvis laevi , asperum et exstans nihil habente. (52-72) ECLOGA SEXTA. 29 Ah , virgo infelix ! tu nunc in raontibus erras : Hie 51 , latus nivcum molli fultus hvacintho, llice sub nigra 92 pallentes ruminat herbas, [Nymphae, Aut aliquam in magno sequitur grege. « Claudite 53 , Dictaeae 54 Nymphse , nemorum jam claudite saltus , Si qua 55 forte ferant oculis sese obvia nostris Errabunda bovis v estigia : forsitan ilium Aut herba captum 56 viridi, aut armenta secutum Perducant aliquae stabula ad Gortynia 57 vaccae. » Turn canit Hesperidum miratam mala puellam 58 ; Turn Phaethontiadas musco circumdat 59 amarae Corticis, atque solo proceras erigit 60 alnos. Turn 61 canit , errantem Permessi 62 ad flumina Gal- Aonas 63 in montes ut duxerit una sororum , [lum Utque viro Phoebi chorus assurrexerit omnis ; Ut Linus 64 haec illi , divino carmine pastor, Floribus atque apio crines ornatus 65 amaro, Dixerit : « Hos tibi dant calamos 66 , en accipe, Musae, Ascrseo 67 qnos ante seni , quibus ille solebat Cantando rigidas deducere montibus ornos 68 . His 69 tibi Grynei nemoris dicatur origo, 55 Si forte aliqua ratione fiat , ut hue illuc vagans bos amatus occurrat mihi. Par- ticula si exprimitur aut spes dubia aut experimentum quod facimus in re dubii eventus , quasi dictum sit • experiar num forte... » — 50 Retentum dulcis herbae j earpendae voluptate. — 57 Celebris urbs Cretae erat Gortyn sive Gortyna. Aperte \ aliena stabula, non sua , intelligit Pasiphae , quae quidem circa Gnossum urbem sita erant. Ingeniose autem Firminus Didot Gortynae urbis mentionem explicuit ex Jovis et Europae amonim historia : ad Gortynam enim bos divinus virginem ama- tamdorso deposuerat. — 58 Atalantam, Schoenei filiam, cursu praestantem, sed ab llippomene proco victam , dum aurea poma tria , ex Hesperidum liortis allata et in curriculum projecta, tollens moratur. Narrat Ovidius Melamorph. X , 560 sqq. — 59 Confer not. 45. Canit sorores Phaethontis sive Ileliadas , Solis et Clymenes filias, in alnos sive populos (nam sic Virgilius alibi ) mutatas, ita ut circumdaren- | lur amara cortice, ipsa quoqtie musco circumdata. Narrat Ovidius Melamorph . II, ‘ 325 seqq. — 60 Crescere facit, pro : crevisse canit. — 61 Callida arte Virgilius an- j tiquis et venerandis fabulis suam fictionem, ad vetustatis speciem compositam, im- miscet , qua Cornelii Galli poetae , putroni sui , laudes digue celebret. Fingit eum , circa Musarum recessus errantem , unius Musae manu perduci in ipsum Helico- ■ nem , ubi totus Musarum chorus ei assurrexerit (ad honorem testificandum) et Li- nus ei donaverit syringem Hesiodi. — 62 Permessus, Boeotiae tinmen ab Ilelicone j descendens , hodie Panitza. - 63 In montes Aonas sive Aones , pro Aonios , eo usu quo poetae latini ipsa nomina populorum et familiarum ponunt pro adjectivis inde ductis. Aones erant primi incolaj Boeotiae, quae bine Aonia dicta, inprimis montuosa ejus pars Pliocidi vicina. — 6i Vide not. 53 Eclogae IV. Ei dedicatum erat antrum in Helicone, ubi inferiae ei fiebant ante sacrum Musis oblatum. Ruri a pa- storibus olim educatus, dicitur pastor , ad quod vocabulum referas ablativum qua- litatis divino carmine, divina carmina fundens. — 65 Crines ornatos habens : syn- taxi graeca jam aliquoties explicata. Apium est amaro gustu planta, nobis ache des marais, qua antiqui saepe utebantur in coronamentis. — 66 Cera compactos , sy- ringem. — 67 Ascraeus senex dicitur Hesiodus , poeta antiquus, Ascrae, Boeotiae vico , natus. Supple dederant. — 68 Hoc a ceteris poetis omnibus Orpheo soli tribuitur; confer not. 46 Eclogae 111. — 69 Ilis calamis a te, o Galle , celebretur origo nemoris Grynei, rpuvefou, luci ad jEolidis oppidum Grynium sive Gryniam siti, araoenissimi et Apolliuis fano nobilitati. Fabulas ad originem hujus fani lucique spectantes cecinerat poeta graecus Eupliorion ( de quo vide infra not. 37 F.c- 51 Juvencus a- matus. Sequitur graeca syntaxis : latus candidis- simum habens fultum in molli herba hyacin- thi. Ante voces hyacinthus et hymen xus (du- rius , ut vide- tur , aspiratas ) syllaba brevis non raro babe- tur producta. — 52 Nam ilicis vi- ror est nigri- cans , herbarum cum ipsa com- paratarum pal- lentior. — 53 Sunt verba Pasi- phaae. — 5i Di- cte, notus mons Cretae insulae. Sail us sunt loci asperi , confra- gosi et fere an- gusti ; quos clau- di jubet, ne tau- rus elabatur. — 30 P. VIRGILII MARONIS ECL. VI. ( 13 - 86 ) j Ne quis sit lucus quo se plus jactet 70 Apollo. » [est ! Quid loquar 71 ut Scyllam Nisi 72 , qua fama secuta 'Candida succinctam 73 latrantibus inguina raonstris Dulichias vexasse 74 rates , et gurgite in alto I Ah ! timidos nautas canibus lacerasse marinis ; | Aut ut mutatos Terei 75 narraverit artus , 'i Quas illi Philomela 76 dapes , quae dona pararit , ! Quo cursu 77 deserta petiverit , et quibus ante 78 \ Infelix sua tecta supervolitaverit alis ? ; Omnia 79 quae, Phoebo quonda meditante 80 , beatus S Audiit Eurotas , jussitque ediscere laurus 81 , | llle canit ; pulsae 82 refer unt ad sidera valles : Cogere 83 donee oves stabulis numerumque refcrri 84 j Jussit, et invito processit Vesper 85 Olympo. verit Scyllam, aut Terei metamorphosin ? Sic enim construenda est plirasis, hue retracto quod quinto demumpostlegitur verbo narraverit. In nU'is aut Scyllam. — 72 Duas fabulae noverunt Scyllas , alteram Pliorci et Crataeidis filiam, alteram Nisi, Megarorum regis, de qua Ovidius, initio libri VIII Metamorphoscon, diversa plane narrat ab ea fama quam hie refert Virgilius. Qui ex alia veterum traditione hanc Scyllam in monstrum marinum versam canit , quod plurimi Pliorci, non Nisi, Gibe evenisse perhibent ; vide Ovid. Metamorph. XIV, 1-67. — 73 Habentem in- guina, ante pulchra, nunc succincta monstrosis canibus marinis. Similiter Lucre- tius : rabidis canibus succinct as semimar inis Corporibus Scyllas. — 74 Raptasse, disjecisse naves Ulyssis Ithacensis, quae Dulichias dicuntur a Dulichio vei Dulichia, i Echinadum insularum una, Ulyssi subjecta et posteriore tempore saepe cum vicina ! Ithaca in unum confusa. Yerbi vexure vim sensim extenuatam fuisse ref * runt Gel- j lius et alii grammatici . olim multo graviorem, ut in liis Gatonis : Cum Hannibal j terram Italiam laceraret atque vexaret. Quo modo in Virgiliano versu capien- ' duin. — 75 Terei, Thracum regis , in upupam mutati ( Ovid. Met. VI , 424 seqq. ) fabula nota. — 76 Philomela, uxor Terei , quae aliis Procue est. Ityn filium ma- ctatum in coenam apposuit marito post vitiatam sororem et lingua privatam. Dona iutelligenda sunt caput et pedes filii satiato patri allata. — 77 Quo cursu, non so- ldo pedum, sed novo, volatu, de quo alibi Virgilius : cursumque per auras Diri- gile in lucos. Deserta et silvas petit in lusciniam mutata. — 78 Ctpote aegre relin- quens pristinam sedem, ubi cum Itye vixerat. Quibus alis, nempe item novis et inusitatis. — 79 Silenus canit omnia quae ad Eurotam quondam cecinerat Apollo. Qui OEbali Spartani filium Hyacintlium amavil et bine ad Eurotae, lluvii Spartam aliuentis, ripas saepe lyra cecinit et vivente puero et amatoris manu per infelieem jacttim disci occiso. Hodie Eurotas est Vasili-Potamo , id est pa.eu; roTap.o: , rex tluvius. — 80 Confer not. 4 Eclogfe I. — 81 Laurus pro vulgari : lauros. Quas memoriae mandare cantus Pbcebeos jubet Eurotas, in ripis suis imperans. — 8‘2 Vo- cibus Sileni pulsae valles, sive montes quibus valles cinguntur, resonant, et car- mina ejus in aerem altum ad sidera ferunt. — 83 Canit usque ad noctem ingruen- tem : quod poetica et bucolica periphrasi significalur. Donee nos pastores jussit oves compellere in stabula.— 84 Variata structura : et ut numerus ovium referre- tur. Numerari pecudes de pastu redeuntes vidimus not. 32 Eclogae III. — 85 Ve- sper, gr. "E^zepoi;, Veneris Stella noctem praecedens ut Aurora orienlem solem. Advenit autem aegre ferenti Olympo , quern ipsum quoque deliniebant carmina Sileni. | logae X), cujus j carmina Gallus ; turn in latinum sermonem con- vei tebat ,fortas- se jam transtu- lerat. Ipsas illas fabulas si quis cognoscere cu- pit, Servii scho- lia evolvat de bac re copiosa. — 70 De quo magis superbiat sive glorietur , quam de Gry- neo nemore. — 7 1 Post haec , quid memorem ut ( quomodo ) Silenus narra- ECLOGA SEPTIMA. MELIBOEUS. MELIBOEUS , GORYDON, THYRSIS. I I Sub ilice le- nem susurrum, suave murmur edente, per ven- i turn folia agi MELIBOEUS. Forte sub arguta 1 consederat ilice Daphnis , Compulerantque greges Gorydon et Thyrsis in unura Thyrsis oves, Gorydon distentas 2 lacte capellas : Ambo florentes aetatibus, Arcades 3 arabo, Et eantare 4 pares, et respondere parati. Hue 5 mihi , dum teneras defendo a frigore myrtos , . , Vir gregis ipse b caper deerraverat : atqr' ego Daphnim can tus periti : Aspicio. Ille, ubi me contra 8 videt : « Ocius, inquit, Hue ades , o Melibcee ! caper tibi salvus et hsedi ; tantem. — 2 Ha- il bentes distenta \ ubera , quorum i notionem sug- I gerit vox lacte ; i conf. Eel. IV , not. 22. — 3 Ai nam ex prisc< instituto Arca- | des ab infantia ad trigesimuin usque annum cantu et musica scdulo instituebantur et in omni conventu his sese quotidie oblectabant : quod de suo quoque tempore multis testatur Polybius IV, 20 et 21. Erant qui, Virgilium sibi non constare observantes , ut qui mox Mantua- nos agros memoret , intelligi crederent servorum Arcadum post deletam Corin- thum in Italiam deductorum posteros ; quod commentum plane mirificum et ipsi fortasse poet® prorsus novum videretur. — 4 Pares cantando sive canendi peiitia et parati ad respondendum, id est ad alteram stropliam amcebaei carminis priori apte adjiciendam; de qua re dictum in Argumento terti® Eclog®. — 5 Exponit Meliboeus quomodo ad pastores illos venerit : caper et h®di in earn regionem de- erraverant, dum ipse ad myrtos, plantam frigoris valde impatientem, tuendas conversus erat. Intelligendum est frigus nocturnum verni temporis , quia ceterum carmen tepidum satis coelum turn fuisse prodit. — 6 Observa vocabulum augens ipse, ut gregis etiam partem certe deerrasse appareat; et Daplmis ei nuntiat: caper tibi salvus et h*di. — 7 Atque non raro Latini initio periodi ponunt , ubi \ pr®ter opinionem sive exspectationem aliquid accidere significatur. — 8 Coram , ; congredientem. Daphnis, paullo ante conspecto capro Meliboei, statim inlellexit | quare dominus accedat. 32 P. VIRG1LII MAIION1S (10-28) 9 Opus inter- mittere, ab o- pere vacare. — 10 Sponte 8ua. Meliboeus pra- ter capellas illas etiam armenta pascebat. — 1 1 Miucius tluvius Mantuam cir- cumlluens, ripis palustribus et h^rbosis, quem alibi Virgilius appellat herbo- sum flume n, hie viridem, nisi ad insequentem a- rundinis men- tionem referre malis. — 12 Ex quercu , arbore Jovi Dodonaeo Et, si quid cessare 9 potes, requiesce sub umbra. Hue ipsi 10 potum venient per prata juvenci ; Hie viridis 11 tenera praetexit arundine ripas Mincius, eque sacra 12 resonant examina quercu. *> Quid facere ? neq? ego Alcippen, nee Phyllida 13 habe- Depulsos a lacte 14 domi quae clauderet agnos ; [bam, Et certamen erat, Corydon 15 cum Thyrside, magnu. Posthabui tamen illorum mea seria 16 ludo. Alternis 17 igitur contendere versibus ambo Ccepere ; alternos 18 Musae meminisse volebant. Hos Corydon, illos referebat in ordine 19 Thyrsis. corydon. [men , Nyinpliae, noster amor 20 , Libethrides, aut milii car- Quale meo Codro 21 , concedite (proxima 22 Plioebi Versibus ille facitj ; aut, si non possumus omnes 23 , Hie arguta sacra 24 pendebit fistula pinu. THYRSIS. Pastores 25 , liedera nascentem ornate poetam , Arcades, invidia rumpantur 26 ut ilia Codro : Aut, si ultra placitum laudarit 27 , baccare frontem Cingite, ne vati noceat mala lingua 28 futuro. lubernales Corydonis et Thyrsidis, qui, illarum opera adjuti, facilius domo abesse poterant quain Meliboeus. — 14 Agnos ablactatos, ut Eel. Ill, uot. 83.— 15 Vividius et elegantius, quam genilivo, poeta utitur appositione : Et erat certamen ma- gnum , scilicet Corydon cum Thyrside cerlans. Sequens tamen ad pracedentem versum, non ad liunc refertur. — 16 Opus rusticum. — 17 Amceb*o carmine; conf. EclogaeHI, not. 54. — 18 Mus* volebant hos pastores meminisse alternos versus, id est, in mentem vocare sibi carmina amcebaea qua? meditatijam reci- tent. Nisi forte poeta meminisse posuit graco usu verbi [isuv»j<70ai sive {j.vr J or6r ( - vai, memorare, exponere. — 19 Deinceps, sese excipientes. — 20 Vos quas ama- mus. Libethrus fons est cum antro in monte Ilelicone. Fontium autem Nymph* , inentes divinoalflatu implentes, non raro pro Musis invocantur in bucolica poesi. — 21 Carmen tale, quale concedere soletis Codro meo. Non potest intelligi malus ille poeta, de quo dictum in nola 9 Eclog* V : velat lotus car-minis tenor. Vetus scholiastes Veronensis annotat : « Codrum plerique Virgilium accipiunt, alii Corni- licium , nonnulli Helvium. • —22 Ille versibus/ac// (iroieT, de poesi) quae proxime accedant ad Phoebum , ad Apollinis ipsius cantuni : facit carmina plane diviua. — 23 Supple : ejusmodi versus facere. Sensus : si Codrum assequi non valeo , poesi omni valedicam. — 24 Fistulam meam suspendam in pinu , arbore Pani sacra. Ex multis poetis notum est , eos qui arti alicui renunliabant , ejus instrumenta in sacris locis suspendisse et deo sacrasse. — 25 Junge pastores Arcades. Se ipsum Thyrsis dicit poetam nascentem , nunc primum surgentem et carmina tentantem. — 26 Latina et aliis linguis dicitur aliquis invidia rumpi. Comm emorata autem ilia silentio prateriri non sinunt qua? veteres scholiast* narrant in Horatii versu Rupit Iarbitam Timagenis se inula lingua (Epist., I, 19, 15), quem Iarbitam Codrum esse significant , natione Maunun , qui , • dutn Timagenem imitatur post convivium et inter pocula declamantem , propter insolentiam faciendi quod cona- batur, p*ne diruptus est, » vel, ut alius, • invidia quodammodo discerptus est: » iu qua contentione vocis et laterum rupto diaphragmate videri potest Codrus mortem obiisse. Sed Corydonem de hoc Codro non esse loculum , nobis quidem est manifestum. — 27 Codrus, eximie canente Thyrside, aut invidia uretur, aut immodicis et ultra id, quod sentit, exaggeratis laudibuseum falso cumulabit. Iloc igitur si eveniat, Thyrsis pastores jubet nonhedera Bacchica frontem cingere sibi . sed baccare , de quo not. 19 Eclog* IV. — 28 Malelica et fascinans lingua ; nimi* enim et immodic* laudes mala eadem hominibusinducere credebantur qu* ocu- sacra , susurrant examina apum , quarum dives erat ager Man- tuanus. — 13 ; II is nominibus < fuisse videntur I amic* vel con- • (29-11 ECLOGA SEPTIMA. CORYDON. Setosi caput lioc apri tibi , Delia 20 , parvus Et ramosa Miron vivacis 30 cornua cervi. Si proprium hoc 31 fuerit, ltevi de marmorc tola Puniceo stabis 32 suras evincta cothurno. THYRSIS. Sinum 33 lactis et lure te liba , Priape, quotannis Exspertare 34 sat est : custos es pauperis horti. Nunc te marmoreum pro tempore 35 feci mus; at tu , Si foetura gregem suppleverit , aureus esto. CORYDON. Nerine 3 * 5 Galatea, tliymo mi h i dulcior Hvbltc , Candidior cycnis, hedera formosior alba 37 , Quinn primum pasti repetent prsesepia tauri , Si qua tui Corydonis liabet 38 te cura , venilo. THYRSIS. Imo 39 ego Sardoniis videar tibi amarior herbis, Horridior rusco 40 , prcjecta vilior alga 41 , Si milii non haec lux 42 toto jam longior anno est. Ite domum, pasti, si quis pudor 43 , ite, juvenci. vissima habebatur ; unde Tonga et cervina senectus apud Juvenalem. — 31 floe refertur ad rein quae praecedentibus significatur potius quam exprimitur. Verbis expressa est dedicatio , facta ob faustae venationis felicern event um : hunc even- tum indicat pronomen neutrum : hoc si diutinum , constans, perpetuum fuerit , qua signilicatione , apud poetas praesertim , saepe ponitur proprius. — 32 Erecta poneris , statua repraesentaberis , ut apud Horatium aeneus stes , pro aenea sta- tua tibi erigatur. Stabis autem tola , non ad pectus tantum , ut fit in hermis ; atque suras habebis evinctus cothurno , id est vinculis lioc calceamentum venato- rium retinentibus etastringentibus accurate cinctas : quod in statuis deae hodieque conspicitur. Proprie vero dictum est puniceo : nam veteres in statuis vestimenta et partes aliquas corporis , velut oculos , coloribus pingere solebant. — 33 Tliyr- sis reponit yoluin Priapo conceptual, qui dens foecunda reddit pecora, hortos et vineas. Sinus est « vas quod majorem cavationem (quasi sinum) liabet quam pocula, * inquit Varro. Hsec, quae tibi nunc offero. — 34 Satis est ut exspectes haec dona quotannis tibi danda , ne ultra haec exspectes : nam majora me offerre non sinithortus pauper, cui apud me praees. Quae non nimis urbane dicit. — 35 Pro meis, quales hoc tempore sunt , facultatibus. Eae vero, utapparet , mininie fere- bant statuae marmoreae sumptus. Igitur Thyrsis aut stolide contendisse putandus est, aut sugillare voluisse magnificentiam promissorum parvi Miconis, qui Diattam inarmoream voverat, in ridiculum augens ea promissa : Jam posui , inquit, Pria- pum marmoreum (quod vix dabatur liuic deo); in posterum vovebo aureum (quod incredibile ). — 36 Graeca forma pro Nereis, nympha marina. Notus Poly- pliemi Siculi amor in Galateam Nereiuem , a Theocrito et Ovidio celebratus : hinc per imitationem expressi versus Corydonis. De Hybla vide not. 54 Eclogae I. —37 Duo genera liedera: jam memorata sunt not. 38 Eclogae III. Ilederam al- bam arbores quas ambit exsugentem , ipsam arborem fieri Plinius testatur. — 38 Tenet te : si tibi curae est Corydon. — 39 Thyrsis se multoetiam majore , quam Corydon, deside rio Galateae teneri significat : quo si non revera crucietur, im- precatur sibi ut odiosus et detestabilis fiat amicae : qui non sunt veri sensus aman- tis. Sardinia insula (gr. Lapow, cum adjectivo Sctpoovio;) famosa erat proventu lierbarum saporis amarissimi ( velut Ranunculi scelerati L.) : unde mel adeo in Sardinia amarum. — lo Ruscus est lierba spinosa , foliis acutis et pungentibus , nobis petit houx vel housson. — 4 l Proverbialis est vilitas algae, herbae marinap , quae undis ejecta in litore solet putrescere , nuili rei utilis. — 42 Dies. — 43 Sup- ple vobis est : qua formula utuntur qui aliquem ad recte agendum incitant. Pu- \ dendum esse dicit , juvencos , quum bene pasti sint, non rediread stabula , sed j 5 .13 ' : lus invidus et pdff/tavo; (unde : latinum fasci- nus ) : quae ut ah se arceat , coro- nari sese jubet baccare , herba quae depellere fascinum existi- | mabatur. Ilis vix dubites quin Virgilius Thyrsi- dem pingere vo- lueilt lumidum et justoarrogan- j tiorem.— 29 Dia- | nae ( Deli natae ! cum Apolline) j juveiiis Venator | ftlicon , humilis j staturae, primi- | lias venationis j consecrat (quod | verbum in epi- j graphis dedica- ! toriis saepe omis- j sum, quia res i- i psa loquitur). — i 30 Cervus inter animalia longae- P. VIRGIL!! A ROMS litas : Uu-vu (dor. pro Utuvou j I'.aXa/.wTcrjo; , et mollis usita- tum epitheton somni : ut non debeat cogitari de dativo, quasi ad somnuiu 3 Vince L apud me sive pro meo sensu ; a me lion praferetur corylis. ECLOGA OCTAVA. PHARMACEUTRIA. DAMON. A LPHES1BOEUS . imkii Lm s H:er- i Pastorum musani 1 Damon is et Vlphesibnei , tantes admirat* Immemor 2 hcrbarum quos est mi rata juvenca Certantes, quorum stupefactae carmine lynces, Et mutata suos requierunt 3 flumina cursus, Damonis musam diccmus et Alphesibcei. Tu 4 mihi seu magni superas jam saxa Timavi 3 , Sive u oram Illyrici legis aequoris, en 7 erit unquam Ille dies , mihi quum liceat tua dicere 8 facta ? En erit 9 , ut liceat totum mihi ferre per orbem Sola 10 Sophodeo tua carmiua digna coth irno ? guilt juvencae, lierbas interea et pastum non curantes. Nam collective capi- endum juven- ca. Est modus antiquus et pa- storitio carmini valde aptus si- gnificandi prae- stantiam cantu- um , ut pecudes etiam . ferae et du bio lanimata iis moveri et deliniri dicantur. — 3 Raro, sed liaud requiesccre positum est signilicatione activa : flumina , canlus pasto- •um obstupescentia , coliibuemnt, retinuerunt cursus suos; mutata, id est na- tura sua mutata sive exuta. currere desierunt : nam fluminis est fluere, non stare. — 4 Asinium Pollionem alloquitur, victis Parthinis ex Dalmatia Romam redeun- tem , sed nescius quo nunc ille loco moretur. Mihi est dativns qui vocatur ethi- cus , non necessarius sententiac, sed animi affectum et curam loquentis indicans. — ft Timavus, inter Aquileiam et Tergeste ( Trieste } fluens, in tractu scopuloso ex ingentibus inter rupiuin antra fontibus septem vel novem prosiliens, post bre- vem vix mille passuum cursum lato flnmine in mare Adriaticum effunditur. Su- peras est : navigando praeterveheris. De pedestri itinere cogitari non sinunt se- quentia. — Tmesis : et praeveniens adduc diem (accusativus utrique verbo jungendus). Alma vocantur quae alunt , recreant, ad vitam grata et jucunda ; ut appareat pastorem hoc velle : Adduc diem, quern omnes almum appellare solent ( mihi tamen tristem et acerbum ). — 17 Sic a poetis etiam sponsae vel amicae dicuntur. Amore indigno , qui indignus erat meo in Nisam amore lideli et constante : ut signiiicetur perfidia.— I s Diis quos Nisa saepe, jurejurando conlirmans amorem suum , ejus testes vocaverat. — I a Invoco, ob- testor. — 20 Versus intercalaris (nobis refrain). Arcadici, id est pastoritii sive bu- colici versus dicuntur Mxnalii ab Arcadite monte Maenalo . Para sacro. Tibia aut fistula pastores inlercinebant singulis strophis. — 21 Haec epitheta , argutum et lo- quentes, de leni murmure arborum vento agitatarum non possunt inlelligi, quia Maenalo hoc tribuitur ut proprium : sed signilicantur arbores pastorum et ipsius Panis cantu semper resonantes, ut alibi Virgilius stagna loquaciu dicit cycnorum cantu resonantia. — 22 Non passus est inertes esse, sed fistulnm inde compingens sonum edere et canoros esse coegit. Vide not. 32 Eel. II. — 23 Speremus fieri posse, eventurum esse exspectemus. Post tantam perfidiam , nobis vel maxime incredi - Lilia exspectare licet eventura : (|ualia subjicit. — 2i Gryphes , rectius grapes (ypy- r.it) « sunt genus ferarum , quod in Hyperboveis (sive Scythicis) nascitur monti- bus. Omni parte leones sunt , alis et facie aquilis similes, equis vehementer infen- sx , Apollini consecratae. » Sere. Jungentur, ut Eel. Ill, not. 1)2, significat : con- jugabuntur, eodem jugo jungentur currui. — 25 Ad potum, ad fontes unde bi- bant ; v. Georg. Ill , 529. — 2G Concise dictum pro : incisis lignis (pineis) para no- vas faces. Nam vesperi taxfis lucentibus nova nupla ad maritum deducebatui : unde locutio « dueere uxorem. » — 27 Deducta in thulamnrp nova nupta, ex an- tiquo more roman o maritus nuces spargebat, quas pueri et pnclbe colligebant. Quo ritu jam puerilibus ludis omnibus valedicendum esse novo marito significaba- tur. Non audiendi qui Virgilium hie viluperant. — 28 Tibi ( in tuum commodum ) vesper et nox advenit. Quam poeta indicat Hesperi sive Veneris stell.e ortu , jam OEtam , Thessaliae altissimum moritem, in cujus summo fastigio primum conspi- citur , relinquentis et in ccelo longius procedentis. Imago ex gixeco poeta ducta. 3$ P. YIRGIL.II MAROXIS (32-57) ! 2 f) Ironice rum | rontemptuetm- | dignatione di- j ctum. — 30 Re- I pete tibi odio ! sunt. Puella con- | temnebat capra- . rinm. — 31 De- missa, depen- dens, longa, in- tonsn. — 32 Pro- hide nec perju- riorutn pceuas exposcere. — 33 In liorlo meo, s*pibus cinclo. sic etiamprosa, in Jinibus 110 - slr is. — 34 Rore matutino con- persa.— 35Car- pentem, decer- pentem. — 3G Duodecimus an- nus me aceepe- rat idem cpiod : ingressus eram XII annum; ?ic- nt dicitur si lea, domus me acci- pit. — 37 Simul- ac te vidi, quan- tum in modum ilico amore tui exarsi ! 11 am sic poet* usurpant perire , de im- potent! amore loquenles. — 38 Insania amoris. — 39 Ilium ediderwU , id est genuerunt , pro- duxerunt regiones immanissim* , saevissimarum bclluarum matres, iuhumanum ct ferum. Cotes , antiquior forma pro vulgari cautes, scepuli. — 10 Tmarus sive Tomanis est Epiri mons , ad cujus radices Dodona sita est. Rhodope, altissimus nions Thraci*, hodie Despoil Dag. Garamantes , interioris Afric* populus, supra (.actuliam , Phanaziam polissimuin regionem nobis Fezzan) incolentes, cujus hodieque oppidum est Gherma , nomine illinc ducto. Exlremi vocantur, ut ulti- ma orbis cogniti in ilia regione lenentes. — 41 Repete nostri. Prapsens edunt non simpliciter dicendnjn est perfecii locum oblinere . quod supra nos quoqtie posuimus : quodammodo enim amor nascitur et adolescit quotidie , in quoque ■mante — 42 Medeam intelligit , cujus nota sunt facinora. — 13 Confitetur pastor matrem quoque sua natura crudelem fuisse: deinde quaerit , utrumMedere crude- litas potius exprobranda sit, an Amori improbitas et turpitudo auimi, qua ma- trem ad tarn immane facinus adegerit. Aon incitante enim Amore, nunquam .Mede Amarylli, raodo 68 et Generis die vincula necta. impatienlis. 09 Supple li quescut (amore | mei); solvatur et molliatur. An Ducite ab tu be domfi, mea earmina, ducite Daphnim. Lirnus ut hie dureseit, et haee lit cera liquescit i i Uno eodemque igni ; sie nostro Daphnis amore 68 . IiiZSlwi? ' Sparge mola 70 , etfragiles 71 incende bitumine laurus. j sic accepit Sei - Daphnis me malus urit; ego banc in Daplmide 72 laurn Ducite ab urbe domu, mea earmina, ducite Daphnim. Talis amor Daphnim 73 , qualisquumfessajuvencum Per nemora atque altos quaerendo bucula lucos Propter 74 aquae rivum viridi procumbit in ulva , i Perdita 75 , nee serae meminit deeedere 76 noeti , Talis amor teneat, nee sit rnihi cura mederi 77 . Ducite ab urbe domu, mea earmina, ducite Daphnim. Has olirn exuvias 78 mihi perlidus ille reliquit, Pignora cara sui ; quae nunc ego limine 79 in ipso, Terra, tibi mando : debent 80 hare pignora Daphnim.! Ducite ab urbe domu, mea earmina, ducite Daphnim. Has herbas atque haee Ponto mihi lecta venena 81 1 Ipse dedit Morris 82 : nascuntur plurima Ponto. | His ego saepe lupuin fieri 83 et se condere silvis Mcerim , saepe animas imis excire sepulchris, Atque satas alio 84 vidi traducere messes. vius : « Ut vide- licet mens ama- toris ita dure- sceret act illam quam tunc ama- bat, omnesque alias, sicut ad ignem limus ; et ad se ita molli- retur et solve- retur amore , ut cera ad ignem liquescit.” Quam rationem quan- quamsequuntur plerique, viden- dum est tamen an non Iloratii (Sat. VIII libri I) potior sit haben- da auctoritas et venefu se effigies lutea vel argil- lacea debeat m- Ducite ab urbe domu, mea earmina, ducite Daphnim. praebiturae Da- Fer cineres , Amarylli , foras 8 ’, nvoque fluenti plinidi post red- integratum amorem redeunti , ut contemptus ultionem ab eo repetat : id quod j sequenti stropha extrema indicat venefica sibi esse prnposifum. — 70 Far moli- turn sale mixtum, quod sacris fere omnibus adhibebalur. — 71 Fragiles de sonn | crepitante capiendum , qualis ex fragore oritur, ut Lucretius dixit fragiles so- ' mtus chartarum. Lauri autem cum leni crepitu urentes felicis ominis babeban- tur. Bituminis atros ignes etiam Horatius inemorat in sacro magico Canidiae, "2 Theoerito Itz\ Aa0 Deserit. — 51 Populari superstitione credebantur v ( o- cem amittere, quos lupus occurrens vidisset prior : turn enim major est aufugien- di difficultas et terror injectus vehementior. Ad quam superstitionem respiciens Plato Socratem induxit elegantissima cum ironia dicentem : « II*c egoaudiens ex- territus sum et ipsum ( Thrasymachum ) aspectans perhorrui, atque, ut arbitror, | nisi prior eum nspexissem , quam ipse me , nuitus penitus eeasissem ( RepubI . I, p. 336, e ). — 52 Ipse poeta ex itinere redux. — 53 Excusationes afferendo differs 1 desiderium meum. — 54 Nunc est tempus cantibus tuis audiendis idoneum : lacus j omnis stratis undis *quatus et tranquillus silet. JEquor intelligendum de lacu in ! quern baud procul ab urbe Mantua Mincius amnis diifunditur. — 55 Procubuerunt et conquiescunt aurae, ex quibus, vento flante, oritur murmur. Aura? tranquillitas ex undarum et foliorum quiete cdgnoscitur : unde dictum Aspice , ubi exspectes “ audi. » — 56 Ab hoc ipso loco, in quo stamus, est medium vi* nobis conficien- d*. — 57 Bianorem scholiast* annotant dici Ocnum sive Aucnurn, natum ex Tibe- ri amne et Tiresi* vatis filia Mantone, Mantua? urbis eonditorem. I)e qua re va- riam famam Servius indicat docta annotatione ad JEneid. X, 198. — 58 Amputanl, decerpunt, ubi nimis dens* sunt; vid. Georg. II, 368. — 89 Etiamsi paulluluni morse cantilenis dederimus. — 60 Pluviam ex colleclis nubibus minetur aut de- mittat. No. r s*pe de vespera dictum. — 61 Possumus facere viam omnem quae restat. In verbis parenthetice positis repetendum enntantes. — G2 Fasce h*dorum vinctorum quos Moeris portat. — 63 Vide not. 16 Eclog* V. — 61 Iter, non can- tus. — 65 Menalcas, id est Virgilius; vide not. 17. «' Astruni , quo 44 segetes gauderent frugibus, et quo « Dueeret 45 apricis in collibus uva colorem. « Insere 4fi , Daphni, piros : carpenttua ponta nepotes. » Omnia fert 47 a?tas, animu quoqj. Siepe 48 ego longos Cantando puerum memini me condere soles : Nunc oblita 49 mihi lot carmina; vox quoque Meerim Jam fugit 50 ipsa : lupi 51 Mteriin videre priores. | Sed tainen ista satis referet tibi ssepe Menalcas 52 . ; LYCIDAS. Caussando 53 nostros in longum ducis amores. Et nunc 54 omne tibi stratum silet tequor, et omnes j (Aspice) ventosi ceciderunt 55 inurmuris aurte : j Mine adco 56 media est nobis via ; nnmque sepulchrum I tncipit apparere Bianoris 57 . Hie ubi densas Agricolae stringunt 58 frondes, hie. Mceri , canamus; j Hie haedos depone ; tamen . 59 veniemus in urbem. Aut, si nox pluviam ne colligat 80 ante veremur, Cantantes licet 81 usque (minus via hedit) eamus : Cantantes ut eamus , ego hoc te fasce 82 levabo. moeris. Dcsine pi lira 83 , puer ; et quod nunc instat 84 agamus : i Carmina turn melius, quum venerit ipse 85 , canemus. EC LOG A DEGMA. GALLUS. Extremum liiuic, Arethusa ( , mihi concede la borek : Pauca meo 2 Gallo , scd quae legat ipsa Lycoris , Carmina sunt dicenda : neget quis carmina Gallo ? Sic 3 tibi , quum fluctus subterlabere Sicanos , Doris 4 amara suam non intermisceat undam ! incipe; sollicitos 5 Galli dicamus amores, Dum tenera attondent sim;e 6 ' virgulta eapella*. Non canimus surdis 7 : respondent omnia silvaE. Quae 8 liemora aut qui vos saltus habuere , puclla: Naides, indigno 9 quum Gallus amore peribat? Nam neque Parnassi vobis juga ,0 , nam neque Pindi j inilia Eclogarum IV et Vf. Coin ed? , pennitte et da mihi til faciam. Go tempore I autem Virgilius Georgicorum grande carmen exorsurus vel jam exodus, bucolicis lusibus valedicebat. — 2 Amico, amalo mild. De Gallo et Lycoride consulendum est Argumentum hnjus Eclogae. Sperat autem poela fore ut lecto carmine tlebili et cognita constantia Galli , ipsa Lycoris commovealur, pteniteat , redeat. — 3 Vide notam 27 Eclogae IX. Poeta Arethusam per id quod ei jucundissimum esse debe- bat, obtestatur ut sibi adsit et carmen dictet. Nam Pisae in Elide Peloponnesi or- tam Alpheus lluvius amavit : quern respuens ilia sub mari in Siciliam usque pro- fugit. Optat igitur poeta , ne maris undas subterlabenti dulcis liquor fontanus reddatur amarus irruptione aquae marinae ; ut in tun to itinere sincerilas ejus sei - vetur incorrupta. * [Le van de Vivgilc n’a pas etc e.rauce : I’eau dc la fonlaine Arethu.se a contractc ungoiil saumdlre. » E. Didot.) Sicani jluctus sunt qui a geo- graphis vocantur mare Siculum et Ionium. — 4 Doris, conjux Nerei, antiqui dei mnrini : quo nomine mare significatur, ut Bacchi nomine vinum, Vulcani ignis, etc. — 5 C )u ' anirnum Galli reddunt sollicitum , cruciant. — 6 Capellae depressis naribus, unde etiam simiarum nomen. — 7 Quanquam rure et in agris canimus ; audiunt carmina silvae et resonant per echo. — 8 Fontium Nymphae, Naides vel Naiades, succurrere debebant alumno laboranti; sed non adfuerunt. — 9 Conf. not. 17 Eel. VII l. — 10 Juga Parnassi , quia biceps erat et duobus cacuminibus t Musee loco poeta, ut in bu- colico carmine , invocat fontis nympham (quo de more dixi- mus in nota 20 Eel. VII), Are- tliusam , cujusa- quae scaturiunt in insula Orly- gia, parte Syra- cusai um , urbis patriae Theocri- ti , qui hoc ge- nus poeseos con- didit; conferas (12-31) ECLOGA DECIMA. Ulla moram face re , neque Aonie n Aganippe. Ilium etiam lauri ,2 , etiam flevere myricse ; Pinifar ilium etiam sola 13 sub rupe jacentem Mamalus et gel id i fleverimt saxa Lyciei. Stant et oves cireum 14 ; nostri nee prenitet illas; Nec te pceniteat pecoris, divine poeta : Et formosus oves ad flmnina pavit 15 Adonis. Venit et upilio 16 ; tardi venere subulei 17 ; Uvidus ,s hiberna venit de glande Menaleas. [Io : Orniles « Unde amor iste » rogant « tibi ? » Venit Apol- « Galle, quid insanis? inquit : tua cura 19 Lyeoris Perque nives alimn perque liorrida castra seeuta est.» Venit et agresti capitis Silvanus lionore 20 , Florentes 21 ferulas et grandia lilia quassans. Pan, deus Arcadise, venit, quern vidimus ipsi 22 Sanguineis ebuli 23 baccis minioque rubentem. « Ecquiserit modus 24 ? inquit ; Amor non talia curat ; Nec lacriniis 25 crudelis Amor, nec gramina rivis, Nee cytiso 26 saturantur apes, nec fronde capellae. » Tristis at ille 27 : « Tamen cantabitis, Arcades, in- Montibus htec vestris : soli cantare periti [quit , Arcades. O mihi turn quam molliter ossa quiescant , Yestra meos olim si fistula dicat amores ! j tur m Apollini ' ' , , • sacrata, rnyrica; ad bucolicum genus carrr.inis indicandum , ut intelligitur ex Eel. IV, v. 2. Elisio intermissa in principi caesura versus. — 13 Solitaria. De Maenalo dictum not. 20 Eel. hie mons Musa- rum : nisi qui- dem pluralispo- situs est ob in- sequentem men- tionem Pindi, item Thessali.e montis Musis sa- cri. In his igitur Musarum mon- tibus non fiiisse retentas Naiadas quominus ince- renti poetae ad- essenl, iioc inde colligitur a Vir- giiio , quod illi ipsi montes Gal- ium fleverunt : id quod manife- sto signilicatur particulis etiam statim subjectis. — 1 1 Adjecti- vum graecum , pro Aonica, id est Bceotica ( v. not. 63 Eel. VI). Aganippe, Musis consecratus fons inllelicone. — 12 Laurus memora cantibus ; qua re tu quoque , divine poeta , ne dedignare eas , neu despice carmen rusticum : ipse Adonis a Venere amatus oves olim pavit. Pamitel me rei idem fere est quod : contemno. — 15 Secundum Theocritum , I , v. 10!), ex mytbo alibi non memorato. — 16 Opilio, ovium pastor. — 17 Suum pastores. Sic vetera ino- numenta omnia; recentiores editores fere omnes substituere bubulci , sine neces- sitate. — 18 Etiam Menaleas bubulcus venit , uvidus sive humore adspersus ex pa- bulo, quod modo dederat bobus : qui per liiemem usque ad Idus Apriles, prfeter grana et foenum , etiam glandibus in aquam conjectis et maceratis vel in cisterna asservatis alebantur. — 19 Ut alibi , tuns amor : puella quam amas. Vide Argu- mentum. — 20 Silvanus instrnctus ornatu capitis agresti, ex frondibus et Uoribus agreslibus. Ilonos a poetis dicitur omne quod lionestat, decorat, ornat. In monu- inentis Silvanus conspicitur coronam ex frondibus arboreis aut amplis Uoribus et arundinibus gestans. — 21 Eundo concutiens et motans serta quibns redimitum caput habebat. Ferula est frutex, foliis foeniculo, specie arundinibus similis, Grae- cis vapS'/jt. — 22 Ego et Callus , poetfe. Solitarius enim et iracundus deus rarissime et invitissimus se hominibus conspicieridum praebebat : quare hujus liucpaveCa; citantur testes. — 23 Ebulus (nobis /liable) baccas rubras fert, sambuci similes Tali specie visus Pan, quali sunt ejus simulacra, quae, ut aliorum deorum agre- stmm, rubro pigmento solebant induci. - 21 Scilicet lamentationibus et lacrimis tins. — 2 5 Amor non magis saliatnr lacrimis, quam gramina satiantur rivulis in prata ductis ( vide extremum versum Eclogae 111 ) , etc. : usque ipsi fluant necesse esl; alitur ille lacrimis, quas scito te in pertusuin dolium effundere. — 26 Cyti- sum rei rusticae scriptores circa alvearia plantari jubent. — 27 Callus respondet : Quamquam intelligo Amorem lacrimis non saturari neque flecti posse ejus ani- mum, tamen juvat indulgere atque irnmori lmic dedori , quia vos. Arcades , mon- tibus vestris usque cantabitis amores meos. De musicae rei peritia Arcadum vide r. V'IRGILll M A ROMS Atque utinarn e\ \obis unus, vestrique fuissem Aut custos gregis , aut maturae rinitor uva* ! Certe 28 , she mihi Phyllis, she csset Amyntas, Sea quicumque furor 29 (quid turn, si fuscus Amyntas ? Et nigrae viol* sunt et vaceinia nigra) , Mecuni inter salices lenta sub rite 30 jaeerel ; Serta 31 mihi Phyllis legeret, cantaret Amyntas. Hie gclidi fontcs ; hie mollia prata , Lycori ; Hie pern us : hie ipso tecum eonsumerer *vo 32 . Nunc 33 insanus amor duri me Martis in armis Tela inter media atque ad v ersos detinet hostes : Tu 34 procul a patria (nee sit 36 mihi credere tantum !) Alpinas , ah ! dura , nives et frigora Rheni Me sine 3(J sola vides. Ah , te nc frigora laedant ! Ah , tibi ne tencras glaeies sccet aspera plantas ! lbo, et Chalcidico 37 quae sunt mihi condita versu Cannina , pastoris 38 Siculi modulabor avena. Certum 33 est in sihis , inter speloea ferarum , Malle pati 40 , tenerisque meos incidere amores Arboribus : ereseent ill*; erescetis 41 , amores. Interea mixtis 42 lustrabo M*nala Nymphis, Aut acres 43 venubor apros; non me ulla vetabunt Frigora Partlienios 44 eanibus cireumdare saltu • . Jam mihi per rapes lideor lueosque sonantes 43 Ire; libet Partho torquere 40 ' Cydonia cornu rum radices fluvio propinquae salicta alebant. — 31 Flores ad serta. — 32 Ipsa se- . nectute. — 33 Per voculam nunc lalini scriptures rebus suppositis el fietis oppo- | nere sulent id quod revera locum habet. Modo Callus pastoritite vita* beatam j conditionem somniatus erat : sed haec felicitas, inquit, non contigit mihi : insa- ' nus amor vitae militaris in castra me atque acies conjecit, qiue nunc delinent. < Uevera turn Callus legionibus quibusdum Octaviani praerat, quum litor.i Italia- j ab invasionibus Pompeianae classis tuenda essent. Junge amor duri Marti s , non j in armis Martis. — 3* De Lycoride , ducem aliquem secuta in Agrippae exercitu . j per Callias I’.benum trajiciehte, vide Argumentum. Servius autem huic loco ad- | scribens : - Ili omnes versus Galli sunt, de ipsius translati carminibus » . hand ; dubie intelligit quattuor versus : nam lbo, ct Chalcidico etc. non esse Virgilii non | possunt. — 35 Sit sequente infmitivo, ut gr. ei r t , dictum pro : liceat. Atque uli- j nam liceat mihi non credere rem tantum. tain atrocem! utinarn ne cogar credere I hoc revera evenire ! — 3<> Sine me. — 37 Versu Chalcidico, a Chalcidensi poeta j ducto vel translato. Chalcide eniiu oriundus erat Euphorion, Antiocbi Magui re- j| gis tequalis, cujus cannina aut vertendo aut imitatione expresserat Callus ; conf. | Eel. V! . not. CO- — 38 His carminibus meos ipse amores canam fistula pastoritia. 39 Mihi certo consilio propositum est, stat voluntas. EzVjXata , grmca vox : ! rpeluncae , lustra. — 10 Sustinere vitam durum. Ad sequeutia confer Eel. V, not. , II. -- li Sic 0 vidius de nomine suo cortieibus arborum inciso : Et quantum frunci , tantum men nomina crcscunt. — 12 Montes et silvas densas perlustrabo Nymphis mihi admixtis. id est Nymphis admixtus, una cum Nymphis. Mxnala . | pluralis heteroclitus : Maenalus ut Arcadi-e mens et Pan! sacer convenit bucolico ! carmini. — 4 3 Animosos , feroces. - 1 \ Partlienius et ipse mons Arcudiae, Argo lidi vicinus. In veterum venatione multo majores quum hodic partes fuisse ca- - mim, intelligitur ex Xenophonte et aliis scriptoribus rei venalicte. — 15 Resonan- tes latralu canum et clamore venantium. — 4b' Libet sagittas mittere vi torti funis in ami : nisi malis vet bum torquere . proprie dictum de funda, translatum sta- notam 3 Eclogue , VII — 28Nempe j si pastor essem. | Phyllidem et A- myntam in ter- tia Ecloga vide- bamns,I)amoe‘£e etAIenalcae amo- res. — ‘29 Sive quicumque mihi esset amor (ut \ not. 19) : quern- | cumque, quam- | cumque tandem j amarem in liac pastoritia condi- j tione. Sane non | eEsent candidi, ut sunt urban i | pueri, urbanae ; puellae : verum | quid turn? quid j refert si fuscus . si non candidus est , Amyntas ? Eliam nigri flo- res delectant c-t amantur. Vide Eclog. II, vers, lb seqq. , etnot. ! 8. — 30 Cogi- tandum est vi- netum, qualia ninlta erant cir- ca Minciuin et Padum: colliuin vitibus consito- (co-77) ECLOGA DECIMA. 49 ! Spicula ; — tanqua 4 ' haec sit nostri medicina furoris, Aut deus ille malis horainum mitescere 48 discat ! Jam neque Haraadryades 49 rursus, nec carmina nobis Ipsa placent ; ipsae rursus concedite 50 silvae. Non ilium 51 nostri possunt mutare labores, Nec 52 si frigoribus mediis Hebrumque bibamus, Sithoniasque 53 nives hiemis subeamus aquosae ; Nec si , qumn moriens alta liber 54 aret in ulmo, iEthiopum versemus oves 55 sub sidere Cancri. Omnia 56 vincit Amor, et nos cedamus Amori. » Haec sat erit , jdivae 57 , vestrum cecinisse poetam , Dum sedet et gracili fiscellam tcxit hibisco 58 , Pierides : vos 59 haec facietis maxima Gallo , Gallo, cujus amor tantum mihi crescit in horas , Quantum vere novo viridis se subjicit 60 alnus. Surgamus : solet esse gravis 61 cantantibus umbra ; Juniperi 62 gravis umbra ; nocent et frugibus umbrae. Ite domum saturae , venit Hesperus 63 , ite , capellae. missa ad miserationem flccti. — 49 Vide not. 47 Eclogae V. Rusticam vitam iiisve’rbis signilicat. — 50 Cedite, abite, valete. — 51 Ilium deum, Amorem. Labores , mala quae sustinemus. — 52 Non mitescet ille, neque si in frigidissimas regiones, neque i si torridam sub zonam ipsius causa concedamus. Hebrum bibere (vide Eclogam 1 , not. 63) est: vivere in Thracia, cujus magnus fluvius est Hebrus ( hodie Ma- rt tza), ex Haemo monte descendens, a poetis saepe dictus nivalis. Additum etiam frigoribus mediis, id est, ipso hiemis tempore; conf. Eel. II , not. 21 . — 53 Si- tlionia quoque est Thraciae regio inter Strymonem et Nestum fluvios, posterius ad Macedoniam relata. Nec si duremus, perpetiamurfrigus ex nivibus Sitlioniae per hie- mem. Jam vero dilfitendum non est , humani aliquid Virgilio accidisse, dum Thra- cicam liiemem appellat aquosam , quales sane Italiae et meridionalium regionum esse solent hiemes , minime vero borealium. — 54 Liber est interior pars corticis. Cortice per nimium ardorem et siccitatem moriente, media a?stas et Caniculares dies indicantur. — 55 Oves Aithiopum sive ASthiopicas hue illuc agamus, pascamus sub tropico sidere Cancri. ASthiopiae nomine poetae interiorem Africaeetnigronun hominum regionem sub zona torrida designant. — 56 Jam perspecto. prorsus nihil valere adversus potenliam Amoris, Callus invicto deo cedit. — 57 0 deae Pierides, Musae. — 58 Ut ex junco, sic ex hibisco quoque (vide not. 31 Eclogae II ) pastures: per otmm texebant fiscellas sive calathos, quibus lac in caseum cogebant. — 59 Vos, o Musae, haec carmina, per se tenuia et exigua, benignilate vestra facietis ma- xima Gallo, id est, efficietis ut valde magna esse videantur Gallo, ut majoris digni- tatis, quamsunt, ab eo habeantur, quippe, titspero, mcfirorem ejus .aliquatenus consolatura. — 60 Se sursum erigit, se attollit, crescit; conf. Georg. 11, 19 ; JEn. XII, ‘288. Sub in talibus non est zaxa, sed zaTioGev. — 61 Mole8ta, nociva. De um- bra ipsius diei , de vespera ingruente dictum, cujus aura frigidior nocere potest 11 s qui caneudi aliqua contentione inferbuerunt. — 62 Jtiniperus in iis arboribus est , qua rum sub noctem praesertim exhalationes vitari solent. De gravi umbra quarumdam arborum testatur etiam Lucretius poeta : Arboribus cert is gravis um- bra tributa , Usque adeo capitis faciant ut sxpe dolores. — 63 Confer not. 23 Eclogae VIII. tuore ad sagittas ! et jacula. Pur- ! tho cornu , cor- ; neo arcu Par- 1 thico. Celebris Part horn m ]*e- ritia sagittandi. In Creta insula autem arundo j crescebat confi - 1 ciendis sagittis i longe aptissima, ! praecipue, ut vi- detur, circa ur- 1 besCydoniam et Gnossum, a qui- bus poetae fre- quenter petunt epitheta sagitta- rum et arcuum. — 4 7 Quasi , ac si... Sentit Cal- lus neque haec mederi posse//t- rori , insano a- mori suo. — 4 8 1 P UB LI l VIRGIL 1 1 MAB.ONIS GEORGICON . LIBER I. Quid 1 faciat laetas segetes , quo sidere 2 terrain Vertere, Maecenas 3 , ulmisque adjungere vites 4 Conveniat ; quae cura bourn , qui cultus liabendo 5 Sit pecori ; apibus quanta experientia 6 pa rcis , Hinc canere incipiam. Yos, o clarissima mundi Liimina 7 , labentem ccelo quae ducitis annum ; 2 Quo sidere oriente vel occidente comenial vertere terr am aratro vel rastris : quo tempore anni arare et agrum colere sit utile. — 3 Gaium Cilnium Maecenatem e- quitem alloquitur, eruditissimum poetarum fautorem, Augusti amicum, quo sua- dente Virgilius liuic argumeuto animum applicaverat. — 4 Ilis verbis non solum omnem complectitur culturam vitium (quas in Italia ad ulmos aliasque arbores plantari, iisque implicari et mart tart constat), sed arborum quoque culturam, potiorem partem liujus curae nominasse contentus. — 5 Qui sive qualis sit cultus adhibendus pecori, ut recte liabeatur et curetur : nam heec vis inest dativo gerun- dii. Vox pecori non elisa et rem et oppositionem reddit insigniorem. — G Quanta sit experientia adhibenda apibus habendis : quae apes congeslis parcunt in hiemem. ( Mire nonnulli explicant : raris, infrequentibus, quo scilicet copiosae reddantur apiaria arte atque cura. ) Ua paucis et clare indicatum babes Georgicorum argu- mentum quadripartitum : libri I, agricultural n et ruslicatUmem ; libri II, vitium et arborum culturam; libri III, rem pecuariam ; libri IV, rem apiariam. Sequi- i tur Invocatio. — 7 Sol et Luna, qui in ccelo positi ducitis annum per tempestates, j menses, dies sensim decurrentem. l Struendum : Ilinc (sive ah hoc initio ) in- cipiam canere quid etc. Lxlas (teste Cicerone) ipsi etiam rustici dicebant segetes uberes et bene P. VIRGILII MARONIS (7-24) i52 men^Bacchi n °" ct a * ma Ceres, vestro si 9 raunere tell us y Supple : ade- Chaoniam 10 pingui glandem mutavit 1 1 arista , jPoculaque inventis Acheloia 12 raiscuit uvis; Et vos , agrestum praesentia 13 Numina , Fauni , Ferte 14 siiuul Faunique pedem Dryadesquc puellae : iMunera vestra cano. Tuque o, cui 15 prima fremenle jFudit equum raagno tellus percussa tridenti , Neptune ; et cultor nemorum 16 , cui pinguia Ceac 17 Ter centum nivei tondent dumeta juvenci; Ipse 18 , nemus linquens patrium saltusque Lycaei , Pan , ovium custos , tua si 19 tibi Maenala curse , Adsis, o Tegeaee 20 , favens; oleaeque Minerva Inventrix; uncique puer 21 monstrator aratri; ! Et teneram ab radice 22 ferens , Silvane , cupressum ; Dique deaeque omnes, studiuin quibus arva tueri 23 , Quique novas alitis non ullo semine 24 fruges , Quique satis 25 largum ccelo demittitis imbrem. Tuque 20 ' adeo , quern mox quae sint habitura deorum ste milii canenti •si..., quam par- ] ticulain in tali ! sententia nostra Iquoque lingua j rebus verissimis j etcerlissimisad- ! hibet. Sensus : I Vos, Bacche et Ceres, adeste mi- hi , si fruges at- que vinum ves- tra sunt inventa et munera. Tel- lus intellige de j liominibus quos : terra novis pro- I ventibus instru- j xit. — 10 Glan- ; dem Chaoniam, : ab antiquo et ce- , lebri querceto ; Dodonae in Epi- | ro a Chaonibus — olim liabitata. — 1 1 Cibum ex glandibus permutavit cum frumentario. Pingui , gra- uis tumenti, grandi. — 12 Acbelous, fluviorum Grsciae maxiinus, Acarnaniam et iFtoliam perlabens, secundum fabulas ex Oceano et Tetliye ante ceteros fluvios omnes genitus et sacris advocatus, apud poetas graecos de quavis aqua lluviatili vel viva dicebatur : ut pocula Acheloia nihil sint nisi aquae pocula. Notus est vete- rum mos vinum aqua temperandi. — l3Potentia et propitia. Fauni , ex Fauno, Sa- turni nepote, et Fatua orti, qui Graecis Panes et Satyri. — 14 Pedem ferte , acce- : dite, adeste. Pro «una cum Dryadibus» poeta dixit vividius repetita appellatione : i « simul et vos, Fauni, et Dryades* , arborum et sil varum nymphae. — 15 Struen- \ dum : Neptune, cui (i. e. a quo) percussa magno tridenti tellus fudit (edidit ) | frementem equum, et prima quidem edidit, prima equi genitrix. Hoc autem, ut inythi narrant, factum in Thessalia, ob equorum proventum et rem equestrem diu celebrata. Minus recte alii ad certamen Minervae et Neptuni, qui primum equum in arce Athenarum excitaverit, haec retulerunt. — 16 Intelligitur Aristaeus, Apql- linis et Cyrenes nymphae fdius, qui frugum, arborum, pascuorum ( haec duo com- plectitur vox nemorum) et apum curam sollertiorem docuisse ferlur. — 17 Cui * ( in cujus honorem ) tondent ( depascunt ) pinguia ( herbosa) dumeta ( loca dumis i et arbustis frequentia, quorum frondibus boves delectantur) Cex, insulae ex Cycla- dibus Archipelagi, liodieque Zea dictae : quo arcessitus olim in magna siccitate et . lame Aristaeus cceli temperiem et terrae fertilitatem x'estituit; inde divinis illic lio- , noribus affectus nomine Jovis Aristaei et Apollinis Nomii (sive Pascui). — IS St rue : j o Tegeaee Pan, ipse tu adsis ( milii ) favens, id est: tu adeo (quamquam non facile i relinquis caram tibi Arcadiam). Lycaeus et Maenalus, montes Arcadiae. — 19 Si iterum de re certa. Obtestatur Panem per curam quam praestat pascuis, qiue Mae- I nalus babet egregia, ut sibi rura canenti adsit. — 20 Tegea, oppidum Arcadiae, ubi Pan inprimis colebatur. — 21 Triptolemus Eleusinius, Celei regis fdius, quern ! puerum Ceres docuit agriculturam et curru per aerem misit liominibus novam ar- tem traditurum. — 22 Silvanus fingebatur novellum cupressum manu tenens cum radice evulsam : quod poeta dicit ab radice, quasi ab radice incipientem, proinde radice sua instructam. — 23 Sunt dii agrorum. Post singulos Virgilius, ut lieba’t in precibus, invocat universos, ne forte unum alterumve oblitus liabeat infen- sum. — 24 Dii silvarum, quae non seruntur, sed sua sponte proveniunt : unde epi- • theton novas, quasi insperatas; nam culturae debentur fniges. — 25 Dativus. Dii tempestatum praesides. — 26 Tu , o Auguste... sed post quindecim demum versus : additur da facilem cursum etc. Tanquam deum invocaturus poeta certam et pro- ! pinquam apotbeosim Augusti vaticinatin', dubitans quamnam in sumrno mundi re- gimine provinciam novus deus sibi sit electurus, et singularum amplitudincm ’ magnificis versibus breviter celebrans. ( 25 - 48 ) GEORGICON LIBER I. Concilia , 11 am non unus deus, sed plures t quasi quod- lain collegium deorum prae- erant singulis partibus univer- sitatis rerum. — 28 Incertum est utrum vclis ur- bium esse eirt- Concilia 27 incertum cst : urbesne 28 invisere, Ctesar, Terrarumque vclis curam, ct tc maximus orbis 29 Auctorem frugum tcmpestatumquc 30 potentcm Accipiat 31 , cingcns materna tcinpora myrto; An dcus immcnsi venias maris , ac tua nautac Numina sola colant , tibi scrviat ultima Thule 32 , Teque sibi generum Tcthys 33 cmat omnibus undis ; Anne novum tardis sidus te mensibus 34 addas, Qua 35 locus Erigonen inter Chclasque scquentcs ..... Panditur 36 : ipse tibi 37 jam brachia contrahit ardcns ^ Scorpios, et cceli justa plus parte 38 reliquit : delator, ab in- \ Quidquid cris (nam tc nee sperant Tartara 39 regem, IVcc tibi regnandi veniat tain dira 40 cupido , Quamvis Elysios miretur Graeeia campos, Nec repetita 41 sequi curet Proserpina matrem) , Da facilem cursii 42 , atque audacibus annue cceptis, Ignarosque vise 43 mecum miseratus agrestes, Ingrcdere 44 , et votis jam nunc 45 assuesce vocari. Yere novo, gelidus canis 46 quum montibus humor Liquitur, et Zephyro putris 47 se gleba resolvit, Depresso 48 incipiat jam turn mihi taurus aratro lngemere , et sulco attritus splendescere vomer. Ilia seges demum votis respondet avari 49 Agrieolse , bis quae 50 solem , bis frigora sensit ; visendo ductis vocabulis). Du- plex structura verbi veils, pri- mum cum inti- nitivo , deinde simpliciter cum accusativo. — 21) Orbis terrarum. — SO Cceli aeris- i quemutationum j et anni texnpo- j rum. — 31 Verle ! recevra, non ac- ! ccplera. Hoc si j vult Augustus, ! Terra frontem j ejus cinget co- ' rona ex myrto , bore sacra Ve- neri, matri gentis Julia 5 , in quam adoptatus erat Octavianus. — 32 Thule insula in ultima extremitate orbis antiqui posita ultra Britanniam ( ut videtur, Slietlandi- carum una ). Intellige : tibi serviant maria omnia usque ad Tliulen, ultimum limi- tem. — 33 Uxor Oceani, mater Nympharum Oceanitidum, te quaerat generum sibi, totum mare dans pro dote. — 34 An accedere velis in ccelo signis duodecim Zo- ! diaci , quibus menses definiuntur. Tarcli menses , ut per quos tardior multo est. et longius trahitur siderum decursus quam solis decursus per dies. Alii de longis die- ; bus aestatis, alii de lenta ascensione signorum aestivorum accipiunt : neutrum pro- i babiliter. — 35 Novum sidus poeta collocat ubi in antiquis Zodiacis locus vacuus i conspiciebatur inter Erigonen sive Virginem et Cbelas (-/^Xd.q, forcipes) sive Scorpioncm , qui est a tergo Virgini : quare Cbelae dicuntur sequenlcs. — 36 A- peritur. — 37 Ut locum tibi det. Scorpius (ut Ovidii verbis utamur) « in geminos brachia ( ) concavat arcus , et cauda flexisque utrimque lacertis porrigit in spatium signorum membra duorum : » jam vero ille , adveniente vel exspectato Augusto, brachia contrahit. — 38 Et majorem cceli partem tibi reliquit , quam justum et necesse erat ; arctius quam oportebat brachia contraxit : quod magnae reverentiae signum. Ceterum Virgo etiam Astraea et Juslitia vocabatur, et locum ei vicinum ( a poeta Augusto assignatum) in recentioribus Zodiacis Libra occupa- bat ,juslilix instrumentum : ut banc virtulem Augusti, silente poeta, locus ipse clamet. — 39 Loca infera , non cjui proprie dicitur Tartanis, damnatorum sedes. Inferi sciunt se non esse dignos te rege. — 40 Tam dira, ut in tali loco regnare cupias. — 41 Proserpina a matre ad reditum in coelum petita. — 4 2 Tanquam de navigatione dictum, ut in locutione : Adspira mihi , de auris faventibus. — 4 3 Vix quae sequenda est in agro colendo. — 44 Agere incipe; quod de re magna suscipienda Virgilius iterum dixit JEn. VIII , 513. — 4 5 Dum in terxis es, nondurn in coelo tibi destinato. — 46 Nive obductis. — 47 Gleba ante gelu obstricta , jam tepore et liumore mollita. — 48 Aratro sive vomex i terrae impresso. Vocula mihi, ut apud nos, est instantis. — 49 Agxicolae cupidi, quam uberrimum proventum sibi optantis. — 50 Poetice ad segetem refertur quod de agro dicendum ei-at : larga est seges ex agro qui bis sensit vim caloris et vim frigoris. Etenim forte densum- | 5 \ P. YIRGILII MARONIS (t9-74) Illius immens® ruperunt 51 horrea messes. Ac prius 52 ignotum ferro quam scindimus sequor, Ventos et varium cocli pr®discere morem 53 Cura sit, ac patrios 54 cultusque habitusque locorum, Et quid qu®que ferat regio , et quid qiueque reeuset. : Hie segetes , illic veniunt 55 felicius uv®, Arborei foetus alibi ; atque injussa 56 virescunt Gramina. Nonne vides croceos ut Tmolus odores 57 , India mittit ebur, molles sua thura Sab®i 58 , At Chalybes 59 nudi ferrum, virosaque 60 Pontus Castorea , Eliadum 61 palmas Epirus equaruiu ? Contmuo 62 has leges aeternaque feedera 63 certis Imposuit natura loeis , quo tempore primum Deucalion vacuum 64 lapides jactavit in orbem , Unde homines nati , duru 65 genus. Ergo age , terr® Pingue solum primis extemplo a mensibus anni Fortes invertant tauri , glebasque jacentes Pulverulenta coquat maturis 66 solibus scstas; At si non fuerit tellus foeennda 67 , sub ipsum Arcturum 68 tenui sat erit suspendere 69 sulco : Illic 70 , officiant bet is ne frugibus herb® ; Hie, sterilem exignus nc deserat liumor arenam 71 . Alternis 72 idem tonsas cessare novales Et segnem patiere situ 73 durescere campum ; Aut 74 ibi flava seres , mutato sidere 75 , farra , Unde prius ketum siliqua quassante 76 legumen , nntnra diversa. — 55 Et habitus (natnram, iridolem) cl callus (colendi rationem) locorum proprios , quos ea loca antiquitus et quasi ex avita liereditate possident. Confer mox v. 60 seqq. — 55 Proveniunt. — 56 Sponte. — 57 Crocum odoratum , j quern profert, mittit nobis Tmolus, mons Lydiae (alibi vix memoratus ut croci l'erax, quo proventu clara est vicina Lydiae Cilicia). — 58 Arabiae Felicis populus, cum ceteris Orientalibus pro effeminate habitus. — 59 Extremi Ponti Euxini po- ■ pulus, Armenia; conterminus. Nudi sive levissime vestiti , ut sunt fabri candens ferrum cudentes. — 60 Castorea gravissimi odoris. — 61 Epirus mittit equas tarn I pr^st antes , ut in ludis Olympiae , vico Elidis, celebrari solids pal mam sive victo- ■ riam reportent; poetice veto Epirus mittere dicitur ipsas palmas, quae debentur Epiroticae equ;e , in Elidis campis illustratae. Equas opinio veterum velociores | liabebat masculis equis. — 62 Statim a principio. — 63 Sic Lucanus : leges et fee- | dera rerum, quasi dicas constitutionem inviolabiliter in orane tempus sancitam , ■ proprietatem perpetuam. JEterna ad utrumque substanlivum referas. — 6i Diiu- \ vio vastatum. — 65 Durum, tarn re , quam origine ex lapidibus. Ilinc poeta redit I ad monita supra dari cospta , primum de pingui et denso solo. — 66 Solibus quasi > adultis, qui ad maturitatem et plenitudinem caloris pervenerunt; calore solis fer- : ventissimo. — 67 Non pinguis , sed macra et arenosa. — 68 Arcturi sidus Nonis se- . ptembribus ( 5 sept. ) exoritur. — 69 Suspendere teliurem dicuntur agricolse , si i levi nec profunda aratione sive pastinatione soli superficiem induratam solvunt et emolliunt. Noli supplere aratrum. — 70 In pingui solo. — 71 Arenam vocat ; solum arenosum. — 72 Alternis vicibus, altero quoque anno recreandus est ager cessatione cultus. (Tu ) idem valet : etiam. Tonsas, demessas. Novate est ( inquit Pli- j nius) quod alternis annis conseritur. — 73 Situ, quasi sinendo : cessatione, olio. Non arata tellus induresclt. — 7 1 Qui nolit sive non possit otium agro concedere, ei varianda estseges. — 75 Sub alio sidere. id est alio anni tempore; nam non eodem omnia seruntur, sed suo quaeque. Farra, nobis la grande epeautre. — 76 Cre- r que Italia; so- ! lum ter, etiam quater, araba- tur : primum autunmo , turn I proximo vere, dein aestate,rur- susque autum- no; atque ita ; demum semina accipiebat, post- quam bissolem, bis frigora sen- j serat. — 51 Tan- ; topere replent | ut vix capiant ■ horrea copiam ! tantam et pro- ; pe rumpantur. • Extra narratio- 1 nem perfectum : ponilur de iis, ; quae, utjam fac- ■ ta sunt , ita limit saepius sive so- lent fieri. — 52 Priusquam cam- pum aequum et : planum, id est agrum nobis i- gnotum aratro proscindimus.— | 53 Morem cceli , natnram et tem- I periem aeris , i quae varia est pro regionum situ diverso et (75-100) GEO RGI CON LIBER I. 55 Aut tenues foetus vicise , tristisque 77 lupini Sustuleris fragiles calamos silva mque 78 sonantem. TJ fit enira 79 lini campiim seges, urit aveme 80 , Urunt Lethaeo 81 perfusa papavera sum no : Sett tamen alternis 82 faeilis labor; arida tantum Ne sal'urare fimo pfngui pud eat sola , neve Effoetos cinerem 83 immundum jactare per agros. Sic quoque mutatis 84 requiescunt fcetibus arva ; Nee 85 nulla interea est inaratsc gratia terra'. Ssepe etiam stcriles incendere profuit agros 86 Atque levem stipulam erepitantibus urere flammis : Sive 87 inde occultas vires et pabula terra) Pinguia coneipiunt; sive illis 88 omne per ignem Excoquitur 89 vitium , atque exsudat inutilis humor ; Seu plures ealor ille vias et coeea 90 relaxat Spiramenta , novas veniat qua 91 sueeus in lierbas; Seu duratmagis, et venas adstringit liiantes 92 , Ne tenues pluvice 93 , rapidive potentia solis Acrior 94 , aut Borne penetrabile frigus adurat. Multurn adeo, rastris glebas qui frangit inertes 95 , Vimineasque trahit crates 96 , juvat arva; neque ilium Flava Ceres alto nequicquam 97 speetat Olympo; Et 98 qui , proseisso qiUE suscitat eequore terga", Rursus in obliquum verso perrumpit aratro 1 , Exercetque frequens 2 tellurc, at® imperat 3 arvis. Humida solstitia 4 atque hiemes orate serenas, : em pro requie- te.— 80 Repete seges. — 81 Papavera quibusabunde infususest somnus oblivionem alferens, nt Lelhes potus, id est soporifica vi praedita. — 82 Rreviter pro : si haec al- ternis vicibus inserantur. Labor e st , scilicet ipsius agri.— 83 Plinio teste, in Gallia Transpadana, Virgilii patria, cinere agros stercorare solebant.— 8i Si mutes frtiges, ; quas agio inseras. — 85 Neque tamen dicendum est, nullam tibi redire gratiain si agrum sinas inaratum ; sive : nihilominus ex inarato quoque agro fructus percipi- tur, quippe post quietem foecundiori.— 86 Steriles agri, ob sequentem versuin, in- telligendi sunt exhausti et effoeti segete quam tulerunt. Secabantur aristae , mane- bat stipula, quam incendi jubet poeta. — 87 Exponitur quibus causis tribui pos- sit utilitas stipulae in agris cremalae. — 88 Terris, solo. — 89 Coquendo tolli- tur; utOvidius dixit ignem excoquere vitium metallis. — 90 Abdita. — 91 Qua via (spiramentorum , meatuum sive venarum, nt mox vocantur). — 92 Patulas. — 93, Ne pluviae per tenuitatem suam bos terrae meatus occultas penetrcnt et in- undcnl : verbum pluviis conveniens sequentia subjecta interceperunt , quibus. aliiul verbum erat accommodandum. Rapid! , vebementis, violenti. — 9i Nimis acris. Notum est uro latine et de aestu et de frigore dici. — 95 Quae nihil generant ob duritiem. — 96 Vocatur occatio. — 97 Sine fructu. Dii autem faventes et pro- pitii dicuntur homines sped are vel respiccre. Ceres flava, qualis est color ma- turae segetis. 1 — 98 Repete : mult am jurat arva sua is qui etc. — 99 Terga poetice vocat quae pl'oprie dicuntur porcae , terrae pars quae eminet inter duos sulcos. /li- quor, ut supra et saepiusin hoc poemate, de agro dictum; proscissum aratro. — 1 Sulcis in diversas partes ductis subigebatur ager, quern turn demuin recte sub- actuni dicebant, quando (inquit Plinius) non intelligitur, utro vomer Jerit. 2 Frequenter versat et tractat. — 3 Lahore s;;o quasi imperio cogit agrum , ut pa- real sibi et fruges ivddat. — 4 Humidas aestates : nam solstilium sestimm dicitur; Iiibernum latine vocatur bruma. Iliemes serenas, non pluviosas. Nam prodest agris aestas non nimis sicca, liiems non nimis humida. | pitante, quando movelur. — 77 Lupini amarj, . | utpote « quibus ! contristatur de- ■ i gustantis vul- 1 tus, » ut est a- ; pud Macrobium , j Virgilianaexpo- , nere amantem. ; Erantque lupini pauperum ho- minum cibtis. — TsEtcalamorum idensatn, instar jsilvse, multitu- ] dinem , quae , a- i ridadumcolligi- j tur, collisu e- j ditsortum crepi- | lantern. —79 E- \nini (sequente i sed tamen) pro: | quidem.Senteu- 1 tia : Linum, a- ! vena , papaver : I vehementer il - ia quidem ema- ciantagrum; ve- il rum si alternis, I sive aliud post | aliud, haec seras adhibita sterco- | rati one larga , I ager non nimis exhaurietur.sed mutata seges ei 56 P. VIRGILII MARONIS (101-121 5 Per hiemem; si pulvis est po-' tiusquamlutum, farra laetissime proveniunt.Poe- ta respicit anti- quum adagium agri cultorum : Hiberno pulve- re , verno Into ,! Agricolae; hiberno laetissima pulvere 5 farra, Laetus ager : nullo tantum se Mysia cultu Jaetat 6 , et ipsa suas mirantur Gargara 7 messes. Quid dicam 8 , jacto qui semine cominus 9 arva Inseqnitur, cumulosque ruit 10 male pinguis arenas? ! Deinde satis fluvium inducit rivosque sequentes 1 , Et , quum exustus ager morientibus aestuat 12 herbis , Camille Ancles Fcce su P crcili o 13 clivosi tramitis 14 undam • * Elicit ? ilia cadens raucum per laevia murmur cuitus quo m>-, Saxa ciet , scatebnsque 15 arentia temperat arva. sia, cultissima et ; . . 1<; . ... . , . . Quid lb , qui , ne gravidis procumbat culmus aristis , ferlilissima gio Asiae, tan- tuxn sese jactet , tantum super- biat; id est, ipsa Mysia non tarn laelis segetibus est famigerata , quam illae sunt quas adducit se- rena liiems, ae-i Luxuriem segetum tenera depascit in lierba l7 , Quum primum sulcos aequant 18 sata ? qiiique paludis Collectum humorem 19 bibula deducit arena ? Prsesertim incertis 20 si mensibus amnis abundans Exit 21 , et obducto late tenet omnia limo, Unde 22 cavse tepido sudant humore lacunae. [bores Nec tamen 23 , haec quu sint hominumq? boumqila- Stas immida. — Versando terrain experti , nihil improbus anscr 24 , CargaSTanttun Strymoniaeque 25 grues , et amaris intuba 26 fibris Ofticiunt , aut umbra nocet. Pater ipse 27 colendi mirantur suas messes. Ab initio 1 posita vox nullo vim negativam dat membro per et adjuncto, in quo repete tantum. Gargara, regio Mysia? in summo monte Ida fontibus multis irriguo. Graece ipsa abundantia ‘(&p- Yapa dicitnr. — 8 Quid dicam de eo qui etc.? Vix opus est dici , optimam mes- sem babiturum agricolam, qui, facta semente, glebas rastris comminuit, ut semen tegatur, et aquas inducit agro. — 9 Cominus, • id est statim , sine intermissione : qui significatus frequentissimus est in Cisalpina Gallia; vulgo enim ibi dicnnt vade ad cum, sed cominus, tlnde Yirgilius magis patriam consuetudinem videtur secutus. » Ilaec Servius. Sed ita potius intellige : arva alacriter persequitur rastro per singulos sulcos, proxime post eum qui semina jecit. Nisi cominus bic insolen- ter dictum pro cum manu, sua manu rastrum tractante laborans. — io Diruit, dis- traint, contundit cumulos arenas, id est praegrandes glebas terrae arenosae , non satis pinguis, sed aridae potius. — 11 Aquas sponte sequentes et delluentes, via semel patefacta. — 12 Nimis fervet. — 13 Ex superiore parte montis vcl clivi , ubi scaturire solent fontes. — 11 Undain rivi qui, tanquam trames, per clivum ductus est. — 15 Aquis suis scaturientibus. Temperat , recreat , sitim eorum leniens. — 16 Quid dicam de eo qui lierbam segetis nimis luxuriantem pecudibus dat depa- scendam? — l; Dum tenera est herba, necdum in culmos erecta. — 18 Quando sata aequos et pianos reddiderunt sulcos, ut jam non sulcatum agrum, sed viride sequor conspiciendum praebeant. — 19 Aquas in agro depressiore collectas ibique stagnantes, ut paludis speciem liabeant. Ilse facto sulco vel fossa deducuntur ad lo- cum arenosum, quo absorbentur in sabulum se insinuantes. — 20 Mensibus veris et autumni, quae anni tempora sunt incertae temperiei. — 21 Exundat , ripas eva- gatur. — 22 Quo fit ut loca , in quibus lacunae (nobis marcs) exstiterunt, madeant liumore tepido, ac proinde putrescente et noxio. Sudani, ut Ennius, pugnam describens : terra sudat sanguine. — 23 Junge nec tamen nihil ofjiciimt , irfultum tamen obsunt, nocent anseres, grues, intuba, postquam homines bovesque labore suoaraudi, occandi, fodiendi perficere conati sunt quae supra praecipiuntur. — 21 Anseres fieri, coloris cinerei, tauta voracitate, ut lierbas cum ipsa radice evel- lant : quare improbus. — 25 Frequentissimae ad Strymonem, fiumen Thraciae,ho- dieque Slrouma. — 26 Intubum erraticum, nobis chicoree umere, radicibus te- nuibus ( fibris ) , late vagantibus et amarissimis. — 27 Jupiter agriculturae rationem difficilem esse voluit, quum sub patre Saturno, tellure sponte omnia praebente, inertemvitam agerent homines. (122-H6) GE011GIC0N LIB Ell I. Haud facilcm esse viam voluit, primusque 28 per arte Movit agros , euris acuens 29 mortalia corda , Nee torpere gravi passus sua regna 30 velerno. Ante Jovem nulli sufeigebant arva coloni 31 ; Ne signare 32 quidem aut partiri limite campum Fas erat : in medium 33 quaerebant, ipsaque tellus Omnia liberius 34 , nullo poscente , ferebat. Ille 35 malum virus serpentibus addidit atris, Praedarique lupos jussit, pontumque moveri 30 , Mellaque decussit foliis 37 , ignemque removit 38 , Et passim rivis 39 currentia vina repressit : Ut varias usus 40 meditando extunderet artes Paulatim , et sulcis frumenti quaereret herbam 41 , Ut silicis venis abstrusum excuderet ignem. Tunc alnos 42 primum fluvii sensere cavatas ; Navita turn stellis 43 numeros et nomina fecit , Ple'iadas, Hyadas 44 , claramque Lycaonis Arcton 45 ; Turn laqueis caplare feras et fallere 46 visco Inventum , et magnos canibus 47 circumdare saltus ; Atque alius latum funda 48 jam verberat amnem ; Alta 49 petens pclagoque alius trahit humida lina ; Turn 50 ferri rigor, atque argutse lamina serrse , ( Nam primi cuneis scindebant fissile lignum : ) Turn varise venere artes. Labor omnia vicit Improbus 51 et duris urgens in rebus egestas. — — — mosuDiuoqiua- qiuun privatae rei liabuerit, sed omnia communia et indivisa omnibus fuerint , veluti iinum cunctis j)atrimonium esset. • — 34 Libcrius quam iusequente tem- pore, quo nonnulla tantum fert iibere, ad cetera cogitur ab agricolis. — 35 Ju- piter. Qui mala vibe lmmanoe inferenda esse censuit, quo ingenia excolerentur. Ante ipsum nec serpentes venenati , nec lupi rapaces erant. Alri , apud poetas solitum cpitbeton foedorum anguium. — 36 Moveri procellis, ventis agitari. — 37 Quae aureo aevo mella exsudare credebautur ; vid. Eel. IV, not. 30. — 38 In remoto loco posuit, celavit, ut Ilesiodus loquitur : xpu^s oe itup , quo ipsi homines invenirent. — 39 Rivis (ablativus modi) sive tanquam rivi passim lluere vinum et lac dicebatur sub Salurno : tanta turn eorum copia. — 4 0 Necessitas. Sic usus est mi hi dicitur pro : opus est. Extunderet , per vim quamdam eliceret ingeniis. — 41 Eadem periphrasi Eel. V, 26, gramims herbam. — 42 Alnus, palustribus locis et iittoribus gaudens, levis ligni arbor ( vid. 11 , 451 ) : banc et alias vetustis- simi excavabant , ut essent naviculae, graece [xovo^uXa ( uni us ligni rates) , qui- bus in (luviatili navigatione diu utebantur. — 4 3 Slcllis de sideribus dictum , quo- rum observatione nautae et cursum regebant et navigandi tempora fausta cogno- scebant. Numeros, de numero stellarum quibus quoaque sidus constaret. Nomina quaedam per appositionem subjunguntur. —44 Sejitenae stelite lucidissiinae ad col- lum et caput Tauri sideris, quarum ortus et occasus inprimis observabantur a nautis. — 4 5 Ursa ( apxxo?) major, oiim Callisto, Lycaonis regis Arcadiae filia, ab Junone in ursam mututa, ab Jove sideribus illata. — 46 Fallere aves, quod du- cendum ex voce feras. — 47 Canum usus in veterum venatione latius patebatquam apud nos. — 48 Funda, stepius jaculum sive rete jaculum dicta , quod in aquam jacitur, plumbo praegravatum ; unde verberat. — 49 Strue : alius alia (altum mare) petens et in pelago etc. Una , everricula lino confecta. — 50 Tam inven- tus est ferri rigor, poetice pro : ferrum rigidum , duraium. Argulx, stridule so- nantis, dum secatur. — 51 Vehemens, acer, pervicax. 28 Auctor erat arte exercendo- rum agrorum , sive primus in- stituit ut agri rusticis instru- j mentis move- ! rentur. — 29 Ex- | titans animos l mortalium.— 30 i Homines sub i- psius regno vi- i ventes .Velerno, inertia. — 31 In j Italia ut pluri- ' mum a colonis {metayers) agri colebantur. — j 32 Quod agri- i mensoris erat. j Ovidius : signa- | bat nullo limite | mensor humum. | — 33 In commu- ! ne. Quicquid ac- i quirebant, id in i commune con- j ferebant. Idem sic narratur a Justino, XLIll , cap. 1 : « Italia; cultures primi Aborigines fue- j re , quorum rex j Saturnus tantse | justitiae traditur ! fuisse, ut ne- % 8 58 P. YIRGILII MARONIS 0*7-171) arloiisier) fVu- Prima Ceres ferro mortales vertere terrain ctns , dims tenu- Instituit , quum jam glandes, atque arbuta 52 , sacr.T ium homjnuni , Defieerent silvae, et victum Dodona negaret. nu i nullo cultu i _ . . ° provenii. inciu- et frumentis labor 0 ' 5 additus : ut mala culmos simus viigiilis, Esset 0 * robigo , scgnisque 00 horreret in an is quia sacra? .s/Zea: ~ , . . . , . ( Dodonensis ; vi- Carduus : intereunt segetes; snbit aspcra silva- 5b , de supra v. s, Lappaeque tribulique; interqne nitentia 57 eiilta ju'ngendfim! mis. — 58 vide Quis sme w nee potuere sen nec surgere messes : vers. 7G. Lappa Yomis et inflexi primum grave robur aratri 65 , grate- ! Tardaque Eleusime malris volventia Gb ‘plaustra , • yon'. — 57 Lfeta, Tribulaquc 67 , traheaque, et iniquo 68 pondere rastri ; InfeUces Idem ^ lr S ea praeterea Celei ba \ iiisqtie supellex , quod steriles, ex Arbutcac crates, et mystica vannus 70 Iacelii : sacra lingua Ro- omnia qua; 71 multo ante memor provisa reponcs, f dices dicuutur St te digna manet 11 dmni gloria runs, ai bores irugife- Continuo 73 in silvis manna vi flexa domatur lolium ct avena l 11 burun et curvi formam aecipit ulmus aratri. inanis, quia ultra H-uic a stirpe 74 pedes tcmo protentus in octo, segetis aristas c- i ininent. — 59 - Assidua sarritione, qua herbac nocivsc eradicanlur. — 00 Falce, ramis arborum per agros dispositarum vel eos cingentium adinola, coercebi? sive siqiprimes umbram , qua: rus opacum reddit. — (51 Quercu concussa, ut cadaut glandes. Ad glandes ve- scendas redactus eris. — 02 Labori assuetis. Anna , instrumenta. — 03 Sine quibus. — 6i Inflexi mox explicatur v. 169 sq. Primum postponi poterat, quia vomer et aralrum prouuo sunt. — 65 Aratrum robustnm sive ex robore, liguo duro; grave ob pinguedinem soli Italic! , altos sulcos poscentis. — 00 Intransitive : qu.ie se vol- vunt sive volvuntur; cui jungendum tarda pro : tarde. Parvis rotiserant, iisque solidis (sine radiis). Talibus in plaustris agricolarum Romani Cererem l'estis ejus diebus in pompu ducebant : quo aptius a poeta dicuutur plauslru malris quae co- litur Eleusine in Attica , unde agricultura per gentes didita. Mater dearum, ut paler deounn appellalio bonorilica est. — 07 Tribuliun (iuquit Yarro) fit e tabula lapidibus et ferro asperata, cui imposito auriga ant pondere grandi , trabitur ju- mentis junctis, lit discutiat e spica grana. Trahca sive tralia , simile instrumen- tum , sed siiie rotis. — 68 Rastri admodum ac paene nipiis graves. — 09 Celetim , patrem Triptolemi , liospitem smim Ceres docuerat eratis nsum , ad occandum ; vide supra v. 95. F Hi s , ex vili materia facta. — 70 Vannus, qua post trituram paleae ventilando excernebantuf a frumento, in mysteriis Eleusiniis portabatur, quum pompam Iacelii, Bacclii mystici, deducebant. — 7 1 Quae omnia. Ante, quam iis u tend tun erit. — 72 Brevius pro: si vis ut te maneat laus ex opere rustico, ex rure quod ipsi dii liabitare non dedignantur. — 73 Describitur structura aratri. Ulmus statim a principio, dum in silvis crescit, non caesa demum , inflectilur in formam buris vel burae, partis iticurvae aratri, cui praefigitur vomer. — 74 Iluic huri a slirpe , quae buris est ab ipsa stirpe , per flexum trunci jam in burim cre- scentis, aptatur temo pedum octo, nisi ipsa ulmus, satis longa, etiam teinonem praebet codem trunco : nam verbum aptatur proprie et necessario ad aures so- iummodo et dentalia rel'ertur. (172-196) GEORGICON LIBER I, — I 59 ; : Binre aures 75 , duplici aptantm* dentalia 7G dorso. Creditin' et tilia ante jugo 77 levis, altaque fagtis Stivaque 78 , qure cursus a tergo 79 torqueat imps; j Et suspensa foeis explorat robora 80 f minis. Possum multa tibi veleruin pfrecepta referre , | Mi refugis , tenuesque piget cognoscere curas 81 . ; Area 82 cum primis ingenti requanda cylindro , Et vertenda manu 83 , et creta 81 solidanda teuaci , Me subeant 85 herbae , neu pulvere vieta fatiscat 88 , Turn 87 varire ilhidant pestes : srepe exiguus mils Sub terris posuitque domos atque horrea fecit ; s Aut oculis capti 88 fodere cubilia talpae ; Inventusque eavis bufo 89 , et quae plurima terra; Monstra ferunt ; populatque ingentem farris acervum Curcuiio , atque inopi 90 metuens formica senectae. Contemplator 91 item , quum se mix plurima 92 silvis Induet in florem et ramos curvabit olentes : j Si superant 93 foetus , pari ter frumenta sequent ur, , Magnaquc 9 * cum magno veniet tritura caiore ; At si luxuria foliorum exuberat 95 umbra , ; Mequicquam pingues palea teret area 98 culmos. Semina vidi equidem multos medicare 97 serentes, Et nilro 98 prius et nigra perfundere amurca , , Grandior ut foetus siliquis fallacibus" esset , Et , quamvis igni cxiguo , properata maderent i Ca'ditur fagus ; et stiva, dictum per epexegesin: fagus , quae fit sive unde fit stiva ( nobis munch e- j ron ). — 79 Quam teneus arator, a tergo aratri positus , regat cursum aratri irna sui i parte solum proscindentis et sulcantis; nisi cursus imos intelligere malis cursum in profundo, sub terra. Cursus non ubique celeritatem , sed etiam motum aequa- bilem significat. In aliis est currus, quod Servius a Virgilio dictum putat « pro- \ pier morem provincial suae , in qua aratra habent rotas , » quibus ceterorum ara- : I tra caVebant. — 80 Ligna dura, unde liaec Hunt, tentantur, an bona sint, supra j i focum in fumo posita ; non firmum eniin lignum ibi fmdiluret rimasagit. —81 i Quae curanda sunt in re tenui et humili, qualis est res ruslica. — 82 Area est locus > I in ipso agroeditior et leuiter declivis, qua venti perflent, solidus et complanalus, J ! in quo congests; aristae terebanlur et vanno ventilabantur. Cum primis, vulgari ! \ sermone : inprimis. — 88 Rastris , antequam a'quetur. — 81 Argil la opud Varro- ; ■ nem « pavitur, ne in rimis ejus grana oblitescant , neve recipiat aqur.m (ex pin- j • via), nec ostia aperiat muribus et formicis. » — 85 E terra surgant , succrescant. — ! I 80 Ne, fracta vi continente, solvatur et dilabatur in pulverem , eo quasi subnets, j j — 87 Repete ne. Posies, nociva animalia. — 88 Ceeti, quales feruntur talpee : quas ; ’ solus Virgilins masculino genere dixit. — 89 Rana terrestris ( crapaud). — 90 Me- ; ! tuens senectae, tie futura sit inops. Formicae unum modo annum vivere credeban- ! tur. — 91 lmperativus. Poeta exponit prognosticum messis. Nux line loco do \ i amygdala arbore, Yamandier. — 92 Plurima junge verbo induct : plurimiun, I ! maxi me se induet in florem, id est, se induet sive vestiet floribus, llores feret; ut ■ • alibi Virgilins dixit : Ulixis socios Induerat Circe in vullus atque ora ferarum. — j J 93 Abundant. Pariler , simili abundantia. — [)i Cbpiosa. 9f> Abuiirlat. 90 In ■ | area terentur frustra, quippe tion granis pingues sive abundant.es, sed palea. — ; < 97 Inficere liquore vim aliquam exercente. — 98 Diluto nitro. Pertinent. b;ec ad ! | legumirmm (fabarum , lentium, etc.) semina. — 99 Dativus: ut grandiorem fo;- ■ turn haberent siliqute , quae fallere solent, specie seque magnse , quanquam valde ; I parvum foe turn cohibentes. — 1 Propere inollescerent coctioue. 7 5 Tabulae dum \ j inferiori bttris parti utrimque applicalae, qui- • bus latlor eflici- tur sulcus, et al- tior porca sive terra inter duos ! | sulcos cruta. — j | 70 Duo crura !i- gnea, quibus ex- trema bttris im- mittitur,quibus- que in fine co- euntibus ferreus dens vomeris in- j ducitur, iisque ■ ad instar capitis 1 praefigilur : ab i extreinitate hac, i quasi capite fer- ; reo, sic porri- ! ; gunlur dentalia j tanquam dorsa : duo sive duplex ! dorsum .- quod S ! poeta dentali- ; I bus sive dentali | • jurigjt adjective ’ ; et verti debet a j | deux dos , a ; | deux jambes.— ; 7 7 Dalivo : in j juguin , jngo fa- | ciendo apta , ob : levitatem. — "8 ! CO P. VIRGILII MARONIS (197-220) 2 Accurate m- y 1( ii j ec t a ( j m et mu n 0 spectata 2 labore specta, explora- _ , . / , , . • ta , probata. — Degenerare tamen , m vis 3 humana quotanms 3 Opera , cura Maxima qiireque manu legeret. Sic omnia fatis liommis. — 4 In- . . finitivus absoiu- ln P C J US mere 4 ac retro sublapsa refern , uere so- Non aliter quam qni adverso vix flnmine lembnm " | Remigiis subigit 5 , si brachia forte remisit, Atqne ilium in prseceps prono 6 rapit alveus amni. Prseterea 7 tarn sunt Arcturi sidera nobis Haedorunique 8 dies servandi , et lucidus Anguis , Quam quibus in patria ventosa per sequora vectis 9 Pontus 10 et ostriferi fauces tentantur Abydi. Libra 11 die somnique pares ubi fecerit horas , Et medium luci atqne umbris 12 jam dividit orbcm , . , Exercete , viri , tauros , serite hordea campis , ylrtur * nuodqui 1 Usque sub extremum brumae 13 intractabilis imbrern. nonauendissent j Nec non et lini segetem et Cereale u papaver [tris, teres «/7«e ex" i Uempus 15 humo tegere , et jamdudu incumbere ara- piicarunt sta- \ Dum sicca tellure licet, dum nubila pendent 16 . i!"l’ e * x 1 1 Ta_ Vere fabis satio ; turn te quoque , Medica 17 , putres si in jus vocut , j Accipiunt sulci , et milio venit annua 18 cura, atqne (statim) i Candidus auratis aperit quiun cornibus annum sum "properan- ! Taurus 19 , ct adverso cedens Ganis 20 occidit astro, te. — ? Sensus : , At si triticeam in messein robustaque 21 farra Agricolis obser- ' vanda sunt si- dera *que dili- lent. Deinde re- tro jungendum cum ref err i : retro referri , plponasmo non infrequenti in bis verbis. Di- ction! jam sub- est imago quae sequitur. — 5 Hemis agit et promovet. In fi- ne versus sup- genter atque navigantibus. Arc turns , maxima et splendidissima Stella Boot* si- dcris, et ortu et occasu suo procellas adducens. — s II aid i, stellae duae in bracliio Aurigae, quae exorientes et aprili et septembri mensibus pessimam tempestatein portendunt. Anguis , septentrionale sidus inter Ursas. — 9 Vehentibus, praeseu- tis notione. Quibus dativus pro : iis, a quibus. — 10 Pontus Euxinus et Ilellespon- tus angustissimus inter Sesturn et Abydum , notas urbes. Celebrabantur ostrea A- bydi collecta. — II Ilinc exponitur tempos sationis cuique satorum generi ido- neum. Hordeum serendum est aequinoctio autumnali , sole in Librae sidere posito. Die , genitivus. Proprie dictum est boras pares : nam Romani diem et noctem di- videbant in duodenas boras , aequinoctii tantum tempore aequales , ceteris tem- poribus necessario inaequales. — 12 Inter diem et noctem ita dividit ccelum , ut medium teneat, in neutram partem inclinans. — 13 Imbrern quern adducit solsti- tium bibernum, aspera bruma (contractum ex breuma , brerima, i. e. brevissima dies), extremo tempore anni ; nisi forte imber vocatur extremus ut finis ultimus illius sementis. — l \ Ceres sdepe fingebatur papaver tenens, quo somnum sibi et oblivionem rapt* fili* olim paravisse crcdebatur. — 15 Tempos est serere, et quamprimum arare. — 16 Suspensa sunt in aere , pluvia nondum descendente. — 17 Medica lierba, nobis luzerue, a Medis Gr*ci* illata. Putres , quale est solum frigore et insequente sole resobitum. — 18 Nam milium quoque anno serendum est, dum Medic* herb* sementis una sufliciat in denos anuos, auctore I’linio. — I!» Sidus Tauri, cui , ut victimis solemnibus, poeta tribuit cornua aurata ob bi- cidissimas Stellas dnas in extremis cornibus. Annum intellige rusticum , non civi- lem , qui in Capricorno incipit ; vere reclusa terra (die 17 aprili) sol Taurum in— greditur. — 20 Canis sidus vel Sirius Tauro sibi opposito et minanti cornibus ce- dens, occidit quidem post tredecim dies, sed aliquamdiu ante, proxime solem posilus. vix eonspicitur, ut cedere Tauro advenienti videatur. — 21 Farra , qu* biemis intemperiem melius sustinent quam alia genera frumenti. — 22 Et iis tan- • turn frugibus qu* aristas ferunt (frumento , tritico, etc- ) intentus cris et operam \ dabis. ( 221 - 216 ) GEORGICON LIBER I. Gl 23 Serendiim est tibi exeunte mense octobri, et per novem- brem. Junge : antequam semi- na commitlus sulci s, abscon- dantur , occi- dant matutinse ab , aurora ) Pleia- des , Atlantis fi- liae , cujus side- ris occasus ma- tutinus fit a die 20 octobri ad diem 8 novem- brem , quo tem- pore exacto pla- ne occidit. — 2i Sidus Coronae , a corona Ariad- nes , ex urbe Cretica Gnoso , ubi Minos pater regnabat, a Bac- cbo inter sidera collocata. Occi- dit ea exeunte mense novem- bri. Ardent is , valde lucidae. — 25 Semen unde speraturannuus proventus. In- dia; , siquidem nondum ad hoc paratae. — 26 Pleiadum, quarum una est Maia. — 27 Inanibus, fallacibus. — 28 Legumina quae- dam ab ineunte novembri mense sunt serenda. Pbaselus , nobis haricot, exigui pretii ob copiam. — 29 Lentis ASgyptiacae, ab urbe Pelusio, ad occidentale ostium Nili sita. Similiter Martialis : Accipe Niliacam, Pelusia munera , lentem. — 30 Bootes sive Arctopbylax sidus occidens die 31 octobri, aliis die 2 novembri. — 31 Iclcirco, nimirum ut ex annuo sobs per zodiacum decursu operis rustici par- tes definiri possint. — 32 Sol, singula deiuceps astra zodiaci ingrediendo, et om- nia pergradiendo, per ea regit orbem quoque anno; idtima notio inest distribu- tive duodena . Junge astra mundi , id est cceli. — 33 Coeli regiones , quibus subje- ctae sunt terrestres zonae. — 34 Ardens, utde ferro candente. — 35 Ductae, extensae sunt. — 36 Ilabentes glaciem concretam ex aqua, cujus color dicilur cxruleus a poctis. Ex concretx petenda notio generator densx : et densae imbribus atris , ex atro, multis nubibus obducto coelo defluentibus. — 37 vEgre , laboriose viven- libus, miseris. — 38 Secta per ambas, ita ut eas media intercedat ; pro : inter am- bas. Dicitur linea ecliptica, per cujus obliquitatem sidera zodiaci disposita sunt. — 39 Ccelum ut versus borealem regionem sublime erigi , ita versus australem de- primi videtur. Arces , poetis loca excelsa. Iihipxi montes in ora boreali Scytliiae, ultra Tanaim. — 40 Versus Austros Libyae , australes partes mundi quas Libya te- net. — 41 Vertex sive poltts arcticus semper in sublimi nobis et conspicuus est , at polus anlarcticus sub pedibus nostris est , in antipodum coelo. Quorum loco Yirgilius liabet Inferos et Manes, de quibus in Elysio degentibus alibi ( Mu. VI , 6i l ) dixit : solemque suum, sua sidera norunt. — 42 In polo arctico : ubi sidus Draconis, fluminis cursum sinuosum imitans, inter Ursam majorem et minorem positum , ultra utramque porrigitur ( elabilur ). — 43 Utpote semper in coelo con- spicuae et nunquam occidentes : quod poetae dicunt in mare descendere , Oceano i lavari sive tingi. Ante tibi 23 Eoae Atlantides abscondantur, Gnosiaque ardentis decedat Stella 24 Corona? , Debita quara sulcis committas semina , quamque In vita? properesanni spent 25 credere terrae. Multi ante occasum Maia ; 26 ccepere : sed illos Exspectata seges vanis 27 elusit aristis. Si 23 vero viciamqne seres vilemque phaselum , Nee Pelusiaca? 29 curain aspernabere lentis, Hand obscura cadens 30 mittet tibi signa Bootes : Incipe , et ad raedias sementem extende pruinas. Idcirco 31 certis dimensum partibus orbem Per 32 duodena regit mundi Sol aureus astra. Quinque tenent ccelum Zona; 33 ; quarii una corusco j Semper sole rubens 34 , et torrida semper ab igni ; Quam circum extremae dextra laevaque trahuntur 35 ! Caerulea glacie concrete 36 atque imbribus atris; Has inter mediamque duse mortalibus aegris 37 Munere concessoe divum; et via secta per ambas 38 , Obliquus qua se signorum v erteret ordo. Mundus 39 ut ad Scythiam Rhipoeasque arduus arces Consurgit , premitur Libyae devexus in 40 Austros. Hie 41 vertex nobis semper sublimis ; at ilium Sub pedibus Styx atra videt Manesque profundi. Maximus hie 42 flexu sinuoso elabitur Anguis Circum perque duas in morem fluminis Arctos , Arctos Oceani metuentes aequore tingi 43 . 62 P. VIRGILII MARONIS (247-274) 44 Sub polo an- mic 44 , ut perh i bent , aut intcmpesta 45 silet nox , tarctico. — 4 a . . . , Kox , * quse non Semper et obtenta densantur noete tenebrse ; habet tempos Aut redit 47 a nobis Aurora diemque reducit ; geiendis. » A/'a- Nosque ubi primus equis Oriens 48 afflavit anbelis , nob. — 46 Sive Illic sera rubcns accendit lumina Vesper 49 , pass" ^veioT 1 — 1 H ” lc 50 tempestates dubio praediscere coelo 47 \enit quoti- Possumus , bine messisque diem tempusque serendi , eidnTsoTab oc- Et ( l uan(l0 infidum remis impellere marmor 51 casu ad ortum Conveniat , quando armatas 52 deducere classes , lemeabat per \ut tempestivam silvis e\ ertere pmum M . Oceunum bore- , . ... . . . Nec frustra signorum obitus speculanuir et ortus , alem; ita sem- per nox apud Temporibus parem 51 diversis quattuor annum. horiim daS cffilum Frigidus agricolam si quando continet 55 imber, quotidie per- Multa 56 , forent qua; mox ccelo properanda sereno , Maturare datur : durum procudit 57 arator Vomeris obtunsi dentem ; cavat arbore lintres 58 ; Aut pecori signum , aut numeros impressit 59 acervis. Exacuunt alii vallos furcasque bicornes 00 , Atque Amerina 61 pa rant lentae retinacula viti. ^ Nunc facilis rubea 62 texatur fiscina virga ; centium et im- Nunc torrete igni fruges 63 , nunc frangile saxo. l-intfum F — lh iy Q u 'ppe etiam festis quaedam exercere diebus Hespenis, ve- Fas et jura 0 * sinuut : rivos deducere 05 nulla sperae Stella, o- R e uirri 0 vetuit , segeti prietendere saepem , riens accendit . . . , sive addueit ru- lnsidias avibus molm , mcendere vepres , borem ilium vc- Balantiunque gregem fluvio mersare salubri 66 . r;. ,1 quo cat- Saepc oleo tardi costas agitator aselli 07 , lum tinguitur, vilibus aut onerat pomis ; lapidemque revertens quando sol oc- ; ; cidit. — 50 Ex currebat sicuti nostrum. — 48 Sol primum o- riensetcurru e- vectus. Auram, quaeaspirare so- let ortui solis, poetatribuit Ua- tui equorum re- boc solis per zodiacnm decursu cognoscimus tempestates anni, etiam si quando du- bia est cceli temperies. —51 Mare, marmoris speciem praebens, Homero &Xa fJt-oip- p 7 /«ra U aUas U eTt taiuen94 et quernas glandes tii stringere teinpus, 1 hie ms. Glandes, Et lauri baccas , oleamque , cruentaque 95 inyrta ; cibum bobus et Turn gruibus pedicas et retia ponere cervis , porcis; qiiernas ; . . r additum fortas- Auritosque sequi lepores ; turn ligere damas, se, quod non ea- i Stuppea torquentem Balearis verbera fundae 97 , sinT iligneaPct Q uum nix alta jacet , glacie quura flumina trudunt. ceneae. — 95 Quid tempestates autumni et sidera 98 dicam, Atque , ubi jam breviorque dies et mollior" testas, Qiuc 1 a igilanda a iris ? a el quum ruit 2 imbriferu ver, Spicea jam campis quum messis inhorruit 3 , et quum Frumenta in viridi stipula lactentia 4 turgcnt ? Saepe 5 ego , quum flavis messorem induceret an is Agricqja et fragili jam stringeret 6 hordea culmo , Omnia ventorum concurrere prcelia \ idi , Quae gravidam 7 late segetem ab radicibus imis — Sublimcm 8 expulsam cruerent; ita 9 turbine nigro riim ortus etoc- Eerret hiems 10 culmumque levem stipulasq? volantes. casus tempesta- Saepe etiam i in men s a ccelo venit agmen aquarum H , tum tempora at- Et fcedam glomerant 12 tempestatem imbribus atris r refereban- ! Collcctae ex alto nubes ; ruit arduus aether 1; \ tm-. — 99 Quau- , Et plm ia ingenti sata laeta boumque labores nlissiorest'calor I implentur fossae , et cava 14 flumina crescunt solis aestivi , ad- Cum sonitu , fervetque fretis spirantibus 15 acquor. mno 3 — 6 ^Qiiae * psc Pater > ruedia nimborum in noctc , corusca si nt providcn- Fulmina molitur 16 dextra : quo maxima motu 17 d.«. — 2 Ad ti- Terra tremit ; fugere fer» , et mortalia coraa 3 Seges in cui- Per gentes 18 humilis straAit pavor : tile flagranti mos^erecta^stat. \ut Athon , aut Rhodopen , aut alta Ceraunia 19 telo ^teo plena. 0 * Sa- D^jicit ; ingeminant 20 Austri et densissimus imber ; ne Yarro in li- Nunc nemora ingenti a ento , nunc littora plangunt. rcrum dicn r d™ Hoc nieluens , cccli menses 21 et sidera sen a ; um esse Lactan tcm, qui se infundit segetibus, et eas facit lactescere. » Sereins. — 5 Sensus : Interdum etiam media restate ingruit ternpestas turbida. — o Slnngere satis pro- prie dictum de glandibus ( ut supra v. 305 ) , oleis , baccis , pomis , etc., hie auda- cius posilum de spicis falce resecandis. — 7 Granis plenam , uberem. — s In al- i tum, in aerem. Proprium dictu crat : erutam in sublime pcllerent. — 9 Ac dcin- ceps. Nigro, qui nigrante ccelo ingruit. — 10 Auferret, differret ternpestas. — 1 1 Imbres densi et continui. — 12 Glomeratae sive in unum coactae tempestatem efliciunt; quocum juugi potest ex alio : verum melius intelligantur nubes colle- ctae ex mari, non tamquam ortae ex vaporibus marinis, sed quia super Tyrrhenum mare vectae, bine venientes I tali* cernuntur incumbere. — 1 3 Ruere ccelum diceba- tur, quum veliemenler pluebat. — l i In cavatis alveis labentia. — 15 Et effervescit mare undis testuanlibus. Saepe apud poetas freta et vada de aquis vel midis. Spi- raree odem modo dictum &n. X, 291 : Vada non spirant, nec fraclu remur mural unda. — IG Magna vi jactat. — 17 Motu, quo scilicet ex fulminibtts affecta esl ; i. q. qui bus cominoia terra. Observa prcesenlisubjuncta perfecta, notione eadem, dc i is quae solent fieri. — is Ubique gentium. — 19 Athos Macedonia, Rhodope Thraci*, Ceraunia Epiri monies aitissimi. Dejicit, cum aliqua hyperbole pro : lent , parti- culas quidein dejiciens. — 20 Intransitive, item ut mo x plangunt , plangorrm sive souitum edunt, resonant. — 21 Sic appellat Zodiacum. Screa, observa. ci. Post Turn re- pete : tempus est. — 96 Inse- ctari , o tubes tv. - 97 Poeticepro: fundam stupe- am, vel e stupa factam. Celeber- rimi funditores in insulis Balea- ribus, ut in Cre- (336-368) GEORGIGON LIBER I. Frigida Saturni sese quo 22 stella receptet; Quos ignis ecelo Cyllenius 23 erret in orbes. In prirais venerare deos , atque annua magme Sacra refer 24 Cereri , Inetis ope rat us 25 in herbis , Evtremae sub casum hiemis , jam vere sereno. Turn pingues agni , et turn mollissima 26 vina ; Turn somni dulees 27 , densaeque in montibus umbrae. Cuneta tibi Gererem pubes agrestis adoret ; Cui tu iaete favos et miti dilue Baccho 28 ; Terque not as circum feliv 29 eat hostia fruges , Omnis quam chorus et socii 30 comitentur ovantes , Et Gererem clamore vocent in tecta 31 ; neque ante Falcem maturis quisquam supponat aristis Quam 32 Gereri , torta redimitus tempora quercu , Det motus incompositos 33 et carmina dicat. Atque haec 34 ut certis possemus discere signis , jEstusque pluviasque , et agentes frigora a entos , Ipse Pater statuit quid menstrua 35 Luna moneret , Quo signo caclerent 36 Austri , quid saepe videntes Agricobe propius stabulis 37 armenta tenerent. Gontinuo , ventis surgentibus , aut freta 38 ponti Incipiunt agitata tumescere , et aridus 39 altis Montibus audiri fragor, aut resonantia longe Littora misceri 40 , et nemorii increbrescere murmur'. Jam sibi turn a curvis male 41 temperat unda carinis , Quum medio celeres revolant ex aequore mergi , Clamoremque ferunt ad littora 42 , quumque marin e In sicco ludunt fulicae; notasque 43 paludes Deserit atque altam supra A olat ardea nubem. Saepe etiam Stellas , vento impendente , videbis Praecipites ccelo labi , noctisque per umbram Flammarum longos a tergo 44 albescere tractus ; Saepe leA em paleam et frondes volitare caducas , 22 Et observa cursum planeta nun , velut quo se recipiat sive quo cat Satur- nus , stella frigi da, ulpote a so J le remotissima Nimirutn « Sa- turnus (ut est | apud Servinm; j veisans in Ca- pricomo , facit - gravissimas plu- vias , preesertitn < Italiae ; in Scor- pio, grandines. — 23 Lucidiss nia stella dei in . Cyllme, monte Arcudiae , nati , Mercurius pla- neta, qui Graecis s STfX6wv(Splen- I dens), omnium praeter lunam i soli proximus. Poeta extremos modo planeta- rum nominavit : Saturnum, cui oi bis niaximus , quem revolvit prope triginta anuorum spatio, Mercurium , qui suum 88 diebus peragit prope- re : quare liic errure in orbes ct multos quasi vagus conlicere dicitur, Satur- lius vero lentus se receptor e in aliquod fidus zo- diaci. - 2 i Re- fer, quippe re- deuntia quotan- nis — 25 Sacra operans, sacrilicans. Dicit agrestia sollemnia Ambarcalium , de quibus v. Eel. V, not. 57. Celebrabuntur exeunte aprili. - 26 Mitissima, qua?, su- periore anno condita, per hiemeirwexuerant asperitatem. — 27 In molli gramme. — 28 Vino. Lac, mel et vinum libabantur diis agrestibus. — 20 Hostia pura, grata diis, inde felicis ominis et bonum proventum poi tendons. — 30 Idem quod : chorus sociorum. — 3! Penes se ; invocent ut ad se veniat munifica. — 32 Alterum festum, instante messe, circa diem longisnmum Cereri celebrari solitum. quo porca prscei- danea et vinum deae offerebatur. Cui deae operantes quernam coronam gestabant, in memoriam (utfertur) antiqui victus ex glande, Cereris benelicio abrogati. — 33 Saltet ruslice. Conferendi versus Iloratiani , Epist. 11 , l , 139 seqq. — 34 Hsec , quae sequenti versu indicantur. — 35 Moneret menstruis molibus suis. — 36 Flare cessarent. Quid videntes, quo iudicio moniti. — 37 Propius a stabulis, quam sunt consueta eorum pascua. S 7 e deprehenderentur tempestate imminente. - 38 Vide supra notam 15.— 39 Fragor qualis est lignorum aridorum , quum franguntur. — 40 Fluctibus allisis perturbari et impeti. — 4 l Vi v sibi temperat a navibus, quin eas invadat et obruat. — 4 2 Quae magno clamore petnnt. — 43 Quae sunt consueta se- des ardeis. — 44 Tractus a tergo , id est caudae instar sequentes corpus meteori. 9 P. VIRGIL II MARONIS (3G9-10I 45 Coeli regio unde hi venti spirant. Quando tonat ab omni coeli parte , turn prudentes op- primeret, id est non providen- tes : nam semper praenosci potest signis quae jam monstrantur. Aut summa nantes in aqua colludere plumas. At Boreae de parte trucis quum fulminat , et quum uuen pai ie min j Euia( I ue Zephvrique tonat domus 45 , omnia plenis vehementes im- Eura natant 46 fossis , atque omnis navita ponto bres ingruunt. Humida vela legit 4 '. Vunqua imprudentibus 48 imber tur. — i: Colli- - OMuit : aut ilium surgentem vallibus imis git, contrahit. — j Aerise 49 fugere grues; aut bucula, coelum ctumest^uUm- j Suspicions , patulis captavit naribus auras; ber noxius im- ' Aut arguta o0 lacus circumvolitavit hirundo ; Et veterein 01 in limo ranae cecinere querelam. Ssepius et tectis penetralibus 52 extulit ova Angustum formica terens iter ; et bibit ingens Arcus 53 ; et e pastu decedens agmine magno „ Con orum increpuit densis exercitus alis 54 . 49 Grues per ae- ; T , . ... rem alte volan- Jam varias pelagi volucres, et quae Asia 55 circum tes surgentem Dulcibus in stagnis rimantur prata Caystri , ifi madder rnntet ! Certatim largos humeris infundere rores 56 , fugiunt vallibus i >unc caput objectare fretis 57 , nunc currere in undas v^/ies depresses- Et studio incassum 58 videas gestire lavandi. simas sese reci- Tutu cornix plena pluviam vocat improba 59 voce , Gamda — m Et sola iu sicca secum60 spatiatur arena. Querelam quam Ne nocturna quideiii carpentes pensa Gl puellte ? lir 2 ™ sdci lr i,li Nescivere hiemem , testa 62 quum ardente viderent fundebantinLy- . , ’ x 1 cia ; vide Me- Scintillat e oleum et putres concrescere fungos. tamorphoseon ) . Vec minus ex imbri 63 soles et aperta serena 38 T. — 52 e cel- Prospicere et certis poteris cognoscere signis : lis subterraneis. I Nam. neque turn stellis acies obtunsa 64 videtur, l7i“q A u* U oq,“m 1 Xec fratris “ ra VIRGILII MARONIS (67-93) ; 55 Glandifera I quercus dei Do- donaei in Chao- nia , Jovis ; vide supra I, 8, n. 10, et Eel. IX , not. 1 2. — 56 Repete vocem plantis, a principio po- sitam, ut per totam phrasim valeat. Abies na- vibus aedifican- dis adbiberi so- lita ; ap. Graecos est vauiry)*]fY)m- [i.oq. — 57 In- sitionis quinque exempla pro- fert : nucis ar- buto, mali pla- tano , castaneae fago, piri orno , et quercus ul- mo insertarum. Arbutus (n. ar- bousier ) inseri- tur feetu nucis, nimirumjuglan- dis. Quae dicitur horrida, ob cor- licem asperum et hispidum. — 58 Fagus est pluralis quartae declin. Supple verbum ex se- quent : fagi in- canuerum flore east anew. — 59 quipastum agebantur in querceta; vide infra v. 520. Pabulum bobus et sui- bus hac insitione quaerebatur ex ulmis ubique obviis. — 60 Non unus modus , sed varii modi sunt inserendi et inoculandi. — 6i Ubi gemmae, id est nova germina give oculi erumpunt ex cortice. — 62 Librum sive tenuem corticem interiorem. — 63 In ipsa gemma vel oculo e cortice prorumpente et turgente in modum nodi : banc gemmam agricola incidens et avellens facit nngustum sinum , cavitatem in quam transfert germen quod inoculat. — 61 Poetice pro : efliciunt ut inolescant sive coalescant cum libro. — 65 Secantur trunci aut rami qua parle nullus est nodus. — 66 Findendo paratur via. — 67 Ut in prosa : nee mora. — 68 Fei tilibus ; conf. Eel. V, not. 31. — 69 Quod humilius dictum a Calpurnio : induit arbos Ignotas frondes et non gent ilia poma. — 70 Intelligede speciebus pluribus ejus- dem generis arborum. — 7 1 Loto arbori , nobis zizypho sive jujubae. — 72 Gupres- sus, gr. Jcuitap maxima copia proveniebat in Ida, monte Cretae insulae. — 73 Non ita nascuntur, ut unam omnes faciem sive speciem habeant : est oliva or- chas , \u\go orchis, rotunda , ovi specie; radius , oblonga in modum radii tex- torii; pausia , * cui plurimum carnis, » inquit Plinius. — 74 Dicendum erat nec poma unam in faciem nascuntur; sed non ingrata negligentia. Alcinoi , Phaeacum regis , hortos et pomaria nobilitavit Homerus, Odyssex cantu VII , I 12 seqq. — 75 Crustumium five Crustumerium Sabinorum oppidum ad confluentes Alliae et Tiberis. Syria pirus^ vocabalur etiam Tarentina. Volema sunt piri grandes quae implent rote manus. — 76 Quippe quibus « maritabantur » vites. Italicum vi- num differt a graecis.— 77 Methymna, urbs Lesbi insulae, vinoclarae. — 78 Tha- sus insiila ejusdem maris AEgaei, item vino clara. Mareotieum vinum, quod pro- venit circa Maream oppidum et Mareolidem paludem super Alexandriam , unde etiam Alexandrinum dictum. — 79 Aptae. — 80 Psithia sive Psythiu vitis unde di- jChaoniique patris glandes 55 ; etiam ardaa palma I Nascitur 56 , et casus abies visura marinos. : Inseritur vero 57 et nucis arbutus horrida feetu , j Et steriles platani males gessere valentes ; Castaneae fagus 58 , ornusque incanuit albo : Flore piri ; glandemque sues 59 fregere sub ulmis. | Nuc modus 60 inserere atqs oculos imponere simplex . ! Nam qua se medio trudunt de cortice gemmae 61 | Et tenues rumpunt tunicas 62 , angustus in ipso ; Fit nodo 63 sinus : hue aliena ex arbore germen Includunt , udoque docent 64 inolescere libro. Aut rursum enodes 65 trunci resecantur, et alte Finditur 66 in solidum cuneis via ; deinde feraces Plantae immittuntur : nec longu tempus 67 , et ingens Exiit ad ccelum ramis felicibus 68 arbos , Miraturque novas frondes et non sua 69 poma. Praeterea genus haud unum 70 nec fortibus ulmis , Nec salici lotoque 71 , nec Idaeis cyparissis 72 ; j Nec pingues unam in faciem 73 nascuntur olivae , j Orchades , et radii , et amara pausia bacca , j Pomaque 74 et Alcinoi silvae ; nec surcuius idem Crustumiis 75 Syriisque piris, gravibusque volemis. I Non eadem arboribus 76 pendet vindemia nostris Quam Methymnaeo 77 carpit de palmite Lesbos : Sunt Thasiae 78 vites ; sunt et Mareotides albae ; Pinguibus hae terris habiles 79 , levioribus illae; Et passo Psithia 80 utilior, tenuisque Lageos , (9<-l2i) GEORGICON LIBER II. 75 catur, ignotum ; lageon, X&'ftwv, vertnnt lepora- riam , et a colo- re leporino uva- rum haec vitis vocata putatur. Utraque conve- nit vino passo, quod ex passis uvis sive sicca- tis paratur; ex utraque vinum Tentatura pedes olim vincturaque linguam ; Purpurese , preciseque 81 ; et quo te carmine dicam , Rhsctica 82 ? ncc cellis ideo contende Falernis. Sunt et Amintege 83 vites, firmissima vina , Tmolius assurgit quibus 84 et rex ipse Pliameus; Argitisque 85 minor, cui non certaverit ulla Aut tantum fluere 86 aut totidem durare per annos. Non ego te , dis et mensis accepta secundis 87 , [mis. Transierim , Rhodia, 88 , et tumidis , Bumaste, race- Sed neque qua multse species , nec nomina qua- sint, ’ Estnumerus 89 ; neqt eniin numero comprendere refert: ; . penetrabilis ’ Quern qui scire velit , Libyci velit sequoris idem I ?i to _.£ff5 en ^" s Discere quam multae Zephyro turbentur arena ; Aut , ubi navigiis violentior incidit Eurus , Nosse quot Ionii 90 veniant ad liltora fluctus. Nec vero terra ferre omnes omnia possunt. Fluminibus salices , crassisque paludibus alni Nascuntur , steriles saxosis montibus orni ; Litora myrtetis latissima 91 ; denique apertos Baecbus 92 amat colles, Aquilonem et frigora taxi. Aspice et extremis domitum 93 cultoribus orbem , Eoasque 94 domos Arabum , pictosque Gelonos : Divisa arboribus patria. Sola India frigrum Fert ebenum , solis est thurea yirga Sabais 95 . Quid tibi odorato referam sudantia 96 ligno Balsamaque et baccas semper frondentis acanthi ? Quid nemora iEthiopum molli canentia lana 97 ? Yelleraque ut 98 foliis depectant tenuia Seres? in venas vio; at alii de exiguis racemu- lisdapiunt.— 81 Precise uvae cito maturescebant (unde vocabu- lum ad prxco.v refertur), gene- rosae, ollis (ad conservandum ) aptissimae. — 82 Rhaetica vitis in Veronensi agro colebatur, « Fa- lernis tantum a Virgilio postba- bita , » inquit Plinius ; et sic intellige quod : sequitur. Celia j vinaria, in qua : posito niusto fit 1 vinum. AgerFa- lernus in Cam- pania. — 83 Aminaeae, ab regione quadam agri Picentini , maxime prope Neapolin colebantur. Firmissima accipitur de diuturna et constanti fama vini Aminsei. — 84 Quibus Aminseis vitibus assurgendo honorem babet et ut inferior cedit Tmolius, Tp.wXii?i; oX'Joq , vinum ex Tmolo, monte Lydiae ; item rex, id est primi ordinis vi- num Phanseum, a Phanis , promontorio Chii insulse. — 85 Vitis Argilis (sive Ar- giva, ex Argis Peloponnesi , sive ab apfd; , albus ) minor ; nam species major in mirtore existimatione erat. — 86 Tanta copia fluere de torculari, tantum vini red- dere. — 87 Post ccenam , in mensis secundis (au dessert ), diis libabantur vina ge- nerosa. — 88 Rhodi insulae vitis. Bumasti, inquit Plinius, « tument mammarum (fraoruiv) modo », ut syllabam pou non pro genitivo ( vacex ) cepisse videatur , sed pro augente praefixo, ut in pou-aig , grandis puer. — 89 Nurnerari potest. Ne- que emm , paullo minus quam : neque sane. Refert , interest. — 90 Ionii mavis. Junge quot Jluctus. — 9t Invertit vulgare : myrteta laetissima in litoribus. — 92 Vitis. — 93 Subactum , cultum a cultoribus extremis, usque ad extremitatem , extremas paries orbis.^’er totum bunc orbem videbis alias in aliis terris nasci arborcs. — 94 Auroram (rfii) versus sitas sedes Arabum. Geloni , Sarmatiae popu- lus ultra Roryslbenem incolens, culi acu punctae colores inurebant. — 95 Vide 1, v. 57. Firga, arbustum tburiferum. — 96 Balsamum arbustum ( Amyrin opo- balsamum L.) odoratum , cortice exsudans suecum balsami sive opobalsamum. Soli Judaeae proprium, ut Aigvpto acanthus arbor, quam Mimosam Niloticam L. (nobis acacia a la gomme ) esse pulant ; baec tamen siliquas fert , non baccas. — 97 Silvas arbustorum quae vocant gossypion et xylon , nos cotonnier. — 98 Quid referam ut , id est quomodo Seres, gens Indica, de foliis pectine colligant vellera. Quod similiter dixit Plinius VI , 17 : Seres , lanitio silvarum nobiles, perfusam P. VIRGILII MARONIS 022 - 143 ) | 1 tes Ua frondiwn ! Allt ^ uos 0cea ™ Propior gerit India lucos , canitiem. Nimi- Extremi sinus" orbis , ubi acra vincere summum ™ anTe d Jusd- Arboris haud lllla; 3 actu potuere sagittae ? niani imperato- gens ilia quideui 1 sumptis non tarda pharetris, bomb^cTveV Media fert tristes succos tard unique saporem nriculTin fron- Felicis mali 2 , quo non praesentius ulluin dibus arborutn Poeula si quando sa&vae infecere 3 novercae, quod re seres CU in- [Miscueruntque herbas et non innoxia verba,] de depecterent. Auxilium venit , ac membris agit 4 atra venena. Po a s? d a«/repete ingens arbos , facieinque 5 simillima lauro; referam. — yy Et , si non alium late jaetaret odorem , Pars Indiae ceano proxima , quae est sinus, curvatura, in- curvum litus ex- tremi terrarum Laurus erat 6 ; folia haud ullis labentia ventis ; Flos ad prima 7 tenax ; animas et olentia Medi Ora fovcnt 8 illo et senibus medieantur anhelis. Sed neque Medorum silvte 9 ditissima terra , orbis , quem o- Nec puleher Ganges , atque auro turbidus Herinus Sicex opposite Laudibus certcnt ; non Bactra neque Indi , apud Horatium : Totaque thuriferis Panchaia 1 1 pinguis arenis. queadultimum r . ( , . sinum. Deinde Invertere satis lmmams dentibus hydri ; sa r u e t* UbinuIIse Nec galeis bisque viriun seges horruit hastis; jactu vincere ve^ ^ ed gravidae fruges et Bacchi Massicus humor 14 superare sum- - mum aerem arboris , id est cacurnen arboris in summum aerem altissime erect* i := ea i ndeB l/ amam refert V " > 2 : C hores (in India) tan tee proceritalis tra- ct u/u ur, ut sagittis superan nequeant. Unde apparet arboris apud Virgilium col- lective nec de uno genere dictum esse. — i Addit : quamquam gens Indorum e«t strenua sagittis, expedita ad sagittandum. — 2 Mali citrei, citron, quod, ut auran- tidin, etiam Plinii setate Media et Persis sol;e proferre credebantur. Poeiice dictum pro : Media fert malum quod est tristi succo, quia veliementer acidum et tuido sapore , qui quidem diu mlimret linguae et palato, nec nisi tarde decedit’ Idem tamen fruclus est fclix, id estsaluber, salutem afferens, ut sequenlia osten- dunt btr„e : quo non vend ullum auxilium praesentius , magis promptum et efficax. o injecerunt veneno : quod satis indicatum mentione novercarum, quarum ,V ,u ei !?,l )rope ^ proverbium abierant. Dele sequentem versum male lllatum ex lib. Ill, 283. V erba noxia (magica carmina) ab lioc loco- pr sunt anena. 4 Abigit , ejicit. - 5 Specie. - 6 Esset. Indicativum in tali teutia nostra quoque lingua admittit , quando concitatius loquimur Labentia decidentia. - 7 Apprime, maxime. - 8 Curant. Plinius XII , 7 : a HujusVana larthorum proceres mcoquunt esculentis , commendandi lialitus gratia . — 9 Medorum terra ditissima arborum , earumque , ut modo vidimus, eximiarum ,, UI l >weta n :,dd, f beatissimas regiones alias, Indiam atque Lydiam , cujus flumen llernuis, Pactolum recipiens, auri ramenta volvit. - io Caput Kactriae sive Ba- clrianae , regioms felicissimae , quam Oxus perfluit. — n Panchaia, insula Ara- bue ab onente objecta , thuris, myrrbae aliorumque aromatuin ferax\ celebra- nalur Luliemen tabulis ab Ennio latine conversis : quo nomine ita tradito Vir- gilius ipsam Arabian! indicare voluisse videtur. Pinguis, id est fertilis, copiosa sob il bus arenosi et soluti, quod amat thuris arbor, in eoque egregie provenit. . 2 Itabam: quam poeta comparat cum Colcliide, clarissimae ubertatis regione sed quae ternbilia monstra protulit, qualia nunquam visa sunt in Italia None ex A i gonauticis fabulae de tauns ignivomis ALet;e, de segete armata ex dentibus diacoins ( //yrf/v ) , narratae Ovidio Metamorph. VII. — 13 Dativus pro : serendis dentibus sive ad serendos dentes, qui deinde ab lasone sal/ sunt. Sic Vircilius 1 rar ° argutam breviloquentiam assequitur ex ilia callida junclura, qua nmendat lloratms. - — 1 1 Mniiiio innn>» m ~ i r . . commendat Horatius. — 14 Nobile erat vinum Massicum , quod fert Massicus 1 mons Campamae. 1(144-168) GEORGICON LIBER II 77 \- j Implevere; tenent oleaeque armentaque laeta. Hinc bellator equus campo sese arduus infert ; Hinc albi , Glitumne 15 , greges , et maxima taunts Victima saepe , tuo perfusi flumine sacro 16 , Romanos ad templa deum duxere 17 triumphos. I Hie ver assiduum atque alienis 18 mensibus aestas ; | Bis gravidae pecudes , bis pomis utilis 19 arbos. I At rabid* tigres absunt , et saeva leonum ! Semina 20 ; nee miseros fallunt aconita legentes ; j Nee rapit 21 immensos orbesper humum , neque tanto | Squameus in spiram tractu se colligit anguis. | Adde tot egregias urbes, operumque laborem 22 , | Tot congesta manu 23 praeruptis oppida saxis , Fluminaque antiquos subterlabentia 24 muros. An mare quod supra 25 , memore, quodqj alluit infra ? Anne lacus tantos ? te , Lari 26 maxime , teque , Fluctibus et fremitu assurgens , Benace 27 , marino ? An memorem portus 28 Lucrinoque addita elaustra , Atque indignatum magnis stridoribus aequor, Julia qua 29 ponto longe sonat unda refuso , Tyrrhenusque 30 fretis inunittitur aestus Avernis ? j Haec eadem argenti rivos 31 aerisque metalla | Ostendit venis, atque auro plurima fluxit 32 ; | Ilaec genus acre virum, Marsos, pubeimp Sahel lam 33 , ! Assuetumque malo 34 Ligurem, Yolseosque verutos I — .. . . ..—-.i . i ..... .. . ..... - — iiu/n jc minium, i Nec eosqui her- | bas colligunt in cibnm , venenatae plantae ( quale est aconitum ) fallunt , id est im- prudentibus se offerunt eosque miseros reddunt , morbis aut morte alficientes : tales plantas non alit Italia, neque item angues validos. — 21 Celerrime movet orbes, in quos sinuatur. Neque tractu tanto , quanto scilicet in regionibus aliis, quae proferunt angues immanes, sed Italia modicos tantum et parvulos. — 22 Ope- ra , aedificia magno cum labore constructa. — 23 Coliecla materie manibus structa in rupibus. — 24 Praeterlabentia irr.os muros sive pedem murorum antiquitus exstructorum : nam antiquitas originum honori erat et ambitiose celebrabatur. — 25 Mare superum sive Adriaticum ; mare inferum sive Tyrrhenum , qua; lta- liam alluunt. — 26 Lacus Larius , hodie Lago di Como , in agro Mediolanensi. — 27 Benacus, hodie Lagodi Garda , per quern Mincius fluit , in agro Veronensi. - 28 Portum Julium , in sinu Puteolano constructum ab Octaviano et Agrippa : qui maximum aggerem, interjectum inter lacum Lucrinum et mare Tyrrhenum, et j perfodit , quo naves ex mari intrare possent , etita communivit, ut a fluctibus su- perari nequiret : haec significat poeta verbis elaustra addita Lucrino, et sequor indignatum , quod magno , sed impotenti stridore ostendit se indignari de vi sua j jam victa et fracta. — 29 Qua parte unda Julia , id est unda Julii portus sonitum i late exaudiendum edit ponto in ipsum refuso, in reductum locum immisso per fossam illam aggeris , ut quasi captivum sit mare in lacubus Lucrino et Averno. — | 30 Et aestuans unda maris Tyrrheni immittitur ipsi lacui Averno, qui interius ! I ad jacebat Lucrino lacui , quocum Agrippa eum conjunxit, sic perficiens portum j ! Julium. — 31 Copiam argenti, voce Lucretiana , qui dixit argenti rims et auri. ] Venis , in venis terrae. — 32 Graecus modus dicendi (tcoXCx; p£wv) de aftluentia , j ■ abundantia. Italia autem ostendit ( perfecto) tantummodo copiam argenti aeris- ; . que, et abundare comperta est auro, quia exercere metalla Italiae senatusconsulto j interdictum erat. — 33 Etiam ab Horatio et Livio laudatur virtus bellica Mai j | sorum et Sabinorum , severae disciplinae innutritorum. — 34 Laboribus et aeru- ; mnis : nam saxosum et sterilem agrum colunt Ligures. 15 Utnbriae flu- vius , hodieque Clitunno , cu~ jus ad ripas ar- menta et gre- ges plurimi pa- scebant. » De eo autem lluvio, ut dicitPlinius,ani- malia quae po- taverint , albos foetus c reant. » Serv. Atque al- 1 bas esse oporte- j bat victimas su- ; peris diis ma- j ctaridas. — Hi Sacro; legenda est junioris Pli- j nii epistolaocla- va libri VIII. — f 17 Ssepe duxere, etenim praece- debant viclimae currum trium- phatoris in Ca- pitolium ascen- dentis. — 18 Qui ‘ non sunt aeslatis ■ menses, sed hie- ; I mis. — 19 Quae , | vocabantur bi- ferx arbores. — 20 Genera : ut • Lucretius dixe- rat : triste leo- i 78 P. VIRGILII MARONIS ( 169 - 196 ) nuit^^raffj ^vtulit 35 ; hsec Decios , Marios, magnosqt C.amillos , vein sive vemto j Scipiadas 36 duros hello , et te , maxime Caesar, mmati, telo bre- , Qui nunc extremis Asiae jam victor 37 in oris vi et angusto. — , . J 36 Sic poetaein- imbellem avertis Romanis ambus Indum. de ab Ennio pro Salve, magna parens frugum , Saturnia tellus 38 , liwgcnerever- vi rd m : tibi 39 res antiquae laudis et artis suum non ad- Ingredior, sanctos ausus recludere fontes 40 , dativusl ad^bei- Ascraeumque 41 eano Romana per oppida carmen, lum. — 37 Octa- Nunc locus arvorum ingeniis 42 : quae robora cuiqi, n^Urbis" 1 7 2 u Quis color, et qiue sit rebus natura ferendis 43 . victor ex digy- Difficiles 44 primum terrae collesque maligni , transiverat 1 ubi Tenuis 111)4 ar gi Ba et dumosis calculus arvis , ad Euphratem Palladia 45 gaudent silva vivacis olivae. progressusordi- indicio est tractu surgens oleaster eodem Indum imbei- Plunmus 40 , et strati baccis silvestnbus agn. universe di- At quae pinguis liumus dulcique uligine 47 laeta , talibu^popuiis” Q ui d ue frequens lierbis et fertilis ubere 48 campus , quos Occidens Qualem saepe cava montis convalle solemus lesTxavh. Gen- Des P icere43 (hue summis liquuntur 50 rupibus amnes tes aliquot illius | Felicemq? trahunt limuni ) ; quique editus Austro 51 , regioms, ut Par- £ t fqieem curvis invisam 52 pascit aratris : tin, Antonio ia- x verant. — 38 Ex Hie tibi praevalidas olim multoque fluentes bus^alia m hoc Sufficiet Baccho 53 vites 5 hie fertilis uvie , est*, ab antiquo laticis , qualem pateris libamus et auro 54 , rege eodemque Inflavit 55 quiun pinguis ebur Tyrrhenus ad aras, 39 °i rT tuum 1 h o- Lancibus et pandis fumantia 56 reddimus exta. norem aggre- Sin armenta magis studium 57 vitulosque tueri , qu* apud anii- ’ Aut foetus ovium » aut ^rentes culta 58 capellas , quos et laudi e- — — — * : — rant et studiose tractabantur. — 40 Fontes Musarum, ex quibus nemo Roma- norum ante Virgilium bauserat carmina de re rustica : ipse bos fontes aperit pri- mus. — 4 1 Hesiodeum ; vide not. 67 Eel. VI. Celebre vatis hujus carmen Operum et Dierum. — 42 Variae naturae soli explicandae. Robora , vis , virtus. — 43 Dativus : ad quas res ferendas apta. — 4 \ Terrae non faciles ad largiendas frnges , parcae ; idemque est maligni , non benigni sen liberales. Scande Tenvis , quod additum, quia est etiam pinguis argilla. — 4ft Minervse donum eique sacram esse olivam constat. De cujus vivacitateaudi Plinium : Firmissimse ad vivendum olex, ut quas durare annis ducentis inter auctores conveniat. Gaudent, favent, apt* sunt oleis. — 46 Magna copia. Baccis sileestribus, baccis oleae silvestris sive oleastri. — 4 7 Uligo * est terrae humor naturalis, ex ea nunquam recedens. • Sere. — 48 IJber- tate, proventu largo. — 49 Despicere, scilicet de monte mododicto. — 50 In lianc vallem delluunt de cacuminibus. Felicem, fcecundantem. — 5l Versus Austrum , Austro expositus. — 52 Propter implexas inter se et late serpentes radices, ara- trum impedientes et exstirpatu difficiles. — 53 Vino. Sufjieiet , snbministrnbit , praebebit. — 54 Vini sive meri, quale libamus pateris aureis. De qua loquendi ra- tione poetica jam aliquoties monitum. — 55 In sacrificiis solemnibus, quando Etruscus tibicen infiat tibias eburneas. Pinguis, quippe epulis sacriliciorum con- stanter adhibitus; bine et apud Catullum obesus Etruscus. — 56 Exta victimis slatim extracta et adhuc fumantia diis offerimus. Explicates in /Eneide XII, 214 : In flummam jugulant peeudes, et viscera vivis Eripiunt, cumulantque oneratis lancibus aras. — 57 Studium est tibi, studes.— 58 Nam caprarum morsus plantas vehementer laedit et facit ut exarescant , vide infra v. 378-9. ( 197 - 226 ) GEORGICON LIBER II. Saltus et saluri petito longinqua 59 Tarcnti , Et qualem infelix amisit Mantua campum 60 , Pascentem niveos herboso flumine 61 cycnos : Non liquidi 62 gregibus fontes , non gramina deerunt ; Et quantum longis 63 carpcnt armenta diebus, Exigua tantum gelidus ros nocte reponet. Nigra fere 64 et presso pinguis sub vomere terra, Et eui putre solum (namqi hoc imitamur 65 arando), Optima frumentis : non ullo ex sequore 66 cernes Plura domum tardis decedere 67 plaustra juvencis; Aut unde 68 iratus silvam devexit arator, Et nemora evertit multos ignava per annos , Antiquasque domos avium cum stirpibus imis Emit : illie altum 69 nidi’s petiere relictis ; At rudis enituit 70 impulso vomere campus. Nam jejuna quidem clivosi glarea 71 ruris Vix humiles apibus casias 72 roremque ministrat ; Et 73 tophus scaber, et nigris exesa chelydris Greta negant 74 alios aeque serpentibus agros Dulcem ferre cibum et curvas prsebere latebras. Quae 75 tenuem exhalat nebulam fumosque volucres, Et bibit humore , et, quum vult, ex se ipsa remittit ; Quaeque suo semper viridis se gramine vestit, Nee scabie et salsa 76 laedit robigine ferrum : Ilia tibi laetis intexet vitibus ulmos ; Ilia ferax oleo 77 est; illam experiere colendo Et facilem 78 pecori et patientem vomeris unci : Talem dives arat Capua et vicina Vesevo 79 Ora jugo , et lacuis Clanius 80 non aequus Acerris. Nunc, quo quamqj modo possis cognoscere, dicam. Rara 81 sit an supra morem si densa requires, Altera frumentis quoniam favet , altera Baccho , 59Loca longin- qua , agros lon- ge remotos , et extrema in Italia sitos Tarenti u- berrimi et onmi proventuum ge- ncre abundan- tis. — 60 Ut nar- ratum in argu- ment is Ecloga- rum I et IX. — 61 Mincio; conf. Egl. IX, not. 26. — 62 Limpidi. Mox scaride de- rail t. — 63 Aisti- vis. Quos sequi- tur nox brevis. — 61 Plerumque est, vel esse so- let , optima : vi- delicet quando impresso vome- re cognoscitur esse pinguis et putris sive resc- luta, tenera. — 65 Arando effi- cere studemus ut putre sit so- lum. — 66 Cam- po , arvo ; v. 1 , not. 52. — 67 Devehi a juven- cis tardis , quia valde erunt one- rata quae tra- hunt plaustra. Juvencis dativo, graeco more. — 68 Aut ilia terra, ex qua eradica- tam silvam de- vexit agricola : quod vocant no- vale. Iratus de bono solo si I vis inutilibus et ignavis occupato. — 69 Aerem. — 70 Nam optima terra est (ut Pli- nius loquitur XVII, 3) post vomerem nitescens. — 71 Solum glareosum sive sabu- losum, exile, siccum, eoque magis si clivosum rus est, ut pluviali aqua frui ne- queat, statim delabente. — 72 Vid. Eel. II , not. 46. Rorem marinum , hodieque romarin. — 73 Sensus trium versuum : - Terra tophacea et cretosa sei’pentibus omuium est aptissima.» Ita commendatam agricola baud dubie contemnet. Scaber, asper. Chelydrus, serpens venenosus et cutis durioris. — 74 Poetice nec sine suavi ii-onia ipsae hae terrae Gnguntur gloriari, se prae aliis terris omnibus dulcem cibum et domicilia praebei-e serpentibus. — 75 Hinc docelur, quod genus agri vinetis , olivetis, frumentis et pascuis sit aequaliter idoneum. Praesertim in Campania; solo observantur quae poeta bic exponit. — 76 Robigine quae ex salsedine nascitui'. — 77 Dativus : ad oleum gignendum. — 78 Facile praebentem pabulum, benignam et quasi liberalem. Patientem vomeris , ad arandum et fruges colendas aptam. — 79 Vesevo (adjective) jugo, Vesuvio monti, qui poetis saepe dicitur Vesevus. Cujus fcedas ei uptiones non noverat Vii gilius, quaium initium annus postC. N. 79. — 80 Clanius poetica libertate de accolis Clanii, Campaniae tluvii, frequenti exuudatione vicinis agris infesti, maxime Acerranis : unde incolis infrequensi oppidum. — 8lStrue : Si requires (utrum) rara sit, an jiimis densa. P VIRGILTI MARONIS ( 229 - 261 ) Bacchi nomini^ , - bus. — 83 Eligos Ante locum capies 83 oeulis, alteque jubebis 8* d De g rimi S ’ in 1,1 sol ' do puteum demitti 84 , omnemque repones ahum fodi. — 83 Rnrsus humH, et pedibus summas requabis arenas 85 . miun 1 hu us S 'iuj ^ deerunt 86 , rarum, pecorique et vitibus almis rni'reposb®. vi” Apt ins nber er it ; sin in sua posse negabunt 87 dimusjam i, io5. Ire loea et scrobibus superabit 88 terra repletis , stricnsacdpi!— S P* SSI1S ager : glebas cunctantes 89 crassaque terga 86 Si deer unt a- Exspecta, et validis terrain proscinde juvencis. terra ’ilia effos- Salsa ailtem hdlus , et quae perhibetur amara , sa eum scrobem Frugibus infelix (ea nee mansuescit arando , n°n ad summum Nec Baccho genus 90 autpomis sua nomina servat) , replebit, turn u- rr , . , . . . 01 1 tier sive solum Iale dalnt specimen JI : tu spisso vimine qualos nim ile _ ra " Cola( I ue Praelorum 92 fumosis deripe tectis ; Tuni arenae se IIuc93 ager ille mains dulcesque a fontibus undac posse ire in sua Ad plenum 94 calcentur : aqua eluctabitur omnis rm^patio P reci- Scilicet . et grandes ilnint per vimina guttae ; pi : eadem li- At sapor indicium faciet , manifestos et ora quam 16 supelius Tristia tentantum 95 sensu torquebit amaror. annotavimus in Pinguis item quae sit tellus, hoc denique pacto Su t 'ererit 89 Discimus : baud unquam manibus 96 jactata fatiseit , Tcnaces! Terga Sed P 4C i s i n m orem ad digitos lentescit habendo 97 . inter duos sul- Hnmida majores lierbas alit , ipsaque 98 justo R set i° r - ! nimium ne sit mihi fertilis ilia , 99. — 90 in ea Neu se prarvalidam primis ostendat aristis" ! rant ;^iequef po- ( - U3C £ ravis est » 5 P s o tacitam 1 se pondere prod it , morum specie- Quaeqt levis. Promptum est oeulis praediscere 2 nigra , neravere? Ide ni Et quis 011 4 color : at sceleratum 3 exquirere frigus nomen conve- Difficile est; piceae tantum taxique nocentes 4 nit. - 91 Docu - [nterdum aut hederae pandunt vestigia 5 nigra*, mentum, proba- TT . . -. . tionem sui. — 92 His ammadversis, terrain ninlto ante 6 memento Explicative : vi- 1 Excoquere , et magnos 7 scrobibus concidere montes, qi!i ne sunt Ua cola i Ante snpinatas Aqniloni oslendere 8 glebas, pixel is uvarum “ " ' — — et olivarum supponi solita.Ea veteres ad fumum reponebant, ne humore aut ver- mibus corrumperentur. - 93 Hue, id est in hsecillatus ager ille, nimirum terra ex illo agro. — 94 Et aqua infusa ad plenum, usque dum plenum sit colum. Elu- ctabitur, per angustias aegre evadet. - 95 Gustantium. Tristia, reddita quidem tristia eo amarore. Lucretius de absintliio et centaurio : feedo pertorquent ora sapore. — 96 Inter manus jactata , ex altera in alteram. Fatiseit , solvitur ; vid. I, core aut irrigatione per rivulos. Lae t us proprie de plantis; ut sit : justo laetiores lierbas producens. — 99 « Ilerbis surgentibus , quarum luxuries futuris frugibus nocet. » Seri>. — I Non aliis experimentis quibus earn quasi loqui et suam naturam prodere cogas. — 2 Ante ullum experimentum discere. — 3 Noxitun. — 4 Nam est « taxus noxio fructu ; letale quippe baccis, in Hispania prsecipue , venenum inest. » Plinius. — 5 Ducunt ad illnd frigus cognoscendum , ejus indicia praebent. — 6 Ante quam vilem inseras. Excoquuntur sive macerantur terrae sole, prui- nis, gelu ; conf. I , 66. Exeonuere breviter nro : exeonni sinere. — 1 Mne-nns m nis, gelu; conf. 1 , 66. Exeoquere breviter pro : excoqui sinere. — 7 Magnos, ut significetur totum collem , quantus pateat, crebris scrobibus incidendum esse. 8 Ligonibus inversam terram exponere aqniloni vento , ad perfiandum. ( 262 - 286 ) GEORG1CON LIBER II. 81 Quam Return infodias vitis genus. Optima putri Arva 9 solo ; id venti curant , gelidaeque pruinsc , Et labefacta movens robustus jugera 10 fossor. At si quos baud ulla viros 11 vigilantia fugit, Ante locum similem 12 exquirunt , ubi prima paretur Arboribus seges , et quo 13 mox digesta feratur, Mutatam ignorent 14 subito ne semina matrein. Quin etiam coeli regionem in cortice signant , Ut , quo quseque modo steterit , qua parte calores Austrinos 15 tulerit , quae terga 16 obverterit axi , Restituant : adeo 17 in teneris consuescere multii est. Collibus 18 an piano melius sit ponere vitem , Quaere prius. Si pinguis agros metabere 19 campi , Densa sere 20 : in denso non segnior ubere Bacchus ; Sin tnmulis acclive solum 21 collesque supinos, Indulge ordinibus 22 ; nec secius omnis in unguem Arboribus positis secto via limite 23 quadret. Ut ssepe ingenti bello quum longa 21 coliortes Kxplicuit legio , et campo stetit agmen aperto , Directaeque acies , ac late fluetuat 25 omnis iEre renidenti tellus ; necdum horrida miscent Proelia , sed dubius mediis Mars errat 2G in armis : Omnia sint paribus numeris dimensa viarum ; .Non animum modo uti pascat 27 prospectus inanem , Sed quia non aliter vires dabit omnibus aequas refertur euiin ad locum similem El quo mox feratur. — 14 Xe semina , id est sur culi translati, terrain nutrientem, subito mutatam, iguotam sibi liabeant,non agno- scant eique minus adsuescant. — 15 Ab Austro five meridie venientes. — 16 Quam partem ab Austro aversam tanquam tergum obviam verterit, adversam habuerit axi , id est polo, septentrioni. Ea omnia ut restituant et eodem modo constituant in novo solo. — 1? Tanta est vis eonsuetudinis in teneris sive primis vitae tem- poribuB sumptae : quod dieitur etiam a teneris , ut hie versus saepe citatur. — 18 Vineam plantaturus, prius considera praedii tui naturam et quaere, utrum in collibus an in piano melius ibi ponalur. — 19 Metaberis ad vineam inslituendam — 20 Densa semina sere , sere dense. Viuurn non segnius provenit in dense consito agro, quern poeta ideo vocat uber. — 21 Repete metabere. — 22 Multum concede ordinibus, laxiores efficiens, largiora iis spatia praebens. Nec secius ar- boribus, nec minus quam arbores positae in unguem, quasi ad unguem exacto or- dine, perfecto ordine et accurate disposilse : « loculione lrauslata a marmora- riis, qui juncturas lapidum admotis unguibus probant. » Sen ’. Ponebantur autem arbores in quincuncem, sic aeque ac legio Romans in acie, cujus comparatione I hunc ordinem poeta mox illustrat. — 23 Omnis via quadret secto limite , omnes viae inter singulos ordines vitium relictae inter se congruant , limite ordines diri- mente (qui est ipsa ilia via ) ad hunc rnodum secto sive per secturam instituto. Praecipil igitur poeta, ut vinea in cjuincuncem planteturet ordines vitium viis se- parentur, quae paria usquequaque intervalla inter eos relinquant ; et post illatam ; comparationem repetit : Omnia sint dimensa paribus numeris vel aequali men- : sura viarum. — 2\ Longa, qualis lit sese explicando. — 25 Fluetuat fulgore , ; coruscat dum moventur anna. — 26 Dum fortuna belli dubia est et incerta errat inter duas acies, nondum mixtas collisti. — 27 Delectet j»rospectus inanis : hoc ex j spectes , hoc dixisset scriptor vulgaris : at poeta epitlieton ad ipsum animum re- fert, cui externae speciei gratia qiuedam ad volnptatem capiendam suflicit, ani* ! mum ievem et vana rerum secinniem. D Arva quae sunt solo putri , putria. Id ( ut sint putria) effi- ciunt venti, etc. — 10 Jugera hie per metonymi- am de terra vi- neae accipias , ut modo area , mox seges et a- lin nomina pro- prie ad agri cul- turarn pertinen- tia. Movens, io- diens, pas ti nans. — 1 1 Yiriomnem vigilantiam ad- liibentes, nihil negligentes, di- ligentissimi. — 1 2 Locum qui si- mile solum ha- beat. Ibi consti- tuant ur semina- ria vitium , vi- tiaria, et alia- rum arborum : nam de utrisque hoc praeceptum i datur. — i 3 Et ; locum , in quern mox transl'era- i tur ordine dis- posita: quod per jvoculam et la- jxius adjungitur H J\ VIRG1LII JIAROMS liberum? ! lem > ueque in vacuu 2S poterunt se extendere rami . Quae aititudo, Forsitan et scrobibus quae sint fastigia 29 quaeras. id est profundi- Ausim a el tenui vitem committere sulco ; tas; vide not. 50 . ... o„ . , ’ Eclogae iv. — AItior JU ac penitus terrae deflgitur arbos , 30 Aitius. — 3i jEsculus in primis, quae quantum vertice ad auras lerrael'versu s r e- -Etherias , tantum radice in Tartara 31 tendit. ‘ petit i de quer- j Ergo non hiemes illam , non Habra , neque imbres ; - -6.-32 Torren- Convellunt : immota manet , multosque nepotes , tes ex imbribus Multa virtim volvens 33 durando saecula vincit ; Fo/rtde tempo- Tum lortes late ramos et brachia tendens re dicitur ob si- Hue illuc , media ipsa 34 ingentem sustinet umbram. ^[bus^mdica ^ eve tibi ad solem vergant vineta cadentem; tur. strue : as- ^ eve inter rites corylum 35 sere ; neve flagella scuius durando Summa pete 3G , aut summas defringe ex arbore plan tas nepotes eTmul- (Tantus amor terra; ! ) ; neu ferro Isede retunso ta virorum sae- Semina 37 ; neve olea silvestres insere truncos : nJttzffomo” ^ea Nam S8e P e incautis pastoribus exeidit ignis , volvens et aite- Qui furtim pingui primum sub cortice 38 tectus transigens. — a* _ A . Ipsa oppositum Ingentem coclo sonitum dedit : inde secutus r uFest j^ runc . us * Per ramos a ictor perque alta cacumina regnat , Et totum involvit flammis nemus , et ruit 40 atram tinens umbram. Ad eoelum picea crassus ealigine u nubem ; mn bram^late'fa- Pr8esertim si tempestas a vertice 42 silvis dentes. — 35 A- Incubuit , glomeratque ferens 43 incendia ventus. fer ent em radtci- Hoc ubi 11011 a stir P e valen t , csesieque reverti bus late serpen- Possunt atque ima similes revirescere terra ; tihiis. — 36 Ad infelix superat 45 foliis oleaster amaris. plantandum no- AT ^ li petere, sive Nec tibi tam prudens quisqua persuadeat auctor Jia'eiia Tellurem Borea rigidam spirante movere 47 . ; MimmoV imm- Bura 8 elu turn claudit liiems , nec semine jacto | los vitium , vel i sannentorum cacumina; neque etiam ex arbore decerpas ramulos sumrnos ad i mserendum. Sic Plinius quoque liaec intellexit, Hist. nat. XVII, c. 14 : < Vir- ; gibus ex cacumine insert vetat ; certumque est, ab burner is arborum [quod paullo . ante medium vocat] orientem sestivum spectantibus surculos petendos. » Ibi enim i P.llflPIIS PSt PAniAci Ai* a t xmlSrliAi' • 4 ... . • i . -• s plantandos vel inserendos, qui acutissima falce reci- dendi sunt. Deinde vetat ne oleam inseras trunco silvestrium olearum sive olea- ! Ptro| uin. Nota duplicem structuram, insero oleam oleastro (dativo) et olea (abla- tivo) insero oleaslrum , sententia eadem. — 38 Cortice oleai , pinguis arboris. Kobora , truncum. — 39 Ad ccelum. — 40 Active : volvit , agit. — 4 1 Crassus cali - ; /fine, crassuin et caliginosuin fumum agens. — 42 Ex alto, de coelo. — 43 Ventus ] incendia proferens vel Jatius ferens facit ut, correptis semper proximis arbori- : bus , umim ingens incendium Gat. Iloc indicatin’ verbo glomcrat ; conf. 1 , 323 , ! not. 12. — 44 Hoc ubi , supple// vel accidil : turn oleae non valent a stirpe, id i rst, radice et ima stirpe invalidee sunt , non oleam jam , sed oleastrum gignentes : i ita periit totum olivetum. Cxsie , praeciso sive acciso trunco p irtirn combusto. post non, est neque. — 45 Superest, superstes est. Infelix , infcecundus: j contra oliva feltx, JEn. VI, 230. — 46 Hinc poeta de tempore serendarum vitium ; ; praecipit. Turn prudens, scilicet ut hoc tibi persuadere possit. Auctor est qui ! | consilium dat. — 47 Movere a ratio , rastris, ligonc , saiculo. i 8-350) GEORG I C O \ LIBER II Concretam 48 patitur radicem afligere terra*. Optima vinetis satio , quum verc rubenti 40 Candida venit avis r, ° longis invisa colubris , Prim a vel autumni sub frigora , quum rapidus Sol Nondum hieme 51 contingit equis , jam prseterit ®stas. Ver adeo 52 frondi nemorum , ver utile silvis ; Vere tument terrse et genitalia semina poscunt. Turn pater omnipotens fnecundis imbribus /Ether f ' 3 Conjugis in gremium l®t® descendit , et omnes Magnus alit, magno commixtus corpore-^, fmtus. Avia turn resonant avibus virgulta canoris , Et venerein certis repetunt armenta diebus 55 ; Parturit almus ager, Zephyrique tepentibus auris Laxant arva sinus ; superat 56 tener omnibus humor; Inque novos soles 57 audent se germina tuto Credere; nee metuit surgentes pampinus Austros 58 , Aut actum coelo magnis Aquilonibus imbrem 59 ; Sed trudit gemmas , et frondes explicat omnes. Non alios 60 prima crescentis origine mundi llluxisse dies , aliumve habuisse tenorem Crediderim : ver illud erat, ver ma gnus agebat Orbis, et hibernis parcebant flatibus 61 Euri , Quum prim® lucem pecudes hausere , virumque Terrea progenies duris 62 caput extulit arvis, Immiss®que ferce silvis , et sidera coelo. Nee res hunc tener ® 63 possent perferre laborem. Si non tanta quies 64 iret frigusque caloremquc Inter, et excipcret 65 cceli indulgentia terras, [agros. Quod superest , qu®cumque premes 66 virgulta per Sparge fimo pingui , et multa memor occulc terra ; Aut lapidem bibulu . 67 aut squalentes infode conchas : J Inter enim labentur aqu® , tenuisque subibit Halitus, atque animos tollent 68 sata. Jamque reperti j 8;i '! 18 Iliems non patitur radices surculorum ( dc surculis etenim positis intelli- gendum semine jacto, ut supra not. 14) concre- scere cum terra eique affigi vel se afligere. Sed affigere quum non reperiatur usquam neutro sensu dictum , fortasse ita po- tius erit struen- dum :hiems/iorc patitur radicem affigere terrse se concretam gelu. — 49 Rubenti, ob flores quo? ver agit et ape- rit ; sicut in- fra IV, 306 • an- te veris adven- tum » exprimi- tur hisce : Ante novis rubeanl quam prata co- lon bus. — 50 Ci- conia, quam ser- pentes vorare constat. — 5l Hiemem hoc lo- co de zodiaci si- gnishiemalibus, quae Sol hiemis tempore intrat. — 52 Adeo indi- cat sententiam augeri et ampli- ficari iis quae se* quuntur. Nemo- ru intellige de cultis arboribus et plantis. — 53 Piuchra fictiode connubio Jovis vel Athens cum Terra apud Aischylum primum invenitur : unde duxit Lucretius II, 25 1 : pereunt imbres , ubi eos pater JEtlier In gremium ma- tris Terrai prxeipitavit ; et ex hoc Virgilius. — 54 Corpore Terrse. — 55 Certis diebus, inter aequinoctium vernum et solstilium. — 56 Abundat. — 57 In noros soles (in lumen ipsis novum) prodire et sc iis credere : brevitas virgiliana jam aliquoties observata. — 58 Vide not. 55 Eclogse II. — 59 Frigidum imbrem. — 60 Alios ac vernos dies. Lactantius : « Non erant, inquiunt, in principio mundi hiems et aestas, sed perpetua temperies et ver sequabile. » Quam aequabilitatem statim expritnit vox tenor. — 61 Id est : non fiabant ; ut jEn. I, 257 : parce metu , ne metue. — 62 Nondum cultu mitigatis. Terrea, quia primi homines e terra nati esse credebantur. — 63 Res tenerse , intellige novas frondes , gemmas , nova sata, etc. Laborem hunc, quern deinceps et diu experiuntur frigore, aestu , ven- ds, etc. — 64 lpsum ver dicil, tempus quietum et securum , intercedens inter fri- gora hiemis et calores testatis. — 65 Benigne tractaret , foveret dementia coeli. — 66 Quoscumque surculos deprimes, defiges in terra, plantabis. —67 Lapidem are- narium, velut pumicem. Infode cum surculis. Deinde tmpsis pro interlabentur enim. — 68 Poetice de vigore quo efflorescent. 8 '. l\ VIRGILI1 MARONIS t>9 Ad verbal m: flesuper. Alque non dictum pro aut , sed struen- dum : reperti suntqni saxo ur- gerent (surcu- los)et (qui) testa (urgerent). — 70 Adversus. — 7 1 lfoc, repete est munimen. Ca- nis, Sirius, sidus canicularitim di- erum. Hinlca, e pi the ton duc- tum ex eo quod verbo ( findit ) exprimitur , ut saepe upud po- etas. — 72 Ad extrema plan- ue, circa radi- eem. Sic et Ca- to, eadein voce usus : Circum capita addilo st ere us; circum capita sarrilo. — Is Inter ordi- nesvitium. Nam « ubi latissimo solo (Columella inquit) vitis am- plo incremento consurgit, more novalium terra transversis ad- versisque sulcis proscindatur. » -7 \ Turn (repe- le superest ) ap- lare cal . , etc. Quae vocatur po- ll at io et jit gut io vitium. — 75 Ita ut convenit apparare. — 76 Tabulata dicuntur rami ulmorum ita accisi , ut in iis quasi per tabulata {etoges ) vites gradatim altius altiusque ascendant. Post haec poeta praecipit de putatione sen pampinalione. — 7 7 Purum, neutro : per aerem ; ut in vacuum, supra not. 28. Laxis sive laxalis habenis, id est celeriter, meta- phora ab cquitatione petita. — 78 Ipsa , videlicet prima xtus ilia, id e6t tenerai Ironies. — 78 Per intervalla legendae sive decerpendae, ita ut magna pars reliu- quatur. — SO In ahum se sustulerint. Comas, frondes; brachia, ramulos e pam- pino protensos. — 81 Luxuriantes. — 82 Continendum , arcendum a vinea. — 83 Dmn tenera est adhuc et ignara atque impatiens rerum , quibuscum ei conlli- ctandum erit, noxiarum. Confer notam 63. — 84 Praeter. Indigna dicuntur qua? quis immerito patitur : proinde dura, saeva. — 85 « Uri ( inquit Macrobiu6) Gal- lica vox est, qua feri boves significantur. » Vulgo dicti bubali, liodieque Italis bufali, non confundendi cum uris illis Ilercyniae silvae, quos narrat Caesar. Se- quaces, quae sequi solent re6 sapore jucundas, bine vitibus insidiantes. — 86 Offi- ! ciunt, nocent, adjuncta petulanliae notione. Pascuntur earn (frondem) oves ; nam hoc casu solet Virgilius. — 87 Frigora concreta dicuntur per eum morem , quo poetae tanquam epitheta rebus tribuunt effectus earum , ut pallida mors , tarda i senectus, etc. : sic frigus, quod efficit ut ex humore pruina concrescat, ipsum dici- j tur concretum pruina .— 88 Saxissive cautibus collium. — 89 Veteres ludi eunt in proscenia ( sccnae partem anteriorem , in qttam prodibant actores) , id est , intro- Qui sa\o super 09 btque ingentis pondere lesly Urgerent : hoc effusos munimen ad 70 imbres; Hoc 71 , ubi liiulca siti findit Canis aestifer arva. Seminibus positis , superest diducere terrain Sappius ad capita 72 , et duros jactare bidentes; Aut presso exercere solum sub vomere, et ipsa Flectere luctantes inter vineta 73 juveneos; Turn 74 laves calamos, et rasa hastilia virga , Fraxineasque aptare 75 sudes, furcasque valentes , Viribus eniti quarum et contenmere centos Adsuescant, summasque sequi tabulata 70 per ulmos. Ac dtun prima novis adolescit frondibus atas , Parcendum tenevis; et dum se latus ad auras Palmes agit, laxis per purum 77 immissus habenis , Ipsa 78 acie nondum falcis tentanda , sed uncis Carpenda manibus frondes , interque legend* 79 . lnde ubi jam \ alidis amplexa stirpibus ulmos Exierint 80 , turn stringe comas, turn brachia tondc : Ante reformidant ferrum ; turn denique dura Exerce imperia , et ramos compesce fluentes 81 . Texenda sapes etiam , et pecus omne tenendum 8: -. Pracipue dum frons tenera imprudensqj 83 labor um : Cui, super 84 indignas hiemes solemque potentem , Silvestres uri 85 assidue capraque sequaces llludunt 86 ; pascuntur o\es avidaque juvenca. Frigora nec tantum cana concreta 87 pruina , Aut gravis ineumbens scopulis 88 arentibus astas , Quantum illi nocuere greges , durique venenum Dentis , et admorso signata in stirpe cicatrix. Non aliam ob culpam Bacclio caper omnibus aris Caditur, et veteres 89 ineunt proscenia ludi , (382-410) GEORGICON LIBER II. 85 Prsemiaque ingeniis pagos et compita circum 90 ! Thesidse posuere, atque inter pocula keti Mollibus in pratis unctos saluere per litres 91 . Nec non Ausonii 92 , Troja gens missa, coloni Versibns incomptis 93 liidunt risuque solnto , Oraque corticibus sumunt horrenda 94 cavatis, Et te , Bacclie, vocant per carmina laeta, tibiquc Oscilla 95 ex alta suspendunt mollia pinu. Hinc omnis largo pubescit 96 vinea foctu; Complentur vallesque cavse , saltusque profundi , Et quocumque dens circum caput egit 97 honestum. Ergo rite suuin Bacclio dicennis honorem 98 Carminibus patriis, lancesque" et liba feremus; Et ductus cornu stabit sacer hircus ad aram , Pinguiaque in verubus torrebimus exta colurnis 1 . Est etiam ille labor curandis vitibus alter, [nis Cui nunquam exliausti 2 satis est : namqt onine quotan- Terq* quaterque solum scindendum , glebaque versis 3 /E tern um frangenda bidentibus ; omne levandum Fronde nemus Redit agricolis labor actus 5 in orbcm, Atque in se sua per vestigia volvitur annus. Ac jam olim , seras posuit 6 quum vinea frondes , Frigidus et silvis Aquilo decussit honorem 7 , Jam turn acer curas venientem extendit in annum Rusticus, et curvo Saturni dente 8 relictam Persequitur vitem attondens, fingitque 9 putando. Primus humum fodito , primus devecta 10 cremalo Sarmenta , et vallos primus sub tecta referto ; Postremus metito. Bis vitibus ingruit umbra" ; ducunturin see- | narn ludi anti- j quitus instituii, ludi scenici , qui j TpcqwBia died , • ab tb 8'v], cant us, i et Tpct-ro?, ca- ! per , vel ob im- 1 inolatum eo fes- to caprnm , vel quia caper in praemium cede- bat poetae victo- ri ; etenimCar- j mine hie tra- gi co vilem cer- lavitobhircum , ut Iioratius ait. . — 90 Olim ruri post vindemiam j Dionysiis rurali- bus et Lenaeis (torcularium fe- sto) illi ludi a- gebantur a po- et is , qui pagos i circumibant et in compitis plan- stra pro scena statue bant. T/ie- sidx , Thesei filii et posteri, At- tici. — 91 Eo- rundem Diony- siorum ruralium ludus , dTxwXt- o.rsu.6^, dictus, ab aiTxdq, uter : quo saliebant li- no pede per li- tres, id est de- inceps in litres — . plures, inflates atque oleo unctos. Cadentes risus sequebatur. — 92 Coloni (id est homines ru- slici) Ausonii, Italici, ab antiquo nomine italiae, sed hie ob insequentem apposi- tionem de Latinis et Romanis intelligendum. — 93 Impolitis, rudibus. — 94 Per- sonas sive larvas prae^randes, e cortice factas. —95 Oscilla (larvulae) sunt imagun- culae caput Bacchi reierentes; mollia, contraclum ex mobilia, quae ex arboribus suspensa per auram hue atque illuc con verterentur : unde foecunditalis omen cam- pis quos aspiciebant oscilla. lie quibus multa apud Servium. — 96 Adolescit , flo- ret, exuberat. Complentur i'cetu, ubere fructu.— 97 Circumegit et convertit caput oscillo expressum. Iionestum, fonnosum. — 98 Laudes debilas. — 99 Lances quae saturse vocantur, variarum frugum primitiis onustas. — l Colurnis per meta- Ihesin pro corulnis , quod insuavToris soni : ex corulo vel corylo factis. — 2 ■> Exhuusti, exhaustionis, finitionis ; quod quia asperum visum est, ait exliau- sti. » Serv. Labor qui nunquam satis exhauriri potest. — 3 Bidentibus inversis, ita ut utaris aversa parte bidentis sive tergo, quod dentes non liabet. — 4 Nemus de | vinea , frondibus quasi exoneranda , putanda. — 5 Labor peractus redit, mox de- nuo agendus, ut in orbe revolvimur in eundem locum ; quod statim disertius ex- : ponit. Annus , id est annua opera, quasi sua semper vestigia legens, circuloinse • ipse agitur et usque redintegratur. — 6 Deposuit , amisit. — 7 Decus, ornatum.de frondibus. — 8 Falce, quam gestans ab artificibns fingebatur Saturnus. Relictam, frondibus jam nudatam. — 9 Format, talemefficit quails esse debet. — 10 Resecta ; et ex vinea ablata, ut supra v. 207 : unde silvam ( caesam) devexit arator. Valli sunt pedamenta, quibus vites alligatae fuerant. — 11 Igitur bis in annopampinan- i dnm , vere et autumno. \ - - - 1 Sfi P. VIRG1LII MAROMS (Hi-tU | 1 2 igiiur bis est jj| s se nretem densis obdiicunt sentibus herb* 12 : i 3 Laudato , ut j Durus uterque labor. Laudato' 3 ingentia rura . Hesiodus v. 6U Exiguum colito. Nec non etiam aspera rusci r * que verbumho- ^ lnnna per silvam , et ripis flurialis arundo nestam rccusa- Cseditur , incultique exercet 15 cura salicti. Iid" e ut alias^e- Jam rinctse vites; jam falcem arbusta 16 reponunt ; nigue (sc. facis)! jam canit effectos extremus 17 vinitor antes : SimcommeS Sollicitanda 18 tamen tellus, pulvisque morendus 19 , i t columella : Et jam maturis metuendus Juppiter 20 uvis. qutnnifnus Contra non ulla est oleis eultura ; neque ilia- reddat magnus Procurvam exspectant falcem rastrosque tenaces 21 , agcr non recte Q uum semel haeserunt 22 arris, aurasque tulernnl ; : C gustus qua eximie Ipsa satis 23 tellus , quum dente recluditur unco , ( repete cult us). Sufficit humorem , et gravidas , quum vomere , fruges. son* sive* h°oux. HOc 2 * pinguem et placitam Paei nutritor olivam. supple csedun- Poma 25 quocf , ut primum truncos sensere ralcntes quibus d aiiigen- Et vires habuere suas , ad sidera raptim tur vites etarbu- Vi propria nituntur, opisquc baud indiga nostra*. sta. — i s Excr- \ ec minus interea foetu nemus omne 26 grarescit . cel vjnitorem ; . ... . , nam coiiigend* Sangumeisque mculta rubent ariaria 3 ' baccis. dend^efm^sa Tondentur cytisi; taedas silva alta ministrat, i ices, per se in- Paseunturque 28 ignes nocturni et lumina fundunt. cults;, sine culm Et 29 dubitant homines serere atrp impendere cura nil ^jTbustulam Quid major a sequar 30 ? Salices , humilesque genest.r , putata , falcem Aut illse pecori frondem , aut pastoribus umbras m?e”v?nitorem Sufficiunt » sscpemque satis et pabula melli 31 . sinunt reponere Et jurat undantem buxo spectare Cytorum 32 , falcem. — i7 iVarrciseque 33 picis lucos : jurat arra ridere Extremus diet- „ - ' . , . ... . . -• tur ut ad extre- Non rastris hommum , non ulli obnoxia curse ’C mos fines vine* ip sgp Caucasio steriles in rertice silrse , putfndoet vin- 1 Quas animosi Euri assidue franguntque feruntque 35 . ' ciendo. Effect i [ » ; . J antes , ordines vitium quasi elaborati , quibus adliibendus labor jam est perfe- ctus et ad finem adductus — 18 Iterum tamen fodienda. — 18 Quae vocatur pul - reratio.— 20 Aer, cceli temperies. — 21 Tenaces, quia telluri immissi glebas secum trahunt. Sic fere Servius ; sea melius alii : assiduos rastros, assiduum eorum usum, qualem vites requirunt. — 22 E seminario transplantatae radices fixerunt in agro. Auras, ventos. — 23 Dativus : arboribus, oleis. Dente unco, bidente. Post vomere repetas recluditur. Nam arabantur oliveta. — 21 Propterea. Nutri- tor antique dictum pro : nutrito, ut docet Priscianus. Oliva notum insigne pads; vide ASn. VIII, 1 16. — 25 Poma liic de arboribus, quae vulgo pomi, ut coma vidimus v. 31 pro corni. — 26 Silvestres arbores. — 27 « Secreta nemorum, quae aves fre- quentant. Baccas autem rubras, accipimus poma silvestria. » Sere. — 28 Dici po- terat : tadas, unde pascuntur ignes ; sed poeta liberum esse maluit alterum mem- brum. — 29 In talibus eadem vocula nos quoque utimur cum vi. Similis versus JEn. VI, 807. — 30 Persequar, enumerem. Quid majores arbores recenseam , quum etiam minores suum habeant usum? quern jam exponit. Genesis, v. initio n. 12. — 31 Apibusin mel. — 32 Montis Paphlagoniae nomen, ad PontumEuxinum, buxo abundantis. 33 Nuryx sive Narycium, Locrorum Opuntiorum oppidum ; unde olim deducta colonia Locros in Bruttiorum agro condidit. Celebrabatur pix Bruttia, quam poeta indicat doctius. Area, nimirum silvisconsita. — 34 « Non debitricia . nihil labori nostro debentia. » Sere. — 35 Differunt, deenssos ramulos i i ! (4 i 2-ib‘o) GE0RG1C0N LIBER II. 1 87 ] \ Dant alios alia; foetus 36 , dant utile lignum , | Navigiis pinos , domibus cedrumque cupressosquc. Mine 37 radios trivere rotis , hinc tympana plaustris Agricola; , et pandas ratibus posuere carinas. Viminibus salices fcecunda*, frond ibus 38 ulmi ; At rnyrtus validis bastilibus et bona 38 bello Cornus; Iturseos 4 ® ta\i torquentur in arcus. \ Nee 41 tilia; heves aut torno rasile buxum Non formam aceipiunt ferroque cavantur acuto; Nee non et torrentem undain levis innatat alnus Missa Pado ; nee non et apes examina condunt Corticibusque cavis 43 vitiosaeque iiicis alveo. Quid memorandum aeque Bacchei'a dona 44 tulerunt ? Bacchus et ad culpam eausas dedit ; ille furentes Centauros 45 leto domuit , Rhoetumque Pholuinque , Et magno Hylaeum Lapithis cratere minantem. 0 fortunatos nimium , sua si bona norint , Vgricolas! quibus ipsa 48 , procul discordibus armis, Pundit humo facilem victuin justissima 47 tellus. Si non ingentem foribus domus alta superbis 48 Mane salutantum 49 totis vomit aedibus undam; Nec varios inhiant 50 pulchra testudine posies , ’ IUusasque auro 51 vestes, Ephyreiaque aera 5 ' 2 ; Alba neque Assyrio 53 fucatur lana veneno, i!*!’— ■’-•r ■ ■ ^ , -- . ■- -1-- UI. n I JUIlge | nec non tilice, eliam tiliae et buxum tornarl et ecalpi possunt. — i 2 Yidep. 57, u. 42, J [nnalo cum accusative saepius apud Virgilium. Missa Pado (dalivus) . de navalibus | missa in Padum. — 4 3 Varro : Optimx alvi sunt corticex. — 4 4 Vites quid nobis , praestant quod cum his arborum usibus variis comparari possit? Nihilominus assi- t dua cura coluntur vites , negliguntur arbores utilissimct* , propemodum sponte i nascentesl Quam negligentiam quo gravius accuset , poeta subjicii ingentia mala ; quae attulit vinum tarn studiose cultum. — 45 Centauros ebrietate in furorem . ; actos et cum Lapithis immaniter pugnantes in nuptiis Piritlioi cum Ilippoda- ; mia : narrat Ovidius, Metamorph. XII. 210 seqq. Verum a spectaculo tarn foedo poeta vultum cito avertit ad iusticae vitae felieitatem, quam eximie pingit. — it} Sponte, lubens volensque furnlit humo, alfluentem et copiosiun preebet ex hu- mo victuin , qui facile paratur. Atque ipsis diis tribuitur facilis vita , apud Ho- merum : Qio\ pita vWOvtec. — 47 Justissima, quippe quae creditum ( semen) cum foenore reddere solet. — 4 8 Ut apud Iloratium superba civium polentiorum limi- na. Foribus junge cum vomit ; additum pneterea totis xdibus indicat multitudi- \ item salutantium, quibus tone aedes implentur. De qua memorabilis locus Senecae i [de Benef. VI, 3i) : « Ad quemcumque istorum veneris, quorum salutatio ur- ; bein concutit, scito , etiamsi animadverteris obsessos ingenti frequentia vicos, et commeantium in utramque partem catervis itinera compressa, tamen venire te in locum hominilnis plenum , amicis vacuum. > — 4;i Primo mane, nonnunquam ante ortam auroram, clientes patronos suos salutatum Ibant. — 50 Non cupiunt agricolae habere postes sive lores domnum variegatos opere testudineo. Iloratius : Cur imideiulis posiibus... moliav atrium ? — 5! Vestes stragulas quibus illusion est aurum , id est auro pictas ( brodes en or ) : ludere autem dicitur de artilicibus ; animo suo et imagination! indulgentibus et fingentibus qu;e placeant. — 52 Vasa ex aere Corintlno, quod in summo pretio habebalur : ab Ephyra, antiquo nomine ! Corinthi. — 53 Assyrius saepe apud poetas dictum pro Syrius ; Syria rursus com- : plectebatur Phoenicen : ut Assyrium venerium sit purpura Phoenicia. « Veneni J autem nomine ( inquit Gaius jurisconsultus ) omne continetur, quod adhibituin ejus naturam, cui est adhibituin, mutat ; quod Creed hrysi , Thessa- lian fluvii , ri- pas Apollo bo- ves Admeii re- gis paverat, quse satis nota fabula est. Vos, repete canemus. — " Montis Arcadiae, qui Pani deo sacer ; confer Eel. X, ». 13. — 4 Otiosas. Pleraque materies car- minum ab aliis jam praeoccupata est. — 5 Mvcenanim regem, qui Ilerculi duode- cim labores imperavit. — (» « Itlaiulatus ( inquit A. Gellius) est quasi illaudabilis et innominabilis, qui neque menlione aut memoria ulla dignus, neque unquam memorandus est • , llomero O'jz ovopourro; , crudelissimus ille rex /Egypti , Ne- ptuni filius, qui advenas omnes mactabat. — 7 Vide Eel. VI, not. 43. Cui , a quo, et dicere, canere, poelis in frequenli usu. Debts insula vaga ante partum Latonae. - s Hippodame vel Ilippodamia, OEnomai regis Pisae in Elide filia. Pelopem Tan- talus pater diis epulandum apposuerat : quo animadverso Jupiter eum vitae re- stitnit et humcrum, ,j — " n — — '*“*■ ” J Cerere absumptum, ex ebore refecit; vid. Ovid. Meta- morpll. VI, 403-41 1. Idem Pelops. acer equis, quadrigis certavit cum OEnomao et victor duxit Hippodamiam. — y VeterU Ennii hemistichittm : volito vim' per ora virum. Victor, « effector propositi et voti. » Sere. — 10 Mantuam. Sensus : primus ego Mantuanorum cro poeta. — II A vertice Aonio, monte Helicone inBceotia; j vide not. 63 Eclogae VI. — 12 Idume sive Idumaea, regio meridionalis Palaestinap, i et tota Palaestina palmis abundat. — 13 Prope sive ad aquam, Mincinm; vide j Eel. VII, 12 sq., not. ii, et Eel. I, not. 47. Qui victores ex ludis sollemnibus j palmas referebant in patriam, smpe aram, sacellum , templum ponebanldeo , cu- ! GEORG I CON LIBER III. (15-32) Mincius et tenera praetexit arundine ripas. In medio mihi Caesar 14 erit, templumque tenebit. llli 15 victor ego et Tyrio conspectus in ostro Centum quadrijugos agitabo ad flumina 16 currus ; Cuncta 17 mihi , Alpheum linquens lucosq* Molorchi , Cursibus et crudo 18 decernet Graecia caestu : Ipse , caput tonsae foliis ornatus olivae , Dona 19 feram. Jam 20 nunc sollemnes ducere pompas Ad delubra juvat , caesosque videre juvencos ; Vel 21 scena ut versis discedat frontibus, utque Purpurea intext i tollant 22 aulaca Britanni. In foribus 23 pugnam ex auro solidoque eleplianto Gangaridum 24 faciam , victorisque arma Quirini : Atque hie 25 undantem bello magnumque fluentem Nilum , ac navali 26 surgentes aere columnas : Addam urbes Asiae domitas, pulsumque Niphaten 27 , Fidentemque fuga 28 Parthuin versisque sagittis , Et duo rapta manu diverso 29 ex hoste tropaea , sidebant. — 16 In campis quos Mincius perlabilur. Centenarius autem numerus frequens in rebus $acris,ad quas pertinent cerlamina sollemnia. — 1 7 Construe: cuncta Graecia decernet mihi , in meis ludis decertabit , relinquens suos ludos Olympiacos et Nemeaeos. Alpheus tluvius Olympiam praeterlabitur. Molorchus pastor olim Ilerculem liospitio excepisse fertur, quum interempto leone Nemeaeo ludos Nemeaeos vel institueret vel instauraret : liinc poeta luenm, in quo Nemeaea celebrabantur, illins nomine indicat. — IS Caestu e corio crudo facto. — 19 Dona diis feram, sacra faciam. Sacrilicantes autem oleagineam coronam gestabant , quod etiamnum cernitur in anaglyphis. Tonsae, <• comptae, minutis foliis compo- sitae ( post detonsa sive decerpta majora folia ). » Sere. — 20 Sensus : Jam nunc inire ludos juvat. Solebant autem , antequam ludi Circenses inirentur, deorunt signa ex Capitolio ferelris in Circum deferri pompd sotlemni. — 21 Vel videre ut (quomodo) scena vertatur ad ostendendas binas partes oppositas. Loquitur de iudis scenicis , agendis in scena versutili , quae primum anticam partem Bive frontem exhibet ; deinde, ubi procedente fabula mutatio loci fit necessaria , ma- cliina convertitur, ut haec scena discedat et pars postica, frons nova, spectatori- bus obvertatur. — 22 Peracto ludo scenico aulaeum non, ut apud nos, demitteba- tur, sed sursum tollebalur, in ima parte, non in superiore fixum. Intextae autem erant aulaeis imagines populorum devictorum , vel quos Romani pro devictis ha- bebant, ut Britannos, qui turn ab Augusto per legatos pacem petiverant. Hae ima- gines, dum tollebatur aulaeum, sensim in conspectum venientes et sese erigentes , ipsae tollere aulaeum videbantur; ita grapbice dictum tollant Britanni, quocum confer Ovidianos versus i n Metamorph. Ill, ti 1-114. — 23 In foribus templi in Augusti honorem condendi. Elephanto, e bore. — 24 Gangaridarum , gentis In- dicae ad ostia Gaugis fluvii : quo nomine, extremorum uno, in universum Orientis populos indicat , ut II , 172, n. 37, nomine Indorum. Quirinum vero appellat Au- gustum tanquam Romulum alteram alterumque Urbis conditorem : nomen ab Senatu ei oblatum. — 25 Atque hie , nimirum in altera forium parte, in altera valva , faciam Nilum undantem bello, quippe in quo Antonius et Cleopatra acre bellum parabant. Magnum fluentem graeco more dictum, zoXuv peovxa, magna aquanim copia proQuentem. — 2G dire ex aereis rostris navium in illo bello captarum , « quibus conflatis quattuor effecil columnas , quae postea a Domitiano in Capitolio sunt locatae. » Sere. Alii vero seboliastae intelligunt columnas rostra - tas, rostris ornatas. — 27 Nipbates , mons Armeniae, ad Armenios significandos. — 28 Satis notum strategema Parthorum, qui , simulata primum fuga, bostem incaute sequentem subito versi sagittis obruebant. — 29 Ex hoste dieerso , ex ho- stibus diversas , id est oppositas, contrarias orbis partes incolentibus , Orientem et Occident em. jus numini pixi- pitio tribuebant victoriam suarn. Ejusmodi nunc bonorem Virgi- lius vovet Cae- sari Augusto. — 1 4 Statua Caesa- ris. — 15 In il- lius bonorem e- go victor , qu i carminis pal- mam et gloriam in patriam re- tulerim, ludos curnles edam , in quibus cen- tum quadrigaj mittentur. Ipse poeta ludisprae- sidebit purpu- rea veste con- spicuus : intelli- gitur toga prae- texta,qua induti magistratus Ro- P. VI RG I LI I MARONIS (33-52) est° e tnum^in- i B * S( I ue triumphatas 30 utroque ab litore gentes. tum, bis in tri- ! Stabunt et Parii 31 lapides, spirantia signa , umpho ductus. Assaraci 32 proles, demissaeque ab Jove gentis pud'Livbim ) di- ! Nomina, Trosq? parens, et Trojae Cynthius 33 auctor. cebat : Ego non Invidia 34 infelix Furias amnemque severum Yroque^litore 0- Eoc - vti metuef > tortosque Ixionis angues 35 ceani teiiurem Immanemque rotain, et non exsuperabile 36 saxiun. ta^erocciden- Interea37 Dryadum silvas saltusque sequamiir tali; ntcre utri- Intactos 38 , tua , Maecenas, baud tnollia jussa. orient i lls^oc ’ Te s * ne39 n * 1 altum m ens inchoat. En age, segues ddentai'is e uin* R um P e moras : vocat ingenti clamore Cithaeron 40 , victoriae ex u- Taygetiq* 41 canes, domitrixq? Epidaurus 42 equormn ; porl'itlelTcn.Tn Et vox assensu 4 - 3 nemorum ingeminata remugit. oriente’ Amo- Mox tamen ardentes accingar 44 dicere pugnas Caesaris, et nomen fama tot ferre per annos , Tithoni prima quot 45 abest ab origine Caesar. Seu quis, Olympiacae miratus 4fa ‘ praemia palm re , Pascit equos , seu quis fortes ad aratra juvencos , Corpora praecipue matruni legat 47 . Optima ton ae Forma bovis, cui turpe 48 caput , cui pluriina cervix, | niusprofligatus, ' inde Parthorum ! quasi deditio , • qui signa olim Romanis crept a j ultro reddide- 1 rant ; et in Oc- cidente, Canta- bri Ilispaniae po- pnlus, pi innun \ victi , deinde rebelles per novam expeditioncm plane domiti ; fortasse etiam Rri- ' tanni intelliguntur, armormn Romanorum terrore solo perculsi et pacem pe- tentes. — 31 Statuae ex Pario marmore fictae. Spirantia, quasi viventia, lieroas illos tanquam viventes exprimentia. — 32 Assaracus , filius Trois , qui ipse ex Dardano Jovis filio ortus. Ab his per Ascanium sive Iultnn Ainea nalum gens Ju- lia, in quam adoptatus erat Octavianus, originern sitam derivabat. — 33 Apollo ad Cynthi niontis radices in Delo natus, qui cum Neptuno muros Trojanae ar- cis condidit (v. i, 502 , n. 42), eo minus bic praeteriri poterat, quod August! deus tutelar is atquc adeo pater esse credebatur. — 34 In eodem templo Invidia (picta potius quam ficta) ponetur in Tartarum proturbata : quo symbolo indican- tur adversariorurn in Augustum odia et civiles improborum homirium tumultus, quibus compressis nunc justae vindictae et supplied terror imminet. Notum est l'lirias habitare Tartarum, in quo fluvius Cccytus ( jcioxuxtf; , ejulalus) , ad quern severe vindicatin’ in noxics. — 35 Angues , » quibus religatusad rotam est, post- quam illicitos Junonis petivit amplexus. « Sere. — 36 Saxum quod Sisyphus supe- rare non potest, ob insitam quippe vim elabendi et de vertice montis decurrendi luctam et laborem usque renovans volventi. — 37 Interea, dum adveniet tempos condendi liujus templi, persequar carmen rusticum. — 38 Intactos, quod nullus Romanorum poeta ante Virgilium hoc argumentum attigerat. Cui sententiae, more Graecis usitatiore , additur appositio : quae sunt tua jussa non facilia perfectu, rein difficilem imponentia. — 30 Sine te. lgitur ades mild. Verum sequentibus ipse se poeta alloquitur et instigat. — 4 0 Bceotiae mons, et Bacchi orgiis sacris et pascuis uberibus celeber. —4 1 Taygetus, Laconiae mons (v. I!, 4 88, n. 73), in quoSpartana juventus venationi vacabat. Canum quoque venaticorum, quos Laconia ferebat praestantissimos , curam poeta exponet v. 4 04 seqq. — 4 2 Argolidis oppidnm , ad Saronicum sinum, ecjujs nobile ; jam Ilomero Argolis est hcirdooTO?. — i'SAssensu nemorum , pulchre dictum de voce a nemoribus reddita et repercussa , de vocis . imagine, quomodo Latini dicunt rf/w. — 4 4 Me parabo ad dicendas, dicere ag- grediar. Promittit poema epicum in honorem Augusti , fortasse ipsam ALneidem, in qua laus ejus non raro celebrata. — 4 5 Ouot annis ipse Cxsar abest a prima origine gentis Juliae; vide not. 32. Tithonus, Aurorae maritus ( I, 44 7),Laome- dontis filius sive (ut alii) frater ex Troe proavo. — 46 Mirari non raro est studio alicujus rei captum earn persequi, studere alicui rei. Miratus, ut alia similia , praesentis signifieatione. — 47 Matres eligat , formam corporis spectans. Torvx , qme sit torvis oculis. — 4 8 Nonpulchrum, non decorum concinnitate partium : (53-83) GEORGI CON LIBER II T. 95 ; Et crurum terms a mento palearia pendent ; requintur emm I , . Irons lata , et ea j Turn longo nullus lateri modus ; omnia magna , qu * subsunt re- j Pes etiam ; et camuris 50 hirttc sub cornibus aures. ducta - Piuri- : Ncc mihi displiceat 51 maculis insignis et albo ; crassa."— * 4 9 * sit Aut juga detractans 52 , interdumque aspera cornu 53 , ei latus perlon- Et faciem tauro propior ; quaeque ardua tota , Et gradiens ima verrit vestigia cauda. iEtas Lucinam justosque pati 54 hymenseos Desinit ante decern , post quattuor incipit annos • Cetera nec fceturae habilis, nec fortis aratris. i lnterea , superat 55 gregibus dum laeta juventas, j Solve 50 mares; mitte in venerem pecuaria primus, j Atque aliam ex alia generando suffice 5 * prolem. Optima quatque 58 dies miseris mortalibus ae\ i Prima fugit : subeunt morbi , tristisque senectus , Et labor 59 , et durae rapit inclementia mortis. Semper erunt quarum 60 mutari corpora malis : i Semper enim refice 61 ; ac , ne post 62 amissa requira Anteveni , et sobolem armento sortire 6 ' 3 quotannis. I Nec non et pecori est idem delectus equino. : Tu modo, quos 64 in spem statuis submittere gentis ] Praecipuum jam inde a teneris impende laborem. j Continuo 65 pecoris generosi pullus in arvis | Altius ingreditur, et mollia 66 crura reponit; Primus et ire viam et fluvios tentare minaces j Audet, et ignoto sese committere ponti 67 , 1 Nec vanos horret strepitus. llli ardua cervix , ; Vrgutumque 08 caput, brevis ah us, obesaque terga ; Luxuriatque 69 toris animosum pectus. Honesti ■ Spadices 70 , glaucique; color deter rimus d Ibis | Et gilvo 71 . Turn, si qua sonum procul arma dedere ] agricolae recte posita primo loco. I)e prcsodia vide not. 5 1 Eclogae VI. — 55 Dum abunde est, abundat juventas vaccisihOc enim significat gregibus, ut Eel. VII, 7, caper est vir gregis ; nam longe maxima parte gregesconstantfeminis pecudibus. - 56 Solve , liberos dimitte ad ineundum. Pecuaria, greges pecudum , pecora. Pri- mus , prompte, ante vicinos , ut II, 408, et proxime prima fugit , cito fugit. — 57 Substitue. — 58 Omnis dies optima aevi. cle juventutc dictum. Dies feminine collectivum est. — 5!) -lErumnosa et difficilis vita, mala vitae. — 60 Matres pa- riim idone;v, quas cum aliis permutari pra-stet. — 61 Semper enim reliciendie sunt, ideoque refice , novas in earum locum substitue. — 62 Adverbium. Ne po- stea cum desiderio sentias damnum. — 63 Quotannis clige ex nova sobole aptas qu;c admit tantur armento ad foeturam. — 64 Laborem impende iis quos etc. Submittere, sufficere, substituere equis adrnissariis quos dicas emeritis. Gentis, gregis; conf. not. 1 6 Eclogae 1. — 65 Statim ex incessli patet generositas pulli. — 66 Mobilia (ut 11, 389, n. 95), quae facile flectuntur, non rigida. Reponit liumi ante sublata. — ,61 Nam pontes transire reformidant equi segniores. — 68 Caput con- cinnum et vividum, breve, noti magnum. — 69 Late abundat, sive, ut ait Colu- mella, <■ latum et musculorum toris numerosum pectus. » Honesti, in lion ore lia- bentur. — 7 0 Spadicis palmse colore, subrutili, p’ostea phesniciati dicti , Yarroni badii , uncle nostrum bai. Gland , eubcocrulei. — 71 Nobis. Isabelle gum, value por- rectiim. — 50 Camura cornua sunt introrsum con versa. Di- versis cornibus boves diceban- tur patuli.— 51 Sed potius val- de placeat : hoc enim exprimi- tur. Maculis in- signis et albo , divisim dictum pro maculis al- bis\ in nigro ru- fove corpore) , sicut pateris li- S, barnus et auro , etc. — 52 Anti- que pro delre~ clans. — 53 Cor- nu petens, pe- luica. Faciem , liellenismo di- ctum pro facie ; conf. not. 54 La- doga I. — 54 Poetice expri- mitur setas pa- | tiendi admissu- rara et partum , satis ad haec ma- ’ ; tura. Temporis : quidem ordo in- \ versus est ( Lit - cilia ante f/y- » ;/tena?05),sed res 06 1*. YIRGILII MAItONlS 72 Non potest, j Stare loco nescit 72 , micat auribus, et tremit artus, ^vo uriiibus tl \\- | Lollectumque 73 fr emeus volvit sub naribus ignem. Io hetlenismo , Densa juba , et dextro jaetata recumbit in armo ; ^imus — 73 j!~ I duplex’* agitur per lumbos spina; cavatque S U , S id est fee- Tellurem et solido graviter sonat ungula cornu, ventem anheli- Talis Amyclsei 75 domitus Pollucis habenis acds *anhnMn- Cyllarus , et , quorum Graii meminere poetic , dicem.intuscoj- Martis equi bijuges , ct magni currus Achilli 76 . ; inde^rumpen- Talis et iP se jubam cervice effudit equina tem : sic dicitur Conjugis adventu pernix Saturnus 77 , et altum colli gere iram , Pelion hinnitu fugiens implevit acuto. [annis quaesensim sub- Hunc quoque , ubi aut morbo grav is , aut jam segnior oiiuntur usque Deficit, abde domo 78 , ne'e turpi ignosce senectse : j gis cju ™ "sentian - frigid us in venerem senior, frustraque laborem ; fur et emicent. Ingratu trahit 7a ; et, si quando ad preelia ventii est . i duplic£ >n ffpec? L t quondam in stipulis 80 magnus sine viribus ignis , j cm videnti aut lncassum furit 81 . Ergo animos aevumque liolabis sensum tangenti p raec j[p Ue . hi nc alias artes 82 , prolemque parentum , erassa, in medio Lt quis cuiquc dolor victo , qua; gloria palmae. pauilum subsi- ]y 0 nne vides, quum 83 prcecipiti certamine campum dens. Per lum- . ... . Ki bos, per dor- Corripuerc , ruuntque eflusi carcere 8 * currus , sum inter lum- Quum spes arrectae juvenum 85 , exsultantiacp liaurit cisnati Amyciis* Lorda pavor pulsans ? illi instant 86 verbere torto . urbe Laconia* ’ Et proiii dant 87 lora ; volat v i fervidus axis : Tyndarus ese pa- -Laniqiie bumiles, jamque elati sublime 88 videntur ter Led*’, ina- Aera per vacuum ferri , atque assurgere in auras ; tris Dioscuro- \ ec mora , ncc requies : at fulvte nimbus arena; poetas Castor Tollitur ; humescunt spunns flatuque sequentum 81 : tzTcdoaixoi; , seu Tantus amor laud urn , tantie est victoria cura; ! mr, 0 insidet 0 Cyl- Primus Erichthonius 90 currus et quattuor ausus laro , a Neptuno ■ — dato.— 76 Genitivus a forma dorica ’A/ tXXr^. Virgilius rcspicit llomerum, Iliad. (J. 1 19; II, 143 seqq. — 77 « Dum cum a'mata Philyra (Oceani filia) coiret, Opis ejus uxor advenit : cujus prsesentiam veritus, se in equum convertit. Exinde natus es| Chiron, dimidia parte homo, dimidia equus. » Sere. Pelion , montem Thessali* equis clarae. — 78 Ab armentis rernovens, et ignosce senectuti non turpi. — 79 Laborem veneris non jam tantuin, quantum juniori, gratum trahit , lente, non alacriter perficit. Pronlia de eadem venere dictum. — 80 Quae, desectis ari- stis, exuruntur in agris. Quondam et ohm de rebus quae fieri solent , quas • poetae narrare malunt ut rem geslam. — 81 Verbum in re venerea usitatum. To- i tus hie locus et dicendi et numerorum arte maxime admirabilis. — 82 Virtutes equi, generositatem et laudis sensum cupidinemque. Prolem parentum dicit ! quod nobis est race, genus a parentibus electis i>er prolem descendens. --- 83 Nonne vides eos , quum etc., idem quod : N'onne vides ut vel quomodo corri- piant sive corripientes etc. Corripere sive rapere campum dicuntur qui rapi- dUsime pereurrunt. — 81 Carceribus, vide in fine libri 1, not. 3. — 85 Qui auri- gantur. Eorum corda , vehementi motu salientia, metus ne vincantur pulsat ex- oitata palpitatione et liaurit, exhaunt, vacua reddit sanguine, cujus liberum meatuin intertui bat : unde pavor, metus exsanguis apud )>oetas. — 86 Instant equis, eosimpellunt fiagello. — 87 Laxant hnbenas. Fi, magno impetu. — 88 Ad- verbialiter, ut in Ecloga IX , versu 29. — 89 Tam prope accesserunt et urgent ! — 90 Antiquus rex Athenarum , successor Amphiclyonis ; quern tabula draco- (Ilf-142) GEORGI CON LIBER III. Jungere equos, rapid usque rotis insistere victor. Frena Pelethronii 91 Lapithae gyrosque dedere Impositi dorso , atque equitem docuere sub armis Insult a re 92 solo, et gressus glomerare superbos. Equus uterque labor 93 ; a'que jiivencmque magistri Exquirurit, calidumque animis et cursibus acrem , Quamvis ssepe fuga versos ille 9i egerit liostes, Et patriam fcpirum 95 referat, fortesque Mycenas , Nept unique ipsa 1 "’ deducat origine gentem. His animadversis instant 97 sub tempos, et orirncs Impendent curas denso distendere pingui 98 Quem legere dueem et peeori dixefe" marituin ; Florentesque 1 secant herbas, fluviosque ministrant , Farraque, ne blando nequeat superesse 2 labori , Jnvalidique patrum referant jejunia nati. Ipsa 3 autem macie tenuant armenta volentes; Atque ubi concubitiis primos 1 jam nota voluptas Sollicitat, frondesque negant, et fontibus arcent ; Ssepe etiam cursu qua ti tint 5 et sole fatigant, Quum graviter tunsis gemit area 6 frugibus, et qmmt Surgcntem ad Zepliyrum paleae jactantur inanes. Hoe faciunt , nimio ne luxu obtunsior uses Sit genitali arvo 7 , et sulcos oblimct inertes ; Sed rapiat sitiens venereiii interiusque recondat. Rursus cura patrum cadere 8 , et succcdere matrum lncipit. Exact is gravidse quum meusibus errant 9 , Aon illas gravibus quisquam juga ducere plaustris, Non saltu superare viam sit passes, et 10 acri Carpcrc prata fuga , fluviosque innarc rapaccs. nis sive anguis pedibus fingit : - quam pedum foeuitatem ut te- geret, junctis e- quis , usus est ciimi. » Scry. Qnadrigas inve- nisse iisque in Minerva; festo decertasse par- ratin'. — !M La- pithae liabitan- tes in Pelethro- nio saltu montis Pelii (vide not. 77). Apud I’li- nium VII , 50 , nomine Pele- fhronius est vir qui frenos stra- taque equbrum invenerit. De- ft ere, tradidere, docuere gyros, quomodo in gy- rnm sive orbem flectendus sit e- quus a sessore. — 02 IJaec e> qui sunt, quanquam de equite dixit poeta , libertate eadem qua IIo- ratius in Epoft. XVI, 12: Ur bent (urbisdestructse solum ) EQUES sonantc verbe- rabit ungula. IN qui glomerant gressus, « quan- rlo crura antc- riora redueunt et hi crcum replicant , dum posleriora tenduntur. » — 03 Uterque tabor , et curs us sub auriga vel equile , quem modo descripsit , et admissurae, ad quam post breve episodium poeta redit. JEque, ad utrumque laborem aequal.ter magistri pecoris exquirunt equum juvenem. — 0 ) Itle, equus alter nunc senior. Fuga ipsis illata ; vulgo : in fugam versos. — o 5 Vide 1 , 5!), n. Cl, Mycenae, Aga- memnonis regia, antiquaurbs Argolidis, de qua vide supra not. 4 2. — 06 Atque adeo genus deducat ab origine Nepluni , id est ex N'eptuno, a Keptnno tanquam primo generis auctore, sicut celebratissimus Adiasti equus Arion, ex Neptuno et Cerere in equos conversis prognatus. — 97 Instant magistri pecoris, attenti et diligentes sunt appropinquante tempore admissurae. — 98 Pingtte est substan- tivum : pinguedine (lensa, « non laxa, quod quibusdam potionibus per fraudem agasones facere consueverunt. » Sere. — 99 Designavere. — i Nitentes et succi plenas. Flavins', potum aquae vivee. — 2 I't possit sufficere. Deinde supple neve referant, in se ostendaiit, repfsesentent. 3 Post ilia : Quem legere dueem pecop.i, poeta pergit: Ipsa autem armenta, pecus ipsum , lemmas (supra not. 53), magbtri data opera extenuant. — 4 Ubi primos pro vulgari ubi primitm , sirmil ac. Uoluptas , vide not. 63 Eclogee II. — 5 Agitant, conficiunt. — 6 Vide I, 298. Gemit utde re animata : pressa laborat. — 7 Ne partes genita'es per obesitatem nimis obtusae sint ad usum. Arvum, sulci materni , greeds poetis solita meta- pbora. Oblimet , quasi limo obducat atque ita nddat inertes. — 8 Omitti, negligi incipit. — 9 Laborum immunes vaganlur. Tunc ne sinantur ducere sive trahere juga ad movenda plaustra gravia :sic intellige dativum pluustri s .— 10 Pxepete non 13 .98 P. VIRGILU MARtENlS 1 18-177 sit pus sus , ut prata pervagen- tur celeri cur- su ; nonsinendae sunt cito curre- re. Notus usus verbi carpere de spatiis per- inetiendis, sicut carpoviam,?. tc. Innat e, vide 11, 451 , n. 42. — 11 Patentibus et a- pertis , ubi saxa nulla neque alia obstacula. Pas- cunt eas pastu- res. Plena 11 u - rnina , ne nimis inclinentur ad potum , ut Ser- vius observat. — 12 Longe ex- tendable umbra quam profundi t saxum. — 13 Si- larus , Lucanite fluvius, qui nunc Selo , juxtaque eum mons Al- burnus. Infra , volitans est pro substantive, ut volantes IV, iG, deapibus. — H Oirrxpo^ , etiain tabanus dictus , unde nostrum taon.V erlGiunt vocantes , mu- tate nomine vo- cant. — 15 Acer- bum edens so- num. — hj Ta- naffius. Lor rens qui se effundit in Siiarum , ho- die Negro ^ aes- tate pleiumque siccus. — 17 lna- cbia juvenca , lo , Inaclii filia , Sallibus in xaeuis' 1 puscuut et plena secundum Flumina, muscus ubi el viridissima gramme ripa , Speluncaeque tegant, et sa\ea procubet 12 umbra. Est lueos Siluri 13 circa ilicibusque x ireulem Plurimus Alburnum volitans , cui nomen asilo Romanum est, utstvon 14 Graii vertere \ocantes, Asper, aeerba sonans 15 ; quo lota exterrita silvis Diffugiunt arinenta ; fart t mugitibus tether Goncussus, silvaeque, et sieei ripa Taiiagri Hoe quondam monstro horribiles exereuit iras inaeliite 1 ' Juno pestem meditata juvenete. Hune quoque (nam mediis fervoribns aerior instat i Arcebis gravido peeori; armentaque pasees Sole reeens orto, aut lioetem ducentibus ks astrR Post partum eura in xitulds tradueitur otnnis ; Continuoquc notas et noniina gentis 19 inurunt, Et quos aut peeori malint submittere Jiabendo 20 , Aut aris sen are sacros , aut seindere terrain Et eanipum borrentem 21 fraetis invertere glebis. Cetera pascuntur Grides arinenta per herbas. Tu quos ad studium atque usum forinabis agrestem . Jam vitulos hortape 22 , viamque insiste domandi, Hum facilesanimi juvenum , dum mobilis aetas. Ac primiun laxos tenui de \ inline circles 23 Cerxici subnecte; dehiue , ubi libera eolla Ser.vitio assuerint , Ipsis 2 '* e torquibus aptos Junge pares, et eoge gradum eonferre j uxencos ; Atque illis jam stepe rotae dueanlur inanes 23 Per terrain , et simimo x cstigia pulvere signent ; Post x alido nitens sub pondere faginus axis lnstrepat , et junctos temo trahat tereus orbes 20 . Interea pubi indomitae 27 non gramina tantum , Aee vescas 28 salicum frondes, nlvamque palustrem , Sed frumenta manu earpes sata 23 ; nee tibi foetac , More patrum 30 , nixea implebunt muletralia vaccae , in vaccam mutata ; Ovid. Met. 1 , 588 seqq. Pestem, pcrniciem. — IS Adducen- t i Oils. — 19 Generis. Deiude post Et supple : notas inurunt quibus indicetur quos etc. — 20 Vide F, not. 5. Submilterc, vide supra not. C't. — 21 Asperum, in- cultum. Ilis destinrli viluli separatim habentur ant domi aut suis in pascuis ; cc- teri, unde lac tantum quaeritur aut cames, pascuntur promiscue. — 22lnstitue. doce. Fium insiste, ingredere ralionem , suscipe curara domandi. — 23 Circulos, qui mox torques ; quo mature adsuescaut sentire jugum. — 2i Ii‘dem quos mode nrclos dixit. — 25 Plaustra vacua, quorum proinde vestigia leviter impressa pul- veri. - 26 Rotas, planstrum. JEreus , acre vinctus, munitus. — 27 Vitulis liondum domitis. — 2S Exiles, tenues, parum succi habentes. Viva paluslris , nobis/e/a- que Jlollante. —2!) Ilerbas novellae segetis. — 30 Qui inconsulto mutribus vitulos alenlibus lac subducebant mulgendo; sicut in Ecloga 111 , v. 30, vitula bis vent l utl mulclram, bines olit uberc fat us. I 7S-206) GEORG ICON LIBER III. Sed tota in Unices consument tibera natos. Sin ad bella magis stadium 31 turmasque fcroces Ant Alphea rotis praclabi 32 flumina Pisa* , Et Jovis in lucd 33 currus agitare volantcs, Primus eqni labor est ' 34 aniinos atque arma videre Bellantum; lituosqne pati , traetuque gementeiii 1 ' Ferre rotam, et stabnlo frenos andire sonantes 31 '' ; Turn magis atque magis bland is gaud ere inagistri Laudibus, et plausm sonitum eervicis 37 amare. Atque h;ee jam primo depulsus ab ubere inatris Audeat 38 , inque vicem det mollibus ora capistris Invalidus etianique 30 tremens, etiam inseiusasvi. At , tribus exaetis , ubi quarta aceeperit 40 sestas , Carpere 41 mov gyrum iricipiat gradibusqne sonare Compositis 42 , sinuetque alterna volumina era rum , Sitque laboranti similis 43 : turn cursibus auras Turn vocet 44 , ac per aperta volans , eeu liber habenis, jEquora , vix summa vestigia ponat arena : Qualis Hyperboreis 45 Aquilo qiium densus ab oris Incubuit, Soythiseque h;emes 4(i atque arida differ! Nubila ; turn segetes altte campique natantes 47 Lenibus horrescunt flabris, suminteque sonorem Dant silvar , longique urgent 48 ad litora fluetus : llle volat , si mul an a fuga , si mul sequoia verrens. Hie 49 vel ad Elei metas et maxima eampi Sudabit spatia , et spumas aget ore eruentas ; Belgiea vel molli melius feret esseda 50 collo. Turn demii m crassa rnagnum farragine 51 corpus Creseere jam domitis sinito : naniq? ante domandu i>: .11 Sin tibi est sli/dium magis sive potius ad bella forma re e- quos : quod est supplendum ev superioribus, v. 163, Tu i/nos ad nsn/n formabts agrestem. 3 2 Praclabi grapea structura infini- livi est pro : ut praelaburis , i. e. praeterlabaris si - ve praetervoles quadrigis in cer- tamine Olyinpi- ca fluvium Al- plieum ( de quo vide | a , n. 1 7 ) prop.e Pisam in - born. - 33 Ibi- dem situs Al- tis, Incus Jovis , in quo erat sta- dium. — 31 An- te omnia adsuc- faciendus est e- quus videre etc. — 35 Striden- tem dum tralii— tur. — 36 Qui- bus tintinnabiilu affixa erant vel alia crepitantia. — 37 Quod pal- par e dicitur. — ,(8 Audacter fa- ciat pullus, non timidus ad stre- pitum et t inagistri. Et in- vicem , alterna vice haec facienda : modo strepitus ille , medo mollis capistratio. — 39 Et etiamnum tremens. Inseins seri , nondum conscius aitatis et virium suarum ; - nondum liabens ab annis fiduciam. » Sere. — <10 Aceeperit pullum, ut Eel. VIII , 39 : Duodecimus turn me jam aceeperat annus ; v. not. 36. In plurimis tamen le- gitur accesserit. — 4i Agere; vide praecedentem not. 10. — 4 2 Ungula sonanle incedere gradibus in numerum factis. Alterna, alternis, alterum post alterum crus simians. — 4 3 Et propter cohibitum arte impetum et propter difficultatem incessus numerosi. — 4 4 Provocet, in certamen vocet. Repetiti turn vis et gratia facile sen- titur. JEquora jam supra aliquoties de campis. — 4 5 Ab oris borealibus mundi, in quibus fabula posuit Ilyperboreos. Densus, vebemens, tanquam densiore sive magis condensata aura ingruens. — 46 Tempestates. Nubjla arida, quae sunt sine pluviis , quas Aquilo ventus dispellit , unde siccus alibi dictus. — 47 Segetes un- dantes, fluctuantes. Lenia flabra non per se tribuuntur Aquiloni , sed talia sunt in segetibus rr.ulto lenius et longe tenuiore strepitu agitalis, quam arbores silva- rum, quae sonorem dant eodem vento tremefactae. — 48 Intransitive, ut I, 443 : impellunt se et protrudunt. Longi , e longinquo provoluti. Ille , Aquilo. Fuga , motu celerrimo. — 4 9 Equus ita educatus. Elei campi, Olympiae ; vide 1 , 59, n. 61. — 50 Esseda , currus bellici ex quibus Galli, Belgae et Britanni pugnabant, ut ex Caesare constat. Molli, non resistenli, vel, ut Servius, domito. — 5 1 Farrago « ap- pellatur id quod ex pluribus satis (farre , hordeo , viciis, leguminibusj pabuli causa datur jumentis. » Feslus. — 52 Si farraginem praebueris , antequam de- mare inceperis. Prensi, vide 1 , 285, n. 75. 100 1*. MllGILII MAllON IS (207-242) Ingentes tollent animos , j>rensique iiegabunt Verbera lenta 53 pati ct duris parere lupatis. Sed non ulla magis vires industria lirmat Quam \eneVem e^caici 54 stimulos avertere amoris Sive bourn , sive est cui gratior usus equorum. Atque ideo tauros procul atque in sola relegant Paseua , post monte oppositu 55 et trans flumina lata ; Aut intus clausos satura ad praesepia servant. Carpit enim A ires paulatim uritque 56 v idendo Femina, nee nemorum patitur meminisse neelierba*. Duleibus ilia quidem illecebris et &7 sajpe superbos Cornibus inter se subigit decernere amantes. Pascjtur in magna Sila 5s formosa juvenca : llli alternantes miilta vi prcelia miscent Yulneribus crebTis : lavit 59 ater corpora sanguis , Yersaque in obnivos urgent ur cornua vasto Cum gemitu ; reboant silvscque et longus Olympus 60 . Aec mos bellantes-una stabulare 61 ; sed alter Yictus abit , longeque ignotis exsulat oris , Multa 62 gemens ignominiam plagasque superbi Yictoris , turn quos amisit inultus amores ; Et stabula adspectans 63 regnis excessit avitis. Ergo omni cura vires exercet, et inter Dura jacetpernox inst rato 64 saxa cubili , Frondibus hirsutis et caride 65 pastus acuta ; Et tentat sese, atque irasci in cornua 66 discit Arboris obnixus truneo, \entosque lacessit°' : lctibus, et sparsa ad pugnam proludit arena. Post , ubi collectum robur viresque refectae , Signa movet 68 , prsecepsqj oblitum fertur in hostem . Fluctusuti medio ccepit qunm albescere 69 ponto, Eongius ex altoque sinum trahit 70 ; utque, volutus Ad terras , immane sonat per saxa , neque ipso Monte 71 minor procumbit; atima exaestuat unda Yorticibus, nigramque alte subjectat 72 arenam. Omne adeo 73 genus in terris hominumq? feraruimp, 5 Lends virgis vet flagellis in- llicta. — 54 Oc- culli , in lus sae- vientis. — 55 Objecluni, qni impediat con- spectum vacca- rimr. Sul lira , plena.— 56 Vac- ea consumit, ex- tenuat taurum eo quod tau- nts ipsam vi- det. — 57 Ltiam pugnare cogit inter se : hoc est enim decer- nere. — 58 Silc, mons et silva Apennini apud Bruttios, hodie- que dicta la Si- la. Versus non- nullis hand le- mere de inter- polatione sus- pectus. Confer ejusdem rei pic- turarn in /Enei - de XII, 7 1 5 seqq. 5a Antique pro iuvat , tin- guit , perl'undit. - CO Longe re- motunr, altum «oelum. — c’l N'eutraliter : in iisdem slabulis versari, degere. — 62 Miiltum. — 6 llespici- ens, retorquens oculos in ilia stabula quae in- vitus relinquit. rerfectiun ex- cessit aptissi- lmun ad seqnen- — 6 1 Cubili non strata, in undo solo. — 65 Yid. Eel. ill, n. — 66 In prcelia cornibus ineunda; cornua quippe ipsi sunt instrumentum irae explendae. Bene comparanlur cum locutione irasci in cornua -aupoi ei; ft pa? 6ujJLO<5p.£v&i apud Euripidem in Bucchis 74 2. — 67 Aerem ferit, quod di- citur ventilat e : ventilant autem gladiutores in prolusione pugnae : ad quam mox respicitur, illata imagine luctatorum, qui pulvere se conspergunt antequam ineant certamen. — 68 Proprie signa movenl milites ex castris in aciem progre- dientes. — 6a Suigere : albescunt enim oborta spuma undae surgentes. Poeta hac imagine pingit vim de longinquo et contempto in immensum excrescentem. — 70 Colligit vim sive copiam aquae in speciem sinus se provolventis. — 7i Non minor ipso illo monte qui ei objicitur, id est saxis sive scopulis modo dictis. — 7 2 Sursum jactat. Sic a Lucretio mare dicitur suxaque subjectare et arenx tollere nimbos. — 73 Conf. I, 2L Extremum — que initio sequenlis versus elidilur. (25 3- ‘273) GEORGICON LIBER III Et genus sequoreuin , pecudes , pictaeque volucres , In furias igneinque ruiint : amor omnibus idem. Tempore noil alio eatulorum obiita lctrna Saevior erravit 74 campis ; nee funera 75 vulgo Tam multa informes ursi sti-agemque dedere Per silvas; turn ssevus aper, turn pessima tigris. Heu ! male turn Libya? solis erratur in agris. Nonne vides ut tota tremor pertenlet equorum Corpora, si tantum notas odor 76 ’ altulit auras ? Ae neque eos jam Irena virum , neque vei-bera saeta, Non seopuli cupesque cava? , alque objecta retardant Elumina , correptos unda torquentia montes 77 . Jpse ruit'dentesque Sabellicus 78 evacuit sus, Et pede prosubigit terram , fricat arbore costas , Atque bine atque illinc humeros ad vulnera ckirat. Quid 79 juvenis , magnum cui versat in ossibus igne Gurus amor? Nempe abruptis 80 turbata procellis Nocte natat caeca serus freta ; quern super ingens Porta tonat ctrli 81 , et scopulis illisa reclamant .Equora; nee miseri possunl 82 revocare parentes, Nee moritura super crudeli funere virgo. Quid 83 lynces Bacchi varise, et genus acre luporum Atque canum ? quid, quae imbelles dant prcelia eery i ? Scilicet ante omnes furor est insignis equarum; Et mentem 84 Venus ipsa dedit, quo tempore Glauci Potniades 85 malis membra absumpsere quadrigae. 1 lias ducit amor trans Gargara 86 , transque sonantem Ascanium ; superant montes , et flumina tranant : Continuoque , avidis ubi subdita flamma medullis , ( Vere magis , quia vere calor redit ossibus 87 ,) ilia? Ore omnes versae in Zephyrum slant rupibus aJtis , 74 Turn effera- tissima est, non tamen, ut alias , quocatulos suos defendat. De u- su perfecti in talibus jam sae- pius monitum. — 73 Funera dedere , caedes edidere. Infor- mes,\ astos ; quo sensu Valerius Flaccus IV, 245, Ainyco tribuit spatiosa pecto- ris ossa , lior- rendosque tor is 1MOKMIBUS «/■- tus. — 7 6 Si odo- ratus vel olfac- tus equo attulit sensum aura- l’uin quas equee prurientesemit- tunt. — 7 7 Mon- tes Silius (IV, 522 ) imitando cxplicat: niugno fragore Avul- sion montis vol- vit latus. — 78 Aper in lads at- que densis sil vis Sabellorum sive Sabinorum. Pli- nius VIII, 78 : « Suum ferarutn maribus in coitu plurima asperi- tas. Turn inter se dimicant , in- durantes attritu arborum costas r lutoque fe ter- - gorantes » — 79 Quid facit juvenis? nonne similia? — 80 Pernalat freta turbata procellis abruptis, abrupte et redeunte impetu ruentibus. Cscca, tenebricosa. Leandri nota bistoria respicilur, Hellespontum tranantis ad Hero. — 81 Coelo, tanquam solido et con- camerato, vetusti poetae tribuebant port as, per quas dii descenderent , et fulmina ac tonitrua deinitterentur. Reclamant , sonitum i eddunt. — S2 Tantus est amoris furor, ut nec parentum memoria Leandrurn ab incepto revocaie possit , nec ipsa virgo insuper moritura morte acerbissima (ut Dido quoque dicitur moritura crudeli funere , ARn. IV, 808). Sic capiendum super , adverbium , non praepositio. — 83 Breviter pro : Quid dicam ut turn insaniant lynces etc. ? Vix opus est ut de bis dicam, quum longe insignius sit exemplum equarum : Scilicet ante omnes etc. Lynces lulvae, inspersis maculis, Baccbi currum trailers fingebantur. — 84 Hanc mentem , banc indolem animorum. — 85 Potnise, vicus Boeoliae, non longe a Tbebis , in quo equas alebat Glaucus, Sisyplii filius, cujus fabula varie narratur. Secundum eos quos Virgilius sequitur, equas suas Glaucus, ut celerrimae essent in certamine curuli, a coitu arcebat-; sed illie in ludis funebribus Peliae, furore a Venere injecto, ipsum dominum diianiarunt. Qiiadrigx de ipsis equabus. Malis, maxillis. — 86‘ Vide 1 , 103, n. 7. Ascanius , lacus et fluvius Bilbyniae , sub Olympo monte. — 87 Ossibus, quibus inclusa medulla, quae caloris sedes babebatur : bine de nomine deficiente : calor ossa reliquit, et similia multa in /Eneide. 102 P. VIRGILII MARONIS _>7i-299 , Exeeptanique leves auras; et saepe sine nllis Conjugiis venlo gravid* 88 (mirabile dietu !l Saxa per et seopulos et depressas 89 eomalles Diffugiunt , non , Eure, tuos 90 , neque Solis ad ortus , In Borean Caur unique , aut unde nigerrimns Auster Vaseitur et pluvio eontristat frigore ctrlum. Hint* demit 91 , hippomanes a ero quod nomine dicunl Pastores, lentum destillat ab inguine virus; Hippomanes , quod spppe malse legere noverete 92 , . Miscneruntque 03 herbas et non innoxia verba. Sed fugit interea , fugit trreparabile tempus, Singula dum eapti ciraimvectamur 94 a more. Hoe satis 95 armentis : superat pars altera cur* , Lanigeros agitare 06 greges birtasque ca pel las. Hie 97 labor; hine laudem fortes sperate coloni. Nee sum animj dubius, verl)is ea vincere 98 magnum Quam sit , et angustis 99 hune addere rebus honorem : Sed me Parnasi deserta per ardua 1 duleis Raptat amor; jurat ire jugis , qua 2 nulla priorum Castaliam molli devertitur orbita clivo. Nunc, veneranda Pales 3 , magno nunc ore sonandum. Ineipiens stabulis edico 4 in mollibus herbam Carpere ores, dum mox frondosa redueitur aestas; Et rnulta duram stipula tilicumque maniplis Sternere subter humum , glacies ne frigida lsedat Molle peeus, seajiiemque ferat 5 turpesque podagras. vidse » currant " noque ad.ortum neque ad occasion , sed ad septemtrionem aut meridiem. » — hi llinc demum fit, ut ab inguine equae destillet iilud virus, quod pastores dieunt hippomanes, nomine quod naturae rei accurate respondet , quippe ductum ab equus, et giaivio, infurorem ago. Particula demum, restrictiva ut loquimur sive excludente id quod est diversum, usus est Virgilius propter eos qui hippoma- nes aut carunculam in fronte pulli reeens editi aut plantae adeo genus esse statue- bant. rirus, humor acer. — 92 Constat veneficas et sagas hippomane mi consue- visse ad philtra. Quare poeta, novercas dicens, pntandus est cogitavisse de Pliae- dra, noverca Hippolyti, quern perdite amabat. Malx, impi?e. — 93 Et hippomani admiscuerunt lierbas vjm magicam habentes (coni. Eel. VIII, 95 seqq.) atque noxia verba, magica carmina, incantationes. — at Undique perlustramus , per- tractamus, borum amore propter jucunditatem eapti. — 95 Sufficit. Superat, su- perest.— 96 Pastumagere, pascere. In hac cura, quae est prsecipua , intelligenda gregum cura omnis. — 97 In hac re labor vester positus esto. —98 Secundum Jiaec Lucretii : Et quam difficile id mihi sit per sincere diet is ; facere ut res ver- bis pareat et orationi se det commode explicandam. — 89 Et tenuibus rebus ad- dere dignitatem et verborum ornatum, qui a poeta requiritur. — I Per ea ca- enmina Parnassi, quae adbuc deserta sunt , nulli poetae latino accessa ante ipsum, qui primus rem rusticam cecinit. — 2 Ubi nulla orbita sive vestigium nullum priorum poetarum devertit se vel deflectit, et ducit ad Castaliam, fontem Parnassi quern vales bibunt. Molli , facili ad ingrediendnm , non aspero aut praecipiti. — 3 Vide not. 28 Eclogae V. Magno, quia , ut modo dictum, angustis addendus re- bus honor per poesin. — 4 Edico proprie dicitur de decretis et legibus. Per hie- mem pecudes tenendae in stabulis mollibus, quod mox ipse poeta explicat. — 5 Afferat. Podagrae turpes , ut quae pedes pecudum deformant tuberibus : morbi genus , quod proprio nomine dicitur clavus. 88 Plinius VIII, 67 : « Constat in Lusitania circa Olisiponem op- pjdumetTagum amnem equas Favonio flanti obversas anima- lem concipere spiritum, idqne ))artum fieri , et gigni pernicissi- mum, » — 89 Humiles. Obser- va artem rhyth- micam. — 90 Non ad ortus vei Euri (ex oriente flantis) vel solis, sed in septem- trionem et me- ridiem : vocis sonns paulo ela- tior est vicarins particular Can- ins sive Corns ventus « flat ab occasu solstitial i atque Occident; - ii latere septem- trionis , » Plin. De Austronubes nigras et plu- viam adducente vide I , v. 462, n. 12. Paulo ali- tor Aristoteli e- quae vento gra- ;.i00-330) GKORGICON LIBER III Post , liinc digrcssus , jubeo fromtefttiu capris Arbuta sufticere 9 , et tlnvios praebcre recentcs, Et stabula a ventis 7 hibenio opponcre soli Ad medium conversa diem , quum frigid us olim 8 Jam eadit extremoque irrorat Aquarius anno. Ha* quoque non cura nobis leviore 9 tuemUc, \ee minor ususerit, quamvis Milesia magno Vellera mutentur 10 Tyrios incoeta rubores; Densior hine 11 soboles, hine largl eopia laelis : Quum magis cxhausto spumavcrit ubere mulct ra , La.* ta magis pressis manabunt flumina manimis. Nee minus interea barbas ineanaque 12 menta Cinyphii tondent hirci , setasque comantes, U.sum in castrorum , et iniseris yelamina nautis. Pascuntur 13 vero silvas et sunima Lyctei , Ilorrentesque rubos, et amantes ardua duinos: Atque ipsa? mcmores redeunt in tecta, suosqm* Ducunt, et gravido superant u vi\ ubere limeii. Ergo omni studio glaciem ventosque nivales, Quo minus 13 est illis curse mortalis egestas , Avertes; victumque feres et virgea laetus Pabula , nee tota Claudes fcenilia bruma i(i . At A ero Zephyris quum laeta vocantibus 17 sestas In saltus utrumque gregem atque in pascua mittet , Lueiferi primo 18 cum sidere frigida rura Carpamus, dum mane novum, dum gramma canent, Et ros in tenera peoori gratissimus herba. Indc , ubi quarta 19 sitim cceli coilegerit hora Et eantu querutse rumpent 20 arbusta cicadae , Ad puleos aut alta greges ad stagna jubeto Currentem ilignis potare canalibus 21 undam ; ticsissimis, qualis est Tyria purpura, ipsa potissimum- inficiebatur. Incocta rubo- res , cui incocti, coquendo immissi sunt rubores. — 1 1 Copiosior ex capris. Quas quo saepius mulgeas , eo plus lactis aflluet. — 12 Valde cana. Ilircus Cinypliius dictus a flumine Libyaj inter utramque Syrtim, in ora nunc Tripoli tana, qui olim Cinyps , nunc quoque Cinifo. Ejus regionis hirci conspicui erant villis pradongis, unde coniiciebantur cilicia in usum militum et nautarum, in infido mari miseram vitamducenlium.— l3Deponenti, quo Virgilius uti solet, ut alii clepaseor. Lyeaei , \ \deEcl. X,n. 15, n. 13.— M Vix possunt transire. — 1 5 Frigus a capris avertes eo magis, quo minus illis est egestas cttras.humanae, id est, quo minus illae in ceteris rebus egent cura ab liominibus praestanda. — 1(5 lnterdum etiam per hiemem f;enum iis appone. — 17 Invitantibus. — 18 Stella matutina primmn orla; vide Eel. VIII, 17. Rura carpamus,- leramus pedibus rura, petamus rura, eo dedu- centes gregem. Confer supra 142, n. io. Aliter Servius : « rura carpere cogamus animalia , » non probandus. — iy Ilora quarta cceli, ecelo et solis decursii in- dicata , ab exorto sole : qua sitim contraxerunt pecora , quod poetice ad ipsam horam refertur. — 20 Rumpent cum hyperbola dictum : muko et assiduo cantu ferient, personabunt , ad meridiem, quo cicadje solte, lacentibus turn avibus. strepunt et queruntur potiusquam canunt, eumdem usque repetentes sonum. — 2 1 Quos-jam videmua in Gcncsi XXX, 38 seqq. 6 Abuude sltb- ministrare. Flu* cios recentcs , aquam vivam. 7 Aversa a ventis, a regio- ne unde flant venti. — 8 Jam nionilum supra quomodo olim et quondam di- cautur in rebus quae fieri sortenf. l'oeta hie expri- mit extremum hiemem , ut de- monstret quous- que ilia quam praecipit cura sit adhihenda ca- pris. Aquarius , signum Zodiaci, occidit ( cadil i Februario,men- se medio , ad fi- ne m anni rus- tici a vere inci- pientis (vide I , v. is et Ci) , qui ipse erat anti- quus annus ro- manus, a kalen- dis Martiis in- cipieus. Irrorat, pluvias immil- tit. — 9 Non Le- ri ore quam o ni- nes.— 10 Magno pretio muten- tur, vendantur vellera Milesiae lanae , quae mol- lissima et prae- stantissima lia- bebatur : cjuare coloribus pre- V. VIRGILII MARONIS (331-36.1) 22 Conf. II , 15, n. 15.— 23 Aceit- bare et eubare, quod verbum proprie dicitui de ipsa umbra poeta transtulit ad densam sil - vam qu?e prap- bet mnbram : nimirum in his quattucr versi- bus umbrae no- tio principatmn tenet. — 2\ Da- re, scilicet ju- beo : jubentis enim sive pra- cipientis partes per liacc omnia agit poeta. Te- nues , liquidas , limpidas. — 25 Rorem antiqui lunae atque stel- lis attribuebant. Alcyonen , v. I , 398, n. 67. Aea- I aiit his et ac un- til is graece quae la tine cardue- lis; quae avis, quantum equi- dem scio , baud canit noctu : Sli- de videntur ve- teres interpre- tes a pud Ser- vium lusciniam intellexisse. — 26 Mapalia, A- frorum tuguria, Sallustio « cb- longa , incurvis lateribus tecta, quasi navium carinae >,Catoni * quasi cortes rotunda:^. Ha- bitat a rttris tee: is, ita habitata, ut tecla praebeant rara et casae per longa demum intervalla conspiciantur ; ornatius pro undo rara mapalia. Ceterum jam apud Ilo- merum celebrantur pascua Libyae. — 27 Deinceps. — 28 Canem Laconicum (abAmv- clis urbe, de qua 89, n. 7 5), id est optimum ; et arcum sagittasqueCreticas, item' a praestantia, non Creta advectas.— 29 Non aliter ac miles Romanus, qui omnia secum agit, cibuin, arma, tectum : lege Ciceronem in Tuscul. II , 1 0, 37. Injusto sub fuse e intellige ut iniquo pondere rastros. I, I6i, n.68. — 30 Antequam liosti sive ab hoste hoc sit exspeclatum. — 31 At non ita pascitur qua (ubi) Scylh. etc. — 32 Et turbide torquens, ut alibi magnusjluens Silas . magna copia aquae fluens. Istcr, Daim- bius. — 33 Et ubi Rlicdope (vid. Eel. VI, not. 28) magis magisqiie recedit a nostris regionibus, sese porrigens usque sub ipsum polum septemtrionalem. — 3i Assur- git per nivem accumulatam. Cauri, vid. 278, not. 90. — 33 Rubescente per solem occidentem. Quod annotanduin erat propter eos qui persuadere studuerunt a Yirgiiio Rubrum mare aliquod etiam in Oceidentc poni. — 3G Rotas plaustrorum hit 173, n. 26), qua: poeta vocal palula , paten tia , non tecta ut naves tabulato. Quamquam alii intelliguut lata , ampla ; quod minus probamus. iEstibus at raediis nmbrosam exqnirere vallem , Sicubi magna Jovis 22 antiquo robore quercus Ingentes tendat ramos , aut sicubi nigrum Ilicibus crebris sacra nemus accubet 23 umbra ; Turn tenues dare 2i rursus aquas, etpascere rftrsus Solis ad occasum , quum frigidus aera vesper Temperat , et salttis reficit jam roseida 25 luna , Litoraque alcyonen resonant, acalanthida dumi. Quid tibi pastores Libyie , quid pascua versu Prosequar, et raris habitata mapalia 26 tectis? Sa3pe diem noetemque et totum ex ordine 27 mem cm Pascitur itque pecus longa in deserta sine ullis Hospitiis : tantum campi jacet! Omnia secum Armentarius Afer agit , tectumque Laremque , Armaqi, Amycla-umqieanem 28 , Cressamqj pharetram : Aon secus ac 2y patriis acer Romanus in armis Injusto sub fa see via m quum carpit, et hosti 30 Ante exspectatum i>ositis stat in agmine castris. At non 31 , qua Scythiae gentes, Mseotiaque unda , Turbidus et torquens 32 flaventes Ister arenas, Quaque redit 33 raediu Rhodope porrecta sub axem. lllic clausa tenent stabulis armenta ; neque ullre Aut herbae campo apparent , aut arbore frondes ; Sed jacet aggeribus niveis informis et alto Terra gelu late, septemque assurgit 34 in ulnas : Semper hiems, semper spirantes frigora Cauri. Turn sol pallentes baud unquam discutit umbras, Nee quum invectus equis allTx petit actliera, nee quum Praecipitem Oceani rubro 35 lax it aequore currum. Concrescunt subitae current! in flumine crustae, Undaque jam tergo ferratos sustinet orbes 36 , Puppibus ilia prius, jiatulis nunc hospita plaustris; ^Eraque dissiliunt vulgo; vestesque rigescunt ( 361 - 392 ; GEOllGlCQjN LIBER III 37 Neutraliter,: sc ver ter unt , et sclent verti. — 38 Non secius , non minus , sed vi eadein : (|uain saevum est fri- gus , tam miiltae sunt nives. — 39 Bonn i, niminun qui plaustratra- lmnt; mini ai- lnentarii bovos luin sum in sta- bulis. De stunt v. not. 52 Eel. VII. — 4 0 For- initlo quid sit ita cxplicat Sene- ca : * Maximos frrarum greges tinea pennis di- stinela continet atque in insidias agil , ab elfrctu dicta formiilo. * Ea eiaudebatui' pars silvae, in qua venatio fie- b it. Similiter in JEn. XI! , 7 50 : Cevvum puni- cex septum for - mi dine pennsc. — 41 Nivis ma- gruun molem , quam superare tentant irustra. Trudenles cst ac'cusativus ; ru- d entes est ver- bum , non sub- stantivum. — i ' Sod cm, dies ob caliginem nocti similes. — iZFermento et sorb is pro : fennentatis sorbis, per lien- diadyn jam aliquoties annotatam. Pocula vitca, de vite, vim. — 4 4 Septemtrio, side- ris nomen, etiam Plaustri vocati, e septem stellis constantis , seplcm tricnibus sive bnbus a terenda terra sic dictis secundum Varronem. Ilyperboreo , vid. 196, n. 4 5. Rhipseo , vid. 1 , 210, n. 39. Euro proprie potest intelligi , si de Rliipaeis monlibus etiam in Asiam porrectis cogites, unde Scythis ille ventus ab oriente tlare poterat. —45 Quibus vellera diripiuntur et ipsee oves,praesertim molliores, velut Tarentinee. post tonsuram in scabiei periculum incidunt ; vide infra 414. Peinde Philargyrius sclioliasta : « Laeta pascua solocem lanam faciuat , hoc est minutam , duram atque liirsutam. » Etiam Columella ovium circa Parmam et Mutinam in macris campis stabulantium lanam pretiosiorem es’e testatur. — 46 Ilium arietem rejice, quam- vis sit candidus 2 cui nigra lingua etc. Substantivum non demonstrative prono- mini adjectum, sed, ut non raro fit, relativo membro subsequenli insertum. Ipse an tern intelligilur de' tolo , quando partis mentio injicitur in eadem phrasi. - 4 7 Nigris. Deinde pleno campo de grege campum implente, ut nos quotidie loqui- mur in re bellica. — 48 Muneie accipiendum sensu latiore quo munus dicitur quidquid aptum est ad gratiam atque ainorem conciliandum : hoc munere nivc.c Ianae — 49 In candidissimum arietem mutatus Pan Lunam, tanto splendore delini- tam, in nemoris recessum pellexit. Nisi quidem fabulam , ex deperditis Georgias Nicandri Colophonii petitam, Philargyrius retulit accuratius, qui sic : « Pan quum Lnnaeamore flagraret, til i lli formosus videretur. liiveis velleribus se circumdedit, atque ita deam illexit. » Servius ct Probus aperte aberrant. Indutfce , caeduntquc seeuribus hiunida viua , Ettota 1 solidam in glaciem yertere 37 lacunae Stiriaque implex is induruit horrida barbis. Interest toto non seeius 38 aero ningit : Intereunt pecudes : stant cirt umfusa pruinis Corpora magna bourn 39 , confertoque agmine cervi Torpent mole nova , et suinmis vi.v cornibus exstant. Hos non immissis canibus, non eassilms ullis, Puniceaeve agitant pavidos 1‘ormidine 40 penme Sed frustra opposituni trudenles pet tore montem 41 Cominus obtruneant ferro , graviterque rudentes Csedunt, et magno laeti elamore reportant. Ipsi in defossis specubus seeura sub alia Otia agunt terra , eongestaqne robora totasque Advolvere foeis ulmos, ignique dedere. Hie noctem 42 ludo ducunt, et pocula laeti Fermento atque acidis imitantur vitca sorbis 43 . Talis Ilyperboreo Septem sub.jecta Trioni 44 Gens effrena virum Rhipaed tunditur Euro , Et peeudutn fulvis velatur corpora setis. Si tibi lanitium curte , primum aspera silva , Lappseque tribulique 45 absint ; fuge pabula laeta ; Continuoque greges x illis lege mollibus albos. Ilium 46 autem , quarnv is aries sit candidus ipse , Nigra subest udo tantum cui lingua palalo , Rejice , ne maculis infuscet v ellera pullis 47 Nascentum , plenoque alium eircumspice campo. Munere 48 sic niveo lana’ , si credere dignum est, Pan , dens Arcadia , captain tc , Luna , fcfellit 4 ‘ 1 , li 100 V. VIRGILII MARONIS ( 393 * 527 ) 50 Qui nunc in re herbaria tri- folium met i lo- tus. Ilerbas sal - sus, nonnatura, sed sale cons- persas vel mix- tas. — 5 1 Ilfedos ila prohibent a matribns, lit eos exccruant , se- cernant et scpa- rent, in pecu- liaria pascua a- gant .Jam (quod est transeuntis ad aliam rem, ut alibi porro) ne jungas cum ex- crclos. — 52 Et, quando non pro- hibent , primu ora, id est an- teriorem par- tem oris, eapi- strisprxfiguut , instruunt priv- fixis capistris. — 53 Coagulation premunt in ca- seum ; vide no- tam 35 Eclog-c I. Et mox repete mulsere. — 55 Caluthi hic'quo que vasa sunt, ut Eel. V, not. 58, non vimi- nea text a ; nam aperte de lacte sermo est, non de caseo. — 55 Modico sale re- centem caseum conspergunt. — 56 Vide 315., no - tam 28. Molossi canes, ex Epi- ro , gi andes. — 57 lnsidiantes. JVaedones vocat Iberos impaca- tos, quia Iberiae parsnondum ab Romanis domita et pacata latrociniisinfamis erat. Eosdem memoravit Varro libro 1 de re rusliea , cap. 1 6 : Multos ugros egregios, inquit, excolere non expedit propter latrocinia vicinorum, ut inHispania prope Lusitaniam. — 58 Persequens. Prcmcs , urgendo, instando ages. — 50 Sequuntur praecepta de cavendis animalibus noxiis. Cedrum , baud dubie juniperum oxyce- drum. — 60 Galbanum est resina arbusli Syriaci , dicti Bubon Galbanum L. De chelydris conf. 11 , 215 , n. 73. Grates, molestas, periculum afferentes gregi. Alii explicant : graveolentes. — 61 Lucent, incidentem ei motis praesepibus. — 62 Repete assuetus. Locum fovere dicuntur qui assidue in eo et diu moranlur, ut avis lifdum fovet : ex hac consuetudine poeta posuit etiam de animali frigido. — i>3 Sublato eapite minantem et tumentem collo sibilos edente ; noto hellenismo, de quo Eel. II, n. 3. - 65 In terrae lalebris. — 65 Sic /E n. V, 90, draco agmine iongo serpens. Tardos, morantes, ultimo loco terram subeuntes. — 66 Dictus cher- sydrus in terra, '/ion «.», itidem ut in aqua , Uoei vel uSa-Tt, vivens) sive dryinns. In nemora alta vocans : nec tu aspernata vocantem. At cui lactis amor, cytisum lotosque 50 frequenter Ipse manu salsasque ferat prsesepibus herbas. Hinc et amant fluvios magis , et magis ubera tendunt , Et salis occultum referunt in lacte saporem. Multi jam excretos prohibent 51 a matribns haedos, Primaque 52 ferratis praefigunt ora capistris. Quod surgente die mulsere horisque diurnis , Alocfe premunt 53 ; quod jam tenebris et sole cadentc, Sub lucent exportans calathis 5i adit oppida pastor; Aut parco 55 sale continguunt, hiemique reponunt. Nec tibi cura canum fuerit postrema ; sed una Yeloces Spartae catul'os 56 acremque Molossum Pasce sero pingui : nunquam custodibus illis Nocturnum stabulis furem , incursusque luporum , Aut impacatos a tergo 57 horrebis Iberos. Sarpe etiam cursu timidos agitabis onagros , Et canibus leporem , canibus venabere damns ; Saepe volutabris pulsos silvestribus apros Latratu turbabis agens 58 , montesque per altos Ingen tem clamore premes ad retia cervum. Disce 53 et odoratam stabulis accendere cedrum , Galbaneoque 60 agitare graves nidore chelydros. Saepe sub immotis prsesepibus aut mala tactu Yipera delituit, cceluimiue 171 exterrita fugit; Aut tecto assuetus coluber succedere et umbrae , Pestis acerba bourn , pecorique aspergere 62 virus, Fovit liumum. Gape saxa manu, cape robora, pastor, Tollentemque 63 minas et sibila colla tumentem Dejice. Jamque fuga timidum caput abdidit alte 64 , Quum rnedii nexus extremaeque agmina 65 caudae Solvuntur, tardosque trahit sinus ultimus orbes. Est etiam ille malus Calabris in saltibus anguis GG , Squamea convolvens sublato pectore terga, Atque notis longam maculosus grandibus alvuni, GEORGICON LIBER IU. 107 Qui , dura a limes ulli rumpuntur 67 fontibus , ct dura \ ere madent uclo terrse ac pluvialibus Austris , Stagna colit; ripisque habitans, hie piscibus atrara Improbus ingluviem 68 ranisque loquacibus explet. Postquam e.vusta pains, terrseqt ardore dehiscunt Gy , Exsilit in siccum , et flaramantia lumina torquens Ssevit agris , asperque siti atque exterritus 70 aestu. Ne mihi turn molles sub dio carpere soranos, I Neu dorso 71 nemoris libeat jacuisse per herbas , ( Huun positisnovus exuviis nitidusque juventa \ olvitur, aut catulos tectis aut ova relinquens , i Arduus 72 ad solera, et linguis micat ore trisulcis. Morborum quoque te causas et signa docebo. Turpis 73 oves tentat scabies, ubi frigidus iraber i Altius ad vivuin persedit 74 , et horrida cano ! Rruma gelti; vel quum tonsis illotus adhaesit Sudor, et hirsuti secuerunt corpora vepres. Dulcibus idcirco fluviis pecus orane raagistri | Perfundunt , udisque aries in gurgite villis Mersatur, missusque secundo defluit ainni ; Aut tonsum tristi 75 continguunt corpus am urea , Et spumas raiscent argenti , et sulfura viva , ldaeasque 7G pices , et pingues unguine ceras , Seillamque 77 , elleborosque graves, nigrumq? bitumen. Non tamen ulla magis praesens fortuna 78 laborum est , Quara si quis ferro potuit rescindere summum Ulceris os : alitur vitium , vivitque tegendo, Dura medicas adhibere manus ad vulnera pastor Abnegat 79 , aut melioradeos sedet oinina poscens. Quin etiam, ima dolor halantnm lapsus ad ossa Ouura furit , atque artus depascitur arida febris , Profuit incensos aestus avertere , et inter Ima ferire pedis salientem sanguine venara ; Bisallae 80 quo more solent, acerque Gelonus , Quum fugit 81 inRhodopen atque in deserta Getarum , Et lac concretum cum sanguine potat equino. Quam 82 procul aut molli succedere saepius umbrae Yideris , aut summas carpentem ignavius herbas , Extremamque sequi , aut medio procumbere eampo Pascentem , et serae solam decedere nocti 83 : vius recle; nam trepidare dicilur de festinatione. Sed dubium est, bello utrum sit dativus pro « ad bellum, » an ablativus pro : cupiditate, ardore belli. — 41 His verbis ab re militari petitis et similibus in sequenti versu indicatin' minax illiul murmur apum , quod bombum dicunt Latini. Etiam Yarro quasi tubae quemdam /j monel pocia ! apiarinm, ut sua quoque opera adjuvet diligen- tiam apum. Li- mo laevi, itasub- acto ut sit lubri- cus tactu , non asper. — 24 Ita I fovens apes , et calorem conti- j nens. — 25 Vide Eel. IX , not. i 28. — 26 Cancri I urebantur quo- rundam ad mor- borum curam , unde odor gra- vissimus, quern ; arceri studio- [ se ab alvearibus praecipit poeta , item ut alios o- | dores tetros. — • 27 Aut alii loco ubi est etc. : in j talibus locisnon ! ponenda alvea- 1 ria. — 28 Pulsu ! sive impulsu ae- ris repercussi , vel offensi , al- J lisi solido : quod ’ poeta cum re- i suit at junxit , I relatum ad vo- \ cis imaginem, i ut latine ple- ’ nimque dicitur 15 h * »’ V 1 KG lLli MAfiO.MS ; 2 -io3 soniium in his ; Auditur fractos sonitus imitata tubarum ; tur. 11 — 4 2 1 Feed- i Tu . m tre P i(lae 42 inter se coeunt , peunisque coruscant . nantes, prope- Spiculaque exacuunt rostris 43 , aptantque lacertos , rTJcanineviii- ! Et . circa re » em atque ipsa ad pnetoria densae quenlem et ra- (Miscentur 44 , magnisque vocant, clamoribus hostem. pidum motum j Ergo ubi ver nactac sudum 15 camposque patentes . ! Non ktepteS Erumpunt portis : concurritur ; adhere in alto vius : . quern- | Fit sonitus ; magnum mixta; gloineiaiitur ill orbcm . i mintes U commo- Praecipitesquc cadunt : non densior aere grando . vent. » — 43 Nee de concussa tautum pluit iliee glandis. ! ?e“e d videntur Ipsi ^ per medias acies . insignibus alis , pariter ac nuts- lngentes aiiimos angusto in pectorc versant , j la ~ l s j est a^pugilibii” j ^nt bos versa fuga victor dare terga subegit. qui ante certa- Hi uiotus animoruin atque ham certamina tanta Sr”s , exi jactan t PLllvei ‘ is exigui jactu conipressa quiescuut 48 . brachla, ut iiie \ eruui ubi duetores acie revocaveris ambo , | 'aufnn 'j act at Oeterior ‘ 9 . . ... ras. Pretoria, 1 N,am d 110 sun t genera) : hie melior, msignis et ore M . I voeabuluin eas- ; Et rutilis elarus squamis ; iile liorridus alter UsTegum^mui- Posidia latamque trahens inglorius alvum. to quam ceterte Ut bina; regum facies, ita 53 corpora plebis : OolvenhmtT^ Namque alia; turpes horrent 54 , ecu pulvere ab alto j 4 a Ccelum su- Ouum v eiiit et sieeo terrain spuit ore viator dum sive apri- Aridus : elucent alia; et fulgore eoruseant cum verm tem- . , ^ x ., ... poris, et aerem Ardentes 55 auro et paribus lita corpora guttis. ab omni parte Hiee potior soboles ; bine coeli tempore certo 56 clausum nebulis Dnlcia mella prcmcs , nee tantum dulcia , quantum autnubibus : is ; Et liquida 5 ', et durum Bacchi domitura saporem. TamptTwsn*' ! At quuiii incerta volant cceloque 58 examina luduiit. ; 4t> Reges, pive 1 - : — .{ ceteris apibus insignes hoc indicant verba insignibus alis), per medias acies ince- dentes,huc illucacieiproperantes.— 4 7 Victor gravis, gra viler urgens, opprimens. - 4 8 Plinius : Hsec dimicatio inject u pul ten's aut fuino tola discutitur. — 49 De- terioration interior pugna (quae statim debet interpellari), sed indolis deterioris. ciijus signa mo\ indicantur. Prodigus, mella consu mens inutiliter. Vacua altero rege, jam libera. — 50 Tanquam auro obducto fulgentibus. — 51 Facie, adeo- ; que lota forma. Ultima vocis melior producta in arsi. — 52 llle alter est horri- dus, incultus et turpi aspectu, quales sunt qui per desidiam et ignaviam cultum corporis negligunt. Inglorius, adeo ut obesi nimis milites a ducibus increparen- tur et pcenas darent. « Minus sollertes (inquit Plinius qui bus obesissimus ven- ter. » — - 53 Ita biua sive duorum generum sunt corpora ceterarum apum. — 5 i Ilorrida quadam asperitate sunt, similes liomini ex aestiva via pulvere undiqu'- obteclo, qui spuit terrain, sputum plurimo pulvere terrae mixtuin exspuit. 55 Fulgentes. Lila, i i lita , indueta maeulis item aureis. — 50 Vere cl autumno. Picnics, preinendo eliquabis. — 57 Limpida , pura .Bacchi , vini. Veteres vina. praesertim vetera et austeriora , melle condiebant : unde pretiosissimum illud niulsum Romanorum. — 5s In acre, per aerem. Tecta frigida . eo ipso quod ab [ apibus destiluluni est ah earium. 104-127 f i uum tristis hiems etiamnum frigore sa\a bus haec narrat j Rumperet et glacie cursus frenaret aquarum , aHquo St Spt™ llIe comam mollis jam tondebat hyacinthi 81 , re : . Pompeius ^Estatem increpitans seram Zepliyrosque morantes. ret l piratas U 8 re" ^ Erg0 a P^ lls ^tis 82 idem atque examine multo migibus corum Primus abundare, et spumantia cogere pressis promisit; agros , Mella favis ; illi tiliae atque uberrima pinus ; ad j tuo rio e< Q uo- Quotque 83 in flore novo pomis se fertilis arbos rum proditione Induerat. totidem autumno matura tenebat. dnorum T agros i llle etiam seras 84 in versum distulit ulmos, yeteranis divi- | Edurainque pirum , et spinos 85 jam pruna ferentes , : deter, ’imum q, fu- Jamf l lie ministrantem platanum potantibus umbras. ’ j it , id remigibus Verum liaec ipse equidem , spatiis exclusus iniquis 88 , (lit' 1 . < — ^ *7 3 ^Ri^ris Prsetereo at( P lc ap i s post commemoranda relinquo. | reiicti ab agri- Nunc age, naturas apibus quas Juppiter ipse mensoribus nec Addidit 87 , expediam , pro qua mercede, canoros I cepti ,‘quod cul- E uretum 88 sonitus crepitantiaque sera secutte, turae ineptum I esse videretur et sterili liatura. — 7 i Quae non fieret fertilis juvencis, id est juven- corum sive bourn labore, aralione. — 75 Neque fieret ager qui ferret segetem • sive herbas pecoribus opportunas in pabulum, denique vitibus colendis aplus Etiam Eel. IX, 48, seges de ipso agio consito dictum. — 76 Olus rarum, non den- sum , sed per intervalla et ordines plantatum in dumis, loco dumoso, dumos fe- i eenti. — 77 Solo figens, plantans ; vide II , 346, n. 66. Papaver vescum, vesca et valde tenuia grana liabens. — 78 Regales divitias sibi videbatur habere. — 79 Sic bcatus rusticus Horatii dopes inemptas apparat. — SO Carpebat ; infinitivo qui rlicitm- narrationis. - 81 Vide notam 51 Eclogae VI. Ilyacintlms nobis lis marta- 1 e° 1 *- T ondebat , carpebat , comam , folia et florem. - 82 Apibus gravidis aut jam eiuxis par-turn (nam utrumque signiticat/®f«i ), nova progenie apum. Abundare, abundabat, ut 80. Tilia et pinus hortensis gratae apibus. — 83Sententia : Quot flo- i es arbor ostenderat vere, totidem poma ferebat autumno. Poeta arborem floren- tem (licit se induere points , scilicet futuris, quae ventura nuntiantur floribus. — .s i Hi tres versus accipi solent de transplantatione arborum jam adulturum : de qua non est cogitandum. Commemorat poeta arbores olim a Corycio, nunc sene ordinibus dispositas, quas ipse post longum tempus videbat adultas. Ille igitur’ dum hortum instruebat , in versum sive versus et ordines (de quibus vide if, 277* seqq.) distulit sive disposuit ulmos seras, tarde crescentes et sero adolescentes — 85 Spino (qui nobis prunier sauvage) pruna inserebantur. - 86 Spatio nimis an gusto. Allis, vide not. 67. - 87 Indidit. Naturx, plurali, de variis dotibus na- turae; similique sensu alia substantiva abstracta pluralem habent. Mercede ad- junctum est pronomini relativo, quod praecedere debebat, sic : Jupiter apibus dedit naturas admirabiles, quae sunt merces , pro qua illae paverunt ipsum infan- tem. Apum ingenium stupendum est merces alimoniae Jovi infanti datae sive po- tius dandle! Oberves hie Numen mundi et mythicum deum memorabiliter colli- sos. — 88 Noti Curetes, Cybeles sacerdotes, vagitum Jovis recens nati cymbalis ,‘t armorum colbsorum strepitu celantes Saturnum devoraturum, in antro Dictae montis Lretae. Quee , quamvts non dedeceant poetam, summatim tamen et uno (152-183) GEORGICON LIBER IV. tantum modo versiculo levi- ter atligit Vir- Dictaeo coeli Regem pavere sub antro. Solae communes natos , consortia 89 tecta Urbis habent , magnisque agitant sub legibus sevum , | Et patriam sola? et certos novere penates ; ’ Venturaeque hiemis memores , aestate laborem Experiuntur, et in medium quoesita 90 peponunt. Namque aliae victu invigilant, et fcedere pacto 9t Exercentur agris ; pars intra saepta domorum Narcissi lacrimam 92 et lentum de cortice gluten Prima favis ponunt fundamina , deinde tenaces Suspendunt ceras ; aliae spcm gentis , adultos Educunt foetus ; aliae purissima mella Stipant , et liquido distendunt 93 nectare cellas. Sunt quibus ad portas cecidit custodia sorti 94 ; Inque vicem speculantur aquas et nubila coeli ; Aut onera accipiunt venientum ; aut , agmine facto , Ignavum fucos pecus 95 a praesepibus arcent. Fervet 96 opus , redolentque thymo fragrantia mella : Ac veluti lentis 97 Cyclopes fulmina massis Quum properant , alii taurinis follibus auras Accipiunt rcdduntque , alii stridentia tinguunt iEra lacu ; gemit impositis 98 incudibus iEtna ; llli inter sese magna vi brachia tollunt In numerum", versantque tenaci forcipe ferrum : Non aliter ( si parva licet componere magnis ) Cecropias 1 innatus apes amor urget liabendi , Munere quamque suo. Grandaevis oppida cura> , Et munire favos , et daedala 2 fingere tecta : At fessae multa referunt se nocte minores , Crura thymo plenae ; pascuntur et arbuta passim , Et glaucas 3 salices, casiamque, crocumque rubentcm, Et pinguem tiliam v et ferrugineos hyacinthos. Alii sorti habent pro ablativo ; at hac forma alibi nusquam utitur Virgilius. Aquas , imbrem futu- l'um. — 95 Fucos, qui sunt ignavum pecus. De his Columella : « Est genus amplioris incrementi , siinillimum apis , sed sine industria favis assidens. Nam neque ali- menta congerit, et ab aliis invecta consumit. Veruntamen ad procreationem so- bolis conferre aliquid hi fuci videntur, insidentes seminibus (i. e. ovis) , quibus apes figurantur. ltaque ad fovendam et educandam novam prolem familiarius ad- mittuntur. Exclusis deinde pullis extra tecta proturbantur », fere exeunte mense julio. — 9b‘ Cum fervore, ardore agitur. — 97 Massis lentis, ferri lenti, quod duci et cudi potest. Properant , properanter conticiunt. — 98 Incudibus impositis non Aitnae, sed basibussuis, quas Homerus dicit obcjjid5ei:a, Vulcani officinam descri- bens in Iliad. S , 4 76 : SSjxsv iv dxjJLoQc'Tw av a/.(Jiova. Sequenles versus saepe laudati de arte rliythmica , qua res auri pingitur. — 99 Numerose , in rhythmum, ut Eel. VI, n. 25. — I Apes Alticas, a Cecrope rege antiquissimo Atticae ; ita autem dicuntur ob Hymettum montem, thymi feracissimum et abundantem apibus mcl eximium inde cogentibus. Urget, impellit ad industrial!! et operis fervorem simi- lem Cyclopibus. Amor habendi, acquirendi studium. — 2 Mira arte constructa. — 3 Vide II, not. 13. ! actissimo ubi- que judicio u- sus, quod non fugit Columel- lam , cujus sunt citata verba. Sc- | cutse : namque j « gaudent apes | plausu et tinni- 1 tu aeris, eoque j convocantur , » | inquit Plinius. I — 89 Quae com- j muni sorte et i possessione te- i nenlur. — 90 ! Vide I, 127, not. 33. Victa dati- vus : victui. — - 91 Certa lege constituta , qua i munera inter se { partiuntur. Ex- ‘ ercentur, labo- | rant. — 92 Ilu- l morem quern ; imus florum ca- j lyx exsudat. Sed gluten appellat resinam. Fun- damina de pro- poli; vide not. 20. — 93 l\e- plent, sed orna- tius dictum , ut in Eclogis lacle distend i deube- ribus. — 9i Ce- cidit sorti , in sortem, ita ce- cidit ut custodia ! sit earum sors. 1*. V T UG I L T I MAROXIS ‘ Proruunt. Omnibus una nuies operum , labor omnibus unus. 5 Murnmrant, _ 1 fremunt. — 6 in Mane ruunt* portis ; nusquam mora ; rursus easdem i ccllis • t° rP ca a ^ es P er ll ^‘ e P astu tandem decedere campis j piendam^om- Admonuit , turn. tecta petunt turn corpora curant : i posuernnt , ut Fit sonitus mussantque 5 oras et limina circum. j ^omposuinpon- p» ait. Simul ipsa precatur qua ad lavan- Oeeanumque patrem rerum li , Xympbasque sorores dum ministra- Centum quae silvas, centum quae flumina servant, hatur ndvenien- ~ . , , „ ti hospiti. — to Ter liquido ardentem perfudit nectare Vestam 1 •*, Lintea veterum Ter flamma ad sumnnim tecti subjecta 16 reluxit. gincm** babe- <)mine ( I no firmans animum , sic incipit ipsa : bant, ut Plinius , « Est in Garpathio 17 Xeptuni gurgite vates , telta^damUn- Eauiilciis Proteus , magnum qui piscibus aequor tea, quibus loti j Et juncto biped uni curru 18 metitur equorum. vul^viliosae nunc Emathiac 19 port us patriamque revisit rant. — n p 0 - Pallenen ; hunc et Nymph* veneramur, et ipse de a ^reponunt Grandaevus Xereus ; novit namque omnia vates , quibus flUibalio Qumsunt, quae fuerunt , quaemox ventura trahuntur 20 . inmensaieew/t- Ouippe ita Xeptuno visum est, immania cujus pnmaTuem'po- | Armei ita et turpes 21 pascit sub gurgite phocas. cubs instructa , Ilic tibi , nate , prius vinclis capiendus , ut omnem j Expediat morbi causa m , eveutusque secundct 22 . i/.v — i 2 Tbure j Xam sine vi non ulla dabit praecepta , neque ilium fo-'vide irsr 0rando l1ectcs '> vim duram et vincula eapto nor. it. De’ver- Tcnde 23 : doli circum haec deniuni frangentur inanes. bi adolescunt usu in re sacra conf. notam 58 F.clogae VIII. — 13 Vini Lydii.ut die Tmolius, 11 , 08, n. 84. Maeo- nia, vetus nomen Lydiae. Carchesium orat « poculum procerum, circa mediam partem eompressuni , ansatum medioci iter, ansis a summo ad infimum pertinenti- bus. » Macrob. — 11 Patrem naturae universae, detracto humore emorientis. — 1 5 Igiieni; proprie de foci igne.— te Se subjiciens, sursum jaciens , erigens, emi- cans; conf. Ill, 241, n. 72. Quod fausti ominis eratin saorificio.— 17 Carpathium mare a Carpatho insula, inter Rliodum et Cretam sita( hodie Scarpanto), extendi- tur versus /Egyptum , in cujus insula Pharo Proteus habitat apud Homerum, e\ quo adumbrata sunt quae sequuntur, Odyss. A, 384-461. — 18 Mare perveliitur piscibus et juncto curru equorum , oratio poetice variata pro: curru juncto pisci- bus et equis, postremum autem disjuncte sive per hendiadyn dictum pro : hip- popotami s , equis marinis qui sunt ex parte pisces. — to Thessaliae ; vide I, 402, n. 35. Pallene, pars Maot doniae in modiim peninsulae procurrens in mare .Egaexmi. Hie olim regnaverat Proteus, antequam in .Egyptian concederet; quo pertinentes fabulas habes apud Philargyrium. — 20 Succedunt, non interrupta continuitate temporis. — 21 Deformes. — 22 Quod apibns male acciderat, mutet in melius. Ipsa ego te , medios quum sol accenderit aestus , Quum sitiunt herb*, et pecori jam gratior umbra esl , In secreta 24 senis (Jucam , quo fessus ab undis Se recipit , facile ut sornno aggrediare jaeenteni. qu.tm undap maris circa scopulum. -- 24 Sedem secretam, rpcessum. 105-4 <; KORCICOX T. T B EB IX . Verum ubi cor rep turn manibus vinelisque tenebis', Torn varia? eludent species atque ora ferarum : Fiet enim subito sus horridus , atraque 25 tigris , Squamosusque draco , et fill va cervice leaena ; Ant acrem flammse sonilum dabit, atque ita \ inclis Excidet, aut in aquas tenues dilapsus abibit. Sed quanto ille magis formas sc vertet in onmes , Tanto, nate , magis contende tenacia vincla , Donee talis erit mutato corpore, qualem Videris, incepto tegeret 26 quum lumina sonmo. -> Hfec ait, et liquidum ambrosiae diffundit odorein . Quo totum nati corpus perduxit 27 : at illi Dulcis compositis spiral it crinibus aura, -’5 Dira, saeva. Mox minim est dici lexnam (a- pud Ilomerum , v. 4 56, est X£wv ryj‘[ivv.oq , leo jubatus ) ejus- que cervicem , ob jnbam, qua carere leaenas constat. — 26 Clauderet. — 27 lnduxit, perun- xit , infecit. — 28 Vigor red- dens habilern . rebus gerendF idoneum , for- tem. — 29 Col- \ tque habilis 28 membris venit vigor. Est speous ingens ligitur appuisa Exesi latere in montis , quo plurima vento Cogitur 29 inque sinus scindit sese unda reductos , Deprensis 30 olim statio tutissima nautis : Intus se vasti Proteus tegit objice 31 saxi. Hie juvenem in latebris aversum a lumine Nympha Colloeat : ipsa procul nebulis obscura resistit 32 . Jam rapidus, torrens sitientes Sirius 33 Indos, Ardcbat ccelo, et medium sol igneus orbem Hauserat 34 ; arebant herboe , et cava flumina siccis Faucibus 35 ad limum radii tepefacta coquebant : Quum Proteus consueta petens e fluctibus antra Ibat : eum 36 vasti circum gens humida ponti Exsultans rorem late dispersit amarum. Sternunt se sornno 37 diversse in litore phoca* : Ipse , velut stabuli custos in montibus olim , Vesper ubi e pastu vitulos ad tecta reducit, Auditisque lupos acuunt 38 balatibus agni , Cousidit scopulo medius , numerumque recenset. Cujus Aristaeo quoniam est oblata facultas 39 , Vix defessa senem passus componere membra , Cum clamore ruit magno, manicisque jacentem Occupat 40 . lile , suae contra non immemor art is , Omnia transformat sese in miracula rerum , fgnemque, horribilemq? feram , fluviumq* liquenteui. Verum ubi nulla fugam reperit fallacia , victus j ter per medium In sese 41 redit , atque hominis tandem ore locutus : j orbis'" Jlaurio 1 poetae dicuntde laboribus exantlandis sive exhauriendis. — 35 Fauces poeta appellat alveos, li- mum autem, fundum fluviorum. — 36 Strue : circa eum. Amarum, ob aqusp marinae gustum. — 37 Dativus : ad somnum (capiendum'. Diverse , in diversis locis. Olim, vide not. 30. — 38 Irritant, avidiores reddunt. — 39 I’rehendendi facilitas . opportunitas. Componere , vide supra 189, not. 6. — 40 Vincit ante- qnam ille si bi consulere posset. 4 1 In propriam ipsi formam. videntur intelli gi recessus inle- riores illius an- tri ; quamquam diversa senten- tia leguntur ea verba in JEnci- de I, 161, ubi vide notanda. — 30 Deprensis tempestate, ut Iloratius : in patenti prensus yEgSPO. Olim , quando hoc eve- nit ; de iis quae pro re nata so- lent fieri. — 31 Obiee , objectu ; vide II, 480, n. 66.— 32 Restat, non proceden.- I origins, nebu- lis circumfusa et obscurata. — 33 Canicula, ma- xime omnium urens meridio- nalium plaga- rumpopulos, ut .'Ethiopes, quos Indos vocari su- pra vidimus. — 34 Confecerat ’ P. VIRGILII MARONIS (445-480) 426 4-2 Quisnam. — « Nam quis 42 te , juvenum confidentissime , nostras 43 A me. — u | j US sit adiredomos? quidve hinc 43 petis?»inquit. At ille: Nec potest fieri, „ . „ . . .ti . , ,, . , _ m quis te faiiat « Sets, Proteu, sets ipse ; neq? est 44 te fallere quidqua : in re uiia ; aite- s e d tu desine velle 45 . Deum praecepta secuti graecurlTmorem Venimus , liinc lapsis quaesitum oracula rebus. »> (to posito. — Tantura effatus. Ad haec vates vi denique multa lere?— ^Dati - 1 Ardentes oculos intorsit ltimine glauco , vus : ad fata Et graviter frcndens, sic fatis 4G ora resolvit : N^Pnuliius a- i ® Non te nullius 47 exercent numinis irae; licujus. ultima Magna litis commissa : tibi has miserabilis Orpheus syllaba produ- Haudquaquam ob meritum 48 pccnas, ni fata resistant, caesura liexame- Suscitat , et rapta 43 graviter pro conjuge sac v it. tri. Exercent, j m a q U idem , dum te fugeret per flumina 50 praeceps, qmintur. P - S 48 ! Immanent ante pedes hydrum, moritura puella, immerito mise- ; Servantem ripas alta non vidit in herba. sicenim^tcon- At chorus sequalis 51 Dry.adum clamore supremos struendum. For- Implerunt montes ; flerunt Rbodopeiae arces 52 , bendum”imcia- Altaque Pangaea , et Rhesi Mavortia tellus , li litera,’ de Fu- Atque Getae 53 , atque Hebrus , et Actias Orithyia. riis ultricibus. j pse cava solans aegrum testudine 54 amorem , slant, nisi tibi Te , dtilcis conjux , te solo in litore secum , sit in fatis vei . Te veniente die , te decedente canebat. at V uT dir* V m* Tacnarias 55 etiam fauces , alta ostia Ditis , et poenae abs te £t caligantem nigra formidine 56 lucum E^epto^mortaa! ! Ingressus , Manesque adiit, regemque tremendum , — so Intel ligen- Nesciaque humanis precibus mansuescere corda. At cantu commotae Erebi de sedibus imis Umbrae ibant tenues simulacraque luce carentum 57 , Quant multa in foliis avium se millia condunt dus est Ilebrus , Thraciae fluvius, qui recipit OEa- grum fluvium , i3te.vid.no- I Vesper ubi aut hibernus agit 58 de montibus imber, tam 46 Eclogae j Matres atque viri , defunctaque corpora vita Uum _ , 5 ejusd em Magnanimum heroum , pueri innuptaeque puellae , aetatis.— 5/Ver- impositique rogis juvenes ante ora parentum ; montiu C m CU Rho- i Quos circiun limus niger, et deformis arundo dopes (vide not. Cocyti tardaque palus inamabilis unda m&JrniS', ; AlUgat, ct novics Styx interfusa coerce!. libro 1 , 240, not. 1 „ 39. Pangxa , genere neutro secundum graecum IT a TfaTsv. ( opo; ) , Pangseus , item ; Eclogae II. Quo nomine omnis regie borealis comprehenditur. — 54 Lyi . curio primum e testudine facta. — 55 Taenari, Laconicae promontorii, specus pro- fundissimus in ipsum Orcum patere existimabalur, et esse ibi aditum ad Ditem, Plutonem. Alta, profunda ; vide not. 50 Eclogae IV. — 56 Tenebris formidolosis. — 57 Vide v. 255, n. 4 3. Tam multa, quam m. — 58 Agit eas. — 59 Vide III, 38, n. 34. Inamabilis idem est quod detestabilis et invisa, ex graeco usu adjectivi negantis. Alligat, coliibet, nec patitur abire ex Oreo. Interfusa, inter terrain et Erebum , quern Styx novies ambire credcbatur. (4SI-5I4) GEORGICON LIBER IV. 427 ] GO Domus Lqti et intima Tar- taric , interiors loca Tartari, ubi Letum sedem suam liabet. — G l Furise, qua- ruin crinibus an- gues sunt im- plexi. — 62C011- tinuit, quomi- nus latraret ant corriperct , sed liiabat tantum. — 63 Rota Ixi- Quin ipsae stupuere domus atque intima Leti 00 Tartara, caeruleosque iinplexae 61 crinibus angues Eumenides; tenuitque 62 inhians tria Cerberus ora . Atque Ixionii vento 63 rota constitit orbis. Jamque pedem referens 64 casus evaserat omncs. , Redditaque Eurydice superas veniebat ad auras , Pone sequens (namqj hanc 65 dederat Proserpina lege) Quum subita incautum dementia cepit amantem , Ignoscenda quidem , scirent si ignoscere Manes : Restitit , Eurydicenque suam , jam luce sub ipsa , Immemor 66 , lieu! victusq? animi respexit. Ibiomnis ; onic orbis, id Effusus 67 labor, atque immitis rupta tyranni cfrcumactforo- Foedera , terque fragor stagnis auditus Avernis 68 . tts {orbis), cui Illp, « Quis et me, inquit, miseram, et te perdidit, Or- Ixion erat ll ' 1 .- Quis tantus furor 69 ? En iterum crudelia retro [pheu , Fata vocant, conditque natantia 70 lumina somnus. Jamque vale : feror ingenti circumdata nocte , Invalidasque tibi tendens, lieu! non tua, palmas. » Dixit , et ex oculis subito, ceu fumus in auras Commixtus tenues , fugit diversa 71 ; neque ilium Prensantein nequicquam umbras et multa volentem Dicere , prseterea vidit ; nec portitor Orci Amplius objectam passus transire paludem. Quid faceret? quo se rapta bis conjuge ferret ? Quo fletu Manes , qua Numina voce moveret ? 111a quidem Stygia nabat jam frigida cymba. Septem ilium totos perhibent ex ordine 72 menses , Rupe sub aeria , deserti ad Strymonis 73 undam , Flevisse , et gelidis hsec 74 evolvisse sub antris , Mulcentem tigres , et agentem carmine quercus : Qualis populea moerens Pliilomela sub umbra Amissos queritur foetus , quos durus arator Observans nido implumes detraxit : at ilia Flet noctem , ramoque sedens miserabile carmen gatus, constitit vento , per ven- tum , qui qui- dem agere ro- ta m cessabat, ac si ipse qiioque Orpliei cantn esset delinitus. Orbes de rods jam supra vidi- mus ; rota de , rotatione ssepi- ! us ap. Proper- tium ; conferas etiam JEn. VI , I 718. — 64 Re- diens ex Oreo. J — 65 Hanc le- | gem, condi tio- nem , ut pone i sequeretur Or- ! plieum, non vi- ! sa ei. — 66 Im- j .vte/Horconditio- ; nis . Animi pro : ! animo, per hel- lenismum quern j in hoc vocabu- lo etiam pro- ! sae scriptores se- ct'antqr, ut cu- ptus animi , sollicilus animi , et similia. — 67 In itus. Immitis , ssevi ; vide supra n. 59. Poetis tyrannies idem qui rex. Fcedera, lex, conditio a Plutone imposita. — 68 Avernus lacus Campaniae (de quo 11, 1 64 , n. 30), secundum Varronem dictus quod aquae densis opertae silvis adeo putentes olim fuerint, ut supervolitantes aves odore gravi exanimatae deciderent , aopvc? (sine ave), ex quo Avernus : in- didem Orci quaedam ostia ibi esse credebantur, atque poelae sic vocare Orcum consueverunt , et adjective Averna , interna. — 69 Intemperantia, dementia. — 70 Oculosincerto motu tluitantes, ut patdlo ante somnum aut mortem. — 7 l Fugit in partem diversam, oppositam, retro. Prenso, preliendere conor. Umbras, um- bram Eurydices. — 72 Deinceps, continuos. — 73 Vide I, 120, n. 25. Aeria, ut aerias Alpes , HI, 474 , n. 87. — "A Hsec, casus suos. Evolvisse, explicasse, nar- rasse carminibus. Acutuli ridebunt tigres etiam ab Ilcratio bis memoratas in laude Orpliei Thracis. Quibus occinendum est illud Socratis: In pcesi qui fallitur sapien- tior eo qui non fallitur. ! 75 Vide III, 196, «. 4 5. Tanais , Scythiae flumen, le Don. Rhipte- is , vide I , 2 it), n. 39. — IJo- nore quo raor- tuam Eurydicen Orpheus afficie- bat indesinenter lacrimis, earmi- nibus,ccelibatu. De voce munus confer 111, 391, not. 4 3. Spretae. repudiate nm- lieres nobiles (i- la Servius e\- plicat mat res) Cicontun , po- puli Thraeici , circa Hebriun incolentis. — 7 7 CUjus orgia no- ctu celebraban- tur. Juienes e- T. 3 I It G I L 1 1 31 A ROMS 5- oat) lntegrat , et moestis late loca questibus implet. Nulla venus, non ulli animum fiexere hymenaei Solus Hyperboreas 75 glacies , Tanaimque nivalem . An aquc Rhipaeis nunquara a iduata pruinis Lustrabat , raptam Eurydicen atque irrita Ditis Dona qucrens. Spretae Ciconum quo munere 78 matrr . Inter sacra deuin noctnrnique 77 orgia Bacchi , Discerptum latos juvenem sparsere per agros. Turn quoque mannorea 78 caput a cervicc reA ulsum Gurgitc quum medio portans OEagrius 79 Hebrus Yolveret , Eurydicen a ox ipsa et frigida lingua . Ah miseram Eurydicen ! aniina fugiente vocabat : Eurydicen toto rcferebant fluminc ripac. » Haec Proteus ; et se jactu dedit sequor in altum . Quaque dedit 80 , spumantem undam sub vertice torsi t . At non Gyrene 81 ; namque ultro affata timenteni : « Nate, licet tristes animo deponere curas. Haec omnis morbi causa ; hinc miserabile Nymph a' . tiam vuigo vo- Gum quibus ilia 82 choros lucis agitabat in altis, stat* mS? C qui Exitium miscrc apibus. Tu munera supplex quadra gesimum Tende 83 , petens pacem , et faciles veucrare Napacas : rlonduin ^xces- ^ am< I ue dabunt veniam votis , irasque remittent, /erant ; sed de* Sed , modus orandi qui sit, prius ordine dicam. fdius cogitandus Quattuor eximios praestanti corporc tauros , est etiam pro- I /- . . . . .. . ? _ . vectiore aetate Qui tibi nunc vindis depaseunt summa Lyca i non amittens ju- Delige , et intacta 85 totidem cervice juvencas. Candida” 1 — 79 Quattuor his aras alta 88 ad delubra dearum Thracicus tin- j Constitue . et sacrum jugulis demitte 87 cruorcm . dlctus^amiquo Corporaque ipsa bourn frondoso desere luco. i ege Thraciae , Post , ubi nona suos Aurora ostenderit ortus . conferetiamsu- Illtei ‘i as Orphei 88 Lethaea papaA era mittes , pra not. so. - i Et nigram mactabis ovem, lucumque revises ; so ouo loco sc piacatam 89 Eurydicen vitula Aenerabere caesa. dedit in altum rt . .. . . . r mare, ibi sub- I Haud mora : contmuo matris praecepta facesstl. niersus undam j Ad delubra Aenit ; monstratas excitat 90 aras; cumagendo qua- i Quattuor eximios praestanti corpore tauros si torsit, ipse sub vertice , tectus vertice sive vorlice qucm unda efficiebat. IVain vertex virgjlian.i ortbographia est in utraque significatione. — 31 Supple : ita fecit, scilicet non deseruit Arrstaeum, ut Proteus lucdo, nec consilii inopem destituit. — 82 Eurj- dice. — S3 Protendej , porrige, offer. Napaeae, saltuum et convalliurn silvosarum quae graece vtfzaC Xymphae. Faciles , placabiles. — s i Montis in Arcadia ubi Ari- sHeus armenla habebat : vide notain 60 ad versum 233. — 83 Intacta jugo cer- vice , nondum sub jugum missas. — 86 Delubra alta . quippe ad quae gradibus adsccndebatur. — 37 Ex jugulis fac ut delimit. — 88-Vide de liac forma not. 5i Eclogae IV. Letlmu, vide I, 78, n. 81. — 89 Felicem sacribcii futuri eventum nun- tiare mater properat, incipiens ipsa voce piacatam : quae hoc sacrilicio tibi orit placata. — 90 Erigit, constituit. Hinc lioinerice eosdcm versus repetit Virgiiim: et dccel lmnc locum simplicitas antiqua. (551-56G; GEORGICON LIBER IV. 9 1 Aspiciunt Aristaeus cum comitibus et mi- nistris.— 92 Fer- venter evolare. — 93 Nubes a- pium,vide v. Co, n. 34. — 91 In u- vae i'ormam pen- dere a ramis llc- xilibus. — 95 Canebam , im- perfecto, quo in epistolis suis Ko- manos uti con- stat loquentes de tempore in- ter scribendum praesenti. Non oogitandum esi de illis Plinii « pendent ib us ti- ( ulis , ut Apel- les FACIEBAT , tanquam inc/io- ata semper arte et imperfecta. » — 96 Eadem imagine Scipiones Virgilio suntful- mina belli. Idem bellum Asiaticum memoratur II , 171, n. 37, finitum anno Urbis 724. — 97 Leges imponit populis volentibus , ultro se submitlentibus. Affectat , init , viam Olympo (dativus), ad Olympum , ad astra. — 98 Antiquum nomen Nea- polis urbis, ab Sirene ibi sepulta. Florere aliqua re dicuntur qui copia ejus abun- dant. Ignobilis, inglorii (ut dixit II, 486), longe diversi a vita publica quae honores affert. — 99 Bucolica indicat primae Eclogae vocibus primis. Ducit , et Intacta totidem cervice juvencas. Post , ubi nona suos Aurora induxerat ortus , Inferias Orphei raittit , lucumque revisit. Hie vero subitum ac dictu mirabile monstrum Aspiciunt 91 , liquefacta bourn per viscera toto Stridere apes utero et ruptis effervere 92 costis, lmmensasque trahi nubes 93 , jamque arbore suinma Confluere et lentis uvam demittere 94 ramis. Haec super arvorum eultu pecorumque canebam 95 Et superarboribus , Caesar dum magnus ad altum Fulminat 96 Euphraten bello, victorque volentes Per populos dat jura 97 , viamque affectat Olympo. lllo Virgili urn me tempore dulcis alebat Parthenope 98 , studiis florentem ignobilis oti ; Carmina qui lusi pastor um , audaxque juventa , Tityre", te patulae cecini sub tegmine fagi. 17 Arma virumque 1 cano , Trojae qui primus 2 ab oris j ltaliam , fato 3 profugus , Laviniaque venit Litora ; multum ille et terris jactatus et alto Vi Superum 4 , saevse memorem Junonis ob iram ; Multa quoque et bello passus, dum conderet 5 urbem, Inferretque deos Latio : genus unde 6 Latinum , turn carminis significatur. Principio positum arma statim a limine indicat immu- tatam poesiri virgilianam et genus novum. — 2 Primum , prisco tempore, olim. -Nam in temporis notatione adjectivis uti pro adverbiis amant poetae; uti mox v. 2i Juno dicitur bellnm ad Trojam gessisse prima , id est primum , antea , olim. — 3 • Bene addidit fato, ne videatur aut causa criminis patriam deseruisse, aut novi imperii cupiditate. » Sere. Nec Numinis summi interventus vel ipso initio poterat sileri. Laeinia (scande Lavinja ) litora, in Latii oram ubi postea condidit Lavi- nium op^idum : quibus defmitur generaliter dictum ltaliam. — 4 Potentia deo- rum sive divina , scilicet Junonis. De plurali , quanquam proprie intel ligilur dea una, vide observala in not. 4 7 Eclogae IV. Mox exponet poeta quid excitaverit Junonis iram memorem acceptae injuriae. — 5 Dum condere volebat urbem et Penates Trojanos in Latio constituere. — 6 Quo factum est ut Aborigines cum Tro- janis aequati , communi nomine Latinorum sint compreliensi , et Alba sitcondita ab Ascanio iEneae fdio, ex cujus posteris Romae urbis conditores ortum liabue- runt. l Bella cano et ipsum virum qui Troja venit in I- taliam ; cujus es- i se ilia bella, per se patet. Non est hendiadvs : Ca- no bella viri , qui etc., sed jE- neas ipse argu- 1‘. VIRGILI1 M A U O M 1 S >33 tiquos^illos^et Al kanique patres 7 , atquealtae mania Rom*. Komanorum pa- ! Musa , mihi causas memora , quo liumine 8 laeso . tres. Sic malim Ouidve dolens regina deum tot volvere 9 casus quam : senato- , . . ° . res et primores | lnsignem pietate virum , tot adire labores Aibanorum. - j Impulerit. Tantsene 10 auimis ccelestibus ir* .? divirw '( Junotiis^ | Urbs antiqua fuit , Tyrii tenuere coloni , negiecta ; qua! Carthago, Italiam contra 1 1 Tiberinaque longc j commLT; d quo j (As t* a > dives opum , studiisque asperrima belli ; ; facto contra nu- Quam Juno fertur terris magis omnibus unam 12 ' ^ 23 " Posthabita coluisse Samo. Hie illius arma , (/use sint ea nu - j Hie currus fuit ; hoc 13 regnum dea gentibus esse , 'esTvofuni™ de- d ua fata sinant, jam turn tenditque fovetque 1 '. orum oraculo si- Progeniem sed enim 15 Trojano a sanguine duci ' fm^uierit ~coe 9 Aud ^ erat » Tyrias 16 olim quae verteret arces; 5 gent adire sive Hinc 17 populum late regem , belloque superbum , subire tot casus j Venturum excidio 18 Libyae : sic volvere Parcas. I qiiodimTet 1 orhe Id nietuens veterisque mentor Saturnia 19 belli , i continuo exci- Prima 20 quod ad Trojant pro caris gesserat Argis ; sumn 6 Vicissi tu- i Necdum etiant causae irarum saevique dolores dinem infinitam Exciderant atiinto ; manet alta mente repostum 21 j volmu^ — iTnI- Judicium Paridis , spretaeque injuria forrnae , mia etenim ira Et genus invisum 22 , et rapti Ganymedis honores : ; est quae pietatis jjj s accensa super 23 , jactatos aequore toto I non habet consi- f . derationem. Sic Troas, relliquias Danaurn 24 atque linnutis Achilli, i Servius. — ii e Arcebat longe Latio ; multosque per annos regione Italiaeet _ , ^ ® . . .. . >t - . . . ostiorum Tibe- Errabant acti fatis 25 maria omnia circurn. ris, sed longe Tantae ntolis erat Romanam condere gentem ! dissita. — 12 U- nam auget vim ' ’ ” comparativi praecedentis , ut in prosa superlativi : « unus omnium maxime. » Carthagini dea etiam Samon posthabebat , sedem sibi delectissimam. Nam colere dicuntur dii terras vel urbes, quae praecipue ipsis sunt cordi. — 13 Hanc ur- bem. Regnum , imperii sedem , caput imperii. — 14 Fovet animo et cogitatione, j meditatur, studet. — 15 Neutrius particulae vis negligenda , verum ita expedien- da : « Sed metuebat Carthagini [quod mox subditur : Id metuens etc., v. 23] ; au- dierat enim in fatis esse ut posted Trojanorum earn olim everterent. » — 16 Arces ; Carthaginis, a Tyriis colonis conditas. — 17 Ex hac progenie sive posteritate Tro- ! janorum ortum. Late regem , regnantem sive regnalurum. — 18 Dativus : in ex- | cidium Carthaginis et totius provinciae. Volvere , moliri volvendo sive regendo continuam vicissitudinem temporum. — 19 Observante Servio, « Virgilius ubicum- que Jovi vel Junoni Saturni nomen adjungit, causas iis crudelitatis adnectit. » Bellum, quanquam turn modo gestum, vetus dicitur respectu diuturnae inde et in longum aevum protractae irae. — 20 Vide not. 2. Argi , Argos, Agamemnonis re- gnum , non necesse est ut de Argivorum gente dictum putetur. Hinc interrupta structura post quattuor versus resumitur et finitur : his ( parenthetice dictis) accensa , Troas arcebat Latio. — 2f Reposition. — 22 Trojanum genus Junoni in- visum et exosum , propter llardanum , Jovis ex Electra pellice filium (vide VI 1 1 , 1 34 seqq.j , unde Trojanorum origo. Etiam Ganymedes, pincerna et delicatus Jo- vis, erat Trojanus, Trois regis filius; vide Ovid. Metam. X , 143 seqq. — 23 Insu- per.— 24 Graecorum : quos Graeci et saevissimus eorum Achilles reliquerant vivos. Achilli genitivus , ex forma dorica et aeolica ’AyjXXvjs ducendus. — 25 Fatis, quae Juno iniqua ipsis imposuerat ; quomodo VIII, 292 , Hercules dicitur mala perpes- sus fatis Junoni s iniqusc. 35 - 62 ; EAEIDOS LIBEIl 1. \Xi 26 Sicut llonie- rus in Odyssea , Virgilius statim inmedias resab- ripit lectorem , secundo libro et tertio ipsum /E- n cam introdu- cturus narran- tem quae prae- cesserunt ilium ex Sicilia disces- Mim. — 27 Ma- ris , a \6q. JErc , navibus ceratis. Ruebant , tran- sitive: mere fa- ciebarit, sulca- bant. *- 28 Hxc secum agit, ani- mo volutat. No- tus usus infmiti- vi in interroga- tionibusquasin- dignatio aut vio- lenter coramo- tus animus ex- pressit. — : Trojanorum. - 30 Quippe non raro servit iro- uiae. Fetor, ve- tatur inihi, pro- bibeor; ut ba- bes apud Cice- ronem : Acta ; agimus : quod I vetamur veteri | procerbio. Hinc I stimulat iram i memoria Miner- i vae injuriam il- j latam gnaviter *■ — 7 et feliciter ultae , dum ipsa, regina dearum, Trojanorum contumelias patitur inulta. — 31 Coelesti igni comburere. — 32 Ob vim in ipso Minervae templo et in conspectu deae allatam Cassandrae. Furias , insanam libidinem. — 33 « Bene ipsa : dulcis enim est pro- pria maim quaesita vindicta. Unde plus dolet Juno alienis se viribus uti, ut d£oli.» Sere. — 34 Sic Lucretius VI, 391 : Faciunt (de coelo jacientes ignem), icti flam- mas ut fulguris lialent Pectore perflxo. Et imitati Virgilium Statius : exspiravit- que receptum fulmen, Claudianusque : spiral inexhaustum flagranti pectore sul- phur (fulmen). — 35 Inter Gyras petras , in Icario mari , prope Myconum insu- lam. - 36 « Incedere proprie est nobilium personarum : cum gravitate a mbit - lare. » Sere., aptis hunc usum exemplis probans. — 37 Junge adorat prxterea, id est adorabit. Honor vel lionores saepe vocantur thura, libamina, victimae diis in honorem oblatae. 38 Quae est una ex septem vel novem insulis vulcaniis, ad se- ptemtrionale litus Siciliae sitis , fortasse Lipara, major ceteris. — 39 Erumpere semper nitentes. Modulationem rbytbmicam versuum virgilianorum , rebus ipsis semper mirifice aptam, lectores advertunto ipsi, baud demonstrabilem in bis no- tularum angustiis, ut jam dictum Eel. V, not. 19. — 40 Comprimit, coercet. — \ l Spiracula clausa. — 42 Impetus ventorum et furores. — 43 Vide not. 50 Eclogae IV. Quippe , utique, baud dubie. Lucretius : Venti mare , terras , denique nubila cceli Verrunt ac subito vexantia turbine raptant. — 44 Et explicativum : mo- lem, quae constat inontibus altis, molem montium altorum. Quod in poeta fre- quentissimum , semel monuisse sufficit. Insuper, supra, vr.ipQiv: superimposuit. 15 Lege certa et constant! , constitute modo; vide Georg. 1 , 60. not. 6 ;.. Vre- Vix 2b “ e conspectu Siculse teliuris in altum Vela dabant laeti et spumas salis 2/ sere ruebant , Quum Juno , aeternum servans sub pectore vulnus , Hsec secum 28 : « Mene incepto desistcre victam , Nee posse Italia Teucrorum 29 avertere regem ? Quippe 30 vetor fatis. Pallasne exurere 31 classem Argivum , atque ipsos potuit submergere ponto , Unius ob noxara 32 et furias Ajacis Oilei ? Ipsa 33 , Jovis rapidum jaculata e nubibus ignem , Disjecitque rates , evertitquc aequora ventis ; Ilium exspirantem transfixo pectore flammas 34 Turbine corripuit , scopuloque infixit acuto 35 : Ast ego , quae divum incedo 36 regina , Jovisque Et soror et conjux , una cum gente tot annos Bella gero. Et quisquam numen Junonis adorat Praeterea 37 , aut supplex aris imponet honorem ? » Talia flammato secum dea corde volutans , Nimborum inpatriam, loca foeta furentibus Austris , Eoliam 38 venit. Hie vasto rex ^Eolus antro Luctantes 39 ventos tempestatesque sonoras Imperio premit 40 ac vinclis et carcere frenat. Illi indignantes magno cum murmure montis Circum claustra 41 fremunt ; celsa sedet iEolus arce Sceptra tenens , mollitcp animos 42 et temperat iras ; Ni faciat, maria ac terras ccelumque profundum 43 Quippe ferant rapidi secum verrantque per auras. Sed Pater onmipotens speluncis abdidit atris , Hoc metuens , molemque et 44 montes insuper altos Imposuit ; regemque dedit , qui foedere certo 45 1 34 P. VIRGILII MARON1S («3-f sequent is Cxpri- mitCvideGeor#. IV, 198, not. 11): ; dare liabenas , quae inde sunt laxae.Eodemque modopostquin- que versus sub- re^inl dbere *. 1 E- Et P remere et. laxas sciret dare jussus habenas. pitheton laxas Ad quem turn Juno supplex his vocibus usa est : effectum verb* « /Eole (namque tibi divum pater atque hominum rex Et mulcere 16 dedit fluctus et tollere vento) , Gens inimica mihi Tyrrhenum navigat a3quor, Ilium in Italiam portans victosque Penates : Incute 47 vim ventis, submersasque obrue puppes; Aut age diversos 48 , et disjice corpora ponto. mersas obrue Sunt mihi bis septem praestanti corpore Nymphae , unXobrueTut Q uarum s . Tres Notus abreptas in saxa latentia torquct ; (Saxa vocant Itali mediis quae in fluctibus Aras 09 , Dorsum immane mari summo 70 ;) tres Eurus ab alto Inbrevia 71 et syrtes urget , miserabile visu ! IUiditque vadis, atque aggere cingit arena?. Unam , quae Lycios 72 fidumque veliebat Orontem , lpsius ante oculos ingens a vertice 73 pontus In puppiin ferit : excutitur 74 pronusque magister Volvitur in caput : ast illam ter fluctus ibidem Torquet agens circum , et rapidus vorat aequore ver- Apparent rari nantes in gurgite vasto , [tex 10 . Anna 76 viriun , tabulaeque , et Troia gaza per undas. Jam validam llionei navem , jam fortis Achata? , Et qua vectus Abas , et qua grandaevus Aletes , Vicithiems 77 ; laxis laterum compagibus omnes Accipiunt inimicum imbrem 78 , rimisque fatiscunt. Interea magno misceri murmure pontum Emissamque hiemem sensit Neptunus et imis Stagua 79 refusa vadis , graviter commotus ; et alto Prospiciens, summa placidum caput extulit unda. Disjectam iEnese toto videt a?quore classem , Fluctibus oppressos Troas ccelique ruina 80 . cumulata. — 67 Nautae in navibus. — 68 In fundo maris. — 69 Struendurn puto Qux saxa in me- diis Ji. Itali vocant A. Sunt .Egimuri insulae, hodie Zowamoore , de quibus Pli- nius : Contra Cartliaginis sinum (triginta fere millibus pass a portu) sunt dux /Egimuri arse , scopuli verius quam insulae. — 70 Usque ad superficiem maris eminens. — 7 1 Substantivum : vada, loca vadosa, item ut syrtes , sic scribendum , non Syrtes Libyae, de quibus hoc ioco non cogitandum. — 72 « Lycii Trojae ad auxilium venerant ; qui mortuo rege suo Pandaro iEneam secuti sunt. » Serv. 0- rontes lictus esse a Virgilio videtur. — 73 Desuper. Ingens pontus , fluctus maxi- mus , ut totuin mare insurrexisse videretur. — 74 Magister navis sive gubernator excutitur de puppi , ubi gubernaculum tenebat. Vide VI, 334. Illam, navem. — 73 Quod vortex scribi solet; vide Georg. IV, 529, n. 80. — 76 IN'imirum clipei cra- tibus texti, coriaceae galeae (conf. supra v. 101). — 77 Tempestas. — 78 Imber de aqua marina jam aliquoties dixerat Lucretius , et Ennius in hoc fragmento : ra- tibusque fremebat Imber Neptuni. Fatiscunt , biant, aperiuntur, solvuntur. 79 Profundum mare (quod fere semper stagnat, unde sic vocatum a poeta) ex imo fundo emotum esse. Alto, ex alto mari. Mox observa deum, quanquam gra- viter commotum , tamen placido ore et tranquillo fingi : quod est majestatis divi- nae. — 80 Procella et imbribus de ccelo vel ex aere affatim delapsis. I lius.quocum /E- neas ad Trojam [ pugna congres- i sus , a Venere j matre morti e- reptus est ; vide Iliad. E , 239 seqq. De syntaxi sequentium cf. not. 28. — 61 A- chillis, yEaci ne- potis. Jacet, gr. xtTrai, dejectus est, occubuit. In saevus non est saevitiae notio : i est acer , belli- cosus. — 62 Jo- vis filius , rex Lycioruin, a Pa- troclo interfe- ctus, quod mul- tis narratur in Iliadis lib. XVI. Simois , Troadis tluvius seu tor- rens potius , sed ab Homero no- bilitatus. — 63 Verba saepitis fundenti ; ut E- clog. II , not. 5. Stridens Aqui- lone , ab aquilo- ne immissa cum stridore. — 64 Ex adverso , a prora veniens. — 65 Neutrali- ter : avertit se sive avertitur in obiiquum , ut jajn non prora , sed latus navis fluctibus obver- tatur. — 66 Ma- a mole ; l:M» P. VIRGILTI MARONIS ctum e 8 ia C °syUal Nec _ latuere doli fratrem Junonis et ira;. bam imam.- 82 Eurii. ad se Zephyrumq? vocat; dehinc 81 talia fatin’ : nibus r, derivati" w Tantane vos generis 82 tenuit fiducia vestri ? • Astraeus', unus Jam ccelum terramque meo sine numine 83 , Venti , d<* Titanibus , Miscere et tantas audetis tollere moles 8 * ? qui contra deos ^ , arma smnpse- M u os ego... Sed motos prjestat componere flnctus. | nmt * cum , A . u_ Post 85 mihi nonsimili pnena commissa luetis. unde nati sunt Maturate fugam , regique luec dicite vestro : dum* lies' °dum ^ ou iniperium pelagi sacvumque 86 tridentem , r//eo^. e 378 Sed m dii sorte datum. Tenet ille imniania sa\a , i Serf. — S 3 Vo- Vestras , Eure 87 , domos : ilia se jactet in aula l hate G divina i Hollis , et clauso ventoriim carcere regnet 88 . » cf. not. s. — si Sic ait, et dicto citius tumida sequora placat , f!uctus?Sequun- Collecttisque fugat nubes, solemque reducit. tur minae Ven- ’Cymothoe 89 , simul et Triton adnixus, acuto sed statinfinbi’ Detr udunt naves scopulo ; levat 90 ipse tridenti , bita; per aposio" Et vastas aperit syrtes 91 , et temperat tequor, pesin, propitio Atque rotis summas levibus perlabitur undas. et favente Tro- . . .. «<> • . janis deo pro- Ac veluti 9J magno in populo quum ssepe coorta est perante ad o- Seditio , saevitque animis ignobile vulgus ; — "sr. e post a Tri J am( I ue faces et saxa volant , furor arma ministrat : posternm si tale Turn , pietate gravem ac mentis si forte virum quern a? d yST 3 ffir Eonspexere , silent, arrectisque auribus adstant ; ed graviore. — Ille regit dictis animos , et pectora mulcet: Sic cunctus pelagi cecidit 93 fragor, aequora postqua Prospiciens genitor 9 *, coeloque invectus aperto, Flectit equos, curruque 95 volans dat lora secundo. Defessi /Eneada; , qua; proxima litora , cursu 96 Contendunt petere , et Libya; vertuntur ad oras. Est 97 in secessu longo locus : insula portuni 86 S serum , acris et. severi impe- rii insigne. — 87 Eurus primum vocatus(v. 13!) proxime Neptu- numstetissecen- sendus est, et hinc pro omni- bus nominator. Efficit objcctu laterum 98 , quibus omnis ab alto tiT.'-Trascend- Frangitur inque sinus scindit sese unda reductos". um est, uti pro- prio nomine, ut Terentius in Andria : Ego te in pistrinum, Dave, dedam. * Serv. — 88 Uegem agat, pro rege se gerat. — 89 Nere’idum una. Triton, Neptuni f'dius , patri ad mandatu esse solet. — 90 Levat naves scopulo. — 9i Viam per arenosa vada facit, ut naves liaerentes expedire se possint. Temperat , placat, sedat. — 92 Stme : ac veluti quum seditio in etc. Ssepe ita interpositum ut solet parentbetica locutio (ut ssepe Jit). Nova est comparatio, dum contrariam, sedi- tionis cum mari ventis agitato, ante Virgilium multi usurparint. — 93 Concidit, desiit. — 91 Genitor, ut satpissime pater, dei appellatio est honorifica. Aperto, non amplius nubibus obducto, sereno. — 95 Haec ita struas ; et lora dat , habenas laxat equis, volans curru secundo, quem quasi ventus secundus impellit, curru celeri, veloci. Paullo impeditior est alia ratio, qua curru pro dativo habetur. - 96 Citata navigatione. — 97 Poeta describit tractum litoris Africi remotum et infrequentem, sive (ut Servius) sinum secretum, cui piajtensa insula maris im- petum arcet et navibus tutissimam stationem praebet. — 98 Lateribus terrae conti- nenti e regione positis et quasi prsetextis. Deinde jungas omnis ab alto unda, flnctus maris. — 99 Aliisa bis unda scindit se et dissolvitur in orbes semper lon- gius se reducentes vel recedentes. Sic enim undae allisae longo tractu retrorsum agi sensimque dissolvi conspicinntur. ( 162 - 192 ) .tj\’ El DOS LIB Eli I. . 137 Hinc atquc hinc 1 vast* rapes geminique minantur In cerium scopiiii , quorum sub vertice late Equora tuta 2 silent; turn silvis scena eoruscis Desuper horrenticp atrum neinus imminet 3 umbra ; Fronte sub adversa 4 seopulis pendentibus antrum ; lntus aqute dulces , v ivoque 5 sedilia saxo , IVyrnpliarum donius. Hie fessas non vincula 6 ' naves Lila tenent, unco non alligat ancora morsu. Hue septem .Eneas collectis navibus omni Ex numero subit ; ac magno telluris a more ’ Egressi , optata potiuntur Troes arena , Et sale tabentes 8 artus in litore ponunt. Ac primuin silici scintillam excudit Achates , Suscepitque ignem foliis , atque arida cireiim \utrimenta dedit , rapuitque 9 in fornite tlammam. Turn Gererem 10 corruptam undis Cerealiaque arma Expediunt fessi rerum 11 , frugesque receptas Et torrere 12 parant flammis et frangere saxo. xEneas scopulum interea conscendit et omnciu Prospectum late pelago petit 13 , Antliea si quern Jaetatum vento videat , Phrygiasque 14 biremes , Aut Capyn , aut celsis in puppibus 15 arma Caiei. ■Vavem in conspectu nullam 16 ; tres litore cervos Prospicit errantes ; hos tota armenta sequuntur A tergo , et longum per valles pascitur agmen. Constitit liic , arcumque manu celeresque sagittas Corripuit , fidus quae tela 17 gerebat Achates , Ductoresque ipsos priinum , capita alta ferentes Cornibus arboreis 18 , sternit; turn vulgus et omnem Miscet agens 19 telis nemora inter frondea turbam. Nee prius absistit quam septem ingentia victor ’ ’ T ' us ua : « i\emus estcomposita multitudo arborum, si lea diffusa. » — 4 In anteriore parte montis, opposita sinui reeedenlivel scenw, est antrum rupe superimpendente effectual . — 5 Nativo, non arte sic elaborate. — 6 Hie ut quiescant naves , non est opus re- tinaculis sive rudentibus eas litori alligantibus, neque ancoris. Morsu unco, anco- rae uncae. — 7 Soli attingendi cupiditate. Arena, de litore. — 8 Sordibus aquae marinae madidos. — 9 Flammam rapuit, rapido motu et celeri vibratione excita- vit ex scintillae susceptac igniculo. Fomes est manipulus arid* frondis vel stipulae. - 10 Fruges. Cerealia arma, iustrumenta (v. Georg. I , I GO, n. 02) ad pinsendas fruges et conficiendum panem : inolas manuales sive mortaria, alveos, etc. — 1 1 Ut apnd Horatium lassus maris et vidrum : fessi rebus quas perpessi erant. - 12 Vide Georg. I, 267, n. 63. — 13 Prospectum quaerit, capit, prospectat quantum licet per oinne pelagus, si forte videat aliquem socioruin , qui amissi credebuntur, velut Antbeum aut Capyn. Ouod arguta brevitate expressum. — 14 Trojanas. to Puppibus , * quia navigantium militum iuos est in puppibus arma religare. * Sere. lntellige arma de scuto, cujus insigne ^neas eminus dignoscere poterat. 16 Supple : babet. Sed animadverte liic formam exclamationum in re valde tristi, qute accusative casu efferuntur. — 17 *Telum dictum, quod in longinquum mittitur, a graeco t^Xj. * Gaius. — 18 Arborum ramosarum similibus ; eonf. Eel. VII, 30. Nisi potius exprimitur : ingentibus, ut XII, 888. — 19 Agit in fugam promiscuatn . t Ab utroque latere sive cor- nu litoris hujus introrsum re- ducti. Gemini , duo. Minantur, eminent. — 2 A ventorum impe- tu defensa. Ille autem mons re- cedebat in mo- dum scenx the* atralis et sinum effleiebat ( con- fer infra v. 310 seq.), instructus silvis desuper coruscantibus , ex superiore lo- co tremula lu- ce micantibus , dum ventus a- gitat folia. — 3 In surnmo est nemus atrum , obscurum e\ umbra arborum \ horrentium , id est dense stan- tium (conf. not. 52 Eclogae VII; sic intelligenda liorrens umbra, umbra ex arbo- ribus reclis et densis ; sed vi - ridis umbra, e.v viridantibus cir- ca fontem , Eel. IX , not. 19; et rursum alia est saxea umbra , Georg. Ill , 14 5, n. 12. De discri- mine si lew et nemoris Servi- 18 Y. VIRGILII MARONIS |:$8 tis enitri est haec venatio,non vo- Hinc portum petit , et socios partitur in omnes. lupuus : innc Vina 21 bonus quae deinde cadis onerarat Acestes defimvit mime- . . * „„ rum. » Sen\ — lutore Trinacrio 22 , dederatque abeuntibus beros . 21 Strue i dem- Dividit, et dictis mcerentia pectora mulcet : " tie dividit vina, , „ .. . ... , _ inest particulae re. - >1 Antique pro illi. I 40 r. VIRGJLII MARONIS 52 Libando, le- viterattingendo snmpsit , quasi delibavit. Nisi praestat oscula de venustis la- bellis intelligi , ut est apud IIo- ratium : dulcia barbare Ixden- tem oscula (Od. 1, 13). — 53 Da- tivus. — 54 Ani- mnsum, fortem. — 55 Evolvens , quasi volnmen libri. Movebo , proferam. — 5fi Leges et jura constituet. — 57 Sic poetae pro tria : tres hie- mes. Rutulis est dativus. — 58 lit- j li nomen, inau- I ditum antiquis, ab Julia gente vel in ejus gra- tiam inventum , ad originem ex Venere asseren- dam. Servius : « Historiae hoc liabet Tides : As- canium et Me- zentium singu- lari certamine dimicasse ; et oc- ciso Mezentio , Ascanium, sicut C. Julius Cxsar scribit , Iulum coeptum vocari, a primae barbae ianugine (quam iOuXov Graeci di- cunt ) , quae ei tempore victo- rias nascebatur." 59 Sletit re- gno, ita stetit ut ■egnhm esset Oscula libavit 52 natse ; dehinc talia fatur : « Parce metu 53 , Cytherea : manent immota tuorum Fata tibi : cernes urbem et promissa Lavini Moenia , sublimeraque feres ad sidera cceli Magnanimum 54 iEnean ; neque me sententia verlit Hie tibi (fabor enim , quando haec te cura remordel, Longius et volvens 55 fatorum arcana movebo) Rellum ingens geret Italia , populosque feroces Gontundet , moresque 56 viris et moenia ponet , Tertia dum Latio regnantem viderit a 3 stas , Ternaque 57 transierint Rutulis hiberna subactis. At puer Ascanius , cui nunc cognomen Iulo 58 Additur (Ilus erat, dum res stetit 59 Ilia regno) , Triginta magnos volvendis mensibus orbes Imperio explebit , regnumqpe ab sede Lavini Transferet , et Longam nnilta vi muniet Albam. Hie jam ter centum totos regnabitur annos Gente sub Hectorea 60 , donee regina sacerdos Marte gravis 61 geminampartu dabit Iliaprolem. Inde lupa3 fulvo nutricis tegmine laetus 62 Romulus excipiet 63 gentem et Mavortia condet Moenia , Romanesque suo de nomine dicet. His ego nec metas rerum 64 nec tempora pono ; lmperium sine fine dedi. Quin aspera Juno, Quae mare nunc terrasque metu 65 coelumque fatigat, Consilia in melius referet , mecumque fovebit Romanos , rerum dominos , gentemque togatam 66 . Sic placitum. Veniet lustris labentibus {etas, Quum domus Assaraci 67 Phthiam clara sqj Mycenas Servitio premet , ac victis dominabitur Argis. Nascetur pulchra Trojanus origine Caesar 68 , lmperium Oceano , famam qui terminet astris , Julius, a magno demissum nomen Iulo. Ilunc tu olim coelo , spoliis Orientis onustum 69 , Accipies secura 70 ; vocabitur hie quoque votis. incolumi civitate et regno. Magnos orbes , intellige annos; nam menses quoque circumvolvuntur , sed orbibus minoribus. — GO Pro : Trojana, ut est etiam V, tM. Regina, regis (ilia, Rhea Silvia, poetis dicta Ilia. — 61 Ex Marte gravida. Dabit , edet. — 62 Lubenter gerens cassidem ex pelle lupina factam. Conf. VII . 688. Sic apud Propertium Romuli galea est hirsutis compta lupina jubis. — 63 Accipiet regendam gentem Troja oriundam. Non argutandum est hie, nec po- scenda axpfgsia consulto neglecta. — 6i Terminos imperii. — 65 Metu, quern incutere satagit. Fatigat , exagitat, exercet. — 66 Nimirum uni gentium omnium toga uti concessum erat Romanae, adeo ut exulibus cum aqua et igni etiam togfe usu interdictum esset. — 67 Qui filius Trois, ALneae proavus ; v. Georg. Ill, 35, n. 32 . Renascens Troja Graeciae, nunc victricis, evadet domina. Phthia , Thessaliae urbs, •j- stu est Komano- nim patria deu sanctissima.qu* forum imperii iuebatur. Neque frustra addit Me- mo cum fratre , lit restituta co- gitetur antiquis- gimi temporis integritas et ln- nocenlia, qualis fuit ante neccm Item!. — 72 En- nium imitatus 1- ta appellavit Ja- ni templuin , in bellicosa gente uunquam non apertum , quod per tot s*cula Augustus clausit tertium , pacem agente imperio. In hoc claustro pulchre lingitur sedere vinctus et fremens Fu- ror impius civi- lium bellorum . quibtiB Augustus imposuit linem. — 73 Mercuri- um. — 74 Hoc recte vocatum ab grammaticis « translalio reel* Ac prior, « Heus, inquit , juvenes , monstrate mea- proca. • — 7 ft Quaerere constituit , sociisque exacta 76 referre. Classem in convexo nemorum 77 , sub rupe cavata , Arboribus clausam circtnn atqj horrentibus urabris 78 Occulit; ipse uno graditur comitatus Achate, Rina manu lato crispans 79 hast ilia ferro. Cui mater media sese tulit obvia silva, Virginis os habitumque gerens, et virginis arma Spartan* 80 , vel qualis equos Threissa fati gat Harpalvce, volucremqt fuga 81 praevertitur Hebrum. Vamcph inner is de more habilem 82 suspenderatarcum Venatrix , dederatque comam diffundere ventis, Vida genu 83 , nodoque sinus collecta fluentes. [rum f'olvens aniino. — 76 Diligenter explorata. — 77 In loco convexo per rupem sit- vis consitam. — 8 Vide ad vers Vidistis si quam hie errantem forte sororum Succinctam pharetra 84 et maculosae tegmine lyncis, A ut spumantis apri cursum elamore prementem 85 . » Sic Venus ; et Veneris contra sic filius orsus : «■ Nulla tuarum audita mihi neque visa sororum , l ) 86 — qua te memore, virgo ? namq< baud tibi vultus v^brans’ 3 ’qm»s- — - J sans. Heroes bi- nns liastas gerere solebant. — 80 Arma virginis vel Spartan* sive Lac*n* (qu* virgines venation! operam dabant ) vel Thraci* ( qu* equitatui . Est gr*ca forma Bpir l 'tTul- cherrimo cantu decimo Hindis. — 39 Qui vulgari nomine Scamander. - 4 0 Pi ia- ini filius. Armis, clipeo; nam hastam tenebat. 19 r. V1HGIL1I MAKON1S (175-510) 4 1 Aufertur ab fquis.postquani exciderat cur- ni, pedibus in- ter lora impedi- tus. — 42 Nota- tur sulcis quasi scriptuia cortici aut cerae im- pressa. — 43 la- tere a non spec- tat ad gestae rei tempus : nam Troili intent us evenerat inulto ante tempora lliadis, ex cu- jus cantu sexto sumpta pictura sequens, v. 269- 312. At in picto pariete matie- nae Trojanae re- vera supplicetn potnpam duce- bant , dum ab alia parte Troi- lus fatum obi- bat. — 44 Sup- plicantinm mo- do. — 45 Ex ul- timo cantu Ilia- clis sumpta quae bine per quin- que versus de- scribuntur; sed in primo versu poeta Euripi- dem sequitur , Andromucli. v. 105 et 1 00, sive Enniuni in co- gnomine tragoe- dia , non Ho- merum , apud quern Achilles vivum Ilecto- rem ter fugat circum Trojanos muros , morlu- urn ter raptat circa tumulum I’atrocli. — 46 lnfeli.Y pitcr atque intpar congressus Acliilli , Fertur 41 equis, curruque haeret resupinus iuani, Lora tenons tauten : huie cervixq? comseqt trah until r Per terrain, et versa pulvis inseribitur 42 liasta. Interea 43 ail lempluni non aequac Palladis ibant Crinibus lliadespassis , pcplumque ferebant, Suppliciter 44 tristes et tunsae peetora palrnis ; Diva solo lixos oeulos aversa tenebat. Ter 45 cireunt lliacos raptaverat Hectora muros, Exanitnumque auro corpus vendebat Achilles. Turn vero ingentem gemitum dat 40 ‘ peetore ab into , Ut spolia , ut currus , utquc ipsurn corpus amici , Tendentemque mantis Priamum conspexit inermes. Se qttoque principibus permixtum agnovit Achivis , Eoasque 47 acies et nigri Memnouis arma. Ducit Amazonidum lunatis agmina peltis 48 Penthesilea furens, mediisquein millibus ardet, Aurea subnectens exsertae 49 cingula inantma\ Bellatrix , audetque viris concurrere virgo. Hac dum Dardanio ^Enear ntiranda videntur 50 , Dum stupet obtutuque haeret delixus in uno , Regina ad templum, forma pulcherima Dido, Incessit, magna juvenum stipante catena. Qualis in Eurotae 51 ripis aut per juga Cyntlii Exercet Diana choros, quant ntille secutic [tram Hinc atque ltinc glomerantur Oreades 52 : ilia pharc- Fert humero , gradiensque deas supereminet omnes ; Latonae taciturn pertentant gaudia pectus : Talis erat Dido , talem se lacta ferebat Per medios, instans operi regnisque futuris. Turn foribus divae , a media testudine 53 tenipli , Saepta arrnis solioque alte subnixa resedit. Jura dabat legesque viris , operumque laborem Partibus aequabat justis , aut sorte trahebat : Quunt subito Eneas concursu accedere ntagno Anthea Sergestunique videt, fortemque Gloanthum, Dal , edit yEneas. — 47 Vide Georg. 11 , 1 15, n. 94. Aurorae ex Tithono filius Me- mnon Trojanis auxilio venit cum AEthiopibus ex Oriente. Venerunt etiam Amazo- nes, duce regina Penthesilea ; de quarum gestis narravit Quintus Smyrnaeus Post- homericorum libro f , de Memnone libro II. — 4 8 « Scutis brevissimis in modurn lunas jam mediae. • Sere. — 43 « Nudatae mammae dextrae) : nudunt enim quam adusserunt mamrnam. . 5. - 50 Conspiciuntur ab AEnea. — 5; Vide not. 73 Eclog;e VI , et ibid. not. 3 de Cyntlio. — 52 ’Opiidos^ , nymphae montium , qui graece opYj. — 53 Dido resedit in veslibulo, ab ea parte quae respondet mediae tesludini tenipli, sive in loco vestibuli qui esl c regione media; testudinis. Quid sit lesludo, explicat Varro apud Servium et L. L. V, 161 : « In aedibus locus pa- tuius relinquebatur sub divo; qui si non erat relictus, sed conlectns erat, appel- labatur testudo, a testudinis similitudine. » Inseruimus a versui qui cl veteribus ENEIDOS LIBER I. gi'ammaticis ot editoribus plu- rimiim negotii fecit. — 54 In oras. — 55 Res incognita , par- ticipium loco substantivi posi- tum : ignoratio rei ; quod igno- rabant quid res esset, quae causa et illorum ad- Teucrorumque alios , ater quos aequore turbo Dispulerat, penitusque alias avexerat 54 oras. Obstipuit simul ipse , simul percussus Achates Laetitiaque metuque : avidi conjungere dextras Ardebant; scd res animos incognita 55 turbat. Dissimulant , et nube cava speculantur amicti , Quae fortuna viris, classem quo litore 1 inquant 56 , Quid veniant : cunctis nam lecti navibus ibant Orantes veniam 57 et tcmplunrclamore petebant. Postquam introgressi , et coram data copia fandi , j veutus et Phce- - 1 nicum concur - sus. — 56 Relic- lam liabeant. — 57 Propitiamvo- luntatem, beno- volentiam , ut I. IV, 435. Cla- niore , cum cla- more multitudi- ids eosslipantis. — 5S Maximus el aetate et di- gnitate. — 59 Navibus pervec- ti, ul supra v. 67 navi gut xquor , item transitive. — 60 Qui contra fas j usque gen- tium inferren- tur. Conf. not . 69. - 6 1 Vasta- re. « Populare, antique : nam veteres et popu- lo et populor dicebant. Nunc tantum populor dicimus; illud penitus de usu recessit. » Serv. — 62 Vis, au- dacia. Super- bia, insolentia. — 63 Vide not. 4 8 in Georg. II, 185. — 64 Oivw- Maximus 58 Ilioneus placido sic pectore coepit : « O regina , novam cui condere Juppitcr urbem Justitiaque dedit gentes frenare superbas, Troes te miseri , ventis maria omnia vecti 59 , Oramus : prohibe infandos 60 a navibus ignes, Parce pio generi , ct propius res aspice nostras ! Non nos aut ferro Libycos populare 61 Penates Venimus , aut raptas ad litora vertere prsedas : Non ea vis 62 animo, nec tanta superbia victis. Est locus , Hesperiam Graii cognomine dicunt , Terra antiqua , potens artnis atque ubere 63 gleba 1 ; OEnotri 64 coluere viri : nunc fama , minores Italiam dixisse ducis 65 de nomine gentem. Hie 66 cursus fuit : Quum subito assurgens fluctu nimbosus Orion 67 In vada caeca tulit , penitusque procacibus Austris Perque undas , superante salo , perque invia saxa Dispulit ; hue pauci vestris adnai iinus oris. [rem Quod genus hoc hominu ? quaeve huncla barbara mo- Permittit patria ? hospitio prohibemur arenae 68 ; Bella cient, primaque 4 etant cousistere terra. Si genus liumanum et mortalia temnitis anna , At sperate deos memores fandi atque nefandi 6: \ Rex erat ^Eneas nobis , quo justior alter Nec pietate fuit nec beilo major et armis : Quern si fata virum servant, si vescitur aura xpoi, ab OEno- tro Arcadiae re- ge dicti , qui olim coloniam Pelasgorum in Rruttium duxisse fertur : unde poetis etiam tota Italia dicta OEnotria. — 63 Ducis , I tali , de quo fabulas, inter se perdi- versas , vide apud Servium. — 66 Hie, in banc quam dixi terram dircctus ; exqui- sitius dictum quam hue. Primus est versuum quinquaginta quattuor, quos imper- fectos reliquit Virgilius, explendos in ultima recensione carminis, quam fata ei non concesserunt. — 67 Id est: mare oriente Orione turbatum procellis : nam hoc sidus oriens aut occidens acres tempestates adducit. Cxea, abdita, latentia. Procacibus, vehementibus, qui Horatio protervi. — 68 Litoris. « Litus enim jure gentium commune omnibus fuit. Cicero in Kosciana : Num quid est tain com- mune quam spiritus vivis, terra morluis, mare Jluctuanlibus, litus ejectis ? Unde ostenduntur crudeles qui etiam communibus probibent. *Serv. Mox prima terra , de eedem litore. — 69 Genitivi substantivorum indeclinabilium fas et uejas ■ P. VIRG1LII MAROiNIS (5.7-586; Etheria 70 , neque adhuc crudelibus occubat umbris, Non rnetus , officio ne te certasse priorem Pceniteat. Sunt et Siculis regionibus urbes 71 Arvaque, Trojanoque a sanguine clarus Acestes. Quassatam ventis liceat subducere classem , Et silvis ajitare trabes 72 , et stringere remos; Si datur ltaliam , sociis et rege recepto , Tendere , ut ltaliam lseti Latiumque petamus : Sin absumpta salus , et te , pater optiine Teucrum , Pontus habet Libyse , nec spes jam restat Iuli , At freta Sicaniae saltern , sedesque paratas . Unde hue advecti, regemque petamus Acesten. » Talibus Ilioneus : euncti simul ore fremebant 73 Dardanidae. Turn breviter Dido, vultum demissa 74 , profat ur « Solvite corde metum , Teucri , secludite euras. Res dura 75 et regni noA itas me talia cogunt Moliri , et late fines eustode tueri. Ouis genus Eneaclum , quis Trojae nesciat urbem Virtutesque virosque, aut tanti incendia belli ? Non obtunsa adeo gestamus pectora Poeni , Nec tarn aversus equos Tyria Sol jungit 76 ab urbe. Seu a os Hesperiam magnam Saturniaque arva 77 , Sive Erycis fines regemque optatis Acesten , Auxilio tutos dimittam, opibusque jua abo. Vultis 78 et his mecum pariter considere regnis : Urbem quam 79 statuo, vestra est; subducite naves; Tros Tyriusque milii nullo diserimine agetur 80 . Atque utinam rex ipse , Noto 81 compulsus eodem , Afforet .Eneas! Equidem per litora certos 82 Dimittam et Libyae lustrare extrema jubebo , Si quibus , ejeetus , silvis aut urbibus errat. » His animum arrecti dictis et fortis Achates Et pater Eneas jamdudum erumpere nubem 83 Ardebant. Prior Enean eompellat Achates : « Nate dea , quae nunc animo sententia surgit ? Omnia tuta vides , classem sociosque receptos. Unus abest , medio in fluetu quern vidimus ipsi Submersum 84 ; dictis respondent cetera matris. » 70 Yivit; locu- | tio Lucretiana. Sequentia Hora- I tianis verbis ex- : plicari possunt : ] neque adhuc si- ve necdum est victima nil mi- serantis Orel. Non rnetus est , baud metuen- dum. — 7| Ur- bes, nimirum cognatse Troja- nis et amicae , quod proximo versu subiungi- tur. De Aceste vide v. 195, not. 21 . — 72 In sil- vis caesas arbo- res ad usum na- vium actommo- dare,quae repa- randae erant et novis remis ins- truendie. Strin- gere est « de- frondare • (5.) : hi nc , destrin- gendo folia et ramulos conli- cere remos. ! ta dictum incicle faces in Ecloga IX , not. 26. — 73 Consenlien- tes admurmura- bant(eitsuater /Eneas et jam Trojana juventus Conveniunt, stratoque super discumbitur ostro. Dant famuli manibus 36 lymphas, Ccreremque cani- Expcdiunt, tonsisque ferunt mantelia villis. [stris Quinquaginta intus 37 famul®, quibus ordine longam Cura pcnum struere, et flammis adolere Penates 38 ; Centum ali®, totidemque pares ®tate ministri, Qui dapibus mensas onerent et pocula ponant 39 . Nec non et Tyrii per limina beta frequentes Convenere, toris jussi discumbere pictis. Mirantur dona Ene®, mirantur Iulum, Flagrantesque dei vultus 40 , simulataque verba, Pallamque et pictum 11 croeeo velamen acantbo. Pr®cipue infelix, pest i 42 devota futiir®, Expleri mentem nequit, ardescitque tuendo Pboenissa, et pariter puero donisque movetur. Me ubi complex u Ene® colloque pependit, Et magnum falsi iiuplevit 43 genitoris amorem, Reginam petit. H®c oculis, b®c pectore toto H®ret 4i , et interduni gremio fovet, inscia Dido. /.'.ov , mons Cypri ; sed Ida- lia (mox v. G93) est urbis no- men. — 20 Fa- ciem fulls , fal- sam assume, fal- lax Simula. — 30 Lyxum adjec- tive (ut J ill i um sidus, etc.) pro Lyxi , Bacciii.— 31 Lateas earn, neque sentienti instilles vene- num.— 32 Fun- di t, secundum Lucrelium : so- lium s per mem- bra quietem Ir- rigel ( IV, 009 ). Et Furius Anlias ap.Serv.:/»/7em rigat per peclo- ra somnum. - 33 Ouod samp - suchum estaliis, nostratibus I’o- rigan , fausse murjolainc. — •it Aulxa l»lc dicuntur stragu- laevestes, strabe in sponda, torn. Scande Aura , per synaeresim ; item infra au- reis disyllabe. Composuit, vi- llein Georg. IV, ISO, not. 6. — 35 Medium inter vEneam et lu- lum , in medio lcclo li iclinii.- - 36 Manibus, da- livo : ad manus la vandas; conf. not. 9 ad Georg. IV, 376, et de .sequent] versa ibid, notarrx 10. Cercrcm , pa- nem. E.vpcdiunt, promuut , ininistrant. — 37 In intcriore parte aedimn :scdcon- vivium fiebal in atrio. Strue : quibus earn est ordine struere pcnum longam ,se- rie tonga disposi lam , amplam. — 38 Aras Penatium deorum tliure accenso cu- inulare; Ibura cremare in aris Penatium; lidcnot. 58 Edoga? VIII. Cicero Nat.' Door. II , 27 : « Dii Penates, sive a penu ducto nomine : est autein omucquo ve- scuntur homines, penns ; sive ab eoquod penitus insident, ex quo etiam Pene- trates a poetis vorantnr. » — - 39 « Ponant, quia veteribus non in manus dabantur pocula, sed mensis apponebantur. Sed mox discumbere juxta consuetudincm suorum temporum dixit ; nam olim sedentes vescebantur. » Sere. — 10 Genas et oculos fnlgentes. — 1 1 Vide supra not. 1 5. — *2 Amori pcrnicicm ollatnro, e\i- tiali. Expleri mentem pro : menle, bellenismo jam saepius exposito. Tuendo, in- luendo. — 13 Explevit, satiavit. — 41 Hxret in puero. defixa in eo. (7liMi8) EiNEIDOS LIBER I. lo3 Insideat quantus miserte clcus ! At memor ille Matris Aeidaliae 45 , paulatim abolere Sychseuin lncipit, et vivo tentat praevertcrc 46 amore Jampridem resides aniinos desuetaqne corda. Postquam prima quies epulis, mensaeque remotse 47 , Crateras magnos statuunt, et vina coronant 48 . Fit strepitus teetis, vocemque per ampla volutant Atria; dependent lychni laquearibus aureis 49 lnccnsi, et noctem flammis funalia vincunt. llie regina graveni gemmis auroqne poposcit Iinplevitque inero pateram, quant Bel us et omnes A Belo soliti 50 ; turn facta silentia teetis : « Juppiter (hospitibus nam te dare jura 51 loquuntui), Hune lsetuin Tyriisque diem Trojaque profectis Esse velis, nostrosque hujus meminisse min ores 52 ! Adsit la3titiae Bacchus dator, et bona 53 Juno ! Et vos, o, coctum, Tyrii, celebrate faventes ! » Dixil, et in mensam laticum 54 libavit honorem, Primaque, libato 55 , summo tenus attigit ore; Turn Bithe dedit increpitans 56 : ille impiger hausit Spumantem pateram, et pleno sc proluit auro 57 ; Post alii proceres. Cithara crinitus 58 lopas Personal aurata, docuit quae maximus Atlas. Hie canit errantem Lunain 59 , Solisquc labores; [nes; Unde liominum genus, et pecudcs ; unde iinber et ig- Arcturum, pluviasque Hyadas, geminosque Triones ti0 ; Quid tantum Oceano properent se tinguere soles Hiberni, vel quae tardis mora noctibus obstet. Jngeminant plausu 61 Tyrii, Trocsque sequuntur. IVcc non et vario noctem sennone trahebat lili'e rant implere vino : qua usi erant Relus , a quo reges Tyriorum genus suum ducebant, et omnes ex stirpe Beli. Teetis, indomo. Silentium'autem imperatur ad pieces inter libandum fundendas, quas praeit regina. — 51 Te esse dicunt datorem juris hospitalis, te constituisse et servare jura hospilum. Hinc cultus Jupiter hospi- talis, Zeu; SLevio^. — 52 Posteros. — 53 Adsit bona, propitia Coctum, couvivium. — 51 Honorem laticum , merum lionori deorum consecratum. « Tangit ritum l\o- manorum, qui paniceas sacratasque mensas liabebant, in quas libabant. » Sere. — 55 Postquam libatum est , sive ]>ostquam libavit; ablativo absoluto. Summo tenus ore , primoribus labels. — 56 Inclamans cum et vivide adbortans ut l*iberet. Bitias est nomen Punicum. — 57 Poculo aureo ingurgitavit se pleno, utpote quod Dido vix teiigerat.— 5S-Nam citluircedi comam alebant, Apollinis intonsi ritu, ma- gistri musicae. Personat, canit ea quee docuit ipsnm Atlas, qui astronomiae et rerum pliysicarum perilissimus ferebatur inlabulis. •> Ilic quod annum in lempora divi- serit, et primus stellarum cursus et siderum Iransitum naturasque descripscrit , coL'lum dictus est sustinere. » Sere. — 59 Lunae vagos cursus. Labores , defectus (ut Georg. 11 , 4 78, n. 65) eorumquc causas. — 60 De bis vide ad Georg. 1 , 204, n. 7 ; et 1 , 138, n. 44. Gemini Triones, Ursa major et minor; quoin alibi triones Five teriones dicisoleant stellae septem Ursae majorissive Plaustri ; vide Georg. Ill, 381, not. 44 . Sequentes versus repeliti ex Georg. II, 481, 482, ubi vide not. 67, 68. — 6 1 Plausu fere idem sonat quod : plaudentes. Sic IX , 8 1 1 : ingcminanl hast is, ! ferientes hastis. ■20 45 « Acidatia Venus dicitur a lonte Acidalio , qui est in Or- chomeno Bceo- tiae eivitate; in quo se Gratiai abluunt , quas Veneri constat esse sacratas. * Sereius.Sychx- um , de memo- ria Sychaei. — 46 Praeoccupa- re, ante incen- dere amore Xj- neae quam prio- ri s mariti rae- inoria ref rice - tur. Virus au- tem amor vetei i illi et intermor- tuo opponitur. Animos resides, in quiltus rese- deratet langue- bat amor, quasi otio datos. — 4 7 Postquam men- sae cibis capien- dis remotae e- rant, affereban- tur mensae sc~ cundx , ad com- potationem in- eundam cum li- batione. — 48 Et corollis ser- tisque xedimi- unt bos crate- ras (vide Georg. II , 528, n. 2) et pocula vini. — 49 Vide supra not. 34. — 50 So- V. VIRGILII ENEIDOS I. (719-756) «•_> Bibebat Ion- gum, quasi lon- g6 haustu. — 63 Memnon ; vide 489, n. 47 . Dio- meilis equi non sunt celebres, ut baud dubie in- telligendi sint Rhesi regis equi celerrimi et can- didissimi , a Di- lnfelix Dido, longiimque bibebat 02 amorem, Mnlta super Priamo rogitans, super Hectore inulta ; Nunc, quibus Aurora; venisset filius 63 arrais ; Nunc, quales Diomedis equi ; nunc, quantus Achilles. « Into age, ct a prima 64 die, hospes, origine nobis lnsidias, inquit, Danainn, casusque tuorum, Erroresque tuos : nam te jam septima portat 65 Omnibus errantem terris et fluctibus aestas 66 . » omede abduct i in expeditione ilia nocturna.de qua supra v. 4 69— 4"3, n. 38. — 64 A prima origine, non belli (ut Servius : « a raptu Helena; • ), sed insidiarum, a simulato reditu Grae- corum et equo constructo. — 65 Portal, in prosa : fert, agit. — 66 ■ Per aestatrs intellige annos. Septem autem annos esse, Dido cognovit ex Teucro (vide 61 n. 99). » Serv. I LIBER. II. Co iMicuKRE o times, intcntique ora tenebant 1 . Inde toro pater .Eneas sic orsus ab alto : « Infandum, regina, jubes renovare dolorem, Trojanas nt 2 opes et lamentabile regnum Eruerint Danai; quoeque ipse miser rima vicli, Et quorum pars magna fui 3 ! Quis talia fando Myrmidonum Dolopumve aut duri miles Ulixi Temperet 4 a lacrimis ? Et jam nox liumida cceIo P raecipitat, suadentque cadentia sidera somnos. Sed si tantus amor 5 casus cognoscere nostros, Et breviter Troja* supremum audire laborem, Quamquam animus meminisse horret luctuque refu- Incipiain. Fracti bello fatisque repulsi 7 [gil 6 , Ductores Danaiim, tot jam labentibus annis, Instar montis equum divina Palladis arte 8 Edibcant, sectaque intexunt abiete 9 costas : Votum 10 pro reditu simulant ; ea fama vagatur. lis, cujus filius Neoptolemus adduxit etiairi Dolopas vel Scyri insulae, ubi educatus est, vel Plitliiae Tbessalicae. Ulixi, Ulyssis; vide Eel. VIII, n. 6‘3, et JEn. I, 30, n. 24. — 4 Sibi temperet, abstineat, ut Georg. 1 , 300, n. 41. Prxcipitat item intransitive. Orituro sole, nox de ccelo desceudens in Oceanum oceidit. Cadentia , occidentia. — 5 Amor est libi. — 0 Refugil , praeterito, quia jam reprimens eum affectum narrare incipit. Praesenti dixerat Cicero ( Philipp . XIV, 3) : Refugit animus eaque formidat dicerc quse etc. — 7 Nam fatale erat ut post novem deraum annos Troja caperetur. — 8 Epeus enim monitu Minervae et institutione deae usus equum construxit. — !) Scande abjete : tabulis abiegnis. Verbi texere usus etiam in fa- brorum opere frequens. — 10 Esse liunc equum votum a discedeulibus pro re- ditu felici in patriam oblatum Minervae. Servius : « Attius poeta in Deiplio- bo inscriptum dicit : Minerrx donum armipotenti Danai abeuntes dicant , » I Intend et converti in JE- neam « irnmobi- les vultus babe- bant; ut {Georg. IV, 4 83), tenuit tria Cerberus ora , id est im- mobilia babuit.» Sere. Alto, alte stmeto.— 2 Sup- ple: jubensnar- rare ut , quo- inodo, opeset r. etc.; quae vocu- la ut notionem mrrandi animo subjicit. — 3 Ut- pote ipse bis ca- lamitatibus pro- pe submersus. Fando , quum fatur et narrat. Noti Myrmido- nes socii Acliil- 1*. V1UG1LII MAHON IS KE! | H,lc " dclecta vir.mi sortiti corpora furtim in inmc equuin ; lncludunt caeco latcri, penit usque ca vcrnas ?a U th?sX*iu^ e- j In " ont f s uterumque armato milite complenr. jus iatericxco, Est in conspectu Tcncdos 12 , notissima fam;\ fn£w’ TTlT ^ ns,da ’ d4Ves °P um , Pi'iami dum regna manebant; l /linc explicatin’ Nnnc tantiim 13 sinus, et statio male fida carinis. Hue se provecti dcserto in litorc condunt. Nos abiisse rati 14 ct vento petiisse Mycenas. Ergo omnis longo solvit 15 se Teucria luctu : Panduntiir portae; juvat ire ct Dorica 16 castra Desertosque vidcrc locos lilusque relictum. Hie Dolopum 17 manus, Jiic saevus tendebat Acliillcs ; Classibus hie locus; hie acie certare solebant. Pars stupet innuptae. donum exitiale Minervae 18 , Et molem mirantur equi; primusque Thvmoetes Duci intra muros hortatur et arce locari, Sive dolo 20 , seu jam Trojae sic fata ferebant. At Capys, et quorum melior sententia menti, Aut pelago Danaiim insidias suspcctaque dona Praecipitare jubent, subjectisque 21 urerc flammis, Aut terebrare cavas uteri ct tcntarc latebras. Scinditur incertum stadia in contraria valgus. Primus ibi ante omnes, inagna comitante catena , Laocoon 22 ardens summa decurrit ab arce, Et procul : « O miseri, quae tanta insania, cives ? Creditis avectos hostes ? aut ulla putatis Dona carere dolis Danaiim ? sic notus Ulixes? Aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi; Aut haec in nostros fabricata est machina muros, lnspcctura 23 domos, venturaque desuper urbi ; ( Aut aliquis 24 latet error : equo ne credite, Teucri. donum obiatum j Quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentes 25 . » n\ n -^hlolt Sic fatus ’ validfs ingentem viribus hastam dontis filius , ah 1 Ilomero quoque relatus in illo senum Trojanorum ct Priami consiliariorum su- per Scaeis portis conscssu , Iliad. T, 1 4 u. — 20 Dolo malo, proditione. Ouod Sei v, us docte explicat .ex Euphorione poeta : « Priamus ex Arisba (ilium vatem •dunf, alii negant. — 21 Male corrigitur subject i sre. mores censebant aut delendum esse equum, aut intus exploranduin ; pars prior varie ciamabant, oportere mari mergi, et igne cremari, alio alium delendi modum indicante. Recte lgitur dictum que. — 22 Neptuni sacerdos, de quo plura V ' "j 01 seqq. Ardens, i rat us. Procul , jam ex longinquo clamavit. — 23 Intel li- gendum de us qui inclusi sunt machinae, unde, tanquum ex turri, speculari pos- sint u» bem el desuper ex altiore loco in muros desilire. — 21 Aut aliqua aua fraus latet : quod in talibus optimi qmque scriptores saepe omittunt. — 25 Etiam dona ferentes, nimirum dus, etiam dva0v;;j.a7a dedicuntes. Sensum a vet o detorquent • nobis vel Trojanis » supplcntes, qui hoc versu abutuntur in proverbium subsequentibus verbis vieino a limite. Deinde j ungas penitas complent. — 12 Hodieque no- mine eodem est, propinqualitori Troadis. — 1 3 Nunc vastata , nihil commodi- tatis liabet prae- ter sinum , qui stationem prae- bet navibus, sed earn ipsam pa- rum tutam. — 1 4 Rati stimus. Vento, navibus vento actis. My- cenas dicit.quia summi ducis e- rat baec sedes. — 15 Exsolvit, liberat se a luc- tu.— 16 Graeca; ex recentioris aetatis usu dic- tum ; nam pro- pe saecnlo post eversam Trojam Dorum opes iu- valescerecoepe- runt in Graecia. — l 7 Vide n. 3. Passive (51-83) K N E ID O S LIBER II. 26 Equi , qui poetis non raro ita diciiur. Cur- iam compa gi- bus , lignonim compage tali lit essct ciirva. — 27 Repercusso, percussu sonum roddente. — 28 Arctius jungen- da videntur in- snnuere cavic , idem est quod rau cum sonum edebant. — 29 In latus inque feri 26 curvam compagibus alvuni Gontorsit. Stetit ilia tremens, uteroque recusso 27 , Insonuerc cavae 28 gemitumque dedere cavern a- . Et, si fata deum 29 , si mens non laeva fuisset, lmpulerat 30 ferro Argolicas feedare latcbras; Trojaque nunc stares, Priamique arx alta manercs ! Ecce manus juvenem intcrea post terga rcvinctum 51 Pastores magno ad regem clamore trahebant Dardanidsn, qui se ignotum venientibus ultra, Hoc ipsum 32 ut strueret Trojamque aperiret Acbivis, ^"reTsolem! Obtulerat ; fidens anirni 33 , atque in utrumque paratus, it ‘ a ut cav as, non’ Seu versare^dolos, sen ccrtae occumbcrc morti. solidus esse ap- .. . pareret, sonue- Undiquc visendi studio 1 Trojana juientus re cavum ; sicu- Circumfusa ruit, certantque illudere capto. ti V, 866 : • ruu- Accipe 34 nunc Danaum insidias, et crimine ab uno | ZnTba'ni - Hi see omnes. Namque ut conspectu in medio 35 turbatus, inermis Constitit, atque oculis Phrygia agmina circumspexit : * suppieas : fuis- sent ; si fatale fuisset , scilicet ut detegerentur struct* insidi*. Lxva, stulla, ut Eel. 1, n. 18. — 30 II*c res, hie sonus i input is- set Trojanos ut latcbras Gr*co- nim securibns lacerarent , dis- solverent. Indi- cativus imper- fecti , aut plus- quamperfecti , post cum sub- junctiviseorum- dem temporum (ut gr*cus cum fa ) indicat e- venire aut evc- nisse contrari- urn. Mox in aliis est staret. — 31 Manns post terga revinctas liabentem. — 32 lit strueret, dolo efficeret hoc ipsum, nimiruin ut adducerelur ad regem. — 33 Con- fidens animo ; vide ad Georg. IV, 491 , n. Ofi. Versare , agitare, varie moliri. Post alterum seu supple : si non succederent doli. — 34 Audi ; v. Eel. I, not. 20. Crimine ab uno et quod unus commisit. — 35 Medins inter Trojanos et undique conspectus. Mox observa artem in exitu spondaico, et similem 111, 5 1 7 : circuit) - spieil Oriona. — 3fi Sententia : Quo nunc confugiam, salutis spe omni pr*- clusa ? — 37 Supplicium. — 38 Natus , ab obsoleto crco , unde cresco formatum. Feral, afferat, narrandum babeat. — 39 Memoret mini liabeat illiquid quo con- fisus salutem sperare possil captus, et cujusmodi id sit. Vide infra not. 74. - 40 IIoc, me esse Argivnm, primiun fateor. — 4 1 Palamedis avia Amymonc erat Danai liliu, Bcli neptis. Stemma babes in scliolio veronensi. —42 Sub falso cri- mine proditionis. « Ulysses lictam epistolam Priami nomine ad Palamedem, per quam agebat gratias proditionis, et commemorabat cerium ami pondns esse transmissum, dedit captive, et cum in itinere jussit occidi. II*c inventa more mi- liti* regi oblata est et lecta principibus convocatis. Tunc Ulysses quum se I'a- lamedi adesse simularet, ait : Si verum esse creditis, in tentorio ejus aurum qu*- « Heu ! quae 36 nunctellus, inquit, quae me aequorapos- Accipere ? aut quid jam misero mihi deniq? restat, [sunt Cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi Dardanidae infensi peenas cum sanguine 37 poscunt ? » Quo gem it u conversi aniini, compressus et omnis Impetus. Hortamur fari quo sanguine cretus 38 , Quidve ferat; memoret quae sit fiducia capto 39 . llle haec, deposita tandem formidine, fatur : « Cuncta equidem tibi, rex, fuerit quodcumq?, fate- Vera, inquit ; nerp me Argolica de gente negabo : [bor Hoc primum 10 ; nec, si miserum Fortuna Sinonem Finxit, vanum etiam mendacemque improba fmget. • Fando aliquod si forte tuas pervenit ad a tires Belidae'* 1 nomen Palamedis et inclyta fain A Gloria, quern falsa sub proditione 42 Pelasgi P. VIRGILII MARONIS t»i-: it< ralur. Quo facto et invento auro, quod ipse per lioctern corrup- tis servis ibi ab- sconderat, Pala- medes lnpidibus est interemp- tus. » Serv. — 4 3 Vacuum, pri- vatum vita. — 4 4 Primis ab Minis , ab initio belli. — 4 5 Be- gad dignitate. Dum Palamcdes integra erat di- gnitate regia, et propter sapien- tiam auctoritate llorebat in con- silio Agamem- nonis. — 4G Per blanditins deci- pientis. — 47 A terra, e vita ad inferos. — 48 Argi liic et alibi generalius accb- piendum est de Eraecia. Euboe- cnsem sc dixe- rat Sinon. — 49 « Anna, frau- des, dolos, insi- dias. Nam anna sunt instrumen- tacujuslibet rei; unde etiam in- sidiantisfraudes anna nomina- vil. » S. Alii in- telligunt auxi- lia , praesidia et socios; quibus minime erat o- pus contra Sino- nem. Conscius exponuntfcom- municato cum aliis consilio. At inalim : perpe- tratorum scelerum sibi conscius, quemadmodum simplici adjectivo utunlur Plau- tus : Nil est miserius quam animus horn inis conscius ; Sallustius : Quos conscius animus exagilabat,eXnYi\. — 50 Sell auleni juncta babentur apud scenicos poetas, ubi quis miratur simid et improbat. — 51 Quid moror vos hac oratione ? Si de re fere certa dictum jam supra vidimus. Uno online , lino loco, aequali aestimatione. l Licet liostis sis. Et sunt, ut habemus in Livio, imperatoris verba transfugam recipients in (idem : Quisquis es , noster eris. » Serv — 73 Quam ob causam. - 7 i Num fuit aliqua religio, qua permoti statuerunt? Qux continet duo : « an aliqua » et « qtuenam , » sicuti supra qux fiducia , not. 39. 59 Vide dicta Georg. Ill , 272, not. 87. Treme- bant, quia dubi- tabanl ad quern responsum illud pertineret; ita- que adjungitur interrogatio iu- di recta, ac ti hoc ipsum ver- bum dubitandi praecederet. El- V. V III G I L 1 1 MAftOiMS Cl 52-182 75 Sol et (idem. Non violabile , ut per quos ne- mo pejerat im- pime. — 76' Cul- ler sacrificuli. * luvidiose ad pluralem trans- it nuinennn. » S. Fillae deiim , quae in re di vim seu in sacriticio geruntur. — 7 7 Leges sacras , quae me Graecis obstrictum te- nent. « Consne- tudo apud anli- quos fuit ul qui Dixerat. Ilk*, dolis instructus ct arte Polasga, Sustulit exutas vinclis ad sidcra palmas : « Vos, aitcrni ignes 75 , et non violabile vestrmn Testor nitmen, ait ; vos, arte, ensesquc 70 ' ncfandi, Quos fugi ; vitlaequc deum, quas hostia gcssi : Fas milii Graiorum sacrata resolvere jura 77 ; Fas odissu viros, atque omnia ferrc sub auras 78 , Si qua teg tint ; teneor patrkc nec legibus ullis. Tu modo proniissis maneas 78 , servataque serves Troja ftdcni, si vera feram, si magna rependam. Omnis spes Dana inn et etrpti liducia belli Palladis auxiliis semper stclit 80 . Impius ex quo Tydides sed enim scelerumque inventor Ulixes n fannliam ant Fatale 81 aggressi sacrato avellere templo Palladium, csesis sunninc eustodibus areis Corripuere sacra in cffigiem, manibusque cruenlis Virgineas ausi diva* conlingere vittas : Ex illo fluere 82 ac retro sublapsa referri Spes Danaum, fraclae 5 ires, a\ersa deae mens. | Nec dubiis ea 83 signa dedit Trilonia monstris. | Vix positum castris simulacrum, arsere corusete Gve’iishabitus.^ Luminibus flaminse arreciis 8 '*, salsusque per art ns Sen\ - 7 8j<:- Sudor iit, jerque ipsa solo (mirabile diet u !) Emicuit 85 , parmainque femes bastamque tremenlem. Extemplo tentanda 80 fuga canit a*quora Calelias, Nec posse Argolicis cxscindi Pergama tclis, Omina ni repetant 87 Argis, numenque reducant, Quod pelago et curvis secum avexere carinis. Et nunc quod 88 patrias vento petiere Mycenas, Anna deosque parant comites, pelagoquc remenso, Impiovisi aderunt. Ita digeril 88 omina Calcbas. 80 Posita lti i t in au.r. Diomedes impius, . propter vulnerata numina Marlem et Venerem. » S. De sed enim vide I , l!>, n. 15. Census : Sed cecidit poslea ea spes Grar corum ; ol- fcnderant enim Diomedes et Ulysses Minervam. — 81 In quo latum Trojunorum constabat. Palladium nanatur Dardanus ex Samotliracia Troja m trauslulissc : cui rcsponsum luit, tamdiu inansuram Trojam , quamdiu id niansisset incolume. ■> Schol. yerou. — S2 Dilabi. De sequentibus v. Georg. I, 200. n. 4. — S3 Signa ejus rei. Sic vel in prosa « hie metus » pro : luijus rei melus , etc. Trilonia vel Iriloms (v. 226), Minervte cognomen. Monstris, ostenlis, portends. - 8i In oculis erectiset miuantibus. De salsus ita SclioJ. veron. : « Probus malo epillielo putat usum poelam. Critici vero naturalia epillieta nusquam inhoneste putaut locari. » — SoSubsiluir. Tremenlem refer ad utrumque substantivum. — S6 Vide Eel. IV, n. 32. Fuga, propero reditu in Graeciam. — 87 Omina sive auspici.i repetere dicebantur imperatores Romanorum , qui, si quid adversi accidisset , e castris Romam reversi nova ibi capiebant auspicia, atque ita certiores facti de voluntate deoruin , redibant in castra : hoc est, quod mov poeta dicit, deos pa- in'd comites. Ergo auspicia ante expedilionem capta (vide Iliad. 15,301 seqq.) Calcbas ait irrita facta esse ira ofl'ensae Minervae, ut jam sinl repetenda et nova alierenda ex Graecia. Locus, ut dictum, de romano more adumbratus. Numen, Palladium secum aveclum, ad placandam deam sacris instauratis in Graecia redu- cant. - 88 Quod breviter pro : quod attinet ad id quod..., eliam iti prosa. — 80 Dis- gentem transi- ret, prius se ab- dicaret ab ea in quafuerat. Dicit Sinon : jure jam se Trojanorum civem esse, quia liostia fuerit a- pud Graecos, ad- eoque lie niiMliare. Nec ullis idem est quod : nullis. — 70 Pro vulgari : sles proniissis. Eximie autem sereala , quasi ipsa salus urbis verteretur in iis quaj sit revela- turus. Feram, alferam, dicam. (183-216) ENEIDOS LIBER II. Hanc pro Palladio, raoniti, pro numine lccso Effigiem statuere, nefas quae triste piaret. Hanc taraen imraensara Calchas attollere molem Roboribus textis 90 , cceloque educcre jussit, Ne recipi portis aut duci in moenia possit, Neu populum antiqua sub relligione 91 tueri. Nam si vestra manus violasset dona Minerva; 92 , ponit , ordinat , nempe dicens , quo quidque or- dine secundum ilia omina vel ostenta sit ge- rendum : ut pri- mum in Grae- ciam abeant ad repetenda omi- Tum magnum exitium (quod di prius omen in ipsum na.tum placatis Convertant !) Priami imperio Phrygibusque futurii 93 ; jjjjf Sin manibus vestris vestram ascendisset in urbem, ■ * ■’ Ultro Asiam magno Pelopea ad moenia 94 bello Venturam, et nostros ea fata manere nepotes. » Talibus insidiis perjurique arte Sinonis Credita res, captique dolis lacrimisque coactis 95 , Quos neque Tydides, nec Larissseus Achilles, Non anni domuere decern, non mille carinae. Hie aliud majus miseris multoque tremendum 96 Objicitur magis, atque improvida pectora turbat. Laocoon, ductus Neptuno sorte 97 sacerdos, Sollemnes 98 taurum ingentem mactabat ad aras. Ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta" (Horresco referens) immensis orbibus angues Incumbunt 1 pelago, pariterque ad litora tendunt ; Pectora quorum inter fluctus arrecta, jubaeque Sanguineae superant undas 2 ; pars cetera pontum Pone legit, sinuatque immensa volumine terga. Fit sonitus spumante salo. Jamque arva tenebant, Ardentesque oculos suffecti 3 sanguine et igni, Sibila lambebant linguis vibrantibus ora. Diffugimus visu exsangues : illi agmine certo 4 Laocoonta petunt ; et primum parva duorum Corpora natorum serpens amplexus uterque Implicat , et miseros morsu depascitur artus : Post ipsum , auxilio subeuntem ac tela ferentem , us 8ive Thesga _ 1 is , quia Phthia Tliessalica oriundus; a clarissima urbe Thessaliae, sive (ut Servius; »u vicmitate. » — 96 Non temere in bis animadversa est frequentatio literae mugientis m , mcestae rei apta. Junge multo magis. — 97 Causam ex Eupliorione narravit Servius : « Post adventum Graecorum sacerdos Neptuni lapidibus occisus, quia non sacri- ficiis eorum vetavit adventum. Post abscedentibus Graecis quum vellent sacrifi- care Neptuno, Laocoon, Tliymbraei Apollinis (vide Georg. IV, 323, n. 8 1) sacerdos, sorte ductus est ; ut solet fieri, quum deest sacerdos certus. Hie piaculum commi- serat ante simulacrum numinis cum uxore coeundo : et ob hoc immissis draco- nibus cum suis filiis interemptu6 est. » — 98 Aras ad quas sollemnia, majora sa- crificia peraguntur. — 99 Maria, mare. Frequentius singulari ultum. — l Inna- tant,sedcum notione ponderis et magnitudinis, quasi prementes mare. — 2 Emi- nent supra undas. Legere cum loci nomine conjunctum significat : lente pera- grare. Sic apud Senecam ( Medea 791) , Luna ceelum legit. — 3 Suffusos, infectos habentes. Sibila adjectivum, ut Georg. HI, 421, n. 63. — 4 Yoluminibus el spiris certa directione tractis. Moniti cha. Pro Palla- dio , loco Palla- dii avecti. — 90 Vide supra not. 9. Ccelo , dati- vus: adcoelum ; ut coelum tan- gere videretur. — 91 Antiqu* religioni subjec- tum, deditum , iisdem quibus olim ritibus co- lentem deam in arce urbis posi- tam : quae ceri- moniae jam non poterant fieri , effigie non in templo, sed ex- tra urbem posi- ta. — 92 Vide supra n. 18. In ipsum vatem , Calchantem. — 93Futurum esse canebat. — 94 Ad urbes Pelo- pis , Argos ac Mycenas. — 95 Vi expresses , si- mulatis.non na- tivis. Achilles dictus Larissx- 21 P. VIRG1L1I MAR0N1S ,217-252, 102 5 Civcumdali terga, id est, quum terga sua collo Laocoon- tis circumdedis- sent. Superant , eminent. — (j Repetas tollit. — 7 « Dubie il- lisam ; quae non haberet mortis effectum. »5. — 8 Summa, quia in arce situm Minervae tern- plum , ut con- stat ex lliade Z , 297. Sxvx , iratae Trojanis. — 9 Eximie li- ctum : nam lia- bebant fere an- tiqua signa Mi- nervae advolu- tum draconem pedibus deae. « Dew, scilicet inajoris simula- cri, quod a cun c- tis videtur. Nam quod colitur, et breve est et la- tet, sicut Palla- dium fuerat (a Graecis abrep- tum).» Serv. — 10 Intransitive, etiam apud Ci- ceronem. Sce- lus, pcenam sce- leris. — 1 1 T er- go , idem quod latus et alvum dixerat supra v. 50. — 12 Sedes deae, templum. — 13 Aidilicia ipsa muro cinc- ta. Accingunt , neutraliter : ac- cingunt se. — 14 Rot arum la- j Corripiunt , spirisque ligant ingentibus ; et jam Bis medium amplexi , bis eollo squamea eireum Terga dati 5 , superant eapite et cervicibus altis. i llle simul manibus tend it divellere nodos , ' Perfusus sanie vittas atroque veneno, I Glamores simul horrendos ad sidera tollit : j Quales mugitus 6 , fugit quum saueius ararn | Taurus , et incertam 7 excussit cervice securim. i At gemini lapsu delubra ad summa 8 dracones i Effugiunt , saevteque petunt Tritonidis arcem , Sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur 9 . Turn vero tremefacta novus per pectora cunctis Insinuat 10 pavor; et scelus expendisse merentem j Laocoonta ferunt , saerum qui cuspide robur l Laeserit, et tergo 11 sceleratam intorserit hastam. Ducendum ad sedes 12 simulacrum, orandaque diva- [ Numina , conclamant. j Di vidimus muros et moenia 13 pandimus urbis. i Accingunt omnes operi , pedibusque rota rum I Subjiciunt lapsus 14 , et stuppea vincula collo Intendunt. Scandit fatalis machina muros, | Fceta armis : pueri eireum innuptaeque puelUe ; Sacra canunt 1 5 , funemque manu eontingere ga udent . Ilia subit, mediaeque minans illabitur urbi. O lb ' patria , o divum domus Ilium , et inclyla bello Moenia Dardanidum ! quater ipso in limine porta* | Substitit 11 , atque utero sonituin quater anna dedere ; j Instamus tamen immemores caecique furore 18 , Et monstrum infelix sacrata sistimus arce. Tune etiam fatis 19 aperit dassandra futuris Ora , dei jussu non unquam eredita Teucris! Nos delubra deum miseri , quibus ultimus essel 20 llle dies , festa velamus fronde per urbem. Vertitur interea coeluin , et ruit 21 Oceano No\ , Involvens umbra magna terramque polumque , Myrmidon umquc dolos : fusi per moenia 22 Teucri psus , rotas la- " bentes, se eireum volvenles. Vincula intendunt , ut Georg. IV, 400, n. 23. Sca.i- dit, tanquam hostis. — \ b Sacra carmina canunt, bymnos. — 10 « Versus Ennia- nus. » S. Divum domus , ob templa deorum in urbe. — 17 Quod ominosum erat. lnfaustum liabebatur ingredienti vel egredienti pede tetigisse limen. — is Ad haec Servius : « Sane si peritiam Virgilii diligenter intendas , hoc dixit secundum disciplinam carminis quo Romani ex urbibus liostkim deos ante evocare soh - bant : erant enim inter cetera carminis verba base : eirjue populo civitatique mc- tum ,formidinem , orlivionem injicialis ; unde bene intulit immemores caecique furore , tanquam qui deos perdideraut. » — 19 Dativo : ad fata (,canenda). Dei , Apollinis ab ca repudiati. Fabulam notam babes apud Servium. — 20 Essct, non erat, quia ratio redditur cur fuerint miseri. — 21 Proruit, surgit ex Oceano. Confer initio libri not. i. — 22 Per urbem ; v. not. 13. ENEIDOS LIBER II. Conticuere ; sopor fessos complectitur artus. Et jam Argiva phalanx instructis navibus ibat A Tenedo, tacitfe per arnica silentia lunae 23 Litora nota petens : flammas quum regia puppis Extulerat 24 , fatisque deuin defensus iniquis, Inclusos utero Danaos et pinea furtim Laxat claustra Sinon. Illos patefactns ad auras Reddit equus , lsetique cavo se robore promunt Thersandrus 25 Sthenelusque duces, et dirus Ulixes, Demissum lapsi per funem , Acamasque , Thoasque , Pelidesque 26 Neoptolemus , primusque Machaon, Et Menelaus , et ipse doli fabricator Epeos. Invadunt urbem somno yinoque sepultam : Cseduntur vigiles, portisque patentibus omnes Aecipiunt socios, atque agmina conscia jungunt 27 . Tempus erat quo prima quies mortal ibus segris 28 Incipit , et dono divum gratissima serpit. In somnis ecce ante oculos moestissimus Hector Visus adesse mihi , largosque effundere fletus, Raptatus bigis , ut quondam , aterque cruento Pulvere, perque pedes trajectus 29 lora tumentes. Hei mihi , qualis erat ! quantum mutatus ab illo . Hectore, qui redit 30 exuvias indutus Achilli, Vel Danaum Phrygios jaculatus puppibus 31 ignes ! Squalentem barbam , et concretos sanguine crines , Yulneraque ilia gerens, quae circum plurima muros 32 Accepit patrios. Ultro , flens ipse , videbar Compellare virum et moestas expromere \ oces : « O lux 33 Dardaniae, spes o fidissima Teucrum , Quae tantae tenuere morae ? quibus Hector ab oris Exspectate 34 venis? Ut te post multa tuorum Funera , post varios hominumque urbisque labores , Defessi aspicimus ! Quae causa indigna serenos Fcedavit vultus ? aut cur hacc vulnera cerno ? » llle nihil 35 ; nec me quaerentem vana moratur, Sed grayiter gemitus imo de pectore ducens , « Heu! fuge, nate dea, teque his, ait, eripe flammis. Hostis habet muros; ruit alto a culmine Troja. Sat 36 patriae Priamoque datum : si Pergama dextra adis libros qua- tuor, XIII-XVI. — 32 Junge circum muros. Nimirum post cursum circa muros in- terfecto Hectori « vix ulltis Graecorum astitit vulnus non infligens » , ut est in Jliade XXII, 371. Ilaec vulnera dicit Virgilius, sed simul raptatum bigis fingens, contra narrationem homericam, ut vidimus I, 483, not. 45. — 33 Salus, ut apud Homerum ,dativus : inOrcum. — 83 Tutnm perfugium praebentia. '402-138. /ENE1DOS LIBEll 1 84 Supple : est. Nulla in re , ne secundo quidem rerum successu, conlidere licet diis aversis. •— 85 Crinibus pas- sis, non vinclis, sed solutis, qua- li hubitu erant vates divine af- ilatu concitatae. — 86 Proliibe- bant tendere ad coelum. Junge Cor a; bus meiite f unala; est ab- lativus qui vo- citatur qualita- tis. — 87 Adori- mur liostes : et arinis ablativo. Heu niliil invitis fas 84 quemquam fidere divis! Ecce trahebatur passis 85 Priameia virgo Crinibus a templo Cassandra adytisque Minerva: , Ad coelum tendens ardentia lumina frustra , Lumina, nam teneras arcebant 89 vincula palmas. Non tulit hane specicm furiata mente Coroebus , Et sese medium injecit periturus in agmen. Consequimur cuncti, et densis incurrimus 8 ’ armis. Hie primum ex alto delubri culmine telis Nostrorum obruimur, oriturque miserrima ca:des Armor um facie et Graiarum errore jubarum 88 . Turn Danai , gemitu 89 atque ereptae virginis ira , Undique collecti invadunt , acerrimus Ajax, Et gemini Atridae , Dolopumque 90 exercitus oninis : Aversi rupto 91 ceu quondam turbine venti Confligunt, Zephyrusque Notusque, et laetus 92 Eois eten.sij,quiaipsi Eurus equis : stridunt silvae , saevitque tridenti Spumeus 93 atque imo Nereus ciet aequora fundo. llli etiam, si quos obscura node per umbram Fudimus 94 insidiis totaque agitavimus urbe , Apparent : primi clipeos mentitaque tela Agnoscunt, atque ora sono discordia signant 90 . 1 licet obruimur numero ; primusque Coroebus Penelei dextra , divae armipotentis 96 ad aram , Proctimbit; cadit et Rhipeus, justissimus unus 97 Qui fuit in Teucris et servantissimus aequi : Dis aliter visum 98 ! Pereunt Hypanisque Dymasque Confixi a sociis ; nec te tua plurima , Panthu", Labentem pietas nec Apollinis infula texit. lliaei cineres , et flamma extrema meorum , Testor 1 , in occasu vestro nec tela nec ullas Vitavisse vices Danaum ; et , si fata fuissent Utcaderem, meruisse manu 2 . Divellimur indc; Iphitus et Pelias mecum ; quorum Ipliitus aev o Jam gravior, Pelias et vulnere tardus Ulixi ; Protinus ad sedes Priami clamore vocati 3 . Hie vero ingentem pugnam, ceu 4 cetera nusquam j /ro/trfoja.» Ac*. puli mug, liigu- vimus. — 95 Pro signo liabent, nos esse liostes. Ilicel, continuo, stutim. — 96 Epi- tlielon grave , non ornans modo: ostendit deam plane aversam Trojanis, quae ar- mis suis ne pro eo quidem uteretur qui sacerdotem ipsius ab liostibus vindicave- rat. — 97 Unus omnium maxime justus, prae ceteris omnibus unus ; v. 1 , 15, n. 12. — 98 Dii non ita egerunt cum eo, ut cum homine omnium justissimo fuisse agen- dum existimes.Sapienter Seneca ( Ep. XCVllI ) : Illud frequenter et sine querela inter singula damna dixeris : ms aliter. visum. — 99 De quo v. supra 318 seqq — l Testor vos, testes vos voco, me non vitavisse etc. Vices , casus varios et dis- crimina pugnae cum Graecis. — 2 Manu, iis quae manu gesseram, liostibus mea manu occisis. - 3 « Clamorem secuti. » S. Priami aedes in acropoli erant. — 4 Tan- quara si cetera per urbem bella plane locum non liuberent, non essent. conferti. Delu- bri Minervae. — 8S Cristarum.— j 89 Acti gemitu I Cassandrae , et irati , sibi esse ereptam. Ajax est Oilei lilius. Telamoniustum jam obierat. *- ' 90 Vide v. 7, li. 3. — 91 Tur- , bine nipto est ; I quando turbo prorupit. — 92 Gestiens, super- bus equis tuis Eois , quia ab Oriente liut. A- pud Iloratium quoque(Orf. IV, i 4 ) Eurus pei Siculas EQUITA- VIT uildas. — 93 I “ Plus est spu- meusquumspu- mosus , ut fron- dea nemora ( I , 9l)plusquam 168 P. VIRGILII MARONIS 439-475) 5 Agmineinva- dente cum scu- tis super capita junctis testudi- nis in modum , graece 'ruvaoTu- cTfiai. ISimirum duplex oppug- nationis species simul et fiebat et describitur a poeta : et in te- ctum domus a- scendere tenta- bant Graeci, et per fores iri um- pere , ad quas grad i bus adiba- tur. — 6 Enitun- tur. Ad , adver- sum. Sinistris manibus sive brachiis, clipeos gestantibus. — 7 Culmina tecti domus. Ultima, finemetexitium rerum suarum. — 8 Narratiore- dit ad agmen ASneae ; vide su- fua v. 315 seq. Ifis conspectis, milii et sociis instaurati atque aucti sunt animi ad succurren- dum regiis tec- tis. — y Fores occultae, ignotae aliis, in postica parte regiae. lbi in varia aedifi- cia, quibus con- stabat ea regia , poterat transiri ex uno in alte- rum sine usu portarum anti- carum. — 10 Ad socerum ( Pria- mum)et socrum (Ilecubam). E- vado , pervenio Bella forent , nulli tota morerentur in urbe , Sic Martem indomitum , Danaosque ad tecta ruentes Cernimus, obsessumque acta testudine 5 limen. Hterent parietibus scalai, postesque sub ipsos Nituntur 6 ' gradibus , clipeosque ad tela sinistris Protecti objiciunt; prensant fastigia dextris. Dardanidae contra turres ac tecta 7 domorum Culmina con4 ellunt : his se, quando ultima cernunt, Extrema jam in morte parant defendere telis; Auratasque trabes , veterum decora alta parentum , Devolvunt : alii strictis mucronibus imas Obsedere fores; has servant agmine denso. Instaurati 8 animi regis succurrere tectis, Auxilioque levare viros, vimque addere victis. Limen erat caecaeque 9 fores et pervius usus Tectorum inter se Priami , postesque relicti A lergo , infelix qua se , dum regna manebant , Saepius Andromache ferre ineomitata solebat Ad soceros 10 , et avo puerum Astyanacta trahebat. Evado ad summi fastigia culminis, unde . Tela manu miseri jactabant irrita Teucri. Turrim in praccipiti " stantem, summisque sub astra Eductam tectis, unde omnis Troja videri Et Danaum solitae naves et Achaia castra , Aggressi ferro 12 circum , qua summa labantes Juncturas tabulata dabant , corn ellimus altis Sedibus , impulimusque : ea lapsa repente ruinam Cum sonitu trahit 13 , et Danaum super agmina late Incidit. Ast alii subeunt 14 , nec saxa , nec ullum Telorum interea cessat genus. Yestibulumanteipsumprimoq? in limine Pyrrhus ,r> Exsultat, telis et luce coruscus ahena ; Qualis ubi in lucem 16 coluber mala gramina pastus, Frigida sub terra tumidum quern bruma tegebat , Nunc, positis novus exuviis nitidusque juventa , Lubrica convolvit sublato pectore terga Arduus ad solem , et linguis micat ore trisulcis. ascendens. — I i . In alto, unde quis potest praeceps dari. » S. — 12 Vectibus ferreis. Sequentibus indicantur loca, ubi suminum tabulation juncturas praebebat compaginis, quae facilius quam ceterae partes collabefieri et everti poterant. — 13lluinam Ira/iit, alibi dut , faeit , sed hie de longo fragmine avulso inagis proprium est tra/iit. — I i Subeunt in locum occisorum. — 1 5 Idem qui Neoptolemus , Acliillis fdius. Luce rt/iena , armomm ex aere splendentiurn. — 16 In lucem jungendum cum convol- vit terga, proserpit, provolvitur: sed hoc quum quarto demum versu inferatur, illud repetitur, ad solem. Transitive pastas; vide Georg. II, 375, n. 81 ; et de bruma ibid. 1 , 211, n. 13. Tumidum, succis venenatis repletum. Compa ratio pin- git et splendorem recentium armorum et saevnm impetum Pyrrhi. Duo versus repetiti ex Georg. Ill , 437, 439. (476-511, Ei\ Eli) O S LIB ER II. Una ingens Periphas, et equorum agitator Achillis, Armiger 17 Automedon, una omnis Seyria pubes Succedunt teeto, et flammas ad culmina jactant. Ipse 18 inter primos correpta dura bipenni Limina perrumpit , postesque a cardine vellit ^-Eratos : jamque , excisa trabe , firma cavavit Robora , et ingentem lato dedit 19 ore fenestram. Apparet domus intus , et atria longa patescunt ; Apparent Priami et veterum penetralia regum , Armatosque vident stantes in limine primo 20 . At domus interior gemitu miseroque tumultu Miscetur 21 , penitusque cava; plangoribus oedes Femineis ululant ; ferit aurea sidera clamor. Turn pavidae tectis matres 22 ingentibus errant, Amplexa;que tenent postes , atque oscula ligunt. Instat vi patria Pyrrhus ; nec claustra, neque ipsi Custodes sufferre 23 valent : labat ariete crebro Janua , et emoti procumbunt cardine postes. Fit via vi ; rumpunt aditus , primosque trucidant Immissi Danai , et late loca milite complent. Non sic 24 , aggeribus ruptis quum spumeus amnis Exiit , oppositasque evicit gurgite moles , Fertur in arva furcns cuinulo 25 , camposque per omnes i H , nc locum es- Cum stabulis armenta trahit. Yidi ipse furentem se « translatum » Caede Neoptolemum , geminosque in limine Atndas; bae Long* ex- Vidi Heeubam, centumqj nurus 26 , Priamumqj peraras cidium desc ™- Sanguine fcedantem, quos ipse sacraverat, ignes 27 . CouLGeorg . iv Quinquaginta illi thalami 28 , spes tanta nepotum , Barbarico 29 postes auro spoliisque superbi , Proeubuere ; tenent Danai qua 30 deficit ignis. Forsitan et , Priami fuerint quae fata , requiras. Urbis uti captae casum conviilsaque vidit Limina teetorumet medium in penetralibus hostem, Arma 31 diu senior desueta trementibus aevo Circumdat nequicquam liumeris , et inutile ferrum Cingitur, ac densos fertur moriturus in liostes. _ . — similes. Ac non- nunquam in similitudine comparatio ultro negatur, ul hie, et, Non tam prweipites bijugo etc. (infra V, 144). » Sere. — 2 5 Vide 1 , 1 05, n. 66. — 26 Quinquaginta nurus (filiorum uxores) et quinquaginta iilias Priami , prope omnes nuptus. — 27 Ovi- dius : Exiguumque senis Priami Jovis ara cruorem Combiberat. — 28 Quos ceci- nit Homerus, II. VI, 243 seqq. Unde tam certo sperari poterant nepotes.— 29 Auro barbarico, id est Phrygio, ex usu poetarum latinorum , ut in loco celebri Andro- macli* Ennianae, quern Virgilius in mente habebat: 0 pater! o patria! o Priami domus!... Vidi ego to, adstanle ope barbarica , Tectis caelatis ,lacuatis , Auro , ebore inslructam regif.ee. Hxc omnia vidi inflammari , Priamo vi vilam eci- tari , Jovis aram sanguine turpari. — 30 Loca ad quae ignis non pervasif. * Ignis potuit delicere; Danai non potuerunt. » S. — 31 Arma hoc loco tie lorica. « De- sueta : ab hominis consuetudine sensiun ad arma traiislulit. » S. 17 Armiger la- ctus Pyrrhi post mortem Acliil- lis, cujus auriga fuerat, ab Ho- mero valde ce- lebratus. De in- sula Scyro, ubi cducatus fuerat, Pyrrhus secuin ad Trojam du- xeral copias ab avo Lycomede datas. — 18 Pyr- rhus.— lOFecit. Veterum fenes- tras nihil nisi foramina parie- tum fuisse vel ciathris ferreis vel valvis ligneis clausa, satis no- tum. — 20 Qui supra v. 450 dic- ti imas obsedis- se fores strict is mucronibus. — 2l Uesonat mix- to et vario ge- mitu discursu- que feminarum. Annotat Servius 520, n. 76. — 23 Sufferre eum , impetum ejus. — 24 « Vult os- tendere gravius vastatam Tro- jam , quam agt i fluvioruin erup- tione vastantur. Et sciendum est, esse comparati- ones aut pares, autminores,aut P. VIRGIL II MARONIS (512-550) 170 32 Quern locum Romani implu- vium vocabant, ubi Penates a- ram babebant sub dio. Nam Virgilius roma- num in morem haec adumbrat. Erat autem Jo- vis Hercei , Aid; *Epxe£w , ara , ad quam occisus .lEdibus in mediis, nudoque sub jetheris a\c 32 , Ingens ara fuit, juxtaque veterriraa laurus, Incumbens arae atque umbra complexa Penates. Hie Hecuba et natae nequicquam altaria circuin , Praecipites 33 atra ceu tempestate columbac , Gondensae et divum amplexae simulacra sedebant 34 . lpsum autem sumptis Priamum juvenalibus armis Ut vidit : « Quae mens tarn dira 35 , miserrime conjux , Impulit his cingi telis ? aut quo ruis ? inquit. estPriamus,non in mediis aedi- bus.sed in aula, xyj aiiX'fj , ante ipsam (iomum , sive (ut Servius) • intra aulam et septum parie- tem, qui Grae- cis I'pxo; dici- tur. • Sed scie- bat poeta altius commolum iri suorum lecto- rutn animos , si remtanquam in ipsorum sanc- tuario poneret , quam si doctum egisset antiqua- rium. — 33 Fes- tiuantes effuge- re tempestatem. — 34 Ut sclent supplices; vide modo initium (JEdipi Regis So- pliocleae. — 35 Mens agitans di- ra consilia. — • £6 Non posset defendere : quae notio repetenda ex praecedenti substantivo de- fensoribus.— 37 Vacua, quoni- am omnes con- fugerant ad a- ram. — 38 Vul- nere, quod jam- jam erat inflietu- rus. Ita vix opus est ut vulnus de telo dictum Non tali auxilio nec defensoribus istis Tempuseget; non 36 , si ipse meus nunc afforet Hector. Hue tandem concede : haec ara tuebitur omnes , Aut moriere simul. » Sic ore effata recepit Ad sese et sacra longaevum in sede locavit. Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites , Unus natorum Priami , per tela , per hostes Porticibus longis fugit, et vacua 37 atria lustrat Saucius. Ilium ardens infesto vulnere 38 Pyrrhus Insequitur, jam jamque manu tenet, et premit hast A. Ut tandem ante oculos evasit 39 et ora parentum , Concidit, ac multo vitam cum sanguine fudit. HicPriamus, quamquamin media ja morte 40 tenetur, Non tamen abstinuit, nec voci irseque pepercit; « At tibi pro scelere , exclamat , pro talibus ausis , Di (si qua est ccelo pietas 41 , quae talia curet) Persolvant grates dignas et praemia reddant Debita , qui nati coram me cernere letum Fecisti , et patrios fcedasti funere 42 vultus I At non ille , satum quo te mentiris , Achilles Talis in hoste 43 fuit Priamo; sed jura fidenique Supplicis erubuit 44 , corpusque exsangue sepulchro Reddidit Hectoreum , meque in mea regna remisit. » Sic fatus senior, telumque imbelle sine ictu 45 Conjecit , rauco quod protinus aere repulsum , Et summo clipei nequicquam umbone pependit. Cui Pyrrhus : « Referes ergo haec et nuntius ibis Pelidae genitori : illi mea tristia 46 facta Degeneremque Neoptolemum narrare memento Nunc morere. » Hoc dicens, altaria ad ipsa trementem accipiatur. Premit, opprimit , percutit. — 39 Pervcnit. — lOPrjesenti mortis peri- culo. — 4 I Respectus et miseratio hominum qui indigna patiuntur. — 42 Funere, caede filii, quod inest in patrios. — 4 3 Cum hoste agens; est fere nostrum d I’en- droit d’un ennemi, plane aliud atque in hosteni. Conf. 390, not. 78. — 44 Reve- ritus est, servans jura supplicis et lidem tutelamque ei debitam. Sepulcro , dati- vus : ad sepeliendum. —45 Quod non iceret, feriret Pyrrbum. Mre, clipeo, qui percussu raucum, surdum sonum edidit. — 46 Saeva, crudelia, te judice. ^551-586) ENE1DOS LIlSElt II. 17 Traxit et in multo lapsantem sanguine nati , lmplicuitque comam laeva , dextraquc coruscum Extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem. Ha 3 C finis 47 Priami fatorum; hie exitus ilium Sorte tulit 48 , Trojam ineensam ct prolapsa videntem Pergama , tot quondam populis terrisque superbum Regnatorem Asiae 49 . Jacet ingens litore truncus, Avulsumquc humeris caput, et sine nomine 50 corpus. At me turn primum saevus circumstetit horror. Obstipui; subiit cari genitoris imago, Ut regem aequaevum crudeli vulnere vidi Vitam exhalantem; subiit deserta Creusa 51 , Et direpta domus , et parvi casus Iuli. Respicio, et, quae sit me circum copia 52 , lustro. Deseruere omnes defessi , et corpora saltu Ad terrain misere, aut ignibus aegra 53 dederc. Jamquc 54 adeo super unus eram , quum limina Vestae Servantem et tacitam sec.reta in sede latentem Tyndarida 55 adspicio : dant clara incendia lucem Erranti , passimque oculos per cuncta ferenti. Ilia sibi infestos eversa ob Pergama Teucros, Et poenas Dana urn , et deserti conjugis iras Prrcmetuens , Trojae et patriae communis Erinys , Abdiderat sese, atque aris 56 invisa sedebat. Exarsere ignes animo ; subit ira 57 cadentem Ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas. « Scilicet haec Spartam incolumis patriasq? Mycenas 58 Aspiciet? partoque ibit regina triumpho, [Conjugiumque 59 , domumcp, patres, natosqs videbit,] Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris ? Occident ferro Priamus ? Troja arserit igni ? Dardanium toties sudarit sanguine litus ? Non ita. Namque etsi nullum memorabile nomen 00 Fcminea in poena est , nec habet victoria laudem , Exstinxisse nefas 61 tamen et sumpsisse merentis Laudabor poenas, animumque explesse juvabit 47 « In bis si tu mutes et Hie finis dicas, du- rum atque ab- sonum erit, res- puentque aures quod mutave- ris. • A. Gcllius XIII, c. 20. — 48 Falo, fatali- ter abstulit. — 4 9 I pse Cicero dixit : Priamus, rex Asix. Lito- re , quo per trac- tion est corpus insepultum. Nec temere Servius : ■ Pompeii tangit historiam. » — 50 Respexit S. Ambrosius, Ite- xaem, VI , 8 : Si caput desit, ja- cct truncus ig- nobilis,sine ho- norc , sine no- mine. — 51 U- xor )Eneae. — 52 Copia socio- rum. • Nota de exercitu poetam dixisse numero singulari.utSal- lustiiis (in His- toriis deperdi- tis) ait , Quum Sertorius neque crumperct , tarn levi copia, navi- bus f again ma- turabal. » Serv. — 53 Defatigala et misere aflii- cla. — 54 Ilinc qui sequuntur versus viginti duoabsunta ve- tustis codicibus omnibus praeter unum Palati- num, neque ex- ponuntur aban- tiquis gramma- ticis. Servius sine comriientario ponit, cum hac notula : « Post lninc versum (prae- cedentem) bi versus fuerunt, quos Tucca et Varius obliti sunt. » id est, ut videtur, omiserunt. Certe ad v. 592 significat ab bis editoribus Aineidis fuisse « sublalos , » quia contrarii sint iis quae narrabuntur in libro VI , 5 10 seqq. Confitendum in se- quentibus multa haberi minus perfecta nec Virgilio poeta digna satis : ut hie quidem non sit temeritatis arcessendus Peerlkampius qui secluserit bos versus usque ad N umina magna deiim , v. 623, quamquam cupidius saepe disputans pag. 139-14 7. — 55 Tyndari filiam , Helenam. - 56 In gradibus arae. — 57 Cogitatio irata , impe- tus ex ira ortus , ulciscendi etc. Poenas sceleratas dicit quae sumuntur a scelerata. -- 58 Mycenas non accurate, ut jam vidimus 1 , 644, n. 16. — 59 Versus a criticis merito ejeclus. — 60 Gloria nulla. — 61 Nefas, nefariam mulierem , ut scelus de liomine sceleslo. Merentis pro : a merente ; recte dictum , quamquam insolite. Alii 1*. VIRGILII MARONIS merentes , quod passive capiunt, ut meritas. — 62 Hellenismus est pro : nltrice flamma , id est Ultricis flammae 62 , et cineres satiasse meorum. » Talia jactabam , et furiata mente ferebar, Quum raihi se, non ante oculis tam clara, videndam Obtulit et pura per noctem in luce refulsit nltione cupidis- Alma parens , confessa 63 deam , qualisque videri Nam vacefiam- ^celicolis et quanta solet ; dextraque prehensum ma significaiur Continuit , roseoque haec insuper addidit ore : vehemens"— ' 63’ w ^ ate » ( I l “ s indomitas tantus dolor excitat iras ? Confessa se i fessum aetate parentem ter! posit a /«]- Liqueris Anchisen? superet 65 conjuxne Creusa lads imagine Ascaniusque puer ? quos omnes undique Graiae fessus erai l°- Circum errant acies , et , ni mea cura resistat , «» Amor nostri ; Jam flammae tulerint 66 , inimicus et hauserit ensis. vkietur 3 "qullm ^ on tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae negligitur An- Culpatusve Paris , divum 67 inclementia , divum, diiecnis ab — 1P 65 fIas eve rtit opes , sternitque a culmine Trojam. An sit supers tes, Aspice : namque omnem, quae nunc obducta tuenti viy a t. — 66 Abs- Mortales hebetat visus tibi et humida circum tulermt. Hauri- ^ , . . . re, proprie de Cnligat , nubem eripiam : tu ne qua parentis 1 * sanguine effun- Jussa time , neu praeceptis parere recusa. mum^vasltver- H ,c , ubi disjectas moles avulsaque saxis bi confodere vel Saxa vicles , mixtoque undantem pulvere fumum , eTsED^eortwi Neptunus 69 muros magnoque emota tridenti inclementia etc. Fundamenta quatit , totamque a sedibus urbeni adversatWa^vo- Emit. Hie Juno Scaeas saevissima portas cis sono inten- , Prima 70 tenet, sociumque furens a navibus agrnen tiore et repetuo r erro accincta vocat. itimm etucacius ^ . ... . ^ „ suppietur post Jam summas arces Tntonia / l , respice , Pallas omissionem, ac insedit , nimbo effulgens et Gorgone saeva. si poneretur. — 68 Matris. — 69 Ipsi jam dii ma- num admovent evertendae ur- bi invisae. — 70 Ad primum introitum tirbis. Sc xx portae ma- lpse Pater Danais animos viresque secundas ' 2 Sufficit, ipse deos in Dardana 73 suscitat arma. Eripe, nate , fugam 74 , finemque impone labori : Nusquam abero 75 , et tutum patrio te limine sistam. » Dixerat , et spissis noctis se condidit umbris. Apparent dirae facies , inimicaque Trojae n et castris Grae- Numina magna deum. Jungas furens Turn vero oinne mihi visum considere in ignes vocat.— 7 1 Vide ilium , et ex imo verti Neptunia Troja ; fulgens ; nimbo Ac veluti 77 summis antiquam in montibus ornum circumdata nim- bo ab incendii flammis fulgente. Gorgo, aegis Minervae facie Medusae insignis ; vide VIII, v. 135-38. — 72 Quae secundum eventum dent. Sufficit, subministrat, suggerit. — 73 I 11 pugnam adversus Trojanos. — 7 4 Eripe fugam concise dictum pro : rape vel accelera fugam ex his minis. Labori, pugnae ; suadet ne pugnet amplius. — 75 « Sane, si tenent Danai qua deficit ignis (v. 505), necessarium est praesidium numinis. * S. — 76 « Turn rero, quando et dii visi sunt saevientes. • S. Neptunia, quia ab hoc deo muris cincta. — 77 Vide I , 118, n. 92. FN El D O S LIBER Quum ferro accisam crebrisque bipennibus instant Eruere agricolte certatim ; ilia usque minatur, Et tremefacta comam concusso vertice nutat , Vulncribus donee paulatim evicta , supremiim Congemuit , traxitque 78 jugis avulsa ruinam. Descendo, ac ducente deo 79 flammam inter et hostes Expedior : dant tela locum , flammseque recedunt. Atque ubi jam patriae perventum ad limina sedis Antiquasque domos, genitor, quern tollere in altos Optabam primum montes , primumque petebam , Abnegat excisa vitam producere Troja , Exsiliumque pati. « Vos o quibus integer sevi Sanguis 80 , ait, solidaeque suo stant robore vires, Vos agitate fugam. Me si coelieolae voluissent dueere vitam , Has mihi servassent sedes. Satis una superque Vidimus excidia 81 , et captae superavimus urbi. Sic o sic positum affati 82 discedite corpus. Ipse manu 83 mortem inveniam : miserebitur hostis, Exuviasque petet : facilis 84 jactura sepulchri. Jampridem invisus divis , et inutilis , annos 78 Vide 466, ri. 13. — 79 Deo , generaliter dic- tum, ut : divino ductu. « Sic (VII, 498), Nec dex- trx erranti de- us abfuit, quum nut Juno fuerit nut Alecto. » S. Confer dicta n. 4 7 EclogaelV. — i 80 Juvenilis vi- ! gor, aetas inte* gra. Suo, quod non egeat opis alien*, ut se- nex. Fugam a- gitale animo , defuga cogitate, ’ deliberate. — 8 1 ! Una excidia, il- ia sub Laome- ' donte, urbe ab Ilercule capta 1 atque vastata.— j 82 Affati me i!- lo extremo Va - le, Vale, Vale, quasi jam mor- Demoror 85 , ex quo me div urn pater atque hominum rex Fulminis afflavit ventis 86 et contigit igni. » Talia perstabat memorans, fixusque 87 manebat. >fos contra effusi lacrimis , conjuxque Creusa , Ascaniusqtie, omnisque domus , ne vertere 88 secum Cuncta pater fatoque urgenti incumbere 89 vellet. Abnegat, inceptoque 90 et sedibus hseret in isdem. Rursus in arma feror, mortemque miserrimus opto : Nam quod consilium aut quae jam fortuna dabatur ? « Mene efferre pedem , genitor, te posse relicto Sperasti? tantumque nefas 91 patrio excidit ore? Si nihil ex tanta Superis placet urbe relinqui , Et sedet hoc animo 92 , perituraeque addere Trojae Teque tuosque juvat , patet isti janua leto ; nu hostili ipse hostis mi- serebitur mei , dans quod opto beneficium , sc. mortem; neqtie negliget ille ex- uvias meas ; eti- am mea spolia captabit. — 84 Facile feroquod insepultus jace- am ; quod aliis tristissimum, in tantis malis non grave mihi. — 85 Vitam mo- ror, quasi impa- tientem hujus _ morae et invi- tam retineo. — 86 Ex physicorum quonindam et Epicmeorum placito fulmen est ventus igneus, inflammaLus ; prudenter autem dixisse poetam vent os fulminis, patet ex fabula apud Servinm: « Quum inter aequales exsultaret Anchises, gloriatus traditur de concubitu Veneris. Quod quum Jovi Venus questa esset, emeruit ut in Anchisem fulmina mitterentur; sed Venus eum quum fulmine posse vidisset interimi , mise- rata juvenem in aliam partem detorsit, Anchises tamen afflatus igne ccelesti sem- per debilis vixit. » — 87 Loco aflixus, non discedens domo. Nos contra, supple : instabamus, indication praecedente xerbo perstabat. — 88 Evertere, perdere. — 89 Fatum perse urgens etiam impelleie, ultro operam dare ut acceleretur. Ser- vius bene comparat locutiones currentem incitare , prxeipitantem impellere. — 90 Ilaeret , perstat in incepto eodem et in sedibus iisdem. Ad utrumque nomen perlinet praepositio. — 91 Sermo suadens rem tarn nefariam. — 92 Si haec tibi stat sententia. 174 P. VIHGIL1J MAHON IS (062-6y8 y 93 De sapgui- j Jamquc aderit multo Priami de sanguine 93 Pyrrhus, g u me , post- Gnatum ante ora pdtris, patrem qui obtruncat adaras! quam ejus san- Hoc erat, alma parens, quod me per tela , per ignes E/fo” s'ervhls Eripis9i > ut me(liis hostem in penetralibus , utque ex plica t ,« quasi Ascanium, patremque meum, juxtaque Creusam, bis sangninem Alterum in alterius mactatos sanguine cernam ! q l !.1a ri et Pr f.iium Arma95 > viri , ferte arma : vocat lux ultima victos. | ejus occiderit. • Reddite me Danais 96 ; sinite instaurata revisam xit 9 , 4 non” $ eri- Prflelia * Nunquam 97 omnes hodie moriemur inulti. » I puisti, quia ma- Hinc ferro accingor rursus , clipeoque sinistram ter usque tuitu- Insertabam aptans , meque extra tecta fercbam. ram se lilium , . . . . promiserat. Hoc Ecce autem complexa pedes in limine conjux erat qU od signi- Haerebat , parvumque patri tendebat Iulum : d^Arma ? qitae <( si P cri turus abis , et nos rape in omnia 93 tecum , domum ingres- Sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis , - S 96 e ^°Qu < ib a us Hanc P rimum tutare domum. Cui parvus lulus, me eripuit ma- Cui pater, et conjux quondam tua dicta relinquor 99 ? » Vide’notam Talia vociferans » gemitu tectum omne replebat, Eciogae in. — 98 Quum subitum dictuque oritur mirabile monstrum. rend- m/ t perfe " Nam 39 . — 3 Dativo : Vix ea fatus erat senior, subitoque fragore lias^es^eronen- Int °nuit l*vum 6 , et de coelo lapsa per umbras sis : . Peritum Stella facem ducens 7 multa cum luce cucurrit. pUilaru'm d An- lllam > surama super labenteiu culmina tecti , chisen fuisse as- Ccrnimus Idaea claram se condere silva , dTe'oait^*!)” 8 I si & nantem( l ue vias ; turn longo limite sulcus ; cUis° Anchisa', I Dat lucem , et late circum loca sulfure fumant 8 . quom Venus , pulcherrima diviim, fata docet, divinum ut pectus huberet. . — 4 Hoc , accusa- tives ex graecae linguae usu : tout o novov iTCi'6X£4-ov Y);a£<; : quod ad hoc tantum attinet, in hoc duntaxat , quod eo monstro portenditur, aspice nos propitius. — 5 « Secundum Romanum mnrem petit ut visa firmentur. Non enim unum augu- rium vidisse sufficit, nisi confirmetur ex simili. Nam si dissimilia sint posteriora , solvuntur priora. * Servius ; qui pro auxilium in suo codice legisse videtur au - gurium. — 6 A sinistra parte ; quod prosperum. ■> Sinistras partes septentrionales etse Augurum disciplina consentit, et ideo ex ipsa parte significantiora esse ful- mina, quoniam altiora et viciniora domicilio Jovis. ‘Sere. — 7 Meteorum vulgo dictum stella cadens.— 8 Omen per singula explicalur in Servianis, argutule, nec temere tamen : « Stellae hujus cursus significat Trojanos conglobalos ad domum (690-737) /ENE1DOS LIJiER II 175 Hie vero victus 9 genitor se tollit ad auras, Affaturque deos, et sanctum sidus adorat : « Jamjam nulla moraest : sequor, et, quaducitis, adsu. Di patrii , servate domum , servate nepotem ! Vestrum hoc auguriu, vestroq? in numine 10 Troja est. Cedo equidem , nee , nate , tibi comes ire recuso. » Dixerat ille ; et jam per rncenia elarior ignis Auditur", propiusque aestus incendia volvunt. « Ergo age, care pater, cervici imponere 12 nostra* ; Ipse subibo liumeris , nee me labor iste gravabit. Quo res cumqt cadent 13 , unum et commune periclum , vim^ mu Una salus ambobus erit. Mihi parvus lulus Sit comes, ct longe" servet vestigia conjux. Yos , famuli , quae dicam , animis advertite vestris. Est urbe egressis tumulus , templumque vetustum Desertae Cereris 15 , juxtaque antiqua cupressus, Relligione patrum multos servata per annos : Hanc ex di verso sedem veniemus in unam. Tu, genitor, cape sacra manu patriosque Penates 18 Me , bello e tanto digressum et caede recenti , Attrectare nefas, donee me flumine vivo 17 Abluero. » Haec fatus, latos humeros 18 subjectaque colla Veste super fulvique insternor pelle leonis, Succedoque oneri : dextrae se parvus lulus _ ^ „„ Implicuit t9 , sequiturque patrem non passibus aequis ; perativus! - V Pone subit conjux . Ferimur per opaca locorum ; Et 20 me, quern dudum non ulla injecta movebant Tela , neque adverso glomerati ex agmine Graii , Nunc omnes terrent aurae , sonus excitat omnis Suspensum, et pariter comitique onerique timentem. Jamque propinquabam portis , omnemque videbar Evasisse viam 21 , subito quum creber ad aures Visus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram Prospiciens , « Nate , exclamat , fuge , nate ; propin- Ardentes clipeos atque aera micantia cerno. » [quant : obsidionem » S. ........ , . sed et jpsa dea, Hie nnhi nescio quod trepido male numen amicum 22 a d quam non Confusam eripuit mentem : namque avia cursu tneab^t Td'o Dum sequor, et nota excedo regione 23 viarum , rantes”— ib De liis doctum est scholion veronense, ad v. 7 17. — 17 Natural! et recens hausto ; alia siquidem aqua in re sacra non admittebatur. — 18 Ilomerice : sijp£a; waou;. — 19 Implicuit : « puerilem expressit timorem , ne manu excidat patris. » S. — 20 Et initio periodi positum inservit mirationi indicandae, ut in nostra quoque lingua. — 21 Evasisse viam periculosissimam , pericula viae; sive, viam peregisse evadens pericula; emensusesse viam sine discrimine. — 22 Male amicum, inimicum, infestum. Con- fusam eripuit, ita perturbavit mentem, ut plane expers esset consilii. — 23 Regio significat etiam quod nobis est direction. 2Enea el dam pe- ter e; mult a cum luce , ut claros ; signantem vias scintillisquibus- dam relictis, et bae ostendebant remansuros in diversis parti- j bussocios; Ion- | go limite , os- j tendit errorem . ( ia/cum,longum . maris aequor a- odorem. * A pristine pro- posito recedens, deorum volun- tati cedens. Se tollit ad auras, surgit. — 10 In vestracura divi- na, summa tu te- la vestra. — 1 1 Ignis auditur, nimirum strepi- tus, sonitus in- dendii jam cla- rior. Necdum e- nim domo exie- rant, in recessu sitaet arboribus olitecta, v. 300. — 12 Passivi im- yuemeunque e- ventum babe- bunt. — 14 Ex longinquo ; ne multi una ex- euntes ab liosti- bus facilius a- nimadverteren- tur. — 15 Non templum modo desertum « belli tempore, prop- ter decennalem 170 V I R G 1 L 1 1 MARONIS 2 fXonamplius i n eu t m i ser0 conjux fatone erepla Creusa me secuta. — 2 d „ . . )t .. . \ Hie demurn de- j £>ubstitit- f , erravitne via , seu lassa rcsedit , fuit, grata ne- lneertum ; nec post oculis est reddita nostris. ghgentiasermc- ' ^ . . . _ nis , cjuuixi ipsa j piiiis dinissciiii respexi aniinuinve reflexi , res hoc postuiei : Quain tuinulum antiquae Cereris sedemque sacratani 'aninmdversum Venimus : liic demum collectis omnibus una eam deesse 1 Defuit 2a , et comites natuinque virumque fefellit. hmguidum ni fV- | Q uem 11011 incusavi amens liominumque deorumquc :> feilit, gr.eXaOi, Aut quid in eversa vidi crudelius urbe? sens Vjusabsen" Ascaniuiu, Anchisenque patrem, Teucrosque Penates tia non aiiim- Commendo soeiis , et cun a valle recondo ; udvei-sii fuit ab [ipse 26 urbem repeto et cingor fulgentibus armis.l i lbs. Observes i c . . 27 c ° sequentis versus btat casus renovare omnes, omnemque reverti numeros fractos Per Trojam , et rursus caput objectare periclis. i/ST hyper me- Prill cipio muros obscuraque limina porta* , trum. — 26 As- Qua gressum evtulerain , repeto , et vestigia retro EmpSo* P hunc observata sequor per noctem et lumine 28 lustro. version proscri- Horror ubique animos 29 , simul ipsa silentia terrent. idum — *27 Slat lllde domum ’ S1 forte P ecIem > si forte 30 , tulisset , mihi, certum est refero. Irruerant Danai, et tectum ornne tenebant . et decretum mi- llicet 31 ignis edax summa ad fastigia vento niiisVl/a/ Ten- Volvitur ; exsuperant flamime , furit aestus ad auras. tentiu. — 28 q- Procedo , et Priami sedes arceinque reviso. mum meun/ter- Et J am P orticibus vacuis Jllll01lis asylo 32 . — 30 * ite- Custodes lecti Plicenix et dirus Ulixes tionem imxU^ Praidam asservabant. Hue undique Troia gaza S. Tulisset eo. Incensis erepta adytis , mensaeque deorum ;3 , — 3i Confestim; Crateresque auro solidi, eaptivaque vestis vide n 95 • * - 32 . Tempio, Congentur : pueri et pavidae longo ordine mat res ex quo nullus Stant cil'Clim. pSmmttraih. Ausus quin etiam voces jactare per umbram , Hoc autem non Implev i clamore vias , mcestusque Creusam templis conse- Nequicquam ingeminans iterumque iterumqi ioca\ i. crationis lege Quaerenti et tectis urbis 34 sine line furenti concession est infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusa; Graecos in hoc A isa mini ante oculos , et nota major imago 00 . Junonis tempio obstipui , steteruntque comae et vox faucibus liaes.it, vexhfsEvel cap- Tum S1C affari > et curas liis deinere dictis : tivos conciusis- « Quid tantum insano jut at indulgere dolori, de’m U fieri bl nmi 0 dulcis conjux ? Non luce sine liuiniiie di\ fun liceret; feminis - _ autem et pueris etiam hostes parcere constieverunl. > Sere. Porlicus vacua; , quia occisi autcaptiqui eo conlluxerant. Phoenix senex, masister Achillis. — 33 Ila 1 memorari videnlur, quia pretiosissirme erunt in Romanoruni ternplis, ad c;erimo- nias lectisterniorum et sellistermoruui. Auro solidi, ex solido auro 1'acti. Vestis collective, vesles stragulae , tapetia. — 31 Intra urbem. — 35 Sic Romulus, qui e\ hominibus excesserat, 1‘roculo apparel l/umano major, ap. Ovidium Fast. 11, do 3 . 78-801) ENE1DOS LIBER II. 36 Fatum , fa- tale est, ut ob- servant veteres. Sic et VI, 438.— 37 Tibi exsilia obeunda sunt. Est structura e zeugmatum ge- uere.yjrandurn, quod alibi sul- candum. — 38 Lydius dieitur Tiberis, graece 0jfjL6pi?, rarius , quia o- ritur in Etru- ria, cujus incolae a Lydis orti cre- debantur; fabu- las babes apud Servium. Memo- rantur in vatici- nio opima arva virorum, a vim culta,utsciat ti- neas se non es- se in desertam aliquam terram veriturum , sed regionem cul- tam ab homini- bus gnavis. Jg- men jam apud Ennium et Lu- cretium de trac- to cursu vel llu- mine aquae. — 39 Uic Servius objurgans: « Cur ergo /Eneas ho- rum non memi- nit, etconsidit in Thraeia et aliis locis?» — 40 Vide I, 4G2, n. 35. — 41 Matronis, feminis nobilibus; ut vidimus aliquoties. — 42 Cybele, quae earn in consortium sumpsit, ut Nympha in patrio solo maneret. Alii (apud Pausuniam X, 26, § I) Creusam narrabant a Graecis caplam, a Cybele et Venere liberatam fuisse. Idem Pausanias refert a Lesclie et in Cypriis canninibus Creusam vocari Eurydicen. In quo illud mirum accidit quod in sequentibus eodemmodo recessit ab /Enea , quo Eurydice ab Orpheo, in Georg. IV, 499-502. — 43 Somno (qui alatus fingitur) fa- cile aufugienti ; aut potius somnio.— 44 Ad exsilium, fugam. Pubem refer ad vi- ros, populum, ut VII, 219, Dardana pubes. Locum • de Ancbisa et /Eneafugienti- bus » Naevius quoque tractaverat in libro primoitef/i Punici, cujus aliqua Servius comparat cum virgilianis. — 45 Opibus, non divitiis, sed viribus, virtute , quibus quisque poterat. — 46 Adducebat. — 47 • Monies, Idam, ut significat in nono ( v. 80). » S. Confer supra 635 seq., et III, 6. De structura periodi vide 111, 356 seqq., not. 74. Eveniunt ; nec te comitem portare Creusam Fas 36 aut ille sinit superi regnator Olympi. Longa tibi exsilia 37 , et vastum maris sequor arandu. Et terram Hesperiam venies , ubi Lydius 38 , arva Inter opima viriim , leni fluit agmine Thybris : lllic res lgetse 39 , regnumque, et regia conjux Parta tibi ; lacrimas dilectae pelle Creusae 40 . Non ego Myrmidonum sedes Dolopuinve superbas Aspiciam, aut Graiis servitum matribus 41 ibo, Dardanis , et divae Veneris nurus : Sed me magna deum Genitrix 42 his detinet oris. Jamque vale , et nati serva communis amorem. » Haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volente Dicere deseruit , tenuesque recessit in auras. Ter conatus ibi collo dare brachia circum ; Ter frustra comprensa manus effugit imago , Par levibus ventis, volucrique simillima somno 43 . Sic demum socios , consumpta nocte , reviso. Atque hie ingentem comitum affluxisse novorum Invenio admirans numerum , matresque, virosque , Collectam exsilio 44 pubem , miserable vulgus. Undique convenere, animisque opibusque 45 parati , In quascumque velim pelago deducere terras. Jamque jugis summae surgebat Lucifer Idae , Ducebatque 46 diem ; Danaique obsessa tenebant Limina portarum , nec spes opis ulla dabatur : Cessi , et sublato montes 47 genitore petivi. ‘2J FIBER -III P ostquam res Asite Priamique evertere gentem Immeritam visum Superis, ceciditque superbum Ilium , et omnis humo 1 fumat TVeptunia Troja , Di versa exsilia ct desertas quserere terras Auguriis 2 agimur diviim , elassemque sub ipsa Antandro 3 et Phrygiae molimur montibus Idle, Incerti quo fata ferant, ubi sistere detur; Contrah imusque viros. Vix prima inceperat aestas , Et pater Anchises dare fatis 4 vela jubebat ; Litora quum 5 patriae laerimans portusque relinquo , Et campos ubi Troja fuit. Feror exsul in altum Cum sociis, natoque, Penatibus 6 etmagnis dis. Terra procul vastis eolitur Mavortia 7 campis , Th races a rant , aeri quondam regnata Lycurgo, Hospitium antiquum Trojae , sociique Penates 8 , Dum fortuna fuit 9 . Feror hue, etlitore curvo Moenia prima loco , fatis ingressus 10 iniquis , agimur, impel- — ... — _____ limur quaerere exsilia diversa, locum exsilii position in contraria parte orbis, in terris Asiae oppositis, trans mare. Desertas, incolis baud frequentatas , dictum . comparatione earum regionum quas relinquebat, non terras desertas « a Dardano » (vide 1 , 380 , not. 6) , quod hoc loco neque intelligi poterat neque apte indicari , ob sequentia. — 3 Urbe maritima in radicibus rnontis Alexandre® , ldam contin- gentis. — 4 Eximie pro vulgari dare ventis vela. — 5 Quum pro et turn, turn veto, utsaepissime qui pro et is, is vero. Sic etiam VI, y I. — 6* Strue et magnis diis Penatibus. Alii et epexegeticum esse putant : Penatibus, qui sunt magni dii. IJabes Ennianum exitum versus, volentibu’ cum magnis dis tap. Cic. Off. I, 12). — 7 Thracia apud Homerum Martis dei sedes. Lycurgus rex e fabulis Cacchicis no- tissimus; de quo multa Servius. — 8 Penates publici , regnum societatis foedere junctum. — 9 Fortuna Trojanorum fuit, perstitit , intcgra fuit. — 10 Ingressus Tbraciam. Loquitur de JEno (A i/oc), Tbraciae oppido ad Ilebri ostia e rcgione Sa- t Fumat ab bu- mo, a solo, cui aequata erat , ut dicitur de urbe funditus eversa. l)e praesenti vi- de I , 79, n. 51. Recte Servius : : * Naturam re- | rum expressit : nam ruina lit in brevi,fumus ve- ro longo per- , manet tempore. • Neptunia (vide II , 623, n. 70) : ; sic etiam diis in- ; vidiam commo- : vet, ea cecidisse dicens, quae pu- ] tabantur deo- ! rum. » — 2 Vo- luntatedeorum, auguriis et ora- culis signilicata , (18-52) JEN E ID OS LIBER ITT 179 iEneadasque meo nomen de nomine fingo. ad°iEneam refe’ Sacra Dionsete matri 1 1 divisque ferebam rens ob nominis Auspicibus coeptorum operum , superoque nitentem 8|“bbudinem_ Ccelicolum regi mactabam in litore taurum. Forte fnit juxta tumulus 12 , quo cornea summo Virgulta et densis hastilibus horrida myrtus. Accessi , viridemque ab humo convellere silvam Conatus, ramis tegerem 13 ut frondentibus aras , Horrendum et dictu video mirabile monstrum. Nam, quae prima solo ruptis radicibus arbos Vellitur, huic atro liquuntur 14 sanguine guttae , Et terram tabo maculant. Mihi frigidus horror Membra quatit , gelidusque coit formidine sanguis. Rursus et alterius lentum 15 convellere vimen lnsequor, et causas penitus tentare latentes ; Alter et alterius sequitur de cortice sanguis. sed antiquius il- hid et jam in I- liade memora- tum. « Euplio- I ion et Callima- , chus /Enum fe- runt dici a so- cio Ulixis illic sepulto eo tem- pore, quo mis- sus est ad fru- menta portan- da. » Servius. — I I Veneri ; vide not. 43 Eclogae IX. Divis,et ce- teris diis, ut in solito illo u> Zio xal Otot. Niten- ne an pmguem dicat, est an- ceps. — 1 2 Collis, in quo summo erant virg. etc. Hastilibus, vid. Georg. II, 447, not. 39.— 13 Ve- larem sertis, ex ramulis et foliis contexendis. — 14 Huic liquun- tur, ex ea ma- nant liquidae. Is sanguis ater et corruptus , ta- bum. — 15 Fle- xile , ut dictum in Eclogis. In- Multa movens animo , Nymphas venerabar agrestes ie , Gradivumque patrem 17 , Geticis qui prsesidet arvis, Rite secundarent visus 18 , omenque levarent. Tertia sed postquam majore hastilia nisu Aggredior, genibusque adversse obluctor arente , (Eloquar, an sileam?) gemitus lacrimabilis imo Auditur tumulo , et vox reddita fertur ad aures : « Quid miseru , JSnea , laceras ? jam parce sepulto, Parce 19 pias scelerare manus. Non me tibi Troja Externum tulit 20 , aut cruor hie de stipite manat. Heu ! fuge crudeles terras , fuge litus a varum 21 . Nam Polydorus ego : hie confixum ferrea texit Telorum seges , et jaculis increvit 22 acutis. » Turn vero ancipiti 23 mentem formidine pressus Obstipui , steteruntque comae et vox faucibus haesit. ccepue’ r^rfn- Hunc Polydorum auri quondam cum pondere ma- stuns : nam opus Infelix Priamus furtim manddrat alendum rsno ? rat sert,s - M . ox Threicio 2+ regi , quumjam diffideret armis latentes. Ofien- Dardaniae , cingique 25 urbem obsidione videret. dunt lac quae- cltUii , de quibus Peerlkamp. p. 164; sed deletis mediis scribens, lnsequor : alterius sequitur etc., dat ovidia- nam lnusam. — 1C « Timens ne lucum Nympharum violassem. Hamadryades nam- que cum arboribus et nascuntur et pereunt ; unde caesa arbore sanguis emanat. ■ Serv. — 17 Martem, dietdm a gradu, pugnantium stalu. Geticus apud poetas saepe pro : Thracius. — 18 V isiis poetice pro : visa, ostenta : ut secunda vel prospera redderent haec ostenta, et omen grave redderent leve, in bonum convertentes. — 19 Noli. * Scelerare , polluere; et est sermo plautinus, quo hodie non uti- mur. » Serv. — 20 Protulit , genuit. Deinde cum cructr hie repete exterxus. — 21 Avari tyranni Polymestoris ; cujus scelera nota ex Hecuba Euripidis. — 22 Et haec seges ita increvit, ut in jacula acuta surgeret. Jaculis est ablativus qui dicitur modi. — 23 Formidine ancipiti , qua anceps sive dubius haerebam quid facerem. — 24 Tiiracio; confer I, 316, n. 80. Res etiam Ovidio narrata , Metam. XIII, 4 29 seqq. — 25 Arctius cinctam teneri. Male Servius « inter ipsa principia obsi- P. VIRGILII MARONIS fe^etiam X- ! 1Ue ’ Ut opes fract,T Teucrfim > et Fortune recessit , tim, clam Grae- Res Agamemnonias victriciaque arma secutus , Greecorum nib "« ' Eas ° mne aprum Pit 26 ; Polydorum obtruncat, et auro Omnia jura di- vi P ot i tur - Quid non mortalia pectora cogis , vina, ipsum de- Auri sacra 27 fames ! Postquam pavor ossa reliquit , pi" C v 1 olato r iios- Delectos populi ad proceres primumque parentem pitii jure sacra- Monstra deum refero , et , quae sit sententia , posco. tissim° — 2 1 Omnibus idem animus scelerata excedere terra , vota ; exsecran- pollutu hospitm, et dare classibus Austros. da, detestabilis. Ergo instauramus Polydoro funus : et ingens Georg 6 \\™2T2, Aggeritur iumulo tellus ; stant 29 Manibus arae n. 87. - 28 ut Gaeruleis mcestae vittis atraque cupresso, DnquTre, oil- Et circum Iliades crinem de more solutte ; tionis varieta- Inferimus 30 tepido spumantia cymbia lacte, lUeranfeT.Ctei- San « uinis et sacri pateras , animamque 31 sepulchro si sive navi bus Condimus , et magna supremum voce ciemus 32 . efUceremnavIs Inde ’ llbi prima 33 ,i(!es P ela g° » placataque venti agentibus ventis Dant maria > et lenis crepitans vocat Auster in altfi , Uti possint, pan- Deducunt 34 soeii naves , et litora complent. dfmus V jiustros Provehim ur portu ; terraeque urbesque recedunt 35 . et Euros gene- Sacra mari colitur medio gratissima tellus vends q^acri- Nereldum matri 36 et Neptuno ^gaeo ; us fiant. — 29 Quani pius Arcitenens 37 , oras et litora circum qulnUuTdocS Errantem . Mycono e celsa Gyaroque™ revinxit , est expiicatio in Immotamque coli dedit et contemnere ventos 39 . Hue feror ; haec fessos tuto placidissima portu Accipit. Egressi veneramur 40 Apollinis urbem. Servio : « Cato ait feminas usas caerulea veste , quum lugerent. Fittse ^autem cxrulex in acerbo (/. e. immaturo) funere praecipue filiorum fami- lias adlnberi solebant , sicut in hoc loco; nam Pokdori funus, utpote adhuc puen, acerbum est. Cupressus atra, id est nigra, funesta (alibi feralis \ inferis consecrata est , quia caesa nunquam revirescit. • Quibus multa addit de hac ar- bore, et mythum de Cyparisso. — 30 Infer re proprium verbum est de liquoribus quiDns Manibus libantur ;-unde nomen huic sacrificio inferiae. Cymbia « pocula procera et navibus (cymbis) similia. • Maerob. — St Ammum sepelimus nove et ingeniose dictum : nam insepultorum corporum auimae vagari credebantur donee tacto tumulo et oblatis inferiis justa exsoluta essent mortuo.Sic unacum corpore ammadatur quieti. — 32 Vocamus; vide I, 219, not. 31 ; II, 6i4, n. 82; et VI 506. — 33 Quum primum fides liaberi, confidi pelago potest, et quum liiem’is venti ve- liementiores , jam cessantes efficiunt ut mare sit placidum, tranquil lum Lenis in- crepitans dictum ut gravis incumbens {Georg. Ill, 377), multus Jluens , etc — 3 j Deducunt in mare a litore, in quo per hiemem stabant subduclx. Litora com- plent collecti ad inscendendas naves. — 35 « Ita enim navigantibus videtur quasi ab Ins terra discedat. .5.-36 Doridi , uxori Nerei. iEgaeum mare prsecipua sedes iNeptuni habebatur, unde yEgxus dictus. Delus intelligitur. Duplex hiatus in hoc versu, ubi caesura et in nomine proprio, de quo vide Eel. II, not 2t.— 37 Quam pnus erraticam , stabilivit Apollo, ob matrem terris omnibus a Junone exactam hac tandem m sede receptam. - 38 Myconus et Gyarus, insulae Delo vicinae. II- lam O vidius dixit humtlem , qualis revera est ; sed Virgilii celsa duplici modo de- tenditur : primum insulae solent a poetis dici altae et celsx, ut eminentes in mari • deinde geographi Delum omnium Cycladum esse humillimam testantur. — 39Qui earn ante hue illuc agitabant. — 40 Veneramur dictum videtur pro : venerantes venerabundi accedimus, intramus:quo verbo ntitnr Ovidius in eadem narratione (.80— 1 0 8 j .ENEIDOS LlBEIi III. 181 Rex Anius, rex idem hominum Phocbique sacerdos, Vittis et sacra redimilus tempora lauro , Occurrit ; veterem Anchisen agnoscit ainicum. Jungimus hospitio 41 dextras, et tecta subimus. Templa dei saxo venerabar structa vetusto : « Da propria 42 , Thymbraee, domii ! da mcenia fessis, Et genus, et mansuram urbem ! serva altera Trojae Pergama 43 , relliquias Danaiim atqi immitis Achilli ! Que sequimur 44 ? quove ire jubes ? ubi ponere sedes? Da, Pater, augurium , atqj animis illabere 45 nostris. » Yix ea fatus cram : tremere omnia visa repente , Liminaque laurusque dei 46 , totusque moveri Mons circum, et mugire adytis cortina reclusis. Submissi petimus terrain 47 , et.voxfertur ad aures : « Dardanidte duri 48 , quae vos a stirpe parentum Primatulit tellus, eadem vos ubereheto 49 Aecipiet reduces : antiquam exquirite matrem. Hie domus iEneae cunctis dominabitur oris , Et nati natorum , et qui nascentur ab illis. » Hare Phoebus : mixtoque 50 ingeus exorta tnmultu Laetitia ; et cuncti , quae sint ca mcenia , quaerunt , Quo Phoebus vocet errantes , jubeatque reverti. Turn genitor, veter u volvens 51 monumenta vircru, « Audite , o proceres , ait , et spes discite vestras. Greta Jovis 52 magni medio jacet insula ponto, Mons ldaeus 53 ubi et gentis cunabula nostrae. Centum urbes habitant magnas , uberrima regna , Maximus unde pater 54 , si rite audita recordor, Teucrus Rhoeteas 55 primum est advcctus ad oras , deorum appel- latio in precibus. — 45 Proprie Phoebus vatis sui vel sacerdotis aninio se insi- nuare dicitur; nove hie etiam eorum quibus dat oracula. Subtiliter Servius : « Quia Apollinis responsa semper obscura sunt, oraculum postulat cum iutelligen- tia. » — 46 Ilaec indicabant dei praesentiam ; confer Ovid. Melum. XV, 6.54 seqq. Mons, Cynthus. Cortina, tripus. — 47 Formula Lucretiana , qui I, 93, de Iphige- nia : Muta metu terrain genibus submissa petebut.— 48 Laboribus et malis assueti. Et cum delectu Dardaniclas a deo appellari observat Macrobius , qui Dardani pa- triam exquirere jubeantur; vide F, 380, not. 6, et mox not. 52. — 49 Yid e Georg. IF , 185, n. 48. — 50 Laetitia exorta, ex fausto oraculo, sed mixto sive admixto lu- multu, ob ambiguam et incertam ejus interpretationem. — 51 Volvens animo,me- moria perlustrans et repetens vetei es historias et vaticinia antiqua. — 52 Xam ibi, secundum fabulas , nutritus Jupiter infans. De tota oratione Ancliisae recte Ser- vius : « Dardanus, Jovis fdius et Electrae, profectus de Corytbo, civitate Tusciae, primus venit ad Trojam, et illic parva aedilicia collocavit. Postcujus obitum Teu- cer venit ex Greta , et invenit Dardani socios habitantes in vallibus ; qui constituit arces et mcenia. Modo ergo errat Ancliises, nec respiciens adventum Dardani, oraculum Cretam siguificare credidit. Argumentatur ex his quae solent ab advenis fieri: Ida, inquit, illic est ; quae et in Troja ad similitudinem dicta. Item sacrorum similitudo, quae apud majores nefas erat perire. » — 53 Ilodieque Ida dictus, vel Psiloriti. ISotum epitlieton ixaTo^iroXi;.— 54 Maximus pater idem quod primus mujorum nostrorum. « Fallitur ; nam antiquior est Dardanus. » S. — 55 Oras circa l\hoeteum promontorium Troadis , ad Hellespontum. Optavit, elegit. Fabularum [ ex line loco Vir- I gilii expressa , I Met am. XIII , I 630 : AEneas in- trat Jpolline- I am sociis co- \ mitantibus ur- bem. De Anio | fabulas exporiit j Servius in uota, quam ita Unit : | « Majorum haec erat consuelu- i do, ut rex esset etiam sacerdos et pontifex. • — 4 I « Jure liospi- talitatis. » S. — 4 2 Perpetuam , stabilem; vide 1,73, not. 49. Thymbraeus A- pollo, de quo v. Georg. IV, 323, li. 81. — 43 Tu , qui primis Per- gamis propitius favisti , serva e- tiam altera, ni- mi rum redi viva, condenda Tro- janis e caede re- lictis. — 44 Quern nobis das du- cem? Servius : « Apollo enim exsulantibus se- dem solebat os- tendere » : quod , exemplis pro- ; bat. Paler, ut saepe vidimus , 182 P. VIRGILII MARONIS (109-133) in his diversita- optavitque locum regno. Nondurn Ilium et a roes Servium. - 56 Pergamese stelerant; habitabant vallibus inns. Excreta in Tro- Hinc 5G Mater cultrix Cybeltc , Corybantiaque a*ra , Mater deorum , Id*umque nemus ; hinc fida silentia sacns 5 , qu* colit , in- Et juncti cuiTum dominse subiere leones. sive'^Cybehfm” Ergo a » ite » et - divum ducunt qua jussa , sequamur ; montem Phry- Placemus ventos , et Gnosia regna 58 petamus. dlfta estGvbele 1 ^ ec lon »° distant cursu : modo Juppiter adsit, Qua m sacerdo- Tertia lux 59 classem Cretaeis sistet in oris. » ma^n^stre ^tu ^ atus > mer it° s aris mactavit honores 60 , cymba'.orunfve- Taurum Neptuno , taurum tibi, pulcher 61 Apollo , nerabantur ; de digram Hiemi pecudem , Zephyris felicibus atbam. quo Georg. IV, r, , \ 4 . Gi, n. 37 . Etiam Fama a olat pulsum regnis cessisse paterms Ida Troadis de Idomenea 02 ducem ; desertaque litora Cretse , Cretico^vocatus. j{ oste vacare domos , sedesque adstare relictas. etiam mysteria Nauticus exoritur vario eertamine 63 clamor; c/lebrarHoiim - Hortantur socii , Gretam proavosque petamus. indidcm iliiid ’ Linquimus Ortygise 6 * portus , pelagoque volamus ; quod sedens in Bacchatamque jugis 05 Naxon , viridemque Donusam, vecto reprsesen- Olearon 00 , mveamque Paron , sparsasq? per aequor' 1 ' tatur. His Virgi- Cycladas , et crebris legimus freta concita terris. ci errimum P lc- Prosequitur surgens a puppi vent us euntes; cum Lucretii ii, Et tandem antiquis Guretum 68 allabimur oris. Crbtaiifdeurbe Ergo avidus muros optatae moliorurbis, (inoso velGnos- Pergameamque voco, et lactam cognomine 69 gentem j so , in qua Mi- j nosolim regna- bat. — 59 Dies. — CO Vide I, 49, n. 37. — 61 Consuetum Apollinis e pi the ton , tit j formosus , Eclog. IV, 57. Hiemi , Tempestatibus ; vide V, 772. Pecudem, agnam. : ~ 62 « Idomeneus, rex Cretensium, (Illinois nepos,) quum post eversam Trojam j . reverteretur, in tempestate devovit diis sacrificaturum se de re quae ei primum j occurrisset. Contigit ut filius ejus primus occurreret : quern quum , ut alii dicunt, immolasset, ut alii, immolare voluisset , coorta pestilentia, a civibus pulsus est re- j gno, et Sallentinum Calabriae promontorium tenuit, juxta quod condidit civita- ; tem (de qua infra 400 seq.). * Sere. Deserta esse. — <;3 Nautis varie certantibus, certatim tollentibus clamorem, ut Creta petatur. — 6i Deli nomen antiquum, ab j opxuqi, coturnice, quarum ibi copia. Hie aperte erratum incodicibus omnibus, , qui versum liunc et sequentem postponunt quattuor illis : Linquimus con- \ cita terris. Nos praeponere non dubitavimus. — 65 In cujus jugis sive montibus ! bacchanalia celebrantur. Baccliuta similiter positum Georg. 11 , 487, n. 73. Na- ; xus, vitium feracissima, sacra erat Bacclio, qui in ea insula natus esse dicebatur. j Donusa, una ex Sporadibus, a Pathmo occidentem versus sila; in quam Bacchus ; Ariadnen abegisse ferebatur, persequente patre Minoe. Viridis sil vis et pratis ■ potius quam (ut Servius) « a colore marmoris Lacedaemonii », cujus fama nulla in ista insula. — 66 Alia Sporadum iusularum , Paro occidentem versus vicina, nunc I Antiparos dicta. Niveam , de marmore nivei coloris. — 67 Cycladum nomine 1 i etiam Sporades comprelienduntur, ut intelligitur ex epitheto sparsas, quo sic Ovidius quoque utitur, in historia Phaethontis ; Exist unt montes, et sparsas Cy- cladas augent ( Metam. II , 26i ). Freta concita terris, insulis frequentibus , quae angustiora fluctibus relinquunt spatia explicandi se et diffundendi, concitata at- que saevientia magis quam in alto et libero mari. Recte jam Servius : • quod natu- rale est , ut concitatiora sint maria vicinitate terrarum », sed ineptam rationem physicam subjiciens. Male nonnulli consita. — 68 « Curetes sunt primi cultores Cretae. » S. Vide Georg. IV, 151, n. 88. — 69 Nomine a sua patria pristina petito. j (134-170) .KJN E1DOS L i b E 1\ 111. 183 70 Attollerete- j clis, v idelicet in alto loco slrueti- dis. « Varro in libris Rerum Di- vinarum refert , inter sacratas a- . ras focos quo- que sacrari so- lere, tam publi- ce quam priva- 1 lim. » S. — 7 1 j Vide v. 7 1 , not. 34. Quibus ver- bis navigation^ cogitatio abje- cta omnis signi- licatur. Sequens versus quo in- comrnodo pre- matur, v. ap. Peerlkamp. p. 17 2. — 7 ‘2 Atmo- spliaera. Mutua- tur S. Ambro- sius De- Noe, c. 10: « Si quando est pestilentia , corrupto cceli traclu, prius ea quae sunt irra- tionabilia con- taminat lues rii- i'a . » — 7 3 Ste- riles, per illam prolepsin epi- theti.de qua di- ximus pag. ! 31 initio. — 74 Ut benevole exci- piat deus et re- spondeat , quern finem etc.; conf. 1 , 519, not. 57. Res fessse , af- flictae , calami- ties. Labor um, malorum, ut est supra saepius. — 75 Fisi sunt mi- lii. Mox alii In- sonuiis . — 70 Per foramina lumi- nis intromit ten- — di causa in pa- riete facta vel potius relicta; vide II, 482, n. 19. — 77 Navibus vecto. — 78 Limina cubiculi intelligunt, quum in dome Abie* repositi esse Penates censendi sint. — 79 Te duce. Idem, contractuin iidem. Ad aslra, ad summum potentiae et gloruc fastigium. — SO Aid, ut aliter et apertins dicam idem. Sic capienda particula ad- versativa rem eandem adjungens. — si Versus quattuor repetiti ex 1 , 530 seqq., n. 63-5. — 82 « PerpetUcC ; quia infirmas et in Creta et in Tliracia condidit. » S- — 83 Pater ad utrumque referendum , Dardanum et Iasium ; a quo, ad Dardanum. lasus erat fraler Dardani , ita quidem ut hie de Jove, ille de Corylho, Electrse ma- rito, progn itus crederelur, sicut Hercules ex Jove, Iphiclus ex Amphitryone. He morte Iasii in Samothracia varie narratur ; aliqua habes apiul Servium. — 8 4 I!o- die Corlonam, antiquissimum Etruriae oppidum (de cujus nomine fabulae ap. Hortor amare focos, arcemque attollere tectis' 0 . Jaraque fere sicco subduct ® 71 litore puppes; Connubiis arvisque novis operata juventus ; Jura (loraosq? dabam : subito quum tabida membris, Corrupto cceli tractu 72 , miserandaque venit Arboribusqtte satisque lues et letifer annus. Linquebant dulces animas, aut ®gra trahebant Corpora ; turn steriles 73 exurere Sirius agros; Arebant herb® , et vietum seges ®gra negabat. Rursus ad oraclum Ortygi® Phcebumque remenso Iiortatur pater ire mari , veniamque precari ; Quem fessis linem rebus ferat; unde laborum Tentare auxilium jubeat, quo vertere cursus. Nox erat , et terris animal ia sornnus habebat : Effigies sacr® divum Phrygiique Penates, Quos mecum a Troja mediisque ex ignibus urbis Extuleram , visi 75 ante oculos adstare jacentis In somnis , multo manifesti lumine , qua se Plena per insertas 70 fundebat luna fenestras. Turn sic affari , et curas his demere dictis : « Quod tibi delato 77 Ortygiam dieturus Apollo est , Hie canit , ct tua nos en ultro ad limina 78 mittit. Nos te , Dardania incensa , tuaque arma secuti, Nos tumidum sub te 1Si permensi classibus ®quor, Idem venturos tollemus in asf ra nepotes , Imperiumque urbi dabimus. Tu mcenia magnis Magna para , longumque fug® ne linque laborem. Mutand® sedes : non h®c tibi litora suasit Delius aut 80 Cret® jussit considere Apollo. Est 81 locus, Hesperiam Graii cognomine dicunt, Terra antiqua , potens armis atque ubere gleb® : OEnotri coluere viri ; nunc fama minores ltaliam dixisse ducis de nomine gentem. H® nobis propri® 82 sedesThinc Dardanus ortus, Iasiusque pater 83 , genus a quo principe nostrum. Surge age, et h®c l®tus long®vo dicta parenti Ilaud dubitanda refer : Corythum 8 * terra sq; reqiiirat 184 \\ VIRGILII MARONIS (171 203 ) Servium), pro Ausonias; Dictsea negat tibi Juppiter arva. » ' e^^ius Italia" Tal i bus attonitus visis ac voce deomm bictaea, v. Ed. ( Nec sopor illud erat; sed coram agnoscere vultus Velatasque 85 comas prresentiaque ora videbar; Turn gelidus toto manabat corpore sudor) , Corripio 86 e stratis corpus , tendoque supinas Ad ccelum cum voce manus , et munera libo Intemerata 87 focis. Perfecto laetus honore , Anchisen facio certum , remque ordine pando. Agnovit prolem ambiguam 88 geminosque parentes , Seque novo 89 veterum deceptum errore locorum. Turn memorat : « Nate lliacis evercite 90 fatis , Sola mihi tales casus Cassandra canebat : Nunc repeto 91 htec generi portendere debita nostro , Et saepe Hesperiam , saepe Itala regna vocare. Sed quis ad Hesperian venturos litora Teucros Crederet 92 ? aut quern turn vates Cassandra moveret ? Cedamus 93 Phcebo , et moniti meliora sequamur. » Sic ait; et cuncti dicto paremus ovantes. Hanc quoque deserimus sedem, paucisque relictis 9 * Vela damus, vastumque cava trabe currimus aequor. Postqua altu tenuere rates, nec jam amplius ullar Apparent terrae , ccelum undique et undique pontus , Turn mihi caeruleus 95 supra caput adstitit imber, Noctem hiememqj ferens , et inhorruit unda tenebris. Continuo venti volvunt mare, magnaque 96 surgunt iEquora ; dispersi jactamur gurgite vasto. Involvere diem nimbi , et nox humida 97 ccelum Abstulit ; ingeminant abruptis nubibus ignes. Excut imur cursu , et caecis 98 erramus in undis. Ipse 99 diem noctemque negat discernere ccelo , Nec meminisse viae media Palinurus in unda. Tres adeo incertos caeca caligine soles 1 . n. o'*. — 85 Velalas vittis ; vide it, v. 296. Prxsentia, quae graece dicas ev- 86 Ra- ptim tollo. * Et sciendum liicest quia, quoties ex abrupto somnus aufugerit, signi- ficat omen infe- lix. » Serv., ex- empla afferer.s. — 87 Munera in- temerata, Inte- gra, non corru- pta temperau- do ; est mernm. Honore, sacrifi- cio. « Beneordi- nem servat, ut ante sacrificet , quam somnium narret. » S. — 88 Ambiguam , ut quse tarn ab illo Teucro Cretensi quam aDardano cleduci posset ; vide supra no- tam 52, — 89 Dc- ceptum delocis, quos in Troja- norum origini- bus celebrat fa- ma anliqua, tio- roet nunc com- misso errore, in rebus vetustate obscurafis mini- me miro. Ad- \erte composi- tionem novo ve- terum, ex anti- qua arte. — 90 Praesentis significalione : quern exercent adhuc et laboribus objiciunt fata Trojana. — 91 Repeto mente vel memoria, earn portendere, praedicere (prae- senti ut post memini, vide not. 17 Eclogae I), baec nostro generi debita, nimirum fatis, Fati promissu certissime eventura. — 92 Ob praecedentes infinitivos praesen- tis pro crcdidisset... movisset.— 93 Obsequamur.— 94 Relictis ; nam Virgilii etiam aetate superstes erat Pergamum oppidum in Creta. Trabe cava, nave, collective. In prosa quoque dicitur curro stadium, campum. — 95 Niger. Hiemem, tempesta- tem. Unda inhorruit tenebris, se sustulit aspera tluctibus tenebricosis, nigrican- tibus. — 96 In altum surgunt. — 97 Tenebrae ex imbre ortae. Ingeminant intrans- itive, ut Georg. 1 , 333, n. 20. Nubes fulmine rumpi sive findi putabantur, eoque effici tonitrua. — 98 Obscuris, ut tenebris involuti nescirent quo veherentur, side- ribus nullis apparentibus. — 99 Ipse Palinurus , gubernator yEneae, negat se disc- — 1 Dictum ut V!, 270 : per incertam lunam sub luce maligna : dies obscuros. Alii apud Servium incertos intelligebant de discrimine jam nullo diei et noctis : ex quibus quaerebatur : Tres dies quomodo scierunt transisse. si noctem a die dis- cernere non potuerunt? ’204-233) ENEIDOS LIBER 111 185 Er ramus pelago , totidem sine sidere nodes 2 : Quarto terra die primum se attollere tandem Visa , aperire proeul montes, ae volvere fumum 3 . Vela cadunt 4 , remis insurgimus; hand mora, nauta: Adnixi torquent spumas, et cserula verrunt 5 . Servatum ex undis Strophadnm 6 me litora primum | Aecipiunt. Strophades Graio stant 7 nomine diet* Insula; Ionio 8 in inagno , quas dira Celamo Harpyiaeque colunt ali* , Phineia poslquam Clausa 9 domus , mensasque metu liquere priores. Tristius haud illis monstrum, nee saevior ulla Pestis et ira deum <*° Stygiis sese extulit undis. V irginei volucrum vultus , ftedissima ventris Proluvies 11 , unea3que manus, et pallida semper Ora fame. Hue ubi delati 12 portus intravimus , ecee Lata bourn passim campis armenta videmus , Caprigenumque peeus , nullo custode 13 , per herbas. Irruimus ferro , et divos ipsumque voeamus In partem pracdamque 14 Jovem : turn litore eurvo j Exstruimusque toros 15 , dapibusque epulamur opimis. I At subitse horrifico lapsu de montibus adsunt ! Harpyi* et magnis quatiunt elangoribus alas , | Diripiuntque dapes , contactuque omnia foedant Immundo; turn 16 vox tsetrum dira inter odorem. Rursum in secessu longo , sub rupe cavata , Arboribus elausi cireum atque horrentibus 17 umbris, lnstruimus mensas , arisque reponimus ignem : Rursum ex diverso coeli csecisque latebris Turba sonans prsedam pedibus cireumvolat uneis , Litora Strophadum, hodieque Slrieuli : parvae insulae duae inter Peloponnesum I et Zacynthum (hod. Zante). — 1 Recte Wagnerus : « Stant de perpetuitate nominis intelligendum. Sic Valerius Flaccus VIII, 217. Insula Sarmaticae Peu.ce slat no- mine nymphae. » Ductum a erpaepto, verlo , reeertor : nam « missi ab Argonautis, Phineo gratiam relaturis, fiiii Boreae Zetes et Calais ad pellendas Ilarpyias, perve- nerunt ad insulas Plotas; et quum ulterius vellent tendere, ab h ide admoniti ut desister ent a Jovis canibus, suos converterunt volatus : quorum conversio, id est CTpG'fVj, nomen insulis dedit. Quod Apollonius (Argonaut icon II, 2€3-296) plenis- sime exsequitur. » Sen’. Item Ovidius Metam. VI (fine) etVll (initio).— Slonio mari. Diphthongus praecedens ae graeco more correpta, non elisa. Celaeno, una ex Har- pyiis.— 9 Clausa Harpyiis, inde exactis. Priores, Phinei mensas, quas ad hoc tem- pos involaverant. — 10 Nec ulla (alia) res ab iratis diis immissa, quales ex Infernis surguut. — 11“ Sordis effusio, per nimiam edacitatem. Et vitavit ne diceret ster- eos. » Sere. — 12 « Delati, quod necessitatis est. Nam voluntate aliquo non defe- rimur, sed venimus. » S. — 13 Nullo custode ; nam numini alicui consecrata ar- menta libera et incustodita vagantur per pascua. Erant ilia Harpyiis sacra. — i » « Romani moris fuit ut bella gesturi partae praedae aliquid numinibus polliceren- tur : adeo ut Romae luerit unum templum Joeis Prsedatons ; non quod praedae praeest, sed quod ei aliquid expraeda debeatur. » Sere. — 15 Congeriem cespitum in tnodum tororum sti'uimus. — 16 « Praeterea. Mox rursum ad solum pertinet in- slruimus mensas : nam ante in speluncis non fuerant. » S. — 17 Vide 1 , 163, not. 3 , 2 « Hie versus , itiventi dicun- ; tut circuroducti. ; extra paginam | in inundo (po- | sili ) : Hinc Pe - lopisgentesMa- \ leaeque sonan- tia saxa Cir- : cumslant, p«- riterque undse terraeque mi- j nantur. Pul - ! samur sseeis et 1 circumsistimur undis. » Sere. Valde antique specimen inter - polationis non erat praetereun- dum , propter lidem quam in recentibus libris multi ponunt i superstitiosam. — 3 Ut habita- ! tam, non deser- tam esse terrain j appareret Tro- janis. — 4 Ca- dunt demissa panduntur. Re- j mis insurgere ! dicuntur qui vi j tnajore, toto ni- | su remigant, a transtris assur- gentes , ut for- , tius remis in- cumbant. — .3 Verrunt remis. Caerula , subs- tantive de mari, etiam IV, 583; VIII, 672. — 6 M 86 P- VIRGIL 1 1 MAR ON IS f» 34 - 27 o; I ntjussfeSnt'fa- Pol . luit ore da P es - Sociis tunc , arma capessant, cere, ut erat im- Edico , et dira belluin cum genie gerendum. Absconduntsclw Haud se cus ac jussi 18 faciunt , tectosque per herbam ta, quo fit Ut la- Disponunt enses , et scuta latentia 18 condunt. I team : poetica Ergo , ubi delapsse sonitum per curva dedere : peannotaS. 5 - Litora , dat signum specula Misenus 20 ab a It a •^o Tubicen clas- ^Eve cavo : invadunt socii et nova prcelia tentant , ! DirfeUnmaii 0bsc «nas 21 pelagi ferro fcedare volucres. I omine habitas ; Sed neque vim plumis ullam , nec vulnera tergo 22 i n G 2 e o° r F&Jare Acci P iunt ; celeriqne fuga sub sidera laps* , | non pendet a Semesam praedam et vestigia fceda relinquunt. Jfrn TJna in P raeceIsa consedit i‘upe Gelaeno , vocis proelia : HMelix vates , rumpitque hanc pectore 4 r ocem : Enniur^F ’ Ut * PePllm fd,am P r0 c*de 2 * bourn stratisque juvencis, feed at i jacent° Laomedontiadae , bellumne inferre paratis S. Pelagi vo- Et patrio Harpyias insontes pellere regno ? Ocean? nepteS Acci P ite er 8° animis a tque haec mea figite dicta : — 22 Tergo de Quae Phcebo Pater omnipotens , mihi Phcebus Apollo parte^Eima Pr?edixit - vobis Furiarum ego maxima 25 pando. et niaxime pa- Italiam cursu petitis , ventisque vocatis 26 63 "? n C °6 f - 2.3 Ibitis Italiam > portusque intrare licebit : - Nuntia infeii- ^ ed non an l y dalam 2/ cingetis moenibus urbem , Quam vos dira fames nostraeque injuria caedis 28 Ambesas subigat malis absumere mensas. » Dixit, et in silvam pennis ablata refugit. Furias se appei- At sociis subita gelidus formidine sanguis Iant Ut uli rices Deriguit ; cecidere animi ; nec jam amplius armis 29 , confer^superius S ? d votis Precibusque jubent exposcere pacem , notam 7 , in Ser- Sive deae , seu sint dirae obscoenaeque volucres. hivocTus 8 ; “quo Et pater Anchises » passis 3° de litore palmis , cursura vestrum Numina magna vocat, meritosque indicit honores 31 : secundent : ..n- | « Di, prohibete minas 32 ! Di, talem avertite casum, hie sonat acvem Et P lacidi servate pios ! » Tom litore funem 33 tis secundis. — Deripere excussosque jubet laxare rudentes. concossam V -28 Tendunt vela Noti ; fugimus spumantibus undis , Cadis in nos Q ua cursum ventusque gubernatorque vocabat. maSilfs. « Va/-’ Jam medio a PP aret Auctu nemorosa Zacynthos 3 *, ro in secundo Div inarum dicit : Oraculum hoc a Dodonaeo Jove apud Epirum acceperunt. Quod P Phi^'n SS , e fin 8 lt . Har Pyas, sed 1 tamen colorate tangit historiam dicendo, nSStiHfn \ihrnvn “ ,pote,)s *te.* Sery. Eventum lnijus oraculi VirgHius nar- 1 ^ I ’ Seqq - — 29 Anm s ' su PP le : quaerere pacem. Verbum per zeu B ma (v. pag t + ) , not. 2a) proximis sibi substantivis accommodatum, votis pre- ciousque. 30 Expansis. 3 1 Sacra fieri jubet ad deos placandos. . Sacrorum verbo ; . na . m su PPbcationes et dies festi indici dicebantur. Meritos, congruos, id ^t expiaiouos. » o. 32 Mala Ins minis, hoc minaci vaticinio nuntiata. — 33 Col- « C t« Ve P ro /" ne ?' rednacula, ut Georg. I , 457, n. 8. Excussos , evolutos, qni ante convoluti sive comphcah fuerant. - 34 Insula ex ad verso Elidis sita, hodie citatis. » S. — 24 Pro eo quod greges nostros cecidistis. — 25 Maxima nalu. Furias se appei- (271-295) ENEIDOS LIBER III. 187 Dulichiumque , Sameque, et Neritos arclua saxis. Effugimus scopulos lthacae , Laertia regna , Et terrain altricem ssevi exsecramur Ulixi 30 . Mox et Lencatse 30 ' nimbosa cacumina raontis, 'Et formidatus nautis aperitnr 37 Apollo. Hunc petimus fessi , et parvse suceediraus urbi : Ancora de prora jacitur ; slant litore puppes. Ergo insperata 38 tandem tcllure potili , Lustramurque 39 Jovi , votisque incendimus aras , j Actiaque Iliacis celebramus 40 litora ludis. j Exereent patrias 41 oleo labente palaestras j Nudati socii : juvat evasisse tot urbes . Argolicas, mediosque fugam tenuisse 42 per liosles. Interea magnum sol circumvolvitur 43 annum , I Et glaeialis hieins Aquilonibus asperat undas. j .Ere cavo clipeum , magni gestamen Abantis 44 , Postibus adversis figo , et rem carmine signo : | Eneas h^ec de Danais victoribus arma 45 . ’ Linquere turn portus jubeo et considere transtris. ; Certatim socii feriunt mare , et sequora verrunt. Protinus aerias Phseacum abscond imus 46 arces , I Litoraque Epiri legimus, portuque 47 subimus I Chaonio , et celsam Butliroti accedimus urbem. Hie incredibilis rerum fama occupat aures, Priamiden Helenum Graias regnare per urbes , : - — unis exstructum juxta Actiuni oppidum in monie, cujus scopuli et saxa prominentia nautis erant praesens periculum naufragii. — 38 Propter hostes litora pratervecta omnia insi- i dentes, ut mox dicet. — 39 Lustramus nos sacro piaculari oblato Jovi; sic intelli- ! gendus dativus additus verbo luslrari. Ad ludorum sollemnia autem rite ineunda | prius opus erat lustratione. Foils, sacris ex voto debitis, sacrificantes ex voto. Spe- ; ctari potest in hoc versu Virgilii arguta breviloquentia ex callida junctura.— 40Ce* I ! lebria reddimus liominum frequentia et festo concursu. Sed ita htec extulit poeta, ut sine anachronismo ullo, cuique tamen lectori cogiiandum esset de Actiacis lu- j dis celeberrimis, quos victo ad Actium Antonio Augustus instituit. En initia eo- j rum in ultimis originibus gentis Bomanae, ex augustissima antiquitate deducta! | 4 1 Quales in patria exercere solebant. Palsestras, ludos gymnicos, praesertim lu- I ctae. Luctatores se ungebant oleo labente, non « detluente vel diffluente •, ut expli- I cant, sed in quo labuntur digiti. — 4 2 Pulclire novalum ex consueto tenere cursum. i -43 Circumvolvendo se (per eclipticam lineam) efficit, explet annum. Graeca con- : suetudine passivo verbo motum exprimente addit accusativum qui effeclum indi- I cet ; eodem modo quo Iloratius dixit. Nunc Satyrum, nunc Cyclopem movetur, j motu suo exprimit. De magnum conf. I, 269, n. 59. — 44 Lntelligendus videtur l Abas, rex Argivorum antiquissimus , Persei avus, cujus clipeum Argivus aliquis ad j Trojam occisus geslaverit. Ceterum Argis celeberrimus erat clipeus ab Abante in | templo Junonis aflixus, qui Heraeorum festo a victore ludorum in pompa gestaba- tur. — 45 Supple : diis consecrat,utEcl.\ II, n. 29. Formula spoliis inscribi solita, ; in qua de prgepenitur victae gentis nomini, sed salse hie victricis ! et in ipsa eorum patria suspendit haec de victoribus spolia. « Post insultationem carminis necessa- rio statim fugit. » S. — 4 6 Praeternavigando facimus ut abscondantur, e conspectu . nostro recedant. « Nauticus sermo, » inquit Servius, ut supra in opposito aperitur, | not. 37. Phaeaces Corcyram insulam ( Corfou ) incolebant. — 47 Dativus : portui. ; Est portus Pelodes, ad Buthrotum , urbem Thesprotiie, regionis Epiri ab Chaoni- | bus olim habitats (v. Eel. IX, n. 12). Urbs liodie Butrinfo. Zante. Dulichi- um , parva in- sula, quae hodie ISeochori ; sed magna Same , postea dicta Ce- phalenia , hodie I Cefalonia. Ne- ritoii insulam et Ovidius memo- rat, sed geo- ; graphorum so- lus Mela ; nam apud Ilomrrurn et ceteros N/jpt- t rjq est mons in Ithaca. — 35 U- lyssis, Laertae fi- lii ; est genitivus ! I ut Aclulli. — 36 1 Mons AsuxdxT^ dictus promon- ' torium ingens Leucadis , sive ! Leucadiae insu- lae , juxta Acar- naniae litus sita; (quae hod. Santa Maura). — 37 j Aperitur, ^\\ au- ' | ticum verbum, quoties, ceden- te eo quo impe- ditur aspectus , aliquid pates- cit. » S. Apollo, templum Apol- 1\ V1UG1L11 MAltONlS 4 8 Conjuge filii A chillis. Pyr- rhus sive Neo- ptolemus Ilele- num vatem ab Ulysse captum , atque Androma- Conjugio 48 iEacid.e Pyrrhi sceptrisque potitum , Et patrio Andromachen iterum cessisse 49 marito. Obstipui , miroque incensum pectus amore Gompellare virum et casus cognoscere tantos. Progredior portu , classes et litora linquens ; chen connubio j Sollemnes quum forte dapes 50 et tristia dona in n Epirum C ab- j Ante urbeiu in luco , falsi 51 Simoentis ad undam , duxerat.— 49 in Libabat cineri Andromache, Manesque vocabat sessSemve P ve- Hectoreum ad tumuli! , viridi quern cespite inane - nisse, ei obti- Et geminas , causam lacrimis, sacra verat aras. ejusdem patrl*' I rae conspexit venientem , et Troia circum Ti-ojano. 1 /ncen- Arma aniens vidit, magnis exterrita monstris 59 Deriguit visu in medio ; calor ossa reliquit ; Labitur, et longo vix tandem tempore fatur : « Yerane 54 te facies, verus rnihi nuntius affers, Nate dea ? vivisne ? aut , si lux alma recessit , Hector ubi est ? >» Dixit, lacriinasqj effudit, et ornne Implevit elamore locum. Yix pauca furenti 55 Subjicio, et raris turbatus 56 \ ocibus hisco : « Vivo equidem, vitamque extrema per omnia duco ; Ne dubita ; nam vera vides. Heu! quis te casus dejectam 57 conjuge tanto Excipit ? aut quae digna satis fortuna revisit 58 ? sum est mi hi a- more, cupidita- te compellandi etc.— 50 Dupes, intellige quas Graeci vocabant , met cum vino et lacte. * Sollemnes hie non festas, sed consuetas, legi- timas , anniver- sarias. » S. — 51 Simulati; nam in Epiri (lumen aliquod Helenas et Andromache Hectoris Andromache Pyrrhin’ connubia servas ? Trojani flumi- nis nomen tran- stulerant, quo triste desideri- um fallerent; et confer infra v. 349 seqq. — 52 Graece its vox d- Dejecit vultum , et demissa voce locuta est : « O felix ima ante alias Priameia virgo 59 , Hostilem ad tumulum , Trojse sub mcenibus altis Jussa mori , quie sortitus 60 non pertulit ullos , Nec victoris heri tetigit captiva cubile ! i.raece xeyoxa- ... . . .. ?wy . Geminas , ^ os > patria incensa , diversa per aequora vecta; , « unam marito, Stirpis Achillea? fastus juvenemque superbum , Aut^ cert e) qu?a Servitio enixae 61 , tulimus; qui deinde, secutus Tnferi pari gau dent numero, Superi vero impari. » S. Sic Daphnidi defuncto duse arae dedicantur Eel. V, n. 54. Imitari videtur Petronius, c. 1 1 7 : Ne sepulchrum quotidie , can- sum lacrymarum , cerneret. Etenim causam l. non ad aras solum , sed ad ceno- taphium quoque referendum. — 53 Adspectu qui ipsi monstri et prodigii instar erat. — 54 Turbatam ex animo commoto structuram sic instilue : Affersne te mi/ii ille. tanquam vera facies exsistens, et tanquam verus nuntius tui? ut vere sis ille quern vultus nuntiat. — 55 * Furenti, insolabiliter et irnpatienter dolenti. » S. Sic i Cicero, furere luctu filii. — 56 Turbatus, interpellatus lamentationihus Androma- chae. « Hiscere est hiare nec loqui posse. Nam qui nimium mcerent, singultibus ore etiam aperto verba reddere non possunt. » S. Extrema , gr. xv. ec^axa , summa discrimina. — 57 Quae decideras ut de honoris gradu ,excideras. — 58 Revisit te, redit ad te, ut respexit in Eel. 1 , 30. Quod sequitur, contrarium esse videtur illis v. 296, Helenum conjugio Pfirr/ii potitum : at ibidem haec fama dicitur incredibi- lis jEneae, qui hie rem exquirit. — 59 Polyxena. « Ilene nec ad interrogata respon- ded et virginitatem laudat et mortem; ut ostendat invitam se Pyrrhi pertulisse connubium et esse superstitem suis miseriis. » S. Hostilem , Achillis. — 60 « Quia captivi , ut praeda, inter victores sorte dividebantur. » S. — 61 Quae in servitio ei peperi filium , Molossum, ctijus nomine postea Epiri pars vocata. Secutus, perse- KNE1DOS L1BEK 11 I. Led seam Herniionen Laeed*moniosque hymenseos , Me famulo famulamq ? 62 Heleno transmisit habenda. A st ilium , crept* magno inflammatus amove Conjugis et scelerum furiis agitatus , Orestes Excipit 63 incautum , patriasque obtruncat ad aras. Morte Neoptolemi regnorum reddita cessit 64 Pars Heleno, qui Ghaonios 65 cognomine campos Chaoniamque omnem Trojano a Chaone dixit, Pergamaque Iliaeamque jugis banc addidit , 66 arcem. Sed tibi qui cursum venti , quae fata dedere ? Aut quisnam ignarum nostris deus appulit oris ? Quid puer Ascanius ? superatne, et vescitur aura 67 ? Quern 68 tibi jam Troja.... Ecqua tamen puero est amiss* cura parentis ? Ecquid in antiquam virtutem animosque viriles Et pater /Eneas et avunculus excitat Hector ? » Talia fundebat lacrimans , longosque ciebat lncassum fletus , quum sese a moenibus heros Priamides multis Helenus comitantibus affert , Agnoscitque suos , l*tusque ad limina ducit. [Et multum lacrimas 69 verba inter singuta fundit.J Procedo, et parvam Trojam , simulataque 70 magnis Pergama , et arentem 71 Xanthi cognomine rivum Agnosco , Sc**que amplector limina port*. Nec non et Teucri socia simul urbe fruuntur. lllos porticibus rex accipiebat in amplis ; Aulai 72 medio libabant pocula Bacchi , Impositis auro dapibus 73 , paterasque tenebant. Jamque dies alterque dies processit , et aur* Vela vocant 74 , tumidoque inflatur carbasus Austro : j p* la ^°"origi- __ nem ducentes , antiquiores erant Heleno ; sed poeta nullam facile occasionem dimittit ex aliqua nominum similitudine quot potest orbis partes Trojanis vindicandi. « Varro refert Chaoniam ab Heleno appellatam , qui fratrem suum Chaonem vel, ut alii dicunt, comitem, dum venaretur, occiderat. Tamen quidam dicunt luinc Chaonem pro om- nium incolumitate, qnum pestilentia laborarent socii Ileleni ,ex responso (oraculi) immolandum se obtulisse : unde in honorem ejus Epirum, quae Campania (Cam- mania?) dicebatur, Chaoniam nominavit Helenus. » 5. — 66 Imposuit jugo montis. « Qui venti tarn prosperi, quae fata tam nobis felicia...? » £. — 67 Vide I, 516, n. 70. Superat, superest, vivit. — 68 Unus codex Quae. Imperfectum in optimis ver- .«um deteriores variis modis explent. Ex sequenti versu apparet poetam Androma- chen quaesituram aliquid de Creusa exhibere. Suo periculo Wagnerus : « Quod sen- tiens /Eneas vultu motuque aliquo manus mortuam esse significare putandus est ; itaque Andromacha oralionem imperfectam relinquens pergit de Ascanio quae- rere. • Totum hunc de Ascanio locum poeta baud dubie retractaturus erat.— 69 Alii codd. lacrimans, Ac nata haec, ut nobis videtur, ex variatione versus 344 : Talia fundebat lacrimans, etc., baud cunct anter seclusimus. — 70 Assimilata, similia fa- cta. — 7 1 Arentem, sed verus Scamander « altos vortices agit » apud Homerum. — 72 Antique pro aulae. — 73 lntellige dapes quae diis offerebantur, ut supra v. 301 , n. 50. — 74 Aurae flatu significant vela sibi tradenda esse, invitant ut pandantur. Carbasus, lini species, unde vela fmnt, inde a poetis dicta carbasa. Tumido cutus , studiose petens, ut Eel. II, n. 62. Iler- mione, Lacedae- monii Menelai et Ilelentfi filia, Ledae neptis, 0- resti desponsata abavo Tyndaro. — 62 Me famu- lam Heleno, fa- mulo et ipsi.de- dit. — 63 S r ide notam 17 Eclo- gae III. Aras pa- ir ias, a ram A- cbilli patri , ut beroi, Delpbis a Neoptolemo ex- structam. — 61 Cessit, vide su- pra n. 49. » Red- dita more vete- ri pro data ac- cipiendum , ut Ennius in Anna- libus : Ilia red- dita nuptum. » 5. I mo ob prae- cedens/nortedi- cendum est ser- vare notionem nativam : nam quae accepimus, ea morientibus sunt reddenda. Pars regnorum, Epirus; namque Neoptolemus et Pbthiam posse- derat , avitum sibi regnum. <90 P. V1RGIL11 MARONIS .3a8-38«; His vatem aggredior dictis , ac talia qiueso : « Trojugena, interpres divum, qui numina PJioebi 75 , Qui tripodas , Clarii laurds , qui sidera sentis , Et volucrum linguas , et praepetis omina pennae 7b ‘, Fare age (namcp omnem cursum mihi prospera dixit Relligio 77 , et cuncti suaserunt numine divi Italiam petere , et terras tentare repostas 78 ; Sola novum , dictuque nefas , Harpyia Gelaeno Prodigium canit, et tristes denuntiat iras, Obsccenamque ' 9 famem) quae prima pericula vito ? Quidve sequens 80 tantos possim superare labores ? » MuaB1 vi, ii ,„ SI - Hic Helenus > caesis primum de more juvencis , tam tripodi , cui Exorat pacem divum , vittasque resolvit Delphi? vatici- Sacrati capitis . mequc ad tua limina, Phcebe, i deo' acci- manu multo suspensum numine 81 ducit , pit; item laurus Atque haec deinde canit divino ex ore sacerdos : Apollinls U ?/i- ‘ (< Nate dea » ^ uam te majoribus S2 ire per altum ni , qui in luco Auspiciis manifesta tides : sic fata deum rex rum e ioniL opl Sortitur83 ; volvitque vices ; is vertitur ordo;) pidum oracuia Pauca tibi e multis , quo tutior hospita 8 * lustres i d a Iliq u 1 ^ Equora et Ausonio possis considere portu , j de coeio por?e * Expediam dictis ; prohibent nam cetera Parc* dunt sidera con- } Scire Helenum , farique vetat 85 Saturnia Juno, v. 519 ).*— 76^0- P r i nc ipi° Italiam , quam tu jam rere propinquam . inina ex volatu Vicinosque , ignare , paras invadere portus , turn “ namsunt Lon P 8G p ™ cul !° n » is via dividi t invia terris. avesaut oscines Ante et Trinacria 8 ' lentandus remus in unda, mi qu£ S?i„: Et SaliS Ausonii lustran dum navibus aequor, tura praedicuntj Infernique lacus 88 , .Eaeaeque insula Circes , ab os et cano\ prwpetes, quae volatu augurium significant. » S. — 77 Prospera religio, oraculmn prospera nuntians. Nam sacros ritus complectens vox religio transfertur ad om- nia quae cum sacris fiunt , parantur, obtinentur. — 78 Longe positas, remotas.— 7 9 Famem quae comedere cogat a natura aliena. Indicative vito o’b prima de mine imminentibus et statim vitandis. - so Quam viam ineundo, . quid observant 1 autos labores, quantos Harpyia praedixerat. .5.-81 Sollicitum et sacro hor- j ore, ex praesentia dei, percitum. — 82 Auspiciis majoribus , altioribus quam quae numani vatis animus capere possit. Antiquae compositionis est dicendis pramit- tere causam dicendorum tacendorumve. Explicat cur pauea tantum sit dicturu* Altum , mare. Manifesta fides est , manifestum est ex indiciis certis ex rerum - tide. - 83 Sorte decernit , disponit , ordinat. Volvit , moderatur vicissitudines re- ! | mm; conf. 1 , 22 , not. 18 . Eadem metaphora dictum is vertitur ordo , tabs e'-t 1 senes rerum quae, aliae ex aliis , tibi tuisque obtingent. — 8i Lustres aequora ho- I s J? l \ a > liospitium tibi praebitura, arnica , abstinens quidem ab inhospitalibus, quae Helenus indicabit. —85 Duplici modo intelligi postest: vel, et, si sciam, Juno ve- tat lari; vel, cetera partial scire me prohibent Parcae, partim fari vetat Juno — 86 Italiam , nimirum earn partem Italiae quae tibi fatis petenda est, in litore occi- aentali, dividit ab Epiro via reddita invia longis terris, quae ante circumnavi- gandae sunt; eoque ipsa ilia via dicitur longa.— 87 Vide I, 196 , n. 22 . . Lentandus, lectendus , ut lentum vimen dicimus flexile. . S. Nam undarum vi remus paullu- lum fleclitur vel incurvatur. — 88 Avernus lacus Campaniae ; vide Georg. IV, 493 n. 6S. jTjXci , Colchica, ab urbe Colchidi?. Mox componcrc non pro simplici ab effectu : quo spirante tumere cernuntur vela. Post Jam hoc j exspectabatur : quum his aggre- dior etc., & poe- ta omissum e- tiam in extremo libro II , ubi ea- dem structura. — 75 Qui sentis numina Phoebi, qui dei fatidico spiritu afflatus, futura praedicis; (387-1 16) /ENEIDOS LIBER III. • 191 Quam tuta possis urbein componere terra. Signa tibi dicam ; tu condita mente teneto . Quum tibi sollicito secreti 89 ad fluminis undam Litoreis ingens inventa sub ilicibus sus , Triginta capitum 90 foetus enixa, jacebit, Alba , solo recubans , albi circuni ubera nati , Is locus urbis erit , requies ea certa laborum. IS T ec tu mensarum morsus horresce futuros : Fata viam 91 invenient, aderitque vocatus Apollo. Has autem terras , ltalique hanc litoris oram , Proxima qusE nostri perfunditur aequoris sestu, Effuge : cuncta malis habitantur moenia Graiis. Hicet Narycii posuerunt moenia Locri 92 , Et Sallentinos obsedit milite campos Lyctius Idomeneus; hie ilia ducis Meliboei 93 Parva Philoctetse subnixa Petelia muro. [ses Quin , ubi transmissse steterint 94 trans aequora clas- Et positis aris jam vota in litore solves , Purpureo velare 95 comas adopertus amictu , Ne qua inter sanctos ignes in honore deorum Hostilis facies occurrat 96 et omina turbet. Hunc socii morem sacrorum 97 , hunc ipse teneto ; Hac casti maneant in relligione nei>otes. Ast ubi digression Siculae te admoverit orae Yentus , et angusti rarescent claustra Pelori 98 , Laeva tibi tellus et longo laeva petantur iEquora circuitu ; dextrum fuge litus et undas". Haec loca , vi quondam et vasta convulsa ruina 1 ( Tantum aevi longinqua valet mutare vetustas ! ) Dissiluisse ferunt , quum protinus 2 utraque tellus Troja reducem, sed expulsum urbe Lycto, de qiia v. Eel. V, if. 5a. Accurate tra - ditam famam babes in insigni fragmento Varronis ex tertio llerum Humanarum. — 93 Melibceensis, ex Meliboea oppido Thessuliae, unde oriundus Philoctetes : qui Troja redux, patria pulsus coloniam deduxit in Bruttium, ubi Peteliam condidit, hodie Slrongoli. Junge Philoctetae muro, non Philoctetx Petelia. Subnixa ex- plicandum confisa vel tuta, si vei’e dixit Cato, - a Philoctete, condita jam pridem civitate, murum tantum esse factum. » Sed addit Servius : « Alii subnixa ideo di- ctum accipiunt , quia imposita est excelso muro, ut Ccelius (Antipater) historicus ait. » — 91 Stabunt; nam non estperfectum , sed futurum exactum verbi sisto. — 95 Imperativus : vela comas tuas, caput. — 96 Occurrat oculis tuis. Turbet omina, turbato nimirum ipso sacrilicio, quod rite peractum prospera, turbatum adversa ominabatur. — 97 Supple : tenento. Memorabilia de sacrificanlium more velandi capita lege apud Servium. Casti , pii in deos. — • 98 Sensus : ubi perveneris ad ipsum fretum Siculum. Nam venientibus a mari Ionio, propter curvaturam lito- 1 urn , clausse videntur illae angustiae ad Pelorum, promontorium Siciliae orientem versus et septentrionem ; turn appropinquantibus paulatim aperiri sive rarescere ; nam proprio sensu rarus opponitur denso. — 99 Et undas dextras. Vitare fretum et circumnavigare Siciliam jubet. — 1 Terris vi et impetu aquarum subrutis. — 2 Junge protinus una, continua, juncta sine intervallo. Sallustius in Historiis : Italise Siciliam conjunctam constat fuisse ; sed mediunrspatium aut per humi * litatem obrutum est aquis, aut per angustiam scissum. Et inde ov (Rhe- ponere dictum , ! sed una indicat statumtranquil- lum novae urbis. — 89 Fluminis ubi id secretum est, in fluminis | (Tiberini) parte secreta, ab ho- I minumfrequen- tia remota. Li- tus autem ra- ro invenitur de ripa dictum. — 90 Ilic numerus porcellorum re- lertur ad trigin- ta annos, qui- bus regnaturus erat Ascanius , color autem suis ad nomen urbis condendae. — 9 1 Rationem qua exitum habeat oraculum. — 92 Vide ad Georg. II, 438, not. 33. Plura apud Ser- vium. Salient i- ni campi sunt in septentriona- li parte Messa- piae , peninsulae inter sinum Ta- rentinum, ma- re Ionium et A- driaticum, hod. terra di Otran- to. Hanc regio- nem insederunt Cretensium co- loniae,relatae ad regem Idomene- um (supra 122), — rj2 r. N IllGILli MAliONIS '1 11-1 a I Una foret ; venit medio \i ponlus, et undis Hesperium Siculo latus abscidit , arvaque et urbcs Litore diductas angusto interluit testu 3 . Dextrum ScylLa latus , laevum implacata Charybdis Obsidet , atque imo barathri ter gurgite vastos Sorbet in abruptum 4 fluctus , rursusque sub auras Erigit alternos. etsidera verberat unda. At Scyllam caecis cohibet spelunca latebris , Ora exsertantem, et naves in saxa tralientem. Prima 5 hominis facies et pulchro pectore virgo Pube tenus; postrema immani corpore pistrix , Delphinum caudas utero commissa 6 ’ luporum. Praestat Trinacrii metas lustrare Pachyni ' Cessantem , longos et circumflectere cursus , Quam semel informem vasto vidisse sub antro Scyllam et caeruleis canibus resonantia saxa. Praeterea , si qua est Heleno prudentia , v ati Si qua tides , animum si veris implet Apollo , Unum illud tibi , nate dea , proque omnibus 8 unum Praedicam , et repetens iterumque iterumqj monebo : Junonis magnae primum 9 prece numen adora ; Junoni cane vota libens , dominamque potentem Supplicibus supera 10 donis : sic denique victor Trinacria fines Italos mittere relicta. Hue ubi delatus Cumaeam accesseris urbem Divinosque 11 lacus et A verna sonantia silvis , lnsanam 12 vatem aspicies , quae rupe sub ima Fata canit , foliisque notas 13 et nomina mandat. Quaecumque in foliis descripsit carmina virgo , Digerit in numerum 14 , atque antro seclusa relinquit. 111a manent immota locis , neque ab ordine cedunt. Verum eadem, verso tenuis quum cardine 15 ventus lmpulit , et teneras turbavit janua frondes , Numquam deinde cavo volitantia prendere saxo , Nec revocare situs, aut jungere carmina curat. ti esse fingun- tnr, quia ipsa loca plena sunt monstris marinis, et saxorum asperitas illic imitatin' latratus canum. >5.-7 Australis promontorii Sicilian. Cessantem, cum longa inor.i navigantem. — s Loco omnium reliquorum, quse tacere possum ut levia. — 0 Ante alia omnia, pi ee ceteris. — 10 Quod in prosa dictilur expugna. • Victor, propo- siti tui effector. *5.-11" Lacus sacros , consecratos ( ut videtur. Diti patri , ad quern ibi descensus patere credebatur ) , Avernum et Lucrinum. » 5. De silvis ad Avernum vide Varronem in liota 68 ad Georg. IV, 403. Addit Servius : « Quant rem Augustus Caesar intelligens, dejectis silvis, ex pestilentibus amcena reddidit loca. » — \2 Vatem numinis plenam. alibi furenlem. Cicero: Divinationem Greeci, ut Plato inlerprelatur, a furore duxerunt ( [xavxi; a |xavta ). Majores nostn fu- ror is divinationem Sibyllinis maxime versibus contineri arbitral t , etc. De Si- bylla, in libro VI. — Vi Notas, literas ; nomina, verba. — 14 * In ordinem, ut con- tinuatiocarminum fiat. » 5.— lo« Aperta janua. » 5. Janua ventum intromitlens. gium tubs, hod. ] Reggio ; nomi- natum, eo quod Greeds abrup- tum hoc nomine nuncupatin'. — 3 Angusto eestu, aqua in angu- stiis freti aestu- ante. •> JEstum , sic poet* maris angustias arctati appellant, quod ibi commotione reciproci cursus mare videatur iestuare. » Sere. Sequentia ex O- dyssea petila, XII, 73 seqq., 234 seqq. Con- fer etiain Meta- rnorplioseon li- bros X 1 1 1 c fine ) et XIV ( inilio;. Scylla in Italia , Charybdis vero in Sicilia. — 4 Inpraeceps pro- fundum. Erigit, projicit in al- tum. — 5 Pri- ma , superiore parte corporis. — 6 Delphinum caudas, in quas desinebat , ha- bens coagmen- tatas cum utero ex lupis et cani- bus (vide mox) constante, un- dique cincto ha- rum bestiarum TpoTopaT^ ( an- terioribus parti-, bus ad medium fere corpus ex- stantibus). « Ca- nes vero et lupi ob hoc ex ea na (4 52-186) ENEIDOS LIBER III. Inconsulti ,c akcunt , sedemque odere Sibyllae. Hie tibi ne qua morse fuerint dispendia 17 tanli , Quamvis increpilent socii, et vi cursus in altum Vela vocet , possisque sinus implere secundos , Quin adeas vatem , precibusque oracnla poscas ; Ipsa 18 canat , vocemque volens atque ora resolvat. Ilia tibi Italise popiilos , venturaque bella , Et quo quemque modo fugiasque ferasque laborem , Expediet , cursusque dabit. venerata 19 secundos. Haec sunt quae nostra liceat te voce moneri. Vadeage, et ingentem 20 factis fer ad aethera Troja.» Quae postquam vates sic ore effatus amico est , Dona dehinc auro gravia 21 sectoque elephanto lmperat ad naves ferri , stipatque c.arinis Ingens argentum 22 , Dodonaeosque lebetas , Loricam consertam hamis auroque trilicem 23 , Et conum insignis galeae , cristasque comantes , Arma Neoptolemi. Sunt etsua dona parenti. Addit equos , addilque duces 24 ; Remigium supplet ; socios simul instruit armis. lnterea classein velis aptare 25 jubebat Anchises , fieret vento mora ne qua ferenti. Quern Phoebi interpres multo compellat lionore 26 : « Gonjugio , Anchisa , Veneris dignate superbo , Cura deum , bis 27 Pergameis erepte minis , Ecce tibi Ausoniae tellus ; hanc arripe 28 velis. Et tamen hanc pelago praeterlabare necesse est : Ausoniae pars ilia procul , quam pandit Apollo. Vade , ait , o felix nati pietate ! quid ultra Provelior et fando surgentes demoror Austros ? » Nec minus Andromache , digressu mcesta supremo, Fert picturatas auri subtemine 29 vestes Et Phrygiam Ascanio chlamydem, nec cedit honori 30 , Textilibusque onerat donis , ac talia fatur : [rum « Accipe et haec 31 , manuii tibi quae monumenta mea- 493 IC Non acceplo consilio, et sine | responso. — 17 ; Teinporis jactu- : ra. Cursus, na- < vigatio tibi fa- cienda et perse- quenda ad fr- nem, necessitas { navigandi. Sic I nialim quam ut | alii interpretari i de ventocursum | navibus promit- : tente. Sinus se- j cundos, vela se- cundo vento in- data et sinus fa- cientia.— tsEx- plicatur VI, 74 seqq. — 19 Pas- sive : invocata. — 20 Trojam in- gentem , maxi- mam redditam fur (is tuis. — 2t Ultima syllaba producta vi ic- tus metrici , id quod facile fit ante literas l el s. Ebur in 1c- nuiores lamel- las sectumappli- cabatur rebus multis ad orna- tum. — 22 Ar- gentea vasa , ut I , v. 6i0. Dodo- nacos , lebetes quales Dodonne ( in regno Ilele- ni) suspensi e- rant ex quercu- bus sacri nemc- ris , ex quorum soriitu pulsato- rum sacerdotes vaticinabantur. — 23 -Hamis, circulis, catena - (5.1 , qui confecti erant ex tribus Iiciis aureis sive filis aureis triplicatis, graece dXufftowTo' TpqjLixov. —24 Duces itineris , ^eudv aq vauTiXfa? ap. Dionysium Hal. Antiq. Rom. 1 , 32. Remigium supplet, addit remiges in supplementum : « nam multos > ALneas in Greta perdiderat. » 5. Vide mox not. 31. — 25 Instruere. Pandi jubet vela ; quibus circum antennas convolutis, navis esttanquam nullis instructa velis. Vento ferenti, qui impellit et provehit, graece — 26 Honore verborum, lionorificentissimis verbis. — 27 Bis, et Ilercule Trojam exscindente, et nuper. — 28 Arripe, ad te rape, summo studio pete. — 29 Subtemine improprie dictum de filis aureis acu insertis, non de textura. Sic etiam Silius VIII, 80 : acu subtemine fulvo Quod nostrx nevere manus vencrabile donum. — 30 • Nec cedit honori, id est, tanta dat munera, quanta merebatur Ascanius. Scaurus vero honore legit, et intelligit : honore non cedit Heleno, qui patri ejus vel avo donaverat multa. » Serv. — 3 1 « Et haec, praeter ilia quae Helenus tibi dedit. » 5. Nam locum de donis Heleni:5wwfef sua dona parenti, etc., poeta reliquitimperfectnm. 1 25 ,'187-524) m P. Y1KG1LII MARONIS 32 Super pro j superzws, quod ab latina con- suetudine usus exclusit , uirip- ourra, quae su- peres. Sic etiam IV, 681 . — 33 « Pro ceconomia est, ut verisimi- le sit Ascanium innonopotuisse jam bella trac- tare. » S. — 34 Vide 1 1 , v 780. Cum inscqueuti versu conier VI, v. 6l : Tandem Italix FUGIEM- tis prendimus or as. — 35 Ob- noxia, exposita hostibus. — 36 ! Exspectes Epi- rum , Hesperi- an, quod alii ponunt. Veteres jungebaut abla- tivos cum popu- los ut ■< adverbia J de lcco » sive j ut localivos ca- sus : populos in sive ex Epiro, Hesperia. Sed videtur liic po- eta ( quod non nimis raro lit ) duplicem slru- cturam verbi fa- cere uni eidem- que phrasi adlii- buisse , dicendo ■ cognatas urbes et Epiro- He- speridque , fa- ' cicmus Trojam unam, reele u-| trumque. — 37 j Ejus rei cura, ut II, 171. n. 83. - | 38 “ Montes E- j piri, a crebris| lulminibus (xs- Sint, puer, et longum Andromachae testentur amorc, Conjugis Hectoreae. Cape dona extrema tuorum , O mihi sola mei super 32 Astyanactis imago ! Sic oculos, sic ille manus, sic ora ferebat; Et nunc aequali tecum pubesceret icvo 33 . » Hos ego digrediens lacrimis affabar obortis : « Vivite felices , quibus est fortuna peracta Jam sua : nos alia ex aliis in fata voeamur. Yobis parta quies; nullum maris tequor arandum 34 , Arva neque Ausonite semper cedcntia retro Quaerenda : efflgiem Xantlii Trojamque videtis , Quam vestrae fecere manus , melioribus , opto , Auspiciis, et quae fuerit minus obvia 35 Graiis! Si quando Thybrim vicinaque Thybridis arva Intrdro , gentique meae data mcenia cernam, Cognatas urbes olim populosque propinquos, Epiro, Hesperia 30 , quibus idem Dardanus auctor Atque idem casus , unam faciemus utramquc Trojam animis : mancat nostros ea cura 37 nepotes. » Provehimur pelago vicina Ceraunia 38 juxta , Unde iter Italiam , cursusque brevissimus undis. Sol ruit interca , et montes umbrantur opaci. Sternimur optatae gremio tel’luris ad undam , Sortiti remos 39 , passimque in litore sicco Corpora curamus; fessos sopor irrigat 40 artus. Necdum orbem medium Yox horis acta subibat : Haud segnis strato surgit Palinurus, et omnes Explorat ventos, atque auribus acra captat 41 ; Sidera cuncta notat tacito labentia ccelo, Arcturum, pluviasque Hyadas, geminosq? Trioncs ' 2 , Armatumque auro circumspicit Oriona . Postquam cuncta videt coelo constare 43 sereno , Dat clarum e puppi signum : nos castra movemus , Tentamusque viam , et velorum pandimus alas. Jamque rubescebat stellis Aurora fugatis , Quinn procul obscuros colies liumilemque 44 videmus Italiam. Italiam primus conelamat Achates ; Italiam lado socii clamore salutaut. pauviTc) prop- ter altitudinem appellati. » S. Vide Georg. 1 , 332, n 19. — 39 “ Per sortem divisi ad officia rerni- gandi, qui esset proreta, quis pedem teneret, etc. » S. N'imirum sequenti mane. Alii, propter morcm sortiendi remorum vices, explicant : qui remos agitando diem exegeramus. Multo probabilius intelliges sorte ductos quibus ad remos in navi pernoctandum esset. — 40 Irrigat, se infundens membris. Conf. I, 692, n. 32. Acta horis ( ablalivus modum indicans), progrediens, decurrens per boras. — 41 Auscultat. — 42 Vide I, 744, not. 60, et de Orione I, 535, n. 67. Rene ar- malum auro, quia et balteus ejus et gladius clarissimis fingitur astris. » S. — 4 3 Composita et tranquilla esse. — 41 Humilem, ut ex alto mari conspectam. ( 525-556) /ENEIDOS LIBER III. 195 Turn pater Anehises magnum cratera corona 45 Induit, implevitque mero , divosque vocavit Stans celsa in puppi : « Di man's et terne tempestatumque potentes, Ferte viam vento faeilem 46 , et spirate secundi ! » Crebrescunt optatoe aurse, portusque pateseit 4 ' Jam propior, templumque apparet in arce Minervat. Vela legunt 118 sneii , et proras ad litora torquent. Portus ab Eiiroo 49 fluctu curvatus in arcum; Objects;, salsa spumant adspargine cautes : Ipse 50 latet; gemino demittunt bracbia muro Turriti scopuli , refugitque 51 ab litore templum. ’Quattupr hie, primum omen, equos in gramme vidi Tondentes campum late , eandore nivali 52 . Et pater Anehises : « Bellum, o terra hospita, portas ; Bello 53 armantur equi , bellu hsec armenta minantur. Sed tamen idem olim curru 54 succedere sueti Quadrupedes , et frena jugo concordia ferre : Spes et pacis, » ait. Turn numina sancta precamur Palladis armisome , quae prima accepit ovantes, Et capita ante aras Phrygio velamur 55 amictu; Praeceptisque Heleni , dederat quae maxima , rite Junoni Argivae jussos adolemus 56 honores. Haud mora , continuo perfectis ordine votis , Cornua velatarum 57 obvertimus antennarum , Grajugeiiiimque domos suspectaque linquimus arva. Hinc sinus Herculei , si vera est fama , Tarenti 58 Cernitur : attollit se diva Lacinia 59 contra , Caulonisque 60 arces, et navifragum Scylaceum. Turn procul e fluctu Trinacria 61 cernitur iEtna ; Et gemitum ingentem pelagi pulsataque saxa Audimus longe , fractasque 62 ad litora voces , sensim decres- t cunt ( demittunt brack ia ), ita ut muro utrimque cingere portum videantur. — 51 : Ilis quoque fallax ex visa species exprimitur : nam quod ex alto mari intuentibus in litore situm videbalur templum, inde quasi retrocedebat appropinquantibus i et propius intuentibus; vel, ut Servius : « quia situm est in colle, qui sensim 1 crescit a litore. » — 52 « Hoc ad victoriae omen pertinet. » S. — 53 Ad bellum.— j 51 Currui. Bene Servius : * Olim est infiniti temporis. » Concordia, ut ipsi concor - | des sub uno jugo alligati. — 55 Vide 405 seqq., not. 95 et 97. — 56 Vide Eel. VIII , ' n. 58, et 1 , 4 9, n. 37.- 57 Antennarum velis indutarum. Obvertimus pelago. — 58 Tarentum vulgo ad Tarantem, Neptuni filium, conditorem refertur; de Hercule conditore fama, et Virgilio dubia , ita fuit obscurata , ut veteres scholiastaj earn ex- plicaturi in aliena omnia aberrarent. — 59 Celebre templum Junonis Laciniae , in La- cinio promontorio, nunc a columnis templi superstitibus Capo delle Colonne ap- pellato. — 60 Caulon sive Caulonia, Bruttii oppidum a Crotoniatis conditum, • se- cundum alios a Caulo, Clitae Amazonis fdio. » Serv. Qui cum aliis grammaticis Au- lonis legebat, de monte intelligens , quern et Horatius memorat, Od. 11,6. Pro- plnquum Cauloni ( hodie Castro Vetere) erat Scylaceum sive Scylletium, hod. Squillace. Utraque urbs sita inter promontoria lapygum et Cocintum, ubi tem- pestates frequentes gravesque. — 6 1 Sicula. — 62 Ab undis allisis et fractis ad litora. : 4 5 Confer I, v. 724 , not. 48. — ; 4 6 Viam faeilem mlditam vento secundo ; ut su- pra not. 20. — ] 4 7 Pateseit non intrantibus, sed cbnspicientibus. Dicitur Portus Veneris, prope Ilydiuntem , A- pulise oppidum, qui hodie Porto Badiseo , por- tus Castro ur- bis quae turn Ca- strum Minervx. j In arce , summo monte. — 4 8 Colligunt, con- volvunt. — 49 i i Fluctu ab Euro, j orientali plaga veniente; adjec- | tivum ab Earns singulariter fic- • turn ad instar j formarum Ace- tous, Eous. — j 50 Ipse portus , j e longinquo ac- j cedentibus con- spectus, jam la- tet , non conspi- citur prope ad- motis , ob alias cautes (quod sla- tim additur) o- culis naviganti- iim subductus. ISamscopuliHtr- riti , turrium in modum alti , ab utroque latere portus procur- rentes in mare P. VIRGILII MARON1S 63 Arenae com- : Exsultantque vada , atque aestu miscentur 63 arena.* . ris in iunao er mixtae cum tlu- ctibus extollun- ' tur in altum. — 64 Eripite na- ves e periculo. Talis rerum con- ditio ellipsium in oratione l'e- rax. Insurgite remis, vide 207, n. 4. — 65 Vide 236, n. 18. Ru- ' clere proprie de ; belluis dictum , I transfertur liic | ad proram .stri- dentem et so- nantem in tem- 5 . - Et pater Anehises : « Nimirum haec ilia Charybdis; Hos Helenus scopulos , haec saxa horrenda canebat. Eripite 64 , o socii , pariterque insurgite remis. » Haud minus ac jussi 65 faciunt, primusque rudentem Contorsit laevas proram Palinurus ad undas; Laevam cuncta cohors remis ventisque petivit. Tollimur in coeluin curvato gurgite 66 , et idem Subducta ad Manes imos desedimus unda. Ter scopuli clamorem inter cava saxa dedere ; Ter spumarn 67 elisam et rorantia vidimus astra. Interea fessos ventus cum sole 68 reliquit, Ignarique viae Cyclopum allabimur oris 69 . Portus ab accessu ventorum immotus et ingens egiaie ^ Ipse 70 ; sed horrificis juxta tonat .Etna minis , 66 ^miatis* 5 flu- ! Interdumque atram prorumpit 71 ad aethera nubem , ctibus ingenti- Turbine fumantem piceo et candente favilla , mam fluctuum Attollitque globos flammarum , et sidera lambit ; ad cautes aiiiso- lnterdum scopulos avulsaque viscera montis pufcam^Hpsa Erigit 72 eructans , liquefactaque saxa sub auras astra attingeret. Gum gemitu glomerat , fundoque exaestuat imo. quimde rora- p ama es t Enceladi 73 semiustum fulmine corpus oant, earn t ons . . . 1 instar guttatim Urgen mole hac , ingentemque insuper iEtnam lmpositam ruptis flammam 74 exspirare caminis; Et , fessum quoties mutet latus , intremere ornnein Murmure Trinacriam, et ccelmn subtexere 75 fumo. Noctem illam tecti silvis immania monstra 76 Perferimus, nec , quae sonitum det causa, videmus. IVam neque erant astroru ignes 77 , nec lucidus aethra Siderea polus ; obscuro sed nubila ccelo , Et lunam in nimbo nox intempesta tenebat. Postera jamque dies primo surgebat Eoo 78 , Humentemque Aurora polo dimoverat umbrarn : Quum subito e silvis , macie confecta supremd , Ignoti nova 79 forma viri miserandaque cultu Procedit , supplexque manus ad litora tendit. Respicimus : dira illuvies, immissaque 80 barba, Consertum tegumen spinis 81 ; at cetera Graius, deferebunt. 68 * Ventorum enirn mutatio- nem necesse est fieri vel oriente sole vel occi- dente. » S. — 69 Siciliaelitoribus. — 70 Ipse, scili- cet per se spec- tatus, tranquil- lus est portus , sed proxima ei vebementissime saepe commo- ventur. Similes versus sequen- tibus in Lucre- tio VI , 6SHseqq. Ruinis , quae fi- untinvisceribus montis per ignis violentiam. — 71 Active; v. Georg. IV, 368, n. 2. — 72 Vide supra notam 4. — 73 Unus ex Gi- gantibus qui coelum oppugnarunt , a Minerva prostratus et sub ALtna sepultus. Mox jung e insuper impositam , ut 1 , 61 , n. 44.- 74 Flammam ab Encelado proflatam. — 75 Sic Lucretius : sEstns subtexit cxrula fcoeli) nimbi's. — 76 Monstra, porten- tosum ilium strepitum monlis, cujus sedemet causam, nocteoppressi , cognoscere . non poteraut. — 77 Lux. /Ellira siderea, serenus aether sideribus illustratus. — ; 78 Lucifero; vide Georg. 1 , 288, n. 79. — 79 Mira, insperata. — so Immissa in j faciem, quasi libera , intonsa et impexa. Aliud est promissa, demissa. — 81 Vestem I laceram, spinis consertam pro filis, ne diffluercnt panui. (505-633) ENEIDOS LIBER 111. Et quondam patriis ad Trojarn missus in armis 82 . Isque ubi Dardanios habitus et Troi'a vidit Anna procul , paullum aspectu conterritus hajsit , Continuitque gradum ; mox sese ad litora prseceps Cum fletu precibusque tulit : « Per sidera testor, Per Superos , atque hoe coeli spirabile 83 lumen, Tollite 84 me , Teucri ! quascumque abducite terras ! Hoc sat erit. Scio me Danais e classibus 85 unum , Et bello lliacos fateor petiisse Penates : Pro quo , si sceleris tanta est injuria nostri , Spargite 88 me in fluetus, vastoque immergite ponto. Si pereo , hominum manibus periisse juvabit. » Dixerat, et genua amplexus, genibusque volutans 87 Haerebat. Qui sit, fari , quo sanguine cretus 88 , Hortamur ; quae deinde agitet fortuna , fateri. Ipse pater dextram Anchises , haud multa moratus , Dat juveni, atque animum praesenti 89 pignore firmat. llle baec , deposita tandem formidine , fatur : « Sum patria ex Ithaca , comes infelicis Ulixi , Nomen Achemenides , Trojarn , genitore Adamasto Paupere 90 , (mansissetque utinam fortuna !) profectus. Hie me, dum trepidi crudelia 91 limina linquunt, Immemores socii vasto Cyclopis in antro Deseruere. Domus sanie dapibusque cruentis 92 , Intus opaca , ingens : ipse arduus , altaque pulsat Sidera 93 (di , talem terris avertite pestem !) Nee visu facilis , nec dictu affabilis 94 ulli. Visceribus miserorum et sanguine vescitur atro. Vidi egomet , due de numero quum corpora nostro Prensa manu magna , medio resupinus in antro, Frangeret ad saxum 95 , sanieque exspersa natarent Limina ; vidi atro quum membra fluentia tabo Manderet , et tepidi tremerent sub dentibus artus. Haud impune quidem ; nec talia passus Ulixes , Oblitusve sui est Ithacus discrimine tanto. Nam simul expletus dapibus vinoque sepultus 96 Cervicem inflexam posuit , jacuitque per antrum lmmensus, saniem eructans ac frusta cruento Per somnum commixta mero , nos , magna precati 197 82 Dicisolitiun pro : armis in- dutus. — 83 « Vi- tale, quo spira- mus ; et est ser- rno Ciceronis. » S. Qui de Nat. Dcor. II , c. 36 : 'terra circum- fusa undique a- nimttli hue spi- rabilique uatu- ra, cui nomen est Aer. — 84 Tollite in naves vestras ut comi- tem. — 85 Militi- bus Graeca classi advectis. — 86 Serv. : « dilace- rate, » discerp- tum conjicite. Nisi hoc tantum vult : jacite ubi- cumque fert ca- sus , sic temere. — 87 Neutrali- ter, se volutans. — 88 Vide II, 74, notam 38. Mox st rue : deinde f uteri, quae etc., ut I, 135, n. 21. — 89 Efficaci , pe prxsens au- xilium, etc. Di- cit dextram da- tum. — SO Nimi- rum in bellum missus est , ut ditaret domum, quemadmodum et Sinon II, 87. Fortuna tenuis, pauper las. I'rae- da aliquamdiu ditatus , deinde evasitlonge mi- serior quam o- lim. — 9 1 Limi- na Cyclopis qui eos vorabat. N'o- tissima est fabu- la ex admirabili cantu IX Odys- r sex , et e Metu- morphoseon libns XIII et XIV. — 92 Sunt ablativi qui vocantur qualitatis, quos hie agnovit etiam Gellius (Noct. Alt. V, c. 8), explicans : domus liabens saniem et dapes cruentas. — 93 Hyperbole ex summo narrantis terrore nata, de maxima proceritate staturae ; conf. XI, 136. — 94 Macrobius meminit similium verborum Attii poetae tragici : Quern neque tueri contra neque affari queas. — 95 • Ma- gnitude virium ostenditur, quod una manu duos, quod resupinus, quod frangeret, non elidens in terram, sed ad saxum sublimitus quatiens. » Serv. Exspersa tota conspersa. — 96 Vide II , 265. P. VIP* GIT, 1 1 MARONIS cuique^nostmm I Nmnina » sortitique vices 97 , una undique circum horridisque perciliis obum- bratum. — 9!) Solis, ut IV, v. (5. Rotundi sunt :lipei graeci 266 , li. 33. Passim , ut VI , v. 283. Cyclopes ultima brevi, ut graecum. — 3 Lustra in deser- tis locis posita , non ipsa deser- Sic intelligi- set agendum. ! Funtlimur, et telo lumen terebramus acuto , - 98 I*u te bat ut ingens, quod torva solum sub fronte latebat 98 , non suo loco po- , .... ’ situm et caesarie 1 Argolici elipet aut Phoebea? lampadis" mstar, Et tandem Iseti sociorum ulciscimur umbras. Sed fugite, o miseri, fugite, atque ab litore funem 1 Rumpite. o Nam, qualis quantusque cavo Polyphemus in antro pud Homerum ; Lanigeras claudit pccudes atque ubera pressat , e rantl'autetinm 1 Centum alii curva ha?c habitant ad litora vulgo 2 quadrat i. — i ! Infandi Cyclopes , et altis montibus errant. Retinacula, utv. j Tertia jam lunte se cornua lumine complent, Quinn vitam in silvis, inter deserta 3 ferarum Lustra domosque traho , vastosque ab rupe Cyclopas Prospicio, sonitumque pedum vocemque tremisco. Victum infelieem , baccas lapidosaque* corna , Dant rami , et vulsis pascunt radicibus herbae. Omnia collustrans , hanc primum ad litora classem ^onspexi venientem : huic me, quaecumque fuisset, n^i 5 . — 4 vide Addixi 5 . Satis est gentem effugisse nefandam : Georg, li, 34, n. Vos animam hanc potius quocumque absumite leto» Vix ea fatus erat , summo quum monte videmus Ipsum inter pecudes vasta se mole moventem Pastorem Polyphemum , et litora nota petentem , Monstru liorrendu, informe, ingens, cui lumen adem- Trunca manu 6 pinus regit et vestigia firmat. [ptum. Lanigerae comitantur oves ; ea sola voluptas , Solamenque mali 7 . Postquam altos tetigit fluctus et ad aequora venit 8 , Luminis effossi tluidum lavit inde cruorem , Dentibus infrendens gemitu 9 ; graditurq* per aequor Jam medium , necdum fluctus latera ardua tinxit. Nos procul inde fugam trepidi celerare , recepto Supplice sic 10 merito , tacitique incidere funem ; Verrimus et proni certantibus aequora remis. Sensit, et ad sonitum vocis n vestigia torsit. Veruin , ubi nulla datur dextra affectare 12 potestas, Nec potis Ionios fluctus aequare sequendo , Herbae me pascunt radici- bus suis vulsis ; radices lierba- rum comedo. — 5 Me tradere de- crevi. Moxjun- ge Cos potius. — 6 Pinus ma- nu , in manu, manu gesta, re- git eum. Vesti- gia firmat , facit ut certo et tuto incessu ponan- tur. — 7 Animi causa memore- tur supplemen- tumplurimisco- dicibus illatum : de collo fistula pendet , s.pende- bat fistula col- lo'. — 8 « Hyper- baton in sensu est aut hysteron | proteron. Primum enim debuerat dicere venit ad aequora , deinde tetigit fiuctus » : Sere. Etiam epitheton altos valdc minim, de proximis litori ; deinde vehementer ; prosaicum inde, ex aqua maris ; nisi capias pro : deinde, statim. — y Cum gemitu, : ut II , 323. — 10 Merito sic, qui ut reciperetur meruerat. Proni , quae estremi- i gantium positura corporis. — it . Vocis dictum de remorum sonjtu. Cox enim est omne quod sonat , ut ( supra 556, n. 62 ) fraclas ad litora voces. . Sere. Me- lius celeusma sive remigum numerosus clamor intelligitur , quein indicant etiam certantes remi.Quod retinacula inciderant taciti , non ideo et remigabant taciti. — 12 Appetere, attingere navem. Potis est, potest. Fluctus Ionios . tonii maris, classem propel lentes. (672-698) ENE1DOS LIBEll 111. 199 Clainorem immensum tollit , quo pontus et oranes Contremuere tindae , penitusque exterrita tellus Italiae , curvisque immugiit Etna cavernis. At genus e silvis Gyclopum et montibus altis Excituin ruit ad portus , et litora complent. Cernimus adstantes nequicquam 13 lumine torvo .Etnaeos fratres , ccelo capita alta ferentes , Concilium horrendum : quales quum vcrtice celso Aeriae quercus aut coni ferae 14 cyparissi Constiterunt , silva alta Jovis lucusve Diana?. Praecipiles metus acer agit quocumque 15 rudentes Exeuterc , et ventis intendere vela secundis. Contra jussa monent Heleni, Scyllam ,b atque Chary b- Inter utramque viain leti discrimine parvo, [dim Ni teneant cursus : certum est dare lintea retro. Eece auteni Boreas angusta ab sede Pelori 17 Missus adest. Vivo praetervehor ostia saxo P.intague 1S , Megarosq? sinus, Thapsumque jacenlcm. [Talia monstrabat relegens errata retrorsum Litora Achemenidcs , comes infelicis Ulixi.] Sicanio pnetenta sinu 20 jacet insula contra Plemmyrium 21 undosum ; nomen dixere priores Ortygiam 22 . Alpbeum fama est hue Elidis amnein Occultas egisse \ ias subter mare , qui nunc Ore 23 , Arethusa, tuo Siculis confunditur undis. Jussi 24 numina magna loci veneramur; et inde Exsupero praepingue solum stagnantis Helori 25 . t inda esse monuerat Ilelenus. — 16 Sic slrue : utramque viarn inter Scyllam et Charyhdim , sive dextrum litus legentes Scyllae, sive sinistrum Cbarybdi appro- pinquarimus , esse parvo discrimine leti, a leto paulluluin modo remotam, facil - lime in letuin dneturam, nisi qui ibi navigant teneant cur mm, a recto per me- dium fretum cursu ne minime quidem aberrent , in alterutram partem decli- nantes. Quod quum esset longe difficillimum, certum est nobis, constituimus vela retro dare. — 1 7 Vide 4 1 1 , n. 98. Angusta : nam Pelorum ad angustias maris posi- tum erat. Ille ventus classem secundum litus orientale Sici I ise versus austrum fe- rebat. « Missus, favore numinum. » S.~ 18 Pantagias, atiis Pantaclms, parvus flu- vius Siciliae baud procul a Megaris in mare effluens , ostio praeruptis saxis incluso, bedie Fiume di Porcari. Fabulas de eo babes apud Servium. Sinus Megaros pro Megarenses, bodie Golfo di Augusta, ad Megara oppidum, olim Mybia Parva di- ctum. Denique Thapsus , » insula (imo peninsula) non longe a Svracusis, plana , paene fluctibus par. » S. Hodie Bagnoli. — OPererrata, errando emensa olim cum Ulysse : qui quidem liaec litora Siciliae minime legerat. Sunt versus interpolate quod liquido demoristrarunt critici. — 20 Sinui ; ante bunc sinum porrecta. Is po- stea Syracusarum Magnum Portum efticiebat. — 21 Contra, e regione Plemmyrii, promontorii ad aditum sinus, quod aestuantis maris fluctus sejuper circumstre- punt, unde nomen a tcXv] p lum (ut II , 688, n. 3), quae cce- bimattingerevi- deantur. — 14 Nammascupres- sus (v. not. 7 2 ad Georg. It, 84 i'ert conos , nuci pineae non absi- miles.— 15 In lo- cum quemeum- que terrae prae- ter Siciliam cur- sum dirigere : quod exprimi- tur nauticis mu- neribus ruden- tes excuticndi, evolvendi , ex- plicandi, et vela inlendcndi ven- tis , tensa expo- nendi ventis in- tlanlibus. Atque illi venti dicuu- tur sccundi , eo quod socios ex Cyclopum peri- culo eripiebanl; sed jidem clas- sem in ea loca agebantquae vi- 200 V1RGILI1 .ENE 1 DO S LIB. III. (699-718) Hinc alias cautes projectaque 26 saxa Pachyni Radiums ; et fatis nunquam concessa moveri Apparet Camarina 27 procul , campique Geloi. [in manibusque 28 Gela, fluvii cognomine dicta.] Arduus inde Acragas 29 ostentat maxima longe Mcenia, magnanimum quondam 30 generator equoiTi ; Teque datis 31 linquo ventis, palmosa Selinus, Et vada dura lego saxis Lilybeia 32 ctecis. Hinc Drepani 33 me portus et illaetabilis ora Accipit. Hie, pelagi tot tempestatibus actus, Heu ! genitorem , omnis curse casusque levamen , Amitto Anchisen 34 . Hie me, pater optime, fessum Deseris , heu ! tantis nequicquam 35 erepte periclis ! Nec vates Helenus , quum multa horrenda moneret , Hos milii praedixit luctus , non dira Celaeno. Hie labor extremus , longarum haec meta viarum. Hinc me digressum 36 vestris deus appulit oris. » Sic pater xEneas intentis omnibus unus 37 Fata renarrabat divum , cursusque docebat. Gonticuit tandem , factoque hie fine quievit. ie, quum siccata peslilentiam creasset , cousultus Apollo, an earn penilus ex- haurire deberent, respondit : Mq y.£v zi Kap.apivav- axiV/j-co? -;ap daeivwv. Quo contempt o, exsiccaveruntpaludem, et sedata pestilenlia , per earn partem ingres- sis hostUms , poenas dederunt. » Moveri dicitur in quo aliquid mutatur, novatur. I Lampi Geloi , Ft X wot , a Gela. — 28 In manibusque [sic Ungerus pro inepto in- mantsque], proxima nobis erat nrbs Gela ( hodie Terra j\uova ) , vocata a fluvio Gela, hodie Fiumedi G/iiozzo. Sed post campi Geloi, liaec esse • glossam gcogra- phicam » consentiunt meliores critici. — 29 Graecum nomen Agrigenti, in monte Acragante sit i , hodie Girgenti. — 30 Quondam de futuro tempore. Equi magnani- mi, qui et ipsi ad victorise palmam adspirent. Servius : « Secundum Pindarum 1 heron et alii Agrigentini equos ad agones Graeciae mittebant , qui inde victores l evertebantur. Legitur etiam illud : quum in Gappadocia greges equorum periis- sent, Delphici Apollinis responso adduxerunt equos de Agrigento, et reparavere meliores. » — 31 Missis a numine. Selmus, * civitas juxta Lilybaeum promonto- rjum, abundans palmis, quibus vescuntur, et apio, qurd graece oeXivov , unde nomen. »- 5. Deletae anno 219 a. C. rudera cernuntur ad Torre di Polluce. — 32 Lilybaeum, hodie Capo Boeo, tertium Trinacriae promontorium , Africae ob- versum. Vada dura, utpote saxeum fundum liabentia. Csecis, latentibus. — 33 Drepanum, urbs maritimti ad radices montis Erycis, hodie Trapani. De nomine i fabulas habes apud Servium. Ora illsetabilis, quippe tristi aspectu, arboribus et , herbis destituta, obsita arenis. Alii ab ALnea sic dici putaut ob amissi patris me- j moriam . 31 « Gato in Originibus Anchisen ad Italiam venisse docet : unde etiam in sexto (v. 7 18) illud amphibolon est : Quo magis Italia inecum Isetere reperla. ; Narn et post Lalinum lurnumque et Amatam dicitur excessisse. Sed bene hie sub- trahitur, ne parum decoro amori intersit. » Serv. — 35 Ut cui desideratum Italiam : non contigit videre. — 36 Sic redit ad initium, I, 3t : Vix e conspectu Siculae etc. : — 37 Unus inter omnes verba faciens. Fata divum , genitivo qui dicitur activo : <’ qua; dii constituerunt. Sic fata Jovis, IV, 611. magno strepitu procurrit, delu- de mare versus tranquillocursu incedit, hieme , clauso tluctibus ostio , frequen- ter exundans et stagnans , unde agri vicini pin- guescunt pluri- mum. Ab hac differentia cur- susbodie nomen duplex, Ate lla- ro , et ad ostia propius Abisso. — 26 Porrecta , extenta in ma- re. Vide 129 , n. 7.-27 Ilodie- que Camarana. Hem explicavit Servius ex ve- tere grammatico Aspero : * Palus est juxta oppi- dum nominis e- jusdem , de qua LIBER IV. At regina , gravi jamdudum saucia curd 1 , Vulnus alit venis 2 , et cseco carpitur igni. Multa 3 viri virtus anirao multusque recursat Gentis honos ; hserent infixi pectore vultus Verbaque , nec placidam membris dat cura quietem. Postera Phoebea lustrabat iampade 4 terras , Humentemque Aurora polo dimoverat umbrarn , Quum sic unanimam alloquitur male sana sororem : « Anna soror, quse me suspensam 5 insomnia terrent ! Quis novus 6 ' hie nostris successit sedibus hospes ! Quern sese ore ferens ! quam forti pectore et armis 7 ! Credo equidem (nec vana fides) genus 8 esse deorum. Degeneres animos timor arguit. Heu , quibus ille Jactatus fatis ! quae belia exhausta 9 canebat ! Si mihi non animo fixum immotuinque sederet 10 , Ne cui me vinclo vellem sociare j ugali , Postquam primus amor deceptam morte 11 fefellit ; Si non pertaesum thalami taedaeque 12 fuisset , Huic uni forsan potui 13 succumbere culpae. mentem rore noctem. ? qualis nunquam antea visus inter hospites qui hue advenerunt. Quern pro : qua- lem. Quanta in ore ejus dignitas! — 7 Et armis quam fortibus (quod legitur X, 735), repetendo adjectivo, ut III, \ i3, n. 99.— 8 Eum esse prolem, progeniem deo- rum. — 9 Exantlata, lolerata a se. — 10 Confer II , GGO, n. 92. — 1 1 Morte Sychaei (1 , 34 8 seqq.), quae diulurnae conjunclionis sperata gaudia inopinatae mihi abstu- lit. — 12 Tsedse, nuptiarum, ducta significatione ex ritu indicalo not. 26 Eclo- ae VIII. — 13 Potui pro vulgari : potuissem ; vide II, 55, n. 30. Jam dictura amori » Sychaeum cogitans suhito supposuit culpx, quod vocabulum non ferre ralionem sic inchoatam recto disputavit Pcerlkamp. 1 Amore JE- neae. Non raro apud poetas cu- ra de amore , item vulii'is, i- gnis. Ennius : Mcclea , animo segra, amore s ze- ro saucia. — 2 Venis , « quia per venas amor currit, sicut ve- nenum ; unde dictum (I, 688), Occult am inspi- res ignem , fal- lasque veneno , et (719), Ion gum bibebat amo- rem. » Sere. Cse- co , occulto. — 3 Magna et multis rebus spectata. — 4 Sole. Poe- tice facere dici- lur Aurora hoc quod fit matuti- no tempore. Po- lo , coelo. Hu- 5 Animo inter varios motus fluctuante. — 6 Insolitus, 20 P. VIRGILII MARONI S tr'e C ?ommissa" Anna ’ fatebor enim » miseri post fata Sychaei Sed interpoia- Conjugis , et sparsos fraterna 14 ctede Penates , versum S persua- Solus hic inflexit sensus, animumque labantem det idemcriticus Impulit 15 : agnosco veteris vestigia flammse. P- 224 - — cf * Sed raihi vel tellus optera prius ima dehiscat , u> Ante repeti- Vel Pater omnipotens adigat me fulnune ad umbras, tum, quod pri- Pallentes umbras Erebi , noctemque profundam , pra!cess!t . V — b |7 Ante 16 , Pudor, quam te violo, aut tua jura resolvo. Sinum vestis, in Ille meos , primus qui me sibi junxit , amores debat Ul Am pu- Abstulit ; ille habeat secum , servetque sepulchro. » tant, sinum so- Sic effata , sinum 17 lacrimis implevit obortis. ! caput reposue- Anna refert : « 0 hlcc niagis dilecta sorori , | rit. — is idem Solane perpetua moerens carpere 18 juventa , est quod : carpe- Nec dulces natos , Veneris nec prfemia noris ? in Manes sepul- 1(1 ctnerem aut Manes credis curare sepultos ,J ? foi,postsepuhu- Esto : aegram nulli quondam flexere mariti 20 , rum.’ — 2o Pl Ma- A T °n Libyae , non ante Tyro; despectus Iarbas 21 , riti, « non qui Ductoresque alii , quos Africa terra triumphis j essTcupiebanT. 1 ! Dives22 alit : placitone etiam pugnabis amori ? S. idem Tyro j Nec venit in mentem quorum consederis arvis ? Tup%fcv P de Ty- IIinc Gaetulae 23 urbes , genus insuperabile bello , rrv eti:im in nrii. Et Numidae infreni cinsrunt . et inhnsnita Svrtis 24 : ro; etiam in pro- Et Numidae infreni cingunt , et inhospita Syrtis 2 • M a - ! Hinc deserta siti 25 regio , lateque furentes sa, ut Cn. Ma- mnc aeserta siti regio, lateque furentes tins Cremona, „ . ^ . . , ,, ° .-.pud Caesarem , I Barcaei - b . Quid bella Tyro surgentia dicam , idem quod Cre- j Germanique minas ? Dis equidem auspicibus reor et Junone secundd Hunc 27 cursum Iliacas vento tenuisse carinas. cere ^et '^sicut Q ua tu lir be , soror, hanc cernes, quae surgere re habet historia ) j Conjugio tali ! Teucr um comitantibus armis, q areT h Cartha" Punica se Qnantis attollet gloria rebus 28 ! • • - - 1 * Tu modo posce deos veniam 28 , saerisque litatis, monensis. iarbas, « rex Li- byae , qui Dido- Hunc 2 Indulge hospitio , causasque innecte morandi , gini intulit bel- lum : cujus ti- more quum co- geretur a civi- bus, petiit ut ante placaret manes mariti prioris, et exaedificata pyra, se in ignem praecipitavit. Ob quam rem Dido, id est virago, appellata est : nain Elissa pro- pne dicta est. » Serv. Adde Justinum XVIII, c. 6 ; cui Sychaeus dicitur Acerbas pro vero nomine Sicarbas. — 22 Junge dives triumphis , bellis geslis clara. — 23 Gaetuli gens juxta Numidiam meridiem versus. « Ad terrorem urbes posuit; nam in mapalibus habitant. » S. Numidae infreni , frenis ad regendos equos non uten- tes ; quomodo capiendum illud Silii : Numidae, gens nescia freni. — 24 Regio adja- cens duabus Syrtibus , vadis ( p. 135, n. 7 1 , in septentrionali litore Africae, hodie Colfo di Sydra et di Capos, a praedonibus infestata. - 25 Infrequenter babitata ob sitim , aquae penuriam. « Dicit Xerolibyen ( Africam siccam), quae est inter Tripolin et Pentapolin. Et bene terret dicens juxta esse aut bellicosas gentes, aut deserta loca , unde non speratur auxilium. . Serv. - 2« Incolae urbis Barcae , in Cyrenaica, ultra Syrtim majorem , postea Ptolemais dictae. Ceterum urbs rebus Trojanis multo recentior. Tyro surgentia, a Tyro nobis imminentia; v. I, 357 seqq. — 27 Hunc, directum hue, ad nos ; v. p. 147, n. f>6. Mox Quam, quae, pro : quan- tam aut qualem , etc. — 28 Rebus gestis. — 23 Benevolentiam : propitios redde precious, Hospitio et proprie accipi potest : hospitalitati , officiis hospitalibus ; et per abstractum pro concreto : hospitibus sis bentgna. Pnlchrum innecte, sere (62-82) .ENE1D0S LIBER IV. 203 Dura pelago desaevit liiems et aquosus Orion 30 , Quassat-eque rates, dura non tractabile 31 ccelum. » His dictis incensuin animum inflammavit amore', Spemque dedit dubiae raenti , solvitque pudorem. Principio delubra adeunt, pacemque per aras 32 Exquirnnt ; raactant lectas de more bidentes Legiferse 33 Cereri , Phceboque , patrique L.vaeo , Junoni ante oranes, cui vincla jugalia ciir t T. Ipsa , tenens dextra paterara , pulcherriraa Dido ! Candentis vaccae media inter eornua fundit 34 , Aut ante ora deura pingues spatiatur 35 ad aras, Instauratque 38 diem donis, pecuduraque reelusis Pectoribus inhians 37 , spirantia consulit exta. Heu , vatum 38 ignarae raentes ! quid vota furentem , Quid delubra juvant ? Est 39 mollis flarama medullas Interea , et taciturn vivit sub pectore vulnus. Uritur infelix Dido , totaque vagatur Urbe furens , qualis eonjeeta cerva sagitta , Quam procul ineautam nemora inter Cresia 40 lixit Pastor agens telis , liquitque volatile ferrum Nescius 41 ; ilia fuga silvas saltusque peragrat Dictaeos : hseret lateri letalis arundo. Nunc media iEnean secum per moenia ducit , Sidoniasque ostentat opes 42 , urbeinque paratam ; lncipit effari, mediaque in voce resistit 43 : Nunc eadem , labente die , convivia quserit , lliacosque iter um demens audire labores i Exposcit , pendetque iterum narrantis ab ore. Post, ubi digressi , lumenque obscura vicissim Luna premit 44 , suadentque cadentia sidera soinnos, Sola domo mceret vacua, stratisque relictis 45 si cum quodam gestu. Quidum genus sucrjficii accipiunt, quo veteres quum aras circuirent, et i rursus quum revertereritur , et deinde consisterent , dicebant minusculum sa- crum. » Sere. — 36 Proprie dicuntur instaurari sacra, quum repetuntur et nova subinde offeruntur ; poeta ad diem refert, quern Dido ins! aural donis , sacrHiciis identidem offerendis celebrut. Sic Livius dixit, XXVII, 36 ; plebeis ludis biduum instauratum cst. — 37 « Intenta per sollicitudinem. Spirantia, palpitantia, quasi adhuc viva. » Sere. — 38 Yates (magis proprie extispices) jubente Didone operam dabant ut explorarent voluntatem deorum , bona illi fide , sed ignorantes vim amoris quae reginam potenter agitabat , non obsecuturam responsis extorum. Vo- ta, sacra ex voto diis oblata. — 38 Edit, consumit. Multi scribunt molles medullas, quia vebementis amoris minime sit flamma mollis. Ego explicarim : quamvis urens, grata tamen et dulcis; quo sensu poeta saepe dixit mollis somnus. — 4 0 Kpyjoria, Cretica. Apens, urgens, persequens. — 4 l Nesciens id liaesisse in cerva, et frustra emissum credens. Dictseos , v. not. hi Eciogae VI. — 4 2 Magnificum or- natum urbis, testem patriarum opum.Jam paratam et patentem ei qui vel locum condendse nondum adeptus erat. — 43Haeret. Labente die , quae coenae bora. — 4 t Reprimit lumen suum (quare per prolepsin dicitur obscura ) , lit obscurior vi- cijsim, ex vice, postquam fuerat ante clarior. Sequentia etiam II, 9. — 45 Relictis all iEnea, in quo lecto cum dinea mensae accubuerat. Hoc vel ob sequentia proba- bility quSm de toro viduo cogitat e. ! tanquam vincu- la. — 30 Vide I , 535, n. 67. — 31 ; Asperum,utquo nonpotestnavi- j gari,sicutneca- j gercoli per bru- mam intracta- bilem , Georg. I, 2ll.—3 2 Per aras , ab una a- raad aliam eun- \ tes. « Exqui- j runt, sacrilican- : do explorant , '• an dii vellent | liuic rei consen- ; tire. » 5. Oves j sacrificiis aptae * dicuntur biden - ! tes; vide VI, 39, I n. 24. — 33 De j j Cerere legifera, i legum et cultio- i ris vitae ex agri- ' ! cullura auctore, i multa Servius , , in quibus ser- j vavit liaec Calvi j poetae : Et leges I \ sanctas clocuit , I et cura jugavit ! Corpora connu- biis, et magnas condidit urbes. Lyaeo, v. Georg. II, 229, 11. 82.— 34 F audit vi- num e patera. — 35 « Spatiatur : matronae sacri- licaturae enim circa aras, facu- las tenentes, l'e- I reban tur qua- P. VIRGILTI MAHONIS ( 83 -! 1 5 } 4 6 Si in talibus indicat tcntari aliquid cum ali- qua spe ; sic I , 181, n. 13, et a- libi. — 4 7 Dati- vus. Pendere di- cuntur ea quae intermitlimuset non perficimus. Minx murorum vocanlur mini allissimi, qui/m- nantur in cae- lum , nt de sco- pulis dictum I , iC2. Ac videtur emincndi signi- ficatio prima es- se liorum voca- bulorum,et vul- garis inde deri- fncubat. Ilium absens absentem auditque videlquc, Aut gremio Ascanium , genitoris imagine capta , Detinet, infandnm si 46 fallere possit amorem. Non coepta; assurgunt turres; non arma juventus Exercet, portusve aut propugnaeula bello 47 Tuta parant ; pendent opera interrupta , minaeque Murorum ingentes, aequataque machina 48 coelo. Quam simul ac tali persensit peste 49 teneri Cara Jovis conjux , nee famam obstare furori , Talibus aggreditur Yenerem Saturnia dictis : « Egregiam vero 50 laudem et spolia ampla refertis , Tuqj puerq? tuus ; magnum et memorabile nurnen 51 , Una dolo diviim si femina victa duorum est ! Nec me adeo fallit veritam te mcenia nostra Suspectas habuisse domos Carthaginis altae. [ta ? vata - ~ 48 Ma ~ Sed quis erit modus 52 ? aut quo nunc certamina tan- ehma , aliter ab , . . x . 1 aliis explicata , Q um potius pacem aeternam pactosque hymenaeos ; ’ 3 bic es e videtur Exercemus ? Habes tota quod mente petisti : cant 1 n £diafau- Anlet amans Dido , traxitque per ossa 54 furorem. dage, tigna ere- Communem hunc ergo populum paribusque regamus versis colligata , quibus insisten- Dotalesque 56 tuae Tyrios permittere dextrae. » tes exstruebant aedes et muros cum turribus. — 49 Peste , de eo- dem amore jam pnsitum 1 , 7 12 . Famam, curam famce et exi«ti- mationis Jiomi- num. — 50 * Iro- nia est , inter quam et confes- sionem ( veram animinostri) so- la interest pro- nun tiatio.»5ere. — 51 Nurnen , supple erit is. — 52 Modus, scilicet inimicitiarum quas habemus. Conf. Eel. X, n 24. — 53 Pro pro- saico : pacem aeternam exercemus pactis et conl'ectis his nuptiis. — 54 Ossa, qued supra medullas , n 39. — 55 Paribus auspiciis , aequali imperio vel potestnte. Ductum a magistratibus Romanorum, qui cum imperio conjunctum habebant au- spicium, id est jus auspicia captandi : inde auspicia stepe de ipso imperio. Li- ceat per me, non impedio Didonem service etc. — 56 Et ut Dido Tyrios pro dote permittat tua? dextrx, id est fidei et tulelae, te jam futura tutelari dea Cartha- ginis. Non audiendus Servius quamvis confidens : « Quid est enim aliud permit- tere dexlrx quam in manutn convenire? » Olli, v. I, 25i, n. 51. — 57 Regnum gentium et totius mundi falis destinatum Italiae. — 5S Ingressa est , incepit di- cere. Conf. Georg. II, 175, n. 39. Servius autem : « Calliditatis est; habet enim htec vox insidiarum significationem. ' — 59 Accipitur pro fatorum incerta, ob similia adjectiva ablativura pro genitivo admittentia. Sed quum incerta ignora- tionis notionem includat, sponte intelligitur fat is quae ignoro, ignoratione fa- torum. — CO Apud me, in animo meo , curae mihi erit labor explorandi vo- luntalem Jovis; conf. I, 76, n. 50. Quod instat, quod nunc est agendum. Olli ( sensit enim simulata mente loculam , Quo regnum Italiae 57 Libycas averteret oras) Sic contra est ingressa 58 Venus : « Quis talia demens Abnuat , aut tecum malit contendere bello ? Si modo , quod memoras , factum fortuna sequatur. Sed fatis incerta 59 feror, si Juppiter unam Esse relit Tyriis urbem Trojaque profectis , Miscerive probet populos , aut foedera jungi. Tu conjux : tibi fas animum tentare precando. Perge, sequar. » Turn sic excepit regia Juno : [stat « Mecu 60 erit iste labor : nunc qua rafione quod in- 1 1 C- 1 1 C) /ENEIDOS LIBER IV. 205 Confieri possit , paucis , adverte 61 , docebo. Venatum iEneas unaque miserrima 62 Dido In nenms ire parant , ubi primos crastinus ortus Extulerit Titan 63 radiisque retexerit orbem. His ego nigrantem commixta grandine nimbum , Dum trepidant alae 64 saltusqne indagine cingunt , Desuper infundam, et tonitru coelum omne ciebo. Diffngient eomites , et nocte tegentur opaca : Speluncani Dido , dux et Trojanus eandem Devenient. Adero , et, tua si mihi certa 63 voluntas, Connubio j ungam stabili , propriamque dicabo : Flic hymemeus erit. » Non adversata petenti Annuit, atque dolis risit Cytherea repertis 66 . Oceanum interea surgens Aurora reliquit. It 67 portis jubare exorto delecta juventus ; Retia rara , plagae , lato venabula ferro , Massylique 68 ruunt equites , et odora canum vis. Reginam tlialamo cunctantem ad limina primi Poenorum exspectant ; ostroque insignis et auro Stat sonipes , ac frena ferox spumantia mandit. Tandem progreditur, magna stipante catena , Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo ; Cui pharetra ex auro, crines nodantur in aurum 69 , A urea purpuream subnectit 70 fi bula vestem. Nec non et Phrygii comites et laetus lulus Incedunt. Ipse ante alios pulcherrimus omnes Infert se socium /Eneas, atque agmina jungit 71 . Qualis , ubi hibernam 72 Lyciam Xanthique fluenta Deserit ac Delum maternam invisit Apollo , Instauratque 73 choros, mixtique altaria circum Cretesque 74 Dryopesque fremunt pictique Agatbyrsi ; le. Retia rara , non densa, vans et inter se distantibus filis virgisve texta, cum plagis, quae cras- siore lilo aut funibus confect*, etiam ab Horatio memorata in venatione, Epod. II, 32, 33. « Supple portantur ; nam zeugma est ruunt. » S. — 6S Gens Numidi* partem orientnlem incolens ; a poetis autem Massylus sepe ponitur pro Afro in universum. Canum vis non de multitudine capiendum, sed de virtute canum subtil! olfactu praeditorum, sagacium. Sic Lucretius, fida canum vis (VI, 1222); Iloratius, arnica vis pustoribus (de canibus) ; Statius, rabidam canum vim. — 69 In ncdr.m collecti aurea fibula coptinentur. Non potest intelligi cum Servio et aliis retiolum vel reticulum aureum, ob nodantur. — 70 Nectit superius, in hitmens vel ad pectus. — 71 * Se jungit agmini. Fiuxit hoc ex latina in linguam francicam. - Pcerlk. — 72 « Non asperam, sed aptam hiemare cupientibus. » S. Nimirum Pataris, urbe Lycie ad mare sita, baud procu l ab ostio Xanthi flumi- nis (Lycii, non Trojani), Apollo per sex menses hiemales degere credebatur , inde verno tempore in Delum baton* sacravn transiens, ubi solemnibus festis exci- piebatur. — 73 Poetice (id quod saepe vidimus) ipse facere dicituv quod fit pro- pter adventum ejus. — 74 Undique turn in Delum confluebant gentes sive potins gentium fisoipoi (sacri legali), primitias frugum deo olferentes. Dryopes, popu- lus antique Doridis. Pro Hyperboreis, quos sacer mythus ypuTouv 6epo<; mittere Delum narrabat, poeta ponit Agalhyrsos, Sarmatiee Europ;e;e sive Transiivani* 61 AdverteM\\- mum. — 62 Mi- sere amans. — 63 Sol : * unus enim de Titani- bus, Ilyperionis filius, contra Jo- vem non fecit. » Serv. Retexerit , noctis quasi ve- lo detracto. — Gi Jlx videntur esse mobiles il- ia; punicei fere coloris penn* , formido appel- late, de qui- bus dictum ad Georg. Ill, 372 , n. 4 0. Dispositae autem ill* erant per indaginem seu seriem pla- garuin. Alii ta- men cum Servio intelligunt equi- tum alas, equi- tes , qui quidem mox memoran- tur v. 132.-- 63 Firma, ut ei li- dere possim. Se- quens versus ju- re locum sutim oblinet , non il- latus temere ex 1 , 73. — 66 In- ventis, excogi- tatis a Junone ; de quibus risit , quod bene nos- set eventum non liabiturosneque mutatum iri fa- ta. — 67 Exit. Jubare solis, so- 2UG P. VIRGILII MARONIS (147-178' Ipse jugis Cynllii graditur, mollique fluentem Fronde premit crinem lingens 75 atque iiuplicat auro ; Tela sonant humeris : haud illo segnior 76 ibat .-Eneas ; tantum egregio decus enitet ore. Postqua altos ventum in montes atqi invia lustra , Ecce fera3 , saxi dejectse 77 vertice , caprae Decurrere jugis ; alia de parte patentes Transmitting cursu campos atque agmina cervi Pulverulenta fuga glomerant 78 , inontesqi relhiquunt: At puer Ascanius mediis in vallibus acri Gaudet equo; jamque hos cursu, jam praelerit illos, Spumantemque dari 70 pecora inter inertia votis Optat aprum, autfulvum descendere monte leonem. Interea magno misceri murmure coelum Incipit ; insequitur commixta grandine nimbus. Et Tyrii comites passim , et Trojana juventus , Dardaniusque nepos Veneris diversa per agros Tecta metu petiere ; ruunt de montibus amnes. Speluncam Dido , dux et Trojanus eandem Deveniunt. Prims Tellus 80 et pronuba Juno Dant signum ; fulsere ignes et conscius aether Connubiis 81 , summoque ulularunt vertice Nymphs, llle dies primus leti primusque malorum Causa fuit : neque enim specie fainave 82 movetur, Nec jam furtivum Dido meditatur amorern ; Conjugium vocat ; hoc praetexit 83 nomine culpam. Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes , Fama 84 , malum quo non aliud velocius ullum; Mobilitate viget , viresque acquirit eundo : Parva metu primo 85 , mox sese attollitin auras, Ingrediturque solo , et caput inter nubila condit. lllam Terra parens, ira irritata deoruin 8(; , eta vult ostendere, ut merito libro nono Numanum occidere videatur. » Longus ■ Bene per conteinptum pecora , quae non silvestria , sed innocua et ignavn lm- inano usui aluntur. » Serv. — 80 « Quidam sane Tellurem praeesse nuptiis tra- dnnt : nam et in auspiciis nuptiarum invocatur ; cui etiam virgines, vel quum ire ad domum mariti coeperint, vel jam ibi p sitae, diversis nomiuibus vel rilu sacri- ficant. Juno pronuba, quae nubentibus praeest. >■ Serv. — 81 Conscius non solum personae, sed rei quoque dativo construitur. Fulsere ignes et aether , quod vulgo dicitur : fulsit aether ignibus. « Ulularunt : bene medium elegit sermonem ; nam non in luclu modo, sed veteres etiam in sacris dicebant ululare, ex grseca con- suetudine ( ). Est ergo quasi nuptiarum sacra celebrarunt. » S. Conf. v. 609. — 82 Vide supra n. 49. Specie, decoro (quod nos quoque ita vocamus) , xfii irpenrovTt. — 83 Velat. — 84 Celeberrima haec Famx descriptio imitatores ba- buit Ovidium Met. XII , 39 seqq., Statium Theb. Ill, 426 seqq., Valerium Flac- cum I! . 116 seqq., et recentiores multos. [Quo ap. Serv., qua in codd. vetustiss., — 85 Primo esse adverbium, non adjectivum, jam veteres grammatici certatim annotarunt. Fama piimum est parva metu, metuens nimirum ne redarguatur, initio cautius loquitur et aliquamdiu se conlim t. Duo versus ex Ilomero trans- Jati , qui beec de Elide dixit //. A, 1 i 2-3. — 86 Ira cleorum in decs, quHilios 1 populum , * qui ora sibi el artus pingunt iisdem omnes notis, et sic, ut ablui ne- queant, » verbis Pomponii Melae ( II , c. l) , nobis latoues ; conf. Georg. II, 115, n. 94 . Fremunt, de laeto cantu. Cynlhi, v. Eel. VI, n. 3. - 75 Csesariem inton- sam, defluentem fingit , ordinat, comat , et pre- /HiCcontinel co- rona laurea, at- que implicat\el religat vitta au- rea vel diade- mate. — 76 Ea- dem qua Apollo alacritate. Con- sulto poeta lioc tantum dixisse videtur sobrius: reliqua sponte sua ex splendi- da comparatio- ne affluunt le- ctori. — 77 De- pulsae a venato- ribus. — 78 A- gmina glome- rant , ita se glo- merant et colli- gunt, ut agunina efficiant pulve- rem cursu exci- tantia. Memo- randa conjectu- ra Peerlkampii : font esq ue. — 79 Offerri sibi. « In- dolem pueri po- ( 179 - 213 ) .ENEIDOS LIBER IV. Extrema m , ut perhibent, Giro Enceladoque sororem I J t er Qjiamas an in I Progenuit, pedibus celerem et pernicibus alis : Tartarum con- i Monstru horrendum , ingens ; cui quot snnt corpore jecerant, veim ’ - ^ ■ - ' Ca?«/?iTitanem, Enceladum Gi- gantem , de quo III, 578, n. 73. — 87 Sub cor- pore, in infe- riore parte cor- poris? an sub plumis? ut late- re dicanlur ocu- li Famae , quae non fuisse visa credebamus vi- dentis tamen.— 88 Stridens de alarum strepitu potius quam de orissono capien- dum. — 89 « Cu- stos, speculatrix lit ne quid earn praeteriret ; non quae custodiat , aut servet. » S. — 90 Hiemctn fovere luxu, lu- xu se fovendo , mol liter viven- do transigere to- tam, quam ton- ga est : ut VIII , 86, et in hoc 0- vidiano : Et va- cuus sonmo no- ctcm,quam ton- ga , peregi. Re- g/iorum , scili- cet liaec Cartha- ginis , ille Ita- liae. — 91 Vide supra n. 21. — 92 Vide not. 40 Eclog. VIII. . Et proprium no- men esse potest, et gentile. » S., : apud quern lia- I bes fabulas de Jove Ammone. Qui ex bac Nympha genuit Iarbam, patris religiones in Libya constitueritem. — i 93 Ignem vigilem, perennem, ad quern alendum sacerdoti pervigilandum, ex- cubandum erat. — 94 Pingue erat solum, etc. — 95 Vide ad Georg. IV, 49 1 , n. 66. — 96 Levatis ad ccelum; ut supra 111 , 176. — 97 Gens Mauretanoriim sive Maurorum, nomen pluribus genlibus illius regionis commune. Epulata, nam post epulas fiebant libationes. Piclis acu. Lenxnm honorem, vinum in honorem Jovis fusum. — 98 Ignes cxci , temere et quasi quodam caeco impetu, non consilio certo missi, ut non feriant eos maxime, quos debent ferire, impios et scelestos. Bene comparantur liaec Livii, in oratione Persei accusantis Demetrium ( XL, c. to) : Scd ne sint c kcje , pater, exsecrationes tux, discerne, dispice insidialorem et petitum insidiis : noxium incesse caput. — 99 Murmura mi scent pro vulgari : | dant , quia murmura tonitruum percusso turbatoque aere Bunt. — 1 Pretio so- I Into, mercata; v. I, 367, n. 2. Litas, plaga litoralis; tractus hand latus. — 2 Cui j Tot vigiles oculi subter 87 (mirabile dictu) , [plumsp, Tot lingua? , totidem ora sonant , tot subrigit aures. Noctc volat c«:li medio terraque per umbram , Stridens 88 , nee dulci deelinat lumina somno ; Luce sedet custos 89 aut summi eulmine tecti , Turribus aut altis , et magnas territat urbcs , Tam fieti pravique tenax , quam nuutia veri. Haec turn multiplici populos sermone replebat Gaudens et pariter facta atque infecta canebat : Venisse ^Enean , Trojano a sanguine cretum , Cui se pulchra viro dignetur jungere Dido; Nunc hiemem inter se luxu, quam longa , fovere 90 Regnorum immemores , turpique cupidine captos. Hsec passim dea fceda virum diffundit in ora. Protinus ad regem cursus detorquet larban 91 , Incenditque animum dictis , atque aggerat iras. Hie Ammone satus , rapta Garamantide 92 Nympha, Templa Jovi centum latis immania regnis , Centum aras posuit, vigilemque 93 sacrai erat ignem, Excubias divum seternas; pecudumque cruore Pingue 94 solum , et variis florentia limina sertis. Isque amens animi 95 , et rumore accensus amaro , Dicitur ante aras , media inter numina diviim , Multa Jovem manibus supplex orasse supinis 96 : « Juppiter omnipotens, cui nunc Maurusia 97 pictis Gens epulata toris Lenaeum libat honorem , Aspicis haec ? an te, genitor, quum fulmina torques, Nequicquam horremus , caecisque 98 in nubibus ignes Terrificant animos, et inania murmura miscent"? Femina , quae nostris errans in finibus urbem Exiguam pretio 1 posuit, cui litus arandum , Cuique loci leges dedimus 2 , connubia nostra [208 1*. YlllGILll MAHOJN1S ( 214 244 I- | nos concessimus potestatem leges in eo loco con- stitucndi. — 3 « Est vehemens accusatio : me maritum respu- it , et iEneam , non virum, sed dominum rece- pit. » S. Quern injuriose com- parat cum Pari- de , molli homi- ne et raptore mulierum. — 4 Semiviro , con- vicium a Phry- giis sacerdoti- busCybeles, seu Gallis exsectis, petilum , quos non esse viros etiam IX, v. 617 scqq. significa- nt r. Mi Lra Mxo- flia pro Phry- gia; nam Lydiae antiquum no- men Maeonia e- tiam ad vicinam ei Plirygiam ex- tenditur. Ea mi- tra binis ternis- ve (imbriis aut fasciis pendulis instructa erat, quibus subter mentum colliga- tis, malaeettern- porategebantur bominum mol- lium ea uten- tium. Sic iute!- lige subnixus , mentum ha bens innixum subli- gatis fasciis mitrae. Madentem unguentis. — 5 Rapto est neutrum : praeda , Didone rapta. — C Ironia amara : « Non mirum si luec patimur te colentes. » S. Quippe sic postposition non raro inservit ironiae, lit in Milonianu , c. 12 : Movet me quippe lumen Curiae ! Famum, originis ex Jove. — 7 Tenentem, nam precantes solebant aram man i bus prehendere. Eadem VI, 121 . — S Zephyros, qui te cele- liter deferant. Pcnnis, talaribus; vide 239. — 9 Moratur. — 10 Liberavit (de praesenti vide p. 134, n. 51) ab armis, hostili impetu Graecorum, bis, eemel cum Diomede congressum (v. 1, 99, n. GO), turn in excidio Trojae, II, 589 seqq. — I I « Quasi parituram imperia. - 5. Magnifice dictum, si seriei conveniret; quae po- scit ut Italiae populi intelliganlur, yEneai auspiciis potentes fiituri et late impera- luri. Paullo aliter AA’agnerus : « Italiam multos liabentcm populos potentes, cjui- buscum postea lAomani de imperio certarunt, Latinos, Etruscos, Samnites, Cam- panos. » — 12 Porro daret, protenderet, propagaret. Sub leges milleret , victo orbi leges imponerel ; locutione quae in mentem vocat usitatiorem sub jugum mittere. — 13 Nullus in talibus pro non poni satis constat. — 14 Augctur vis vo- cis hiatu admisso; v. Eel. Ill, n. 6. — 13 Sive caduceum. Confer Iloratii odas X et XiV (fine) libri 1. — 16 Lurnina resignat a morte (nam verba cum re compo- sita non raro struuntur ablalivo simplici, sine praepositione a vel ex), proliibens a morte; id estaperit oculos, qui morte jam clauduntur, sive jam morientes re- Keppulit , ac dominum 3 A)nean in regna rccepit. Et nunc ille Paris cum semiviro 4 eomitatu , Moeonia mentum mitra crinemque madentem Subnixus, rapto 5 potitur ; nos munera templis Quippe 6 tuis ferimus ,famamque fovemus inanem. ■ Talibus orantem dictis arasque tenentem 7 Audiit Omnipotens , oculosque ad mcenia torsit Regia et oblitos famte melioris amantes. Turn sic Mercurium alloquitur, ac talia mandat : « Yade age , nate , a oca Zephyros 8 , et labere pennis , Dardaniumque ducem , Tyria Carthagine qui nunc Exspectat 9 , fatisque datas non respicit urbes, Alloquere , et celeres defer mea dicta per auras. Non ilium nobis genitrix pulcherrima talem Promisit, Graiumque ideo bis a indicat 10 armis : Sed fore qui gravidam imperiis 11 belloque fremenle Italiam regeret , genus alto a sanguine Teucri Proderet 12 , ac totum sub leges mitteret orbem. Si nulla 13 accendit tantarum gloria rerum , Nee super ipse sua molitur laude laborem , Ascanione pater Romanas invidet arces ? [tur, Quid struit ? aut qua spe u , inimica in gente , mora- Nec prolem Ausoniam et LaA inia respicit arva ? Naviget ! hsec summa est; hicnostri nuntius eslo. » Dixerat. Ille patris magni parere parabat Imperio : et primum pedibus talaria nectit Aurea , qute sublimem alis , sive sequora supra Seu terram , rapido pariter cum flamine portant. Turn virgam 15 capit : hac animas ille evocat Oreo Pallentes, alias sub Tartara tristia mittit , Dat somnos adimitque, et lumina morte resignat lG . . ( 245 - 279 ) -ENEIDOS LIBER IV. 209 Ilia fretus agit 17 ventos , et turbida tranat Nubila. Jamque volans apicem et latera ardua cernit Atlantis 18 duri , coelum qui vertice fulcit , Atlantis , cinctum assidue cui nubibus atris Piniferum caput et vento pulsatur et imbri ; Nix humeros infusa tegit ; turn flumina mento Praecipitant 19 .senis, et glacie riget horrida barba. Hie primum paribus 20 nitens Cyllenius alis Constitit ; bine toto praeceps se corpore ad undas Misit, avi similis , quae 21 circum litora , circum PiscosQS scopulos , humilis yolat aequora juxta. [Haud 22 aliter terras inter ccelumque volabat , Litus arenosum ac Libyae , ventosque secabat Materno veniens ab avo Gyllenia proles.] Ut primum alatis tetigit magalia 23 plantis , jEnean fundantem arces ac tecta novantem 24 Conspicit. Atque illi stellatus 25 iaspide fulva Ensis erat, Tyrioque ardebat murice 26 laena Demissa ex humeris , dives quae munera Dido Fecerat , et tenui telas discreverat auro. Continuo invadit 27 : «Tu nunc Carthaginis altse Fundamenta locas , pulchramque uxorius urbem Exstruis ? heu , regni rerumque oblite tuarum ! Ipse deum tibi me claro demittit, Olympo Regnator , ccelum et terras qui numine torquet 28 ; Ipse liaec ferre jubet celeres mandata per auras : Quid struis ? aut qua spe Libycis teris otia terris ? Si te nulla movet tantarum gloria rerum , Nec super ipse tua moliris laude laborem ; Ascanium surgentem 29 et spes hajredis Iuli Respice , cui regnum Italise Romanaque tellus Debentur. » Tali Cyllenius ore locutus Mortales visus medio 30 sermone reliquit , Et procul in tenuem ex oculis evanuit auram. At vero iEneas aspectu obmutuit amens , vocat in vitam. Sic Wagnerus et Vossius, proba- bilius quam alii , qui multa et va- ria tentaverunt. Sed Weicherto, critico pruden- tissimo , nobis- que valde sus- pectus est liic versus, omissus in antiquissimo codice Vaticano et in inferiore margine paginae suppletus. — 17 Illius ope agit ante se, impel- lit. — 18 Atlan- tis Titanis, Iape- ti et Clymenes filii, secundum alios iEtheris et Terrae, in mon- tem mutati. No* ta fabula. Ani- madverte voca- bula modo ad personam modo ad locum spec- tare, pulchre lu- dentia inter u- tramque imagi- nem. — 19 Vide 11, 9, n. 4. — 20 Alis pariter li- bratis volans ; leni illo volatu re. Cyllenius , v. Georg. 1, 337, n. 23, et infra YIIT, 138 seq.— 21 Ex Ilomero, Odyss. E, 51-3. « Incongruum heroo carmini credidit si mer- gum diceret vel, ut quidam vo- lunt , fulicam . Serv. — 22 Inter- Sic alibi ciconiam per periphrasin posuit (Georg. II, 320, n. 50) polatoris esse bos versus critici demonstrarunt. Strue : ac litus. Ab avo materno, ab Atlante , patre Maise. — 23 Vide 1 , 421, n. 22. — 24 Novas sedes (privatas) con- dentem. — 25 Ensis tanquam stellisdistinctus iaspidibus in capulo vel vagina. « C. Memmius (orator) de triumpho Luculli : Syriaci calceoli gemmarum stellali co- loribus. >5.-26 Vide Eel. IV, n. 4 2. Ardebat , splendebat ut ignis. — 27 In- vadit verbis, invehilur in eum. Uxorius, ut in noto versu Roratii Od. 1,2, 20. — 28 Torquet , versat. Nam Jovi tribuuntur motus cceli etterrae, « quae circum axem se summa celeritate convertit et torquet » ( Cic .). — 29 Crescentem, adolescen- tem. Addit Iuli ob Julios Caesares; v. p. 14 0, n. 58. — 30 « Atqui exsecutus est omnia quae Jupiter dixerat. Sed sermo est consertio orationis et confabulatio duo- rum aut plurium. Medius ergo sermo est quum altera persona nondum respon- ds. > Serv. 27 !’• VlBGILIl M A It O ]N I S (280—314) 210 de, A qia e Bi bl per Arrectseque horrore com* , et vox faucibus h*sit. ambages. Pu- Ardet abire fuga , dulcesque relinquere terras j - Attonitus tanto monitu imperioquc deorum. divisum sive di- Heu ! quid agat ? quo nunc regina ambire 31 furentr : (Terentiana^vo- Audeat affotn ? qua, prima exordia sumat ? ce) in diversas Atqj animii nunc hue celereni, nunc dividit 32 illuc I”: j? P ar f“que rapit varias, perque omnia versat. ' nunc illuc. Se- Waec a lternanti 33 potior sententia visa est • SSSTS "Tot- Mnesthea . Sergestumq, vocat , fortemque Serestum ; X a Lilassem aptent taciti , sociosque ad litora cogant modi Arma parent - et rebus sit causa novandis ' mo voivemi. — Dissimulcnt ; s ese interea, quando 34 optima Dido j 34 Quandoqui- Nesciat et tantos rumpi non speret amores -"Vs ^Aditu Tentaturum aditus 35 , et quae mollissima fandi ; scilicet moths- Tempora , quis rebus dexter modus. Ocius oranes qukur Ttlfo-' I,UPeri ° ^ P arent a ? J Ussa f^essunt. quendi occasio- At regina dolos ( quis fallere possit amantem 3 ) return ToSl Prasensit > motusque 3 ^ excepit prima futures , ' Omnia tuta timens 37 . Eadem impia Fama furenti Detulit , armari classem, cursumque parari. Saevit inops animi 38 , totamque incensa per urbem Bacchatur : qualis commotis excita sacris — 36 Motus et 1 Thy . ia ®^ 9 ’ ubi audito stimulant trieterica Baccho moveri dicitur Orgia 40 , nocturnusque vocat clamore Cithteron Ta “. dem his ' Enean <»>“PCllat vocibus ultro : mcipimus prae- <( Dissimulare etiam sperasti , perfide , tantum mufaturas St - U 3™ PoSSe nefas ’ tacit «sque mea decedere terra ? Vivide pro : ti- ^ec te noster amor, nec te data dextera 41 quondam nam^r'uAde" NeC morillira tcnet c ™ddi « funere Dido ? pericuium nui- Quin etiam hiberno moliris sidere classem , «ruam e - in F e s > ic Et med . iis P ro P eras . Aquilonibus ire per altum , impia (saeva si- Crudelis ? Quid ? si non arva aliena domosque ve dira ) furenti Ignotas peteres , et Troja antiqua maneret quTjL'p'S- Troja per u “ dosu ™ Peterctur 43 classibus *quor ? senserat et ex Mene fugis ? Per ego has 44 lacrimas dextraniq? tua te primo motu so- ' . ’ j £ r r„r at i U51)ic ? ta ’ nimi ™ m armart (instrui) classem, etc. NamTarfernTfemi- mno) nec ad pi oxime praecedentia nec ad primam mentionem Famae ( 190 ' referri potest, post tot versus. - 38 Alibi mentis inops, amens. - 39 Baccha, ManaV a aperiebantur ternril CUi S i * ^ ei . 1 *' Movem sacra dicebantur quum sollemnibus diebus apenebantur templa, et instrumenta sacra, cistae, vasa, etc., ipsuni deniaue simu- v C H Teaa pi ^% bantur . ; ad( ? e annotantur in Iloratii odam XYI1I libri I , seqq. — 40 Orgia trieterica , TpiETrpixcJc (a Tpetc et hoc) Bacchi fe^ta tertin I lom >» <&* «M)aTI,ebnni, Sa.a iScn. ta CHF* veinS?. 116 T lcbis y? mo - Audlio Baccho, vel ciamore sollemni 10 11 AC- n 2 l'ibri I P /i h "T 1 ? 18 ’ qua ™. audire se credebat Baccha. Nocturnus, vide Vt , ■ - V’ 1 * $ nx foedus amici tiarum. .5.-42 Vide Gears ill 2<;a n «•> OvHtolrtMf e 0™““^. C ! asse imelligendum. - <3 Num' pct’erelur u te? l,ac «ruc?uT“de b VlfTnof e 9 !" VC '“° fohibmte v em ti f - « De I re eum consi- l lium suum ape- rientem excep- tura sit quain potest mollissi- me , non prae- fracte et irate. • 36 Motus et (315-345) .ENEIDOS LIBER IV. Quando aliud mihi jam miser* nihil ipsa reliqui 45 , Per connubia nostra , per inceptos hymenseos 48 , Si bene quid de te merui , fuit aut tibi quidquam Dulce meum 47 , miserere donms labcntis, et istam, Oro , si quis adhuc precibus locus , exue mentem. Te propter Libyc* gentes Nomadumque tyranni Odere 48 , infensi Tyrii ; te propter cundem Exstinctus pudor, et , qua sola sidera adibam 49 , Faina prior. Cui me moribundam deseris, hospes ? Hoc solum nomen quoniam de conjuge restat 50 . Quid moror ? an mea Pygmalion dum moenia frater Destruat , aut captam ducat Gaetulus larbas ? Saltern si qua mihi de te suscepta fuisset Ante fugam soboles , si quis mihi parvulus auld Luderet ./Eneas , qui te tamen ore referret , Non equidem omnino capta ac deserta viderer ! » Dixerat. Ille Jovis monitis immota tenebat Lumina , et obnixus curam sub corde premebat. , Tande pauca refert : « Ego 51 te , quae plurima fando ^^icitur "poeta Enumerare vales , nunquam , regina , negabo ingenti affectu Promeritam ; nec me meminisse pigebit Elissae , Suntiasse^quum Dum memor ipse mei , dum spiritus hos regit artus. privatim ’paucis Pro re 52 pauca loquar. Neq? ego hanc abscondere furto ^* S e t n 5Jugusto~ Speravi , ne finge 53 , fugam ; nec conjugis unquam Q U id Praetendi taedas , aut haec in fcedera veni. Me si fata meis paterentur ducere vitam Auspiciis 54 et sponte mea componere curas, Urbem Trojanam primum dulcesque meorum Relliquias 55 colerem , Priami tecta alta manerent Et recidiva 56 manu posuissem Pergama victis. Sed nunc Italiam magnam Gryneus 57 Apollo , 4 5 Totam me- met tradendo in tuam potesta- tem. — 46 Peti* lum a Catullo , LXI V, 141 , cu- jus alia quoque nonnulla Virgi- lius ascivit ex admirabili illo episodio de A- riadne a Theseo derelicta , quod Ills est conferen- dum . v. 52-206. — 4? A me pro- fectum. — 4 8 0- dere me; infensi mihi sunt. — 49 Fama pudicitiae, qua magna et clara habebar ; idem quod in Eel. V, 43, hinc usque ad sidera not us , de Da- moror ? aut in liac terra, aut in vita. » 5. Alterum , quid moror mori? in- dicalum praece- denti moribun- \ dam. Gaetulus I (v. 40, n. 23) a- | pud poetas di- ! citur generalius J pro : Afer. lar- bas erat Maxi- tanus. — 51 Strue : Ego nunquam negabo te esse promeritam , prjorem contulisse in me merita sive beneficia, quae etc. Elissae , vide not. 21 adv.36. — 52 Pro re- rum statu et conditione, quae pauca verba poscit, quum tua merita longam posce- rent orationem. — 53 Ne finge animo tale quid. Praetendi , prae me tuli, propo- situm mihi esse significavi conjugium taedis nuptialibus ex ritu contractum. Haec, matrimonii : non talem inii conjunctionem. — 54 Meo quasi ductu (v. 102, n. 55), , mea voluntate. Quod Seneca tragicus dixit, Fata si lieeat mihi Fingere arbitno meo. Componere curas, res curandas, negotia quibus operam damus , ordinare. — 55 lncolerem reliquias aedium , in quibus cari mei et cives habitarunt, atque jam instaurassem nova Pergama , arcem cum templis. (Non audiendos puto qui j reliquias meorum de cineribus et sepulchris mortuorum intelligunt, ut colerem ! notionem habeat duplicem.) Priami tecta alta manerent , scilicet restituta a me, etiamnum conspicerentur. Quae ut ita somniari possit ./Eneas in dulcem memo- riam abreptus, gravis tamen est nec praetereunda crisis Peerlkampiana p. 256 : ; « Optare poterat ut palatium Priami non esset vastatum ; efficere non poterat. Si reliquias Trojae incolere vellet, debebat et urbem et palatium restituere; sed hoc nemo ita expressit : palatium maneret. » — 56 * Renascentia ; tractum ab ar- ■> i boribus quae taleis sectis repullulant. » Serv . — 57 Vide not. 69 Eclogae VI ; deLy- ! ciis sortibus sive Patarensi oraculo Apollinis supra 143, n. ’>2. Recte Servius oh- ; j 212 P. VIKG1L1I MAUONIS (346-380) servat, Jineam italiam Lyciae jussebe capessere sortes : neque Clazome- . . . . . nis neque Pata- Hie amor, haec patna est. Si te Carthagmis arces , racm^sed Deb" phoen4Ssam * Libycaeque aspectus detinet urbis , FortasseAsianas Quae 58 tandem Ausonia Teucros considere terra sedesdei memo- Invidia est ? Et nos fas extera quaerere regna. noViores etapwi P atl ‘i s Anchisae , quoties humentibus umbris earn plus auc- Nox operit terras , quoties astra ignea surgunt , toritatis tahuu- Admonet in somnis et turbida 59 terret imago ; invidia est pro Me puer Ascanius , capitisque injuria cari , utG,rxc\tlcviiti Quem regno Hesperiae fraudo et fatalibus 60 arvis. ■zic, 960 vo?..; — Nunc etiain interpres divum , Jove missus ab ipso , soliicita^S 1 !®’ (Nestor utrumqj 61 caput) celeres mandata per auras gritudinepiena, Detulit : ipse deum manifesto in lumine vidi quod monita e- intrantem muros , vocemque his auribus hausi. Me ^repete od- Desine meque tuis incendere 62 teque querelis : monet. Capitis, Italiam non sponte sequor. » Fatoefdatis.de- Talia dicentem jamdudum aversa 63 tuetur, bitis. — 6i U- Hue illuc volvens oculos, totumque pererrat meunTeVtuurn* Lmninibus tacitis 64 , et sic accensa profatur : aut meum et As- « Nee tibi diva parens , generis nee Dardanus auctor, ^Exa Hare” S* Perfide > sed dur4S genuit te cautibus horrens 65 utrumque j”un- Caucasus , Hyrcanaeque admorunt ubera tigres. [vo ? xit Saiiustius : jy am q U id dissimulo 66 ? aut quae me ad majora reser- cxagiuire^ dein Num fletu ingemuit nostro ? num lumina flexit ? incendere* (Cat. NQ lacrimas victus dedit ? aut miseratus amante est ? peto 8 ^J-^Non Q use 67 quibus anteferam ? Jam jam nee maxima Juno , ampiius adver- j Nee Saturnius 68 haec oculis pater aspicit aequis. obli°ufs*et tor- Nusquam tuta fides. Ejectum litore, egentem vis. — 64 Hoc Exeepi , et regni demens in parte locavi; rum^^st ira ah Am4ssam classem 69 , socios a morte reduxi. quem eS iustrare Heu , furiis incensa feror ! Nunc augur Apollo f totum oculis an- Nunc Lycise sortes , nunc et Jove missus ab ipso rampant?'— a efi Interpres divum fert horrida jussa per auras. Arduus saxis. Scilicet is Superis labor est , ea cura quietos 70 fioin^ch^viTi? Sollicitat ! Neque te teneo , neque dicta refello : n. 39 seqq. Ilyr- ’ cania est regio Caucaso vicina, inter Caspium mare, Parthiam atqueOxum flu- vium. — 66 Quid loquar dissimulanter ? id est, cur nunc reprimam iram meam? Quse ad majora, ad quas injurias majores jam illatis mihi ab iEnea? — 6 ? Quse , initio periodi, pro : haec. Quibus rebus (tanquam durioribus) has anteponam ( tanquam leniores ) ? quae majora ab isto possint addi , quibus postponam , quibus minora judicem quae ex eo sum passa? Has igitur injurias jEneae sjgnificat esse omnium gravissimas. — 68 « Saturnium modo appellat , quia ALnean a Cartha- gine praecipit abscedere. » Serv. , quem vide supra ad I, n. 19, p. 132. Nus- ! quam tula, nunc jam neque in homine, neque in ipsis diis tuto ponitur fides. Ejectum in litore. — 69 Supple : servavi ; nam sequens socios Didoni verbum multo gravius suggerit. Amissam, quae sine mea ope erat amissa. — 70 Sic Juno apud Horatium ( Od. Ill, 3) : Romulum ego adscribi quietis ordinibus patiar deorum. Quo dogmate de quiete status perfecti Numinum abutebatur Epicurus. Teneo, retineo. ( 381 - 417 ) ENEIDOS LIBEtt i V. I , sequere Italiam ventis, pete regna per undas Spero equidem mediis , si quid pia Numina possunt , | Supplicia hausurum 72 scopulis , et nomine Dido I Ssepe vocaturum. Sequar atris ignibus 73 absens; Et quum frigida mors anima seduxerit artus , Omnibus umbra 74 locis adero. Dabis, improbe, poenas. Audiam , et haec Manes yeniet mihi fama sub imos. » His medium dictis sermoncm 75 abrumpit , et auras iEgra fugit , seque ex oculis avertit et aufert , Linquens multa metu 76 cunctantem et multa parantcm Dicere. Suscipiunt famulae , collapsaque membra Marmoreo referunt thalamo 77 , stratisque reponunt. At pius ^Eneas , quanquam lenire dolentem Solando cupit et dictis avertere curas , Multa gemens, magnoque animumlabefactus amore, Jussa tamen divum exsequitur, classcmque revisit. Turn vero Teucri incumbunt 78 , et litore celsas Deducunt toto naves : natat uncta carina ; Frondentesque ferunt remos 73 et robora silvis Infabricata , fugse studio. Migrantes cernas , totaque ex urbe ruentes. Ac velut ingentem formicae farris acervum Quu populant 80 , hiemis memores, tectoqj reponunt; It nigrum campis agmen 81 , prsedamque per herbas Convectant calle angusto ; pars grandia trudunt Obnixse frumenta humeris ; pars agmina cogunt , Castigantque moras 82 : opere omnis semita fervet. Quis tibi turn , Dido , cernenti talia sensus ! Quosve dabas gemitus , quum litora fervere late Prospiceres arce ex summa , totumque videres Misceri ante oculos tantis clamoribus aequor ! Improbe amor, quid non mortalia pectora cogis ? Ire iterum in lacrimas 83 , iterum tentare precando Cogitur, et supplex animos submittere amori , Ne quid inexpertum frustra moritura relinquat 84 . « Anna , vides toto properari litore ? Circiim Undique convenere ; vocat jam carbasus 85 auras , d y m ampufatis> ~ Silvis, e silvis. — 80 Vide ad 1 , 527 , n. 6 1 , ex Servio , qui hie addit : « Et bene rei parvae per meta- phoram sublimitatem dedit, ut non videatur de formicis, sed de exercitu loqui. » — 81 « Hemistichium Ennii de elephantis, quo Accius usus est de Indis. » S. — 82 Moras earum quae morantur; morantes castigant ob moras. Turn nove semita opere fervet : nam proprie dicitur opus fervere , cum studio et fervore quodam animi fieri ; hinc de semita, in qua fervet opus ; et mox litora fervent, id est, stu- diose fit opus in litore. — 83 Quod vulgo est : ad lacrimas descendere. Animos, altos spiritus. — 84 Ne quid inexpertum relinquat, atque ita moritura sit frustra. Nam si moveretur ASneas, sine causa quaereret mortem. — 85 Vide III , 357 , n. 7 4, ubi ob rei conditionem diversam diversa locutio, auras vela vacant. Sequeng versus, de redeuntibus positus Georg. I, 304, n. 93, convenit etiam profecturis. 71 Ventis, un- das : quae sunt infidissima. Pia , pios respicien- tia. — 72 Exhau- surum, perpes- surum in scopu- lis maris inter Africam et Ita- lian! medii. — 73 Nimirum i- gnibus rogi mei (quos et Ilora- tius vocat nigros ignes ) tanquam funesto omine. — 74 Memora- bile hoc Servii : « Umbra, ut oc- cisurae se ante diem suum. Et dicunt physici , biothanatorum , animas non re- cipi in originem suum , nisi si vagantes legiti- mum tempus fa- ti sui comple- verint. » Manes constat etiam de loco dici ubi a- nimae defunctae versantur. — 75 Vide 277 , n. 30. , Auras, lucent; scilicet in thala- mum se recep- tura. — 76 Metu ne dolorem et iram Didonis se i purgando auge- ret. Multa pro : multum , ut p. 100, n. 62. — 77 Dativus : in tha- lamum. — 78 In - cumbunt operi. « Uncta, pice delibuta. » 5. — j 79 Ligna in re- ; mos, frondibus et ramulis non- P. VIRGILII MARONIS 214 418 - 453 ) 86 Sperare a puppibus et laeti nautae imposucre coronas. Quintihano et a Tr . ^ ^ r 6( . , , grammaticis an- Hunc ego si potui tantum sperare 80 dolorem , n S Ul ovverm e ^ P erferre > soror > potero. Miserac hoc tamen unum propnum V , e pro Exsequere , Anna , mihi ; solam nam perfidus ille timere . » Sen- Te colere 87 , arcanos etiam tibi credere sensus ; I4ctiu™ xpiicuit Sola viri molles 88 aditus et terapora noras. Peerik. : « Non 1 , soror, atque hostem 89 supplex affare superbum : re ^hunc^olo- ^ on e £° cum Dana is Trojanam exscindere gentem rem , ergo per- Aulide juravi , classemve ad Pergama misi ; terrenon pote- jyj ec patris Anchisae cinerem Manesve revelli 90 : ro. Si potuissem * pr^evidere, me Cur mea dicta negat duras dennttere m aures? ad eum feren- q uo ru it p Extremu hoc miserae det munus amanti : potuibsem? 3 ' 1 — Exspectet facilemque fugam ventosque ferentes 91 . S7 Colere sole- Non jam conjugium antiquum, quod prodidit, oro, n 3t \ V 'varro re- Nec pulchro ut Latio careat regnumque relinquat ; ferebat AEneam Tempus inane 92 peto , requiem spatiumque furori , ab Anna^tqlie Dum mea me victam doceat fortuna dolere 93 . adeo hanc, non Extremam hanc oro veniam 94 (miserere sororis ! ) ; Didonem, se in Qua mihi quum dederis, cumulata morte remitta. » se. piura de ea- Talibus orabat , talesquc miserrima fletus dem narnrt Ovi- Eertque refertque 95 soror : sed nullis ille movetur ssTseqqf — 88* Fletibus , aut voces ullas tractabilis audit : Vide 293 , n. 35. Fata obstant , placidasque viri deus obstruit aures. hie "pro Ac velut annoso validam quum robore 96 quercum hospite dictum Alpini Boreae nunc hinc nunc flatibus illinc veteres nt qu?bus Eruere inter se certant ; it stridor, et altse liostis dicebatur Consternunt terram , concusso stipite, frondes ; — r< s u)l l Revelli *P sa ^ 18eret sc0 P ll ^ s » et , quantum 97 vertice ad auras proprie dicun- • iEtherias , tantum radice in Tartara tendit : tur sepulclira ; Haud secus assiduis hinc atque hinc vocibus heros ad ipso^cineres Tunditur, et magno persentit pectore curas : erutos. Varrone Mens imiuota manet ; lacrimae volvuntur inanes 98 . j medesrnmukim Tum vero infelix fatis" exterrita Dido Anchisae evertit Mortem orat; taedet coeli convexa tueri. cum^Tbd'uxit 6 ” Q u0 magis inceptum peragat lucemque relinquat 1 , j sedpostea rebus Vidit , thuricremis quum dona imponeret aris , adversis pressus AEneee reddidit. — 91 Vide 111,473, not. 25.-92 Tanquam munus inane, vel,ut Servius, « quasi non magnam rem», quam sine damno ullo concedere potest. Furori, amori insano , ut sensim defervescat etdolori, leniori affectui, det locum. — 93 Quod sic dicitur in Ovidiana epistola Didonis : dum tempore et usu Fortiter ediseo trisliu posse pati. — 94 Veniam, id quod nostro sermone dicimus gratiam. Cumulatam remil- tam, prosaice : cumulate referam. Morte, quum moriar. Ut successionem regni : promittere Annae videatur. Sedmulta offenduntin hisversibus duobus, acri brevi- tate exposita a Peerlkampio p. 265-6, qui notat obelo. — 95 Fert et iterum fert a Didone. — 96Trunco. Alpini , ab Alpibus spirantes. — 97 Iterata haec ex Georg. II, declinari non poterant. - msr, Lucretiana vox . 1 Supple : eo impellitur, quod vidit etc. . (454-483) .ENEIDOS LIJ3EK IV. Horrendum dictu 2 )latices nigrescere sacros, Fusaque in obscoenum se vertere vina cruorem. Hoc visum nulli , non ipsi effata sorori. .Prseterea fuit in tectis de marmore teraplum 3 Conjugis antiqui , rniro quod honore colebat , Velleribus niveis et festa fronde revinctum : Hint: exaudiri voces ct verba vocantis Visa viri , nox quum terras obscura teneret; Solaque 4 culminibus ferali carmine bubo Ssepe queri et longas in flctuin ducere voces. Multaque prseterea vatum prsedicta piorum 5 Terribili monitu horrificant. Agit ipse furentem In somnis ferus 6 .-Eneas ; semperque relinqui Sola sibi , semper longam incomitata videtur Ire viam , et Tyrios deserta quserere terra. ^ ^ FiCluI1 , Eumenidum 7 veluti demens videt agmina Pentlieus , genusT* reiicta 215 'I'Dictu: quan- to magis visu , id quod Didoni contigit. » Serf. Obscoenum, fce- dum , mali omi- nis ; v. Georg. I, 470 , n. 20. — 3 Sacellum Mani- bus Sychaei di- Citum. Velleri- bus , vittis la- neis. « Templa velamentis reli- i giosa monstran- i tur. » S. — 4 | « Sola bubo est contra genus ; verum Virgilius nnitavit , refe- rens ad avem. Nam plerumque Et solem geminum et duplices se ostendere Tliebas ; Aut Agamemnonius scenis agitatus 8 Orestes Armatam facibus matrem et serpentibus atris Quum fugit, ultricesque sedent in limine 9 Dirse. Ergo ubi concepit furias evicta 10 dolore Decrevitque mori , tempus secum ipsa modumque Exigit 11 , et moestam dictis aggressa sororem, Consilium vultu tegit , ac spem fronte serenat 12 : « Inveni, germana, yiam (gratare sorori) Quse mihi reddat eum , vel eo 13 me solvat amantcm. Oceani finem juxta solemque cadentem Ultimus iEthiopum 14 locus est , ubi maximus Atlas Axem humero torquet 15 stellis ardentibus aptum : Hinc mihi Massylse gentis monstrata 16 sacerdos , specialitate , ab generali sumi- mus ; ut si dicas bona turdus, ad : avem referen- do. » Serv. — 5 : « Religiosorum, 1 castorum. Legi- ! turet prior um.* S. Horrificant earn, ei liorro- rem incutiunt. i — 6 « Ferus : talem enim il- ium imaginaba- tur. » S. — 7 Ilis • somniis terre- tur et exagita- tur non minore ! violentia quam | in scena Pen- tlieus et Orestes a Furiis persequentibus. In Euripidis trageedia Bacchis , ab Attio latine versa, Baccharum chorus Furias , Atjcffr^ xuva q , sibi advocat v. 97 7 seqq., Pentlieus au- tem « conspicere sibi videtur duos soles et duplices Tliebas » v. 918 seq. — 8 « Fre- quenter in scena actus , quia multae sunt de eo tragoediae. » S. Quam mentionem negant esse alienam a dignitate epici carminis, quod fiat in comparatione , ubi multa saepe ex quotidiana vita petantur; ac praesentia videt, fugit , sedent po- sluiare ut de scena cogitetur, non de ipsa re olim gesta ; denique theatra novae urbis memorari ab ipso poeta, I, 427-9. Contra stant alii , eloquenter Peerlkam- pius p. 268-71, Marklandi emendationem probantes , Poems agitatus, Houa.Tq, Furiis, Diris. — 9 « A Pacuvio Orestes inducitur propter vitandas Furias, Pyladis admonitu, ingressusin Apollinis templum ; unde quum vellet exire, invadebatur a Furiis ; hinc ergo est, sedent in limine Dirzs. » Sere. — 10 Prortus, penitus vi- cta. — 1 1 Exigit, « ad certum redigit, ut solent pondera et vires ad exactum re- ! digi ; ergo definit. » S. — 12 Serenam sive lactam spem ostendit fronte (serena). Ilinc Silius : tristia fronte serenat. — 13 Reddat eum, vel eo me sol fat : raris- ; sima haec in carminibus altioris spiritus, hoc loco eximie posita esse et ex arte , ' facile sentitur. — 14 Qui habitare credebantur in vicinitate solis et orientali et i occidentali. — 15 Axem (id est coelum , setlieris axem II, 512) torquentem se ; (v. 269, n. 28) et vertentem sustinet humeri?. Stellis aptum, cui aptatae, affixae , suntstellae, stellis instructum. Ennius dixerat, Qui coelum ver sat stellis fulgentibus aptum. — 1 6 Monstrata, non quaesita : nam invita ad has artes descendit. Massylse 210 P. VIRGILII MARONIS (484-515) 17 Unde aurea _ - - ilia poma pen- v U3e dabat et sacros servabat in arborc ramos 17 , huc a perHnentes Spar S ens humida mella soporiferumque papaver. narrat Sei vius. H3ec se carminibus promittit solvere 18 mentes Strue \quxet e- Quas velit , ast aliis duras immittere curas ; pulasdabatdra- c . . „ . ’ coni et servabat ® lstere aquam fluvns , et vertere sidera retro 19 ; etc. Papaver a Nocturnosque ciet Manes : mugire videbis 20 effectu 1 sopor i- Sub P c< iibus terram , et descendere montibus ornos. ferum dictum , Testor, cara , deos, et te, germana, tuumque ret draconem ~ Dulce caput , magicas invitam accingier 21 artes. semper vigiiem! Tu secreta pyram tecto 22 interiore sub auras papavera te dbus Erige ’ et arraa viri » thalamo quse fixa reliquit dabantur draco- Impius , exuviasque 23 omnes, lectumque jugalem , in^empi^yEscu- Q u0 perii ’ superimponant : abolere nefandi lapii et in Par- Cuncta viri monumenta juvat , monstratcp sacerdos.” vae a°"bantur er Esec e ^ ata > silet : pallor simul occupat ora. 18 Solvere cuVis | Non tamen Anna novis prsetexere 24 funera sacris siveamore.— 19 Germanam credit, nee tantos mente furores verter^cu'rsum Concipit , aut graviora timet quam 25 morte Sychsei . siderum. Noc- Ergo jussa parat. utTo^/n""?.— At re g ina > pyra penetrali in sedesub auras 20 Videbis non Erecta ingenti taedis atque ilice secta , sensu 86 ” ut vuT Intendlt< I ue locum sertis et fronde coronat gares grammati- Funerea 26 ; super exuvias ensemque relictum ciloquuntur , vi- Effigiemque toro locat, haud ignara futuri. sus pro audilu : . . _r sed terrae motus tarn cernitur o- culis quam au- Stant arse circum ; et crines effusa sacerdos Ter centum tonat 27 ore deos, Erebumque, Chaosq? , Tergeminamque 28 Hecaten , tria virginis ora Dianse. Sparserat etlatices simulatos fontis Averni 29 ; Falcibus et messse ad lunam quseruntur ahenis 30 Pubentes herbse nigri cum lacte veneni ; Quseritur et nascentis equi de fronte revulsus ditur. — 21 Ac- cingi artes, grae- ca syntaxi , ut cingor ensem , se induere , in- struere liis arti- bus. Ceterum antiquitatis he- roicae oblitus , poeta hie loquitur ut Romanus, Romanum etiam nactus interpre- tem. « Bene dixit invitam (inquit Servius), quia, quum multa sacra Romani susci- perent, semper magica damnarunt. Probrosa enim ars habita est, atque ideo Didonem excusat. » — 22 Quod dicebatur impluvium, de quo vide ad II, 512 not. 32, p. 170. Secreta, secreto. — 23 Vide Eel. VIII, n. 78. « Anna abusive de gladio (v. 507, ensem relictum). quem generaliter anna nominavit, ne mentione solius gladii consilium proderetur. » Serv. — 24 Prsetexere, « praevelare, abscon- dere. S., ut 172, n. 83. Novis, insolitis. — 25 « Nec graviora timet posse contin- gere, quam quae in morte Sychaei vel fecit vel passa est Dido. » S. — 26 Ex cu- presso ; vide Servium. — 27* Tonanti , magna voce invocat. Ter centum, per- multos , plurimos , ut VIII, 7 16. Ceterum et ternarius et centenarius numeri sunt solemnes in re sacra ; v. Eel. VIII . n. 65, Georg. Ill , n. 15, p. 93. — 28 Trifor- mem, tricipitem : id quod subjicitur, tria ora Dianse , nam Hecate est Diana in- j fera. Erebus , frater Tartari, filius Chaus. — 29 Inferni, Stvgis; v. Georg. IV, 493, I n. 68. • Simulatos : nam in sacris, quae exhiberi non pot'eranl , simulabantur, et 1 erant pro veris. » S.~ 30 Ahenis ; ferrum enim non admittebat res magica. Lade, succo lactei fere coloris ; nigri, diri , ut serpentes tantum non ubique earminum I dicuntur atri. Herbse cum veneno , idem quod herbae venenatfe, (516-551) ENEIDOS LIBER IV. 2iT 31 Hippoma- ‘ nes dicit , id est | « parvam car- | netn in fronte j pullorum equi- ! norum quam eis mater statim na- tisadimit.»P/m. VIII , 42. Viden. 91 Georg. Hi , 280. Amor , de re amorem con- ciliante , pliil- trum. — 32 Mo- la ( farre cum sale ) in ignem conjecta, et ma- nibus sublatis. — 33 Vinculis calceum sanda- liumve retinen- tibus ; proinde idem est quod : nuda pede uno. Qui habitus cer- nitur in ariagly- pbis exliibenti- bus sacrifican- tes. In veste, in- duta veste, ut in armis, p. I97,n. 82. — 34 « Ordo Et matri praereptus amor 31 . Ipsa mola 32 manibusque piis , altaria juxta , Unum extita pedem vinclis 33 , in veste recinctd , Testatur moritura deos et conscia fati Sidera ; turn , si quod non aequo fcedere 34 amantes Curae numen habet justumque memorque, precatur. Nox erat , et placidum carpebant fessa soporem Corpora per terras; silvaeque et saeva quierant 35 iEquora , quum medio volvuntur sidera lapsu , Quum tacet omnis ager, pecudes pictaeq? 36 volucres, Quaeque lacus late liquidos , quaeque aspera dumis Rura tenent, sonino positae sub nocte silenli. [Lenibant 37 curas, etcorda oblita laborum. ] At non infelix animi Phoenissa 38 , neque unquam Solvitur in somnos , oculisve aut pectore noctem 39 Accipit : ingeminant curae , rursusque resurgens Saevit amor, magnoque irarum fluctuat aestu. Sic adeo insistit 40 , secumque ita corde volutat : « En quid ago ? rursusne procos irrisa 41 priores Experiar, Nomadumque petam connubia supplex , Quos ego sim toties jam dedignata maritos? lliacas igitur classes atque ultima 42 Teucrum Jussa sequar ? quiane auxilio juvat ante levatos, Et bene apud mcmores veteris stat gratia facti ? Quis me aute, fac 43 velle, sinet, ratibusve superbis bet amantes non Invisam accipiet ? Nescis heu , perdita , necdum fs!)°idest fquo- Laomedontese sentis perjuria gentis 44 ? rum amori non Quid turn ? sola fuga nautas comitabor ovantes ? An Tyriis omnique manu stipata meorum Inferar 45 , ct , quos Sidonia vix urbe revelli , Rursus agam pelago , et ventis dare vela jubebo ? Quin morere , ut merita es , ferroque averte dolorem Tu lacrimis evicta meis , tu prima 46 furentem His , germana , malis oneras , atque objicis hosti. Non licuit thalami expertem sine crimine vitam Degere , more ferae 47 , tales nec tangere curas ! 1 dio lapsu, cursu per medium ccelum. — 36 Vai'iae colore. -- 37 Versum liuic loco minime aptum ignorant codices optimi et Servius. — 38 Supple : quiescit, ex antecedentibus. Animi , vide p. 127 , n. 66. — 39 Quietem quam nox alferre solet omnibus. — 40 In- sistit menle , cogitationibus indulget.— 41 Irrisa ab A5nea. Nomadum, Numida- rum. Quos sim, quum eos ego sim etc. —42 Jussa ultima, deterrima, qualia servis dantur. An ideo quod jurat eos, gaudio afficit, auxilio meo esse levatos, subleva- tos? Bene stat , constans est, permanet. — 43 Suppone me hoc velle. — 44 Vide Georg. I. 501, n. 4 2. Quid turn eveniet vel evenire potest?— 45 Ferar in eos, ag- grediar, invadam. Et eos quos paullo ante lioc tempus Tyro a Sidonibus condita excitavi ut me sequerentur, rursus cogam navigare ? — 46 Tu es horum malorum prima causa et auctor. Suaserat sane sorori v. 30 seqq. — 47 More ferx , quae in lustro se condens abstinet ab jucunda societate vitae. Sic intellexit Quintilianus, quod curae ha- ! respondet is qui I amatur. « Non- nulli putant Ne- | mesin significa- ri. Jus turn per- tinet ad judican- dum, memor si- mul ad vindi- ! candum. » S. — i 35 Qui ever ant , i nam quiescere \ proprie est in- ; choativum : da- re se quieti. Me- ! 218 P. VIRGIL1I MARONIS (552-586) \*Est P emplasis ! 5 on servata fides cineri promissa Sychaeo 48 ! » etiam inter ligu- ras , quum ex a- i liquo dicto la- tens aliquid e- Tantos ilia suo rumpebat pectore questus. yEneas celsa in puppi , jam certus eundi , _ x Carpebat somnos , rebus jam rite paratis. ruitur , ut apud Huic se forma dei vultu redeuntis eodem 49 obtu } itin somnis , rursusque ita visa monere est, quanquam enim Omnia Mercurio similis , vocemque coloremque queritur Dido , AT * j ^ EA - tamen hue e- w J^ate dea , potes hoc sub casu 50 ducere somnos? fecTus’ 1 ursine Nec ’ quse te circums tent deinde pericula , cernis ? thaiamis vitam Den iens ! nec Zephyros audis spirare secundos ? non hominum Ilia dolos dirumque nefas in pectore versat , rum? » S Et f Sca- ^erta m °ri , varioque irarum fluctuat aestu. liger : . Quan- Non fugis hinc prseceps , dum prsecipitare potestas ? poerdtebat Dido- Jam mare turbati trabibus 51 saevasque videbis nem , tamen ali- Collucere faces , jam fervere litora flammis, texit 'excusario- Si . te his atti S erit terris Aurora morantem nem cum accu- Eia age, rumpe moras ! Yarium et mutabile semper satione. » Tales Femina. » Sic fatus, nocti se immiscuit atrae. curas • curas a*~ ^ __ , , moris, amorem. rum vero -Eneas , subitis externtus umbris 52 , — 4 « Cineri Sr- Corripit e somno corpus , sociosque fatigat : e£, mJulium ; « Praecipites 53 vigilate, viri , et considite transtris ; Solvite vela citi : deus aethere missus ab alto Festinare fugam tortosque incidere funes 54 Ecce iterum stimulat. Sequimur te , sancte deorum , Quisquis es , imperioque iterum paremus ovantes. Adsis o, placidusque juves , et sidera coelo Dextra 55 feras. » Dixit, vaginaque eripit ensem Fulmineum 56 , strictoque ferit retinacula ferro. Idem omnes simul ardor habet , rapiuntep 57 ruuntep ; Litora deseruere : latet sub classibus aequor ; Adnixi torquent spumas 58 et caerula verrunt. , , [ Et jam prima novo spargebat lumine terras turbatur mare i Tithoni 59 croceum linquens Aurora cubile. ] 3T ’InteiligM | e speculis ut primum albescere lucem naves Tyriorum — ~ -••• quos Dido mittet incensum classem jEneae. De fervere (tertiae conjugation^) vide pag. 68. n. 7.-52 Umbris, caligine subito oborta sive potius redeunte, postquam deus discessit. Fatigat , acriter exhortatur , incitat. — 53 Studium et ardorem ex- primunt etiam verba trajecta. Sedatus dixisset: Vigilate et prfecipites (festinate) considite in transtris. — 54 Retinacula. « Et hoc festinantis est, non solvere sed j incidere. Sancte deorum , secundum Ennium : Juno , sancta clearum. » S. Quod I est Homericum oVa Setfwv. — 55 Propitia, prospera : nam antiqui sidera revere ' ventos et navigalionem credebant. — 56 Fulgentem ut fulmen. — 57 Rapiunt, arri- j piunt, remos puta , funes, cetera armamenta. — 58 • Dum remits agitur fluctus : torquetur et spumat. • S. Cxrula verrunt, vide III , 208, n. 5. — 59 Vide Georg I 447, n. 99. Pulchros versus et suo loco positos infra libro IX , 4 59 - 60 , hie non ad- mittit narratio concitatior : quod ipse poeta monstrat versu sequenti rem eandem dicens breviter. Seclusimus igitur cum Peerlkampio, qui insititios esse sensit pri- mus et docuit. v sidus , Romula tellus,e t. similia multa , secundae decl. nominibus propriis in ad- jectiva conver- ts. — 49 Eodem quo supra v. 238 seqq. — 50 Post- quam res ita ce- ciderunt , eve- nerunt. Deinde, ex illo casu. — 51 Trabibus, ut HI , 191 , pro : navibus; quibus (587 -6 IS) .ENEIDOS LIB Ell IV. 219 Vidit et sequatis 60 classem procedere velis, Litoraque 61 et yacuos sensit sine remige portus, Terque quaterque manu pectus percussa decorum , Fla vent esque abscissa comas : « Proh Juppiter ! ibit Hie , ait, et nostris illuserit advena regnis 62 ? Non arma expedient , totaque ex urbe sequentur, Deripientque rates alii navalibus ? Ite , Ferte citi flammas , date tela , impellite remos ! — Quid loquor ? aut ubi sum ? Quae men tern insania mu- Infelix Dido ! nunc te facta impia 63 tangunt? [tat? Turn decuit quum sceptra dabas. — En dextra fidesq?, Quern 64 secum patrios aiunt portare Penates, Quern subiisse humeris confectum aetate parentem ! — Non potui abreptum 65 divellere corpus et undis Spargere ? non socios , non ipsum absumere ferro Ascanium , patriisque epulandum ponere mensis ? — Verum anceps pugnse fuerat 66 fortuna. — Fuisset; Quern metui moritura? Faces in castra 67 tulissem, Implessemque foros flammis , natumque patremque Cum genere extinxe 68 , memet super ipsa dedisse. — Sol , qui terrarum flammis opera omnia lustras , Tuque harum interpres curarum 69 et conscia Juno, Nocturnisque Hecate triviis ululata 70 per urbes, Et Dirae ultrices 71 , et di morientis Elissae, Accipite 72 haec, meritumque malis advertite numen, Et nostras audite preces. Si tangere portus Infandum caput ac terris adnare necesse est 73 , Et sic fata Jovis poscunt , hie terminus haeret 74 ; At bello audacis populi vexatus et armis , I Finibus extorris , complexu avulsus luli 75 , Auxilium imploret , videatque indigna suorum Funera ; nec , quum se sub leges pads iniquae 76 _ uua, naves, to- \ ros, tabulata navium. — 68 Exstinxissem. Dedissem, conjecissem , videlicet in flammas ; ut Georg. IV, 528, n. 80. — 69 « Curarum conjugalium interpres, hoc est 1 media et conciliatrix . Sic Cicero ( Verrin . I, (2) : Quique interpretes corrum- pendi judicii solent esse. Sane ipse exposuit dicendo conscia: veteres enim in- terprelem conscium et auctorem dicebant. » S • Solis mentio fit in diris, ut omnia inspectantis et testis injuriarum. — "30 Hecate cum ululatu sive ululando (vide 168, n. 81) invocata noctu in triviis urbium, ubi sacra magica fiebant. — 71 Vide 479, n. 9. Dii morientis Didonis vocantur quicumque miseram mortem ejus curant et ulturi sunt. — 7 2 « Audite haec. Meritum, quod mali merentur. » S. Vertite nu- men et potentiam vestram in improbos qui vindictam ex vobis meruerunt , id est in /Eneam et qui ejus sunt similes. Sic in talibus non raro capiendus est pluralis. [ Sed alii malis pro neutro habent : respicite et ulciscimini mala mea, quae me- rentur ultionem, immeritae mihi illata. — 73 Necesse est per fata, fatale est. — ! 74 Si hie terminus errorum lEneae, nimirum in Italiam adventus, hseret , cerlus I fixusque est, manet ut est fato constitutus. At, vulgo : saltern. — 75 Quae eve- niunt libro VIII , ubi lEneas auxilii petendi causa ad Evandrum proficiscitur, re- licto in castris Ascanio, quern interea oppugnat Turnus cum magna Trojanorum strage. — 76 Quae ponuntur a Junone XII, 819-828, ubi vide. Atque /Eneas ter- i 60 Vela sequata sunt in quae sp i- I rant aurse as- quatx , ut po- eta loquitur V , 844 : venti ne- que dextrorsum i neque sinistror- sum declinan- tes, sed recta re- gione spirantes , secundi, quibus et Vela sequan- tur, dum obli- quantur ventis iniquis. — 61 Li - tora vacua, ex sequenti. Sensit capiendum de elfectu mcestae solitudinis post laetam ante fre- quentiam , ani- moque reginae bine alfecto. — 62 Milii regnum tenenti, reginap. — 63 Perlidia /Eneae. Turn de- cuit te tangi , moveri et ani- mum advertere rebus , quando eum in societa- tem regni voca- bas. — 64 Fides ejus quern etc. — 65 Vi abdu- ctum et sociis suis ereptum.— 66 Quod vulgo dicitur : futura fuisset. Sed ex subjecto Fuisset manifestum fit quid intersit. — 67 Castra nau- 220 P. VIRGILII MARONIS (619-618) tio post hoc foe- dus anno (v. I , 265 ) periit in Numicio flumi- ne et corpus e- jus non inven- tum. Plura Ser- vius. — 77 * An- te fati necessita- tem. Et bene , id quod passura est optat .Eneae, ut ipse ( 697 ) , Sed mi sera an- te diem etc. » S. 78 Agitate, fatigate , ut pag. i 26, n. 47. — 79 Vividius quam ex oriatur. Sic al loquitur ali— quern non no- tum vel non cer- ium ; ut est a- pud Terentium, Exile hue ali- quis; etAperite aliquis ostium. Apparet Hanni- balem ostendi. Nostris ex os- si bus, ex cinere meo, qui ultio- nein poscit mor- tis tarn indignae. — SOSuppetent, paratae erunt.— 81 Et maritima Tradiderit , regno aut optata luce fruatur ; Sed cadat ante diem 77 mediaque inhumatus arena. Haec precor ; hanc voce extrema cum sanguine fundo. Turn yos , o Tyrii , stirpem et genus omne futurum Exercete 78 odiis , cinerique haec mittite nostro Munera : nullus amor populis nec feedera sunto. Exoriare 79 aliquis nostris ex ossibus ultor, Qui face Dardanios ferroque sequare colonos , Nunc, olim, quocumque dabunt se 80 tempore vires. Litora litoribus contraria , fluctibus undas Imprecor, arma armis 81 ; pugnent ipsicp nepotesq?. » Haec ait, et partes animum versabat in omnes , Invisam quaerens quamprimum abrumpere lucem. Turn breviter Barcen nutricem affata Sychaei (Namque suam 82 patria antiqua cinis aterhabebat) : « Annam cara mihi nutrix hue siste sororem ; Die corpus properet fluviali 83 spargere lympha , Et pecudes secum et monstrata 84 piacula ducat: Sic veniat : tuque ipsa pia tege tempora vitta. Sacra Jovi Stygio 85 , quae rite incepta paravi , Perficere est animus , finemque imponere curis. [Dardaniique rogum capitis 80 permittere flammae. ]>' Sic ait. Ilia gradum studio 87 celerabat anilem. At trepida et cceptis immanibus effera Dido, Sanguineam volvens aciem , maculisque trementes Interfusa genas , et pallida morte futurft , et terrestriabei- j Interiora domus irrumpit limina 88 , et altos la continua im- c 0 nscendit furibunda rogos, ensemque recludit precatur. Nimia | , . .. ao diligentia Ser- | Dardanium , non hos quaesitum 89 raunus in usus. vius in his sin- ; postquam Iliacas vestes notumque cubile gula verba pre- 1 _ mit : « Litora etc., quia in feedere cautum fuit ut neque Romani ad litora Carthaginienshun accederent, neque Carthaginienses ad litora Romanorum. Fluct. etc., quia simi- liter cautum , ut Corsica esset media inter Romanos et Carthaginienses. » Ipsi, Eneas cum sociis; nepotes, omnis posteritas ejus. Quae postrema verba referenda sunt ad perpetua bella Romanorum. Nec sine arte que in fine elidendum vocem ira velut suffocatam exliibet. — 82 Suam ipsius nutricem. Notum ex poetis, aevo heroico nutrices in familiaritate alumnorum permansisse. Cinis earn habebat idem quod in cinerem redacta erat, tota erat cinis. Mox mihi jungendum cum siste. — 83 Vide II, 7 19, n. 17. — 84 Monstrata a sacerdote, supra v. 495 seqq. — 85 Plutoni, quiapud Homerum Ztu? xon;ax0ovio<;. Incepta, supra v. 504 seqq. — 86 « In quo rogo erat Eneae imago (v. supra 508). Et bene suum rogum illius dicit, ne suspicionem faciat. » Serv. Sed recte Peerlkampius : « Versus obscurus et Virgilio indignus. » Nemo non sentit ambigua voce curis egregie finiri oralio- nem Didonis. — 87 Studiose. — 88 Ubi rogus exstructus, penetrali in sede v. 504, vel teclo interiore v. 494. — 89 Quxsitum proprie potest intelligi : quod non quaesiverat et acceperat ab Enea in hos usus. Nam quum supra Eneae ensis | stellatus iaspide fulva, et laena purpurea , sint munera qux DidoFecerat (v. 263), videtur amans mulier ab eo quaesivisse ut dvxioiapov ensem pugnis nobilem. Ovi- dius quoque ( Heroid . VII, 184 seqq.) et alii veteres ab TEnea datum memorant : quibus non obstat v. 495 : arma viri , thalamo qux Jixa reliquit , ubi Dido munus aut dissimulat aut obliviscitur. (619-690) /ENEIDOS LIBER IV. 22 1 . Conspexit , paulum lacrimis et mente 90 morata , lncubuitque toro , dixitque novissima verba : « Dulces exuviae , dum fata deusque sinebat , Accipite hanc animam , meque his exsolvite curis. Vixi , et quern dederat cursum fortuna peregi ; Et nunc magna mei sub terras ibit imago 91 . Urbem praeclaram statui ; mea moenia vidi ; Ulta virum, pcenas inimico a fratre recepi 92 ; Felix , heu ! nimium felix si litora tantum Nunquam Dardaniac tetigissent nostra carinae ! » Dixit , et os impressa toro : « Moriemur inultae ! Sed moriamur, ait. Sic, sic 93 juvat ire sub umbras. Hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto Dardanus 94 , et nostrae secum ferat omina mortis. » Dixerat ; atque illam media inter talia ferro Collapsam aspiciunt comites 95 , ensemque cruore Spumantem , sparsasque manus. It clamor ad alta Atria ; concussam bacchatur fama per urbem. Lamentis gemituque et femineo 96 ululatu Tecta fremunt ; resonat magnis plangoribus aether : Non aliter quam si immissis ruat hostibus omnis Carthago, aut antiqua Tyros , flammaeque furentes Culmina 97 perque hominum volvantur perque deoru. Audiit exanimis , trepidoque exterrita cursu , Unguibus ora soror foedans et pectora pugnis , Per medios ruit, ac morientem nomine clamat : « Hoc illud , germana , fuit 98 ! me fraude petebas ! Hoc rogus iste mihi , hoc ignes araeque parabant ! Quid primum deserta querar ? comitemne sororem Sprevisti moriens ? Eadem me ad fata vocasses" ; Idem ambas ferro dolor atque eadem hora tulisset. His etiam struxi 1 manibus, patriosque vocavi Voce deos : sic te ut posita crudelis abessem ? Extinxti te meque , soror, populumque , patresque Sidonios 2 , urbemque tuam. Date, vulnera lymphis Abluam , et . extremus si quis super 3 halitus errat , Ore legam. » Sic fata , gradus evaserat altos , Semianimemque sinu germanam amplexa fovebat Cum gemitu , atque atros siccabat veste cruores. Ilia , graves oculos conata attollere , rursus Deficit; infixum stridit 4 sub pectore vulnus. Ter sese attollens cubitoque innixa levavit ; quentibus vul- garis oratio esset : Date lymphas (aquam) quibus abluam vulnera. — 3 Vide ad III, 489, n. 32. Propinqui extremum morientis halitum ore excipere solebant apud Romanos; sic patres filiorum ap. Cic. Verrin. V, c. 45, § 118. — 4 Stridit sanguine erumpente. « Sub pectore : per transitum dicit vulneris locum. » S- 90 Cogitatione pristini amoris ac consuetudi- nis. — 91 Ei8w- Xov in Homebo : umbra. Magna « cogitatione eo- l'ltm qui me fa- ctis cognovere » (5.), quae facta jam paucis tan- git. — 92 Vide I, 360 seqq. Rece- pi , debitas ce- pi. — 93 Aden, tantopere juvat. — 94 Dardanius. Vovet ut ./Ene- as cernat’ ignem rogi ipsius. — 9r> Famulae, quae tandem irrupe- runt in implu- i vium. Bene Ser- vius :«Non indu- cit occidentem se, sed ostendit occisam , a tra- gicorurn poeta- rum exemplo. » — 96 Vocalium concursus arte quae situs. — 97 Et per culmina ( tecta , domos ) liominum et per (culmina) deo- rum, templa. — 98 i/oc igiturre- vera fuit illud quod simulate apparabas ! Me , quae tantum te amo , tarn fidam tibi , fraude ag- grediebaris ! — i 99 Debebas me 1 vocare ; vel , u- tinam vocasses ! Tulisset , abstu- lisset.— 1 Struxi rogum. Vocare voce, haud ra- rum in poetis latinis , est clara vel magna voce vocare. Sic po- sita , moriua; ut babes II, 644. — 2 Seriatum Car- thaginis. In se- 222 VI R GIL 1 1 /ENEIDOS LIB, IV. ( 691-705 5 lit Ennius : Semianimesque micant oculi , lucemque requi- runt. — 6 Sicut victim* deo so- lebant consecra- ri pilis in fronte abscissis et in ignem conjectis (ut fit VI, 21 5-6), ita moriens ho- mo diis inferis tanquam victi- ma consecrari putabatur crine abscisso , et ca- put ejus Oreo damnari , irre- vocabiliter de- stinari. Ilinc di- xit Horatius in carmine de Ar- Ter revoluta toro est , oculisque errantibus alto Qusesivit coelo lucem 5 , ingemuitque repertA. Turn Juno omnipotens, longum miserata dolorera Difficilesque obitus, I rim demisit Olympo, Quae luctantem animam nexosque resolveret artus. Nam quia nec fa to, merita nec morte peribat, Sed misera ante diem , subitoque accensa furore , Nondum illi flavum Proserpina vertice crinem Abstulerat 6 , Stygioque caput damnaverat Oreo. Ergo Iris croceis per ccelum roscida 7 pennis , Mille trahens varios adverso sole colores , Devolat, et supra caput adstitit : « Hunc ego Diti 8 Sacrum jussa fero , teque isto corpore solvo. » Sic ait , et dextra crinem secat : omnis et una Dilapsus calor, atque in ventos vita 9 recessit. \° d ' 28, 2< V : Nullum sxva caput Proserpina fugit} et Statius ( Silv . II t , 4 Jam complex a manu crinem tenet infera Juno, de morituro. Vide pr*- ser hm Eunpidem, Alcest. 73 seqq. - 7 Roscida, . quia iris cum nubibus fit plu- 'ravit animam. r0re n ° U Carent> * * “ 8 PJuloni - ~ 9 In prosa oratione : exspi- LIBER V. Interea medium 1 ./Eneas jam classe tenebat Certus iter, fluctusque atros Aquilone 2 secabat, Moenia respiciens, quae jam infelicis Elissae Collucent flammis. Quae tantum accenderit ignem Causa latet ; duri 3 magno sed amore dolores Polluto , notumque 4 f urens quid femina possit , Triste per augurium Teucrorum pectora dueunt. Ut 5 pelagus tenuere rates , nec jam amplius ulla Occurrit tellus ; maria undique et undique coelum : Olli caeruleus supra caput adstitit imber, Nocte hiememqj ferens , et inhorruit unda tenebris. Ipse gubernator puppi Palinurus ab alta 6 : « Heu ! quianam tanti cinxerunt aethera nimbi ? Quidve, pater Neptune , paras ? » Sic deinde locutus 7 Colligere arma jubet , validisque incumbere remis , cundus est, Aquilo adversus.* 5’erf'. Nimirum Aquilo dicitur etiam de quovis vento veliementiore (conf. IV, 310), quemadmodum alia quoque ventorum nonnina a poetis promiscue usurpantur ; adde dicta not. 8! ad I, 57 5. — 3 Strue : sed duri dolores qui nasci solent ex magno amore polluto , et fiotum, id est omnibus nota res, scilicet quid possit femina f urens, liaec dueunt pectora (animos) Teucrorum per augurium triste , faciunt ut eorum animi jactentur, agitentur in suspicione tristi. Dicit per, non in, quia incertis quid revera sit per varia errabat cogitatio. Polluto est nostrum « profane »; nam sacrae res, ubi conturbantur, dicuntur pol- lui , ut supra III , 61, pollutum hospitium; VII , 467, polluta pace. — 4 Ejusmodi neutra pro substantivo vel locutione substantiva non rara etiam apud Livium et Taciturn. Augurium, non modo de Didonis fato, sed de ipsorum quoque captum ex hoc omine. — 5 Vide III, 192-95, et n. 95. Olli, I, 254, n. 51. — 6 Supple : haec ait. Quianam, antique pro : cur. Ennius : Quianam legiones caedimu’ ferro? — 7 Strue : sic locutus, deinde jubet; conf. II, 391, n. 80, et p. 138 fine. Arma, armamenta, hoc loco de velis, quae contrahenda sunt in tempestate. Remis va - lidis, quos valida remigatione agant. 1 Iter medium dicitur jam ab aliquo tempore inceptum , etsi nondum accessi- musaddimidiam partem viae ; li- beriore usu, ut apud nos quo- que au milieu de ... Tenebat (vide III, 686 , not. 16) certus , recta via ten- dens ad eum lo- cum , quo ire certum ei erat et animo consti- tutum, in Ita- lians. — 2 Aqui- lone. « Sed ex Africa venienti* bus Auster se- 224 P. YlKGILII MAKONIS (16-49) I 8 Sinus velo- Obliquatque sinus in ventum 8 , ac, talia fatur : rum obvertit si- ve jubet obverti (< Magnamme iEnea , non , si inihi Juppiter auctor J vento non re- Spondeat , hoc sperem Italiam contingere coelo. verum obliquos Mutati transversa 10 fremunt et vespere ab atro ha Consurgunt venti , atque an nubem cogitur aer. Nec nos obniti contra nec tendere tantum 1 1 Sufficimus. Superat quoniam Fortuna, sequamur, Quoque vocat , vertamus iter. Nec litora longe Fida reor fraterna 12 Erycis portusque Sicanos , Si modo rite memor servata remetior 13 astra. » Turn pius ./Eneas : « Equidem sic poscere ventos Jamdudum et frustra cerno te tendere contra. Flecte 14 viam velis. An sit mihi gratior ulla , Quove magis fessas optem demittere naves , Qua quse Dardanium tellus mihi servat Acesten l5 , Et patris Anchisae gremio complectitur ossa ? » Haec ubi dicta , petunt portus , et vela secundi Intendunt Zephyri ; fertur cita gurgite 16 classis , Et tandem lseti notae advertuntur arenae. At procul ex celso miratus vertice montis Adventum , sociasque rates , occurrit Acestes , Horridusin 17 jaculis et pelle Libystidis ursae; Troi'a Crimiso t8 conceptum flumine mater Quem genuit. Yeterum nonimmemor ille parentum , Gratatur reduces 19 , et gaza laetus agresti Excipit , ac fessos opibus solatur amicis. Postera quum primo Stellas Oriente fugarat Clara dies , socios in ccetum litore ab omni Advocat iEneas , tumulique 20 ex aggere fatur : « Dardanidae magni , genus alto a sanguine divum 21 , Annuus exactis completur mensibus orbis , Ex quo relliquias divinique ossa parentis Condidimus terra, mcestasque 22 sacravimus aras. jamq? dies , nisi fallor, adest , quem semper acerbu , adversum ex ob- liquo accipiant , non recta ir- ruentem. Nam « veteres non habebant illud lignum laterale, quod apud nos tollitui' et de- primitur. Ideo simul utebantur validis remis,ne nimium a cursu recto detlecte- rent. » Peerlk. — 9 Auctor iti- neris , ipsius au- ctoritate , jussu , fide suscepti. — 10 Fremunt in transversas j>ai ■- tes. Varro apud Servium : Nihil enim venti, ut docti dixerunt, nisi aer mill tits fluens transver- sus. A vespere atro, ab occi- dente nubibus obducto. Cogi- tur, densatur. I- isdem verbis u- sus erat Cicero , Nat. Deor. II, 39 : Marifiniti- mus aer concre- tus in nubes co- gitur... turn ef- fluens hue et il- luc, venfos efft- cit. — 11 Tan- tum, quantum opus est ad vin- cendam tempestatem. — tf Fraterna : nam Erycis urbis ad Erycem montem (vide 1 , 570, n. 7 7) conditor erat et ipse filius Veneris, ex Buta , Attico lieroe et argo- nauta; secundum alios ex Neptuno. — 13 Si nunc recte remetior, retro metior oculis, utpote ex contraria parte veniens, positum astrorum, observatum a me in discessu a Sicilia ( 1 , 34). — 14 Muta cursum veils, mutala velificatione. Quove, vel in quam... Demittere , quippe ex alto mari. — 1 5 Vide I, I95,n. 22. Anchisx, v. Ill , 7 10. — 10 In mari, ut I, 1 1 8. Arenx, litori. — 17 Horridus, utpote armatus jaculis duobus (vide I, 313, n. 79) liorrentibus , id est ligidis erectisque, et ami- ctus hirsuta pelle ursfe. Libystidis, Libycfe: quanquam Servius ex Plinio annotat, Africam ursos non liabere. — 18 Siciliae fluvio, hodie Belice Deslro ( illo ipso, ad quem Timoleon vieit Carthaginienses). — 19 Gralulatur iis, quod salvi sint redu- ces. Gaza agresti , « opibus rusticanis : nam eorum gaza omnis, fructus est. » S, Alia gaza excepti fuerant a Didone. Sed Acestse opes si lmmiles, erant amicse. — 20 Col lis alicujus. — 21 Ex Dardano Jovis filio ; v. Ill , 167, n. 83. — 22 Aras moe- sla^cum funebri ornatu. ( 50 - 80 ) yENEIDOS LIBER V. 225 Semper honoratum (sicdi yoluistis 23 ) habebo. Hunc ego Gtetulis agcrem si Syrtibus exul , Argolicove mari 2/ * cleprensus et urbc Mycenoc , Annua vota tamen sollemnesque ordine pompas Exsequerer, strueremque 25 suis altaria donis. Nunc ultro ad cineres ipsius et ossa parentis , Haud equide sine mente 26 reor, sine numine divum, Adsumus , et portus delati intramus amicos. Ergo agite , et betum cuncti celebremus honorem 27 : Poscamus 28 ventos, atque haec me sacra quotannis Urbe velit posita templis sibi ferre dicatis. Bina bourn vobis Troja generatus Acestes Dat numero capita in naves 29 ; adhibete Penates Et patrios epulis, et quos colit hospes Acestes. Praeterea si 30 nona diem mortalibus almurn Aurora extulerit radiisque retexerit orbem, Prima citse 31 Teucris ponam certamina classis ; Quiquc pedum cursu valet , et qui viribus audax , Aut jaculo incedit 32 melior levibusque sagittis , Seu crudo fidit pugnam committere csestu , Cuncti adsint, mcritseque exspectent praemia palmae. Ore favete 33 omnes, et cingite tempora ramis. » Sic fatus , velat materna 34 tempora myrto ; Hoc Helymus facit , hoc sevi maturus Acestes , Hocpuer Ascanius, sequitur quos cetera pubes. Ille e concilio multis cum millibus ibat Ad tumulum, magna medius comitante caterva. Hie duo rite mero libans carchesia Baccho 35 Fundit humi , duo lacte novo , duo sanguine sacro ; Purpureosque 36 jacit Bores , ac talia fatur : « Salve , sancte parens , iterum 37 ; salvete , recepti ” | quentibus etiam vinoi libaverit , quod mortuis non licebat. » Serf. — 28 In lioc sacrificio poscamus ab Ancliise ventos secundos, qui nos in Italiam deferant ; atque petamus ut velit me hsec sacra etc. Alii explicant : poscamus a diis; sed non sinunt sequentia. — 29 Per naves, unicuique navi duo. Penates adhibete , scilicet invocantes eos in epulis feralibus, post inferias celebrandis. — 30 Si apud poetas nonnunquam temporale est , ut quum sequente indicativo. Cur aurora nona, explicat Servius : « Apud majores, ubicumque quis fuisset exstinctus, ad domum suam referebatur, et illic septem erat diebus ; octavo incendebutur, nono sepeliebatur. Unde apud Horatium ( Epod . XVII, 4 8) novemdiales pulveres ;e t ludi, qui in mortuorum ho- norem celebrabantur, novemdiales dicti. ■> — 31 Primum instituam navale certa- men, deinde certamina cursus, luctae, etc. — 32 Incedit hie habet fiduciae quan- dam notionem adjunctam, ut gloriae et superbise infra v. 513, dignitatis I, 46, n. 36. Caestui crudo, vide Georg. Ill , 20, n. 18 . — 33 Yel favete Unguis, gr. euccy;- p.e?Ts, nota formula qua initio sacrorum religiosum silentium commendatur.* — 34 Vide Georg. I, 2S, n. 31. De Ilelymo, Acestae socio, fabulas memorat Servius. — 35 Vino mero. Carchesia , vide Georg. IV, 380, n. 13. Jam annotatum supra, pa- rem numerum inferis, imparem superis diis esse sacrum. — 36 Nitentes colore ; vi- de Eel. IX, n. 36. — 37 Iterum, « quia jam salutaverat, quum ad sepulturam mit- teret, ut facit Pallanti in XI (v. 98) : Salve xternum milii, maxime Palla , JEter- numque vale. 1'oeta in tria dividit hominem : animam , quae in ccelum abit ; um- 23 « Ut alibi, Sic visum superis. Semper enim de diis salva vene- ratione conque- ritur. » S. Ma- luisset enim vi- vo patri pietatis officia exbibere. Gxtulis, Afri- cis; v. IV, 326, n. 50. — 24 In mari JEgxo, cu- jus insulae atque litora a Graecis liostibus liabita- bantur : ab his deprehensus et ahductus in ser- vitutem. Myce- ne, gr. Muxyjvy], poetae nnnmin- quam ponebant pro Mycenae (I, 284 , n. 66). — 25 Tanquam strne facta cumularem donis congruis, debitis. « Ponit autem altaria, quae superorum deorum sunt, eo quod Anchises jam quasi deus est. » S. — 26 Supple : deo- rum , alteri sub- stantivo adjec- tum. — 27 Sa- cra in honorem Anchisae facien- da. « Lae turn ; nam eum deum ubique memo- rat, ut in subse- 29 I*. V1KG1LH JV1AKOJN IS inferos Tor uf iNequicquam cineres , animaeque umbraeque paterna\ qiiod°sepuitur* 'Non licuit fines ltalos fataliaque arva , [brim. » traditur. » Ex ]\ T ec tecum Ausonium , quicumqj est 38 , qmerere Th\- Cineres recepti Dixerat htec, adytis 3J qua lubncus anguis ab lmis a me, quasi ite- Septem ingens gyros , septena volumina 40 traxit , ad'quos^terum Amplexus placide tumulum , lapsusque per aras ; accedo, redeo , Cseruleae cui terga 41 notae , maculosus et auro ^HanTnoncom- Squamam incendcbat fulgor, ceu nubibus arcus pos voti mei ; Mille jacit varios adverso sole colores. quod sequentes Qjjstipuit visu JEneas. Ille agmine longo 42 versus expn- 1 ° ° munt. Male Ser- Tandem inter pateras et lsevia pocula serpens vius explicit ci- Libavitque dapes , rursusque innoxius imo de » receptos ; Successit tumulo , et dcpasta altana liquit. de qua fama IV, 1 Hoc magis inceptos genitori instaurat 43 honores , aV vt°qidsqitFs ' lncertus Geniumne loci 44 , famulumne parentis est, de ignotis Esse putct ; credit binas de more bidentes , ™ S j4cfyta dicun- Tot( I ue sues, totidem nigrantcs terga 45 juvencos, tur proprie de- Vinaque fundebat pateris, animamque vocabat niiTHpL 1 ™" Anchisre magni Manesque Aclieronte remissos 46 . Nee non et socii , quae cuique est copia 47 , laeti plis (de templo- rum parte san- i ctissima et re- moiissima, quo profanis adire baud licebat ) ; sed bic de An- chisae tumulodi- j xit, qui fuit san- ctus (quasi a deo habitatus). * Ex Schol. veron. — Dona ferunt , onerant aras , mactan£que juvencos ; Ordine ahena 48 locant alii , fusique per herbam Subjiciunt verubus prunas, et viscera torrent. Exspectata dies aderat , nonamque serena Auroram Phaethontis 4;) equi jam luce vchebant ; Famaque finitimos et clari nomen Acestre Excierat : Ireto complerant litora coctu 4 ® m ,d eSt ’ - sep Visuri iEneadas , pars et ceitare parati. replicatos! « Lo- Munera principio ante oculos circoque 50 locantur ci genium vult j n medio , sacri tripodes , i iridesque coronre , nem "^probare^ Et palmse , pretium i ictoribus , armaque , et ostro nullus enim si- ne genio locus, qui per anguem plerumque ostenditur. » S. Unde superstitiosus apud Theophrastum , « sicubi viderit anguem domi sine, eo loco struit sacellum. » — 41 Cui caeruleae notae terga pingebatjt, quod verbum deinde cum alio permuta- tum est, incendebat, igneo splendore inficiebat, illustrabal, ob sequens substanti- vum f algor. Est zeugma, de quo p. 144 , n. 25. Fulgor maculosus auro, maculis aureis nitidus. Exprimuntur squamae caeruleis aureisque maculis splendentes et variis coloribus coruscantes. — 42 Vide II , 212 , n.4. — 43 Vide IV, 63 , n. 36. — 44 Vide not. 40. Etiam apud Silium legitur serpens famulus sororum Naiadum , et apud Yalerium Flaccum, angues Umbrarum famuli. — 45 Vide 1 , 634 , n. 6. Binas ( pro : duas) , vide supra not. 35. — 46 « Aut venientes de Aclieronte ad lianc parentationem ; aut qui jam in Aclieronte non essent post apotheosin fa- ctam. » S. Priusrecte; vocabat animam , ut adesset oblatisque sacris frueretur. — 47 Quod pro sua quisque copia seu facilitate poterat. — 48 Vide 1 , 213 , n. 27. — 49 Solis ipsius, quern poetae nonnunquam sic vocant , praeeunte Ilomero, 9 lls- Xto<; spafflwv (splendens). Nota etiam Auroram liic ipso Solis curru vein. Sequilur longa descriptio ludorum funebrium, quam praeiverat Ilomerus Iliadis cantu XXIII. Comparabis et liujus imitatores Quintum Smyrn. IV, 110 seqq., Pseudo- Orpheum Argonaut. 575 seqq.,et Virgilii Silium XVI, 295 seqq.. Statium Thebai - dis libro VI. — 50 Circus liic universe dictum de « spatioso ludorum loco • (5.), ubi et certaturi et spectaturi certamina consederant. ,E N E I D O S LIBER V. 227 1 12-141) Perfusoe vestes, argenti aurique talentum 51 ; Et tuba commissos 52 medio canit aggere ludos. Prima pares 53 ineunt gravibus certamina remis Quattuor ex omni delectae classe carinae. Velocem Mnestheus agit aeri remige Pristim 54 , Mox Italus Mnestheus , genus a quo nomine Memmi ; Ingentemque Gyas ingenti mole 55 Chimaeram, Urbis 56 opus , triplici pubes quam Dardana versu Impellunt , terno consurgunt ordine remi ; Sergestusque , domus tenet a quo Sergia nomen , Centauro invehitur magna 57 ; Scyllaque Cloanthus Caerulea , genus unde tibi , Romane Gluenti. Est procul in pelago saxum , spumantia contra Litora, quod tumidis submersum tunditur olim 58 Fluctibus , hiberni condunt ubi sidera Cori ; Tranquillo 59 silet , immotaque attollitur unda Campus et apricis statio gratissima mergis. Hie viridem iEneas frondenti ex ilice metam Constituit, signum nautis , pater 60 , unde reverti Scirent et longos ubi circumflectere cursus. Turn loca sorte legunt ; ipsique in puppibus auro Ductores longe effulgent ostroque decori ; Cetera populea 61 velatur fronde juventus , Nuaatosque humeros oleo perfusa nitescit. Considunt transtris , intentaque 62 brachia remis ; Intenti exspectant signum, exsultantiaque 63 haurit Corda payor pulsans laudumque arrecta cupido. Inde , ubi clara dedit sonitum tuba , frnibus 64 omnes, dicta^est ^gens Haud mora , prosiluere suis : ferit sethera clamor bo memini, sic- Nauticus; adductis 65 spumant freta versa lacertis. m g r - nomen a ij.-.avTMj.at, ;xvv;- - 55 Jun- ge ingentem mole sua ingenti , quemadmodum Graeci quoque eamdem notionem amplificant dicentes [j.rfa?. Notam fabulam de Chimaera babes apud Ser- vium. Idem annotat a Gya descendere populi Romani gentem Geganiam. — 56 Genitivus qui dicitur qualitatis : opus tale vel tantum , quanta urbs est ; na- vis « tarn magna, ut urbem putares. Versu , ordine (vide pag. 1 16, n. 24). Om- nes autem triremes fuerunt. » Serv. — 57 « Feminini generis est Centaurus , si de navi dicas; ut in Eunuchum suam, quum ccmcediam diceret (Terentius). » Serv., quern vide etiam de IV, 462, not. 4. — 58 Aliquando, scilicet flantibus Coris vel Cauris, de quibus vide pag. 102 , not. 90. Condunt nubibus. — 59 Quando tran- quillum (tranqulllitas) est, et quando non movenlur undae. « Campus , saxi lati- tudo. Apricis, sole gaudentibus, ut apud Persium aprici senes. » Serv. — 60 Junge ASneas pater. — 61 Populea : « aut quia populus Ilerculi consecrata est ; aut quia funebres ludi sunt, et liaec arbor ab Ilercule ex inferis allata est. » Serv. Vide notam 61 Eel. VII. — 62 « Porrecta. Sed intenti de mente. Et bene eodem ser- mone [id est vocabulo] in diversis usus est rebus. » Serv. Ut sic illos signified mente animoque paratos esse aeque ac corporibus. Quod pulclire dictum alii, alii indignum Virgilio judicant et variis modis removent. — 63 Vide Georg. Ill , 105 , not. 85. « Pavor est animi motus inter spem et metum. Hinc Silius vocavit pavo- rem Isetum aliquolies. » Peerlk. — 64 Finibus suis , locis quae quique sortiti fue- rant, unde progredi ante signum non licebat. — 65 Ad se ductis, pectori admotis agendo remos. 51 Talentum u- num argenti, et unumauri. Ap- parel pluralem talent a allatu- rum fuisse am- biguitatem. — 52 Commissos praesentis notio- ne ( ut vectis p. 60, not. 9) pro : ; commitli, ludos ' qui jamcommit- tuntur. Memo- rabilis nota Ser- vii :« Tuba, Ro- mano more, si- cut hodieque vi- demus omnibus lud is funebri- bus , ut sunt di - vorum ( Caesa- rum ). Nam si sacri sunt, id est festi, lustrantur faculis. Antea e- tiam ab hymnis ' incipiebant. » — ; 53 Parcs jun- gendum videtur cum delectae. — 54 Nomen ab in- ' signi sive irapa- a-yjjxcp ductum , 1 belluu marina , pis trice (III, 127) J vel pristi. Mne- stheus /mrfutu- rus I talus, a quo 228 1*. VIRGILII MAROJXIS (I4 2 -I76) ab (; Ennio'sum- 1 I»findunt pariter sulcos , totumque dehiscit ptum; silio ro- j Convulsum remis rostrisque tridentibus 66 aequor. S - U G 1 xiderio - ; Non . tam6? P ra; cipitcs bijugo certamine campum tam 24 ad i , 496. Corripuere ruuntque effusi carcere currus , Certamine biju- Nee sic immissis aurigae undantia lora bigaram! 06 Mox Concussere jugis 68 , pronique in verbera pendent, perfecta corri- Turn plausu fremituque virum studiisque faventura sere* loco^ra- G ?nsonat omne nemus, vocemque inclusa 69 volutant sentium ; videas Litora ; pulsati colles clamore resultant, simi les sunt ver- Effu ? il: ante alios Primisque elabitur 79 undis sus Georg, in , Turba inter fremitumqt Gyas ; que deinde Cloanthus i 03 83 e ad q 87 U - 6 V s Gonse( I uitur > melior remis ; sed pondere pinus 71 Equis jugalibus , Tarda tenet. Post hos aequo discrimine Pristis xat.a ^ 'undaiit vei Gen t au rusque locum tendunt superare 72 priorem ; effnsa jactantur. p t mmc Pristis habet , nunc victam praeterit ingens Ipsi proni tan- Centaurus ; nunc una ambae junctisque feruntur sum^orpus pro- Frontibus » et longa 73 sulcant vada salsa carina. jiciunt in verbe- Jamque propinquabant scopulo metamque tenebant, IVlncInsa^coT- Q imm P rince P s medioque Gyas in gurgite victor libus , quod se- Rectorem navis compellat voce Menceten : Prsecurrit~ cele- “ 9 n0 - tantQ raihi dext er abis ? hue dirige gressum 74 » liter et primas Litus 75 ama, et laevas stringat sine palmula cautes ; undas, primum Altum alii tencant. » Dixit; sed caeca 76 Menoetes locum in man „ , obtinens. Inter Saxa timens , proram pclagi detorquet ad undas. turbam fremi- « Quo diversus abis ? » item 77 , « Pete saxa, Mencete ! » qlffem ’ceteldj Gum clamore Gyas revocabat 78 ; et ecce Gloanthum videntes prae- Respicit instantem tergo et propiora tenentem. turbudemer ^et llle inter navem W Gyae scopulosque sonantes i'remitu navigia Radit iter laevum interior, subitoque priorem — a 7 ? r Savls U, « t Prseterit » et metis tenet aequora tuta relictis 79 . Ed. iv, n. ’ 37 . Turn vero exarsit juveni dolor ossibus ingens, mve aitera^sse* Nec lacrimis caruere genae ; segnemque Menceten qui locum prio- Oblitus decorisque sui 80 soci unique salutis , ['em , « scilicet in mare praecipitem puppi deturbat ab alta : inter se , id est T , , . . , . tertium. » s. — tP se gubernaclo rector subit , ipse magister , 73 Carina et hoc loco et infra X, 197 longa dici videtur ut longum sui quasi vestigium relinquens et sulcum in mari scisso. — 74 Gressum de navigante adeo videbatur insolitum, ut Asinius Pollio Sallustium vituperaverit qui classiarios dixerat * cclerilale v i- tare praelium in transgressu » et deinde « transgressos » : multo sane excusabi- lius quam poeta rectorem navis jubens dirigere gressum. Sed (quod vidit Peerl- kampius) hoc uterque ex anticpiitatis usu dixerat. — 75 « Lilus est omne quod aqua alluitur ; unde et saxum litus vocavit. » S.Ama, amplectere, tene studiose, Iitori quam proxime admove navem; ut apud Iloratium janua clausa dicitur amare It men. Sine ut palmula, extrema pars remi in palmae modnm latior, saxa ad laevam posita stringat, radat. — 76 Latentia, ut 1 , 536. — 77 Iterum clamabat : ex sequenti cum clamore. — 78 Revocabat e um a cursu in altum mare directo, damans : Pete saxa. — 79 Metis post se relictis, et jam rediens ad locum unde profectus erat. Juveni , Gyae. Ossibus , quod alibi plenius dicit dolor ima lapsus ad ossa. — 80 « Inlionestum est enim irasci , duci praesertim. » S. Sociorum de ( 177-212) ,ENEIDOS LIBElt V 229 uno Mencete in- tellige ; ita nos quoqueinre tali loquimur. — 81 « Ipse dicit ce- leusma. » Serv. Fundo, ex fun- do. — 82 Fluent aqua quae ad cu- tern penetrave- rat. — 83 Trisyl- labe, ut bisylla- be Orphei in Eel. IV, n. 51 et alibi. — 84 Vide III, 207, n. 4.— 85 Videas supra ‘ ' not. 23. Est Hortaturque viros 81 , clavuraque ad litora torquet. At gravis , ut fundo vix tandem redditus into est , Jam senior, madidaque fluens 82 in veste, Menates Summa petit scopuli , siccaque in rupe resedit. Ilium et labentem Teucri et riser e natantem , Et salsos rident revomentem pectore fluctus. Hie lseta extremis spes est accensa duobus, Sergesto Mnestheique 83 , Gyan superare moranlem. Sergestus capit ante locum , scopuloquc propinquat Nec tota tainen ille prior prsecunte carina : Parte prior; partem rostro premit aemula Pristis. At media socios incedens nave per ipsos ^ ^ HortaturMnestheus : « Nunc, nunc insurgite remis 84 , tempestas* nar- Hectorei socii , Trojse quos sorte suprema ratal, io 2 seqq ; Delegi comites ; nunc illas promite vires , mad Nunc animos quibus in Gsetulis 85 Syrtibus usi in, i94seqq. — Ionioque mari, Maleseque sequacibus 8G undis. cutricibus^!? 6 * Non jam prima petoMnestheus, neque vincere certo ; alia ex alia na-’ Qanquam o! 87 ... sed superent, quibus hoc, Neptune, [dedisti ; Extremos pudeat rediisse : hoc vincite 88 , cives, Et prohibete nefas. » Olli certamine summo Procumbunt 89 : vastis tremit ietibus serea puppis , Subtrahiturque solum 90 ; turn creber anhelitus artus Aridaque ora quatit ; sudor fluit undique rivis 91 . Attulit ipse viris oJ)tatum casus honorem. vcm urgentibus ad Maleam, ex- tremae Laconiae prornontorium , naufragiis famo- sum, quod ex JE gaeo mari ve- nientibus erat circumnavigan- dum. — 87 Erat dicturus utinam vincerem ! sed Namque furens animidum proram ad saxa suburget non audet. — 88 Interior 92 spatioque subit Sergestus iniquo , Infelix saxis in procurrentibus 93 haesit. Concuss* cautes , et acuto in murice 94 remi Obnixi crepuere , illisaque prora pependit. Consurgunt nautae , et magno clamore morantur 95 , Ferratasque trudes 96 et acuta cuspide contos Expediunt , fractosque legunt in gurgite remos. At laetus Mnestheus , successuque acrior ipso , Agmine remorum 97 celeri , ventisque vocatis, Prona petit maria , et pelago decurrit aperto. Hoc nefas v in- cite, hoc dele- stabile dedecus effugite niten- do. Servio au- tem/jocestabla- tivus : « Loco victoriae sit (in- quit) , ultimos non redire. » — j 80 Proni incum- ! bunt remis. — j 90 Idem quod \ supra dixit , v. i 14 2 , infmdunt — sulcos et dehis- cit xquor. De vocabulo Servius annotat : « Unicuique rei quod subjacet, solum est ei : unde solum navis , mare; et aer, avium. » — 91 « More rivorum; ac si riva- iim diceret. » S. — 92 Inter saxum et Menestlieum. — 93 « Prominentibus et ve- luti obviam venientibus. » S. — 94 Murices sunt « petra; in litore , similes muri- cibus vivis, acutissimae et navibus periculosissimae. » — 95 Postquam consurrexe- runt, magno clamore non remigant, non promovent navem (quod minabatur hie status et clamor), sed morantur, haerent, in loco manent. Hoc uno fere modo ex- plicare possis vocabulum ab optimis criticis pro corrupto habitum. Vide mox in nota 3. — 96 Perticasad trudendum aptas. Legunt , colligunt. — 97 Egregie dictum de remis promoventibus navem agmen remorum , ut de serpente supra dixit ex- tremx agnuna caud& , et agmine certo petit. Maria prona , per quae cursuspro- 230 P. VIRGILII MAR ON IS (213-247) impedimento.— Q ualis spelunca subito commota columba , 98 Nidi de ipsis Cui tlomus et dnlces latebroso in pumice nidi 98 , u t * ° 7 Fertur * n arva volans, plausumcp 99 exterrita pennis (ubi v. not. b)\ Dat tccto ingentem ; mox aere lapsa quieto , n?t « VOCe, 99 Ex” iter liquidum *, celeres neque commovet alas : territa dat plau- Sic Mnestheus , sic ipsa fuga sccat ultima Pristis sum ingentem | ^Equora ; sic illam fert impetus ipse 2 volantem. . autem'cofumbX ' Et P rimum in scopulo luctautem deserit alto rum cum stye- Sergestum brevibusque vadis 3 , frustraque vocantetn 5p“r“vo?atum" Auxilia > et fractis discentem currere remis. — l Iter liqui- Inde Gyan ipsamque ingenti mole Chimaeram liqu 1 das er ^*2 Eonsec l u i tur : cedit 4 , quoniam spoliata magistro est. Impetus ipse , Solus jamque ipso superest in fine 5 Cloanthus : sine remigatio- Quem petit , et summis adnixus viribus urget. d esc ri bit^ci cero^ Tum vero ingeminat clamor , cunctique sequentem ■ de Ora to re i, :>3, Instigant studiis , resonatque fragoribus aether, f citato* na vigio” proprium decus et partum indignantur honorem * q»um remiges Ni teneant 6 ; vitamque volunt pro laude pacisci ; « re tine f ‘til men IIos successus al it : possunt , quia posse videntiu* 7 . » ipsa navis mo- Et fors aequatis cepissent praemia rostris , ' 2“ etc »r m palmas ponto 8 tendens utrasque Cloanthus « misso impetu Fndissetque preces, divosque m vota voc&sset : fro 9 , « pulsuque j-e- « Di , quibus imperiu est pelagi , quoru aequora cur- Quae circa* sco- v °bis laetus ego hoc candentem in litore taurum conf"? erant ; Const ituam ante aras, voti reus 10 , extaque salsos 7 ?" Mox disceri- Porriciam in fluctus , et vina liquentia fundam. » tern cum aliqua j Dixit, eumque imis sub fluctibus audiit omnis m supra' n Ur gs j Nereidum Phorcique 11 chorus, Panopeaque virgo; morantur, si sa- j Et pater ipse manu magna Portunus 12 euntem Praeteriri s 7 si- : ^ oto citius a olucrique sagitta nit Chimsera.— Ad terram fugit, et portu se condidit alto. 5 « Prope ter- Turn satus Anchisa , cunctis 13 ex more vocatis nis. » s. Petit : Victorem magna prgeconis A r oce Cloanthum Menestheus. — j Declarat, viridique advelat tempora lauro ; pcSsim" 6 si ! Muneraque in naves ternos optare 14 juvencos , piatur ipsis ; ad- eoque certum est iis vitam potius despondere quam laudem liujus victoriae. Hi, nimirum Cloanthus, Hos, Menestheum cum suis. — 7 Videntur sibi, quia se posse putant. Quippe pars est victoriae non desperare de victoria. Fors, forsitan. — 8 Pontum versus. In vota, ut vota iis faceret, atque adeo ad obtinenda vota sive munera quae iis jam vovet. Sic dictum III, 222, divos in partem prxdamque vo- camus. — 9 Vide I II , l9i„n. 94. — 10 Vide not. 64 Eel. X . « Porricere, non proji- cere , proprium sacrificii verbum est , et dicitur : Exta porriciunto, diis danto in altariu aramve. Hie autem pro ara mare accipiendum est , quum sacrilicium diis ! maris dicatur. » Macrob. — 1 1 Phorcus est frater Nerei. De Panopea INereide vide I Georg. I, 437, n. 90. — 12 Portunus sive Portumnus , deus marinus, portuum praeses, qui Graecis Melicertes et Palaemon ; de cujus metamorpliosi vide Ovidium 1 ibidem citatum. Pater dicitur ut deus, quamquam est juvenis , velut Bacchus pa- ; ter , etc. — 13 Cunctis , qui certaverant. « Ex more, ludorum scilicet , per praeco- nem. • S. — 14 Optare, eligere, dat (quod sequitur) tanquftm munera. Vide 02, .EISfEIDOS LlliER V. 23 1 Vinaque et argenti magnum dat ferre talentum. Jpsis praecipuos ductoribus addit lionores : Victori chlamydein auratam ; quam plurima circum Purpura Mseandro 15 duplici Melibcea cucurrit; Intextusque puer frondosa rcgius 16 Idd Veloces jaculo cervos cursuque fatigat , Acer, anhelanti similis ; quern 17 prsepes ab Ida Sublimem pedibus rapuit Jovis armiger uncis ; Longaevi palmas ncquicquam ad sidera tendunt Custodes , ssevitque canum latratus in auras. At qui dcinde locum tenuit virtute secundum , Laevibus liuic liamis consertam auroque trilicem 16 Loricam , quam Demoleo dctraxerat ipse Victor apud rapidum Simoenta sub Ilio 19 alto , Donat habere viro , decus et tutamen in armis. Yix illam famuli Pbegeus Sagarisque ferebant Multiplicem 20 connixi humeris: indutus at olim Demoleos cursu palantes Troes agebat 21 . Tertia dona facit geminos ex aere lebetas , Cymbiaque 22 argento perfecta atque aspera signis. S Jamque adeo donati omnes , opibusque superbi , j Puniceis ibant evincti tempora taeniis 23 , Quum saevo e scopulo multa yix arte revulsus, Amissis remis atque ordine 2 * debilis uno , Irrisam sine honore ratem Sergestus agebat. Qualis saepe viae deprensus in aggere 25 serpens , iErea quern obliquum rota transiit, ant gravis ictu 26 Seminecem liquit saxo lacerumque viator ; Vequicquam longos fugiens dat corpore tortus 27 , | Parte ferox , ardensque oculis , et sibila colla Arduus attollens ; pars vulnere clauda retentat . oc iu rAiiiuiici. Nixantem 26 nodis , seque in sua membra plicantem : mendandum ab Tali remigio navis se tarda movebat ; jethka, auctori- Vela facit tamen , et velis subit ostia 29 plenis. iiapuit,e oquod Sergestum yEneas promisso munere donat , pm in aere su- Servatam ob navem loetus sociosque rcductos. turT — ^ifvide _ 1I1? n 23 . — 19 Vide not. 90 Eel. VIII. Habere , in prosa : habend.mi. In armis , in pugna. — 20 Multis annulorum nexibus consertam, inde ponderosam. — 21 * Ad Aneae, qui vicit, pertinet laudem. « S. — 22 Vide III , 66 , n. 30. Aspera, quae eminebant caelatain iis sive anaglyplia erant. — 23 T semis [leg e Item's), « vittis. Et signilicat lemniscatas coronas, quae sunt de frondibus ct discoloribns fasciis, et, sicut Varro dicit, magni honoris sunt. » S. — 24 Ordine remorum. Debilis , mutilatus. — 25 In aggere vise, in via lapidibus strata ; quas Romani struebant paullo elatiores campo. — 26 Viator fortis qui gravem ictum infert. Saxo in eum conjecto. — 27 Tortus dat , facit tortus, intorquet se flexihus. Sic dare motion, saltum,e tc., de rebus quae in conspectum vel auditum dantur, per moturn aliquem sensibus perci- piuntur. — 28 Nixus sive nisus facientern, nitentem, labi sludentem nodis, plecten- dis et volvendis spiris, quaeserpenti sunt pro pedibus. — .29 Ostia, de portu, ut I , 400 ; « quia exitus fluminum frequenter portus efficiunt. » S. Promisso, quia om- n. 39. Talentum magnum , non ad differential!! minorisquoddi- cebatur talenti , sed ut magnum pondus argenti. — 15 « Erat in chlamyde fli xuosa et in i remeabilis pur- pura , in mo- dum Maeandri fluminis Cariae, qui sinuosus est. Mclibeea adje- ctive Melibceen- sis. Estautem ci- vitasThessaliae.'* S. Inter montes Peneum et Os- sam , ubi tin- ctores purpura- rii. Malles baud dubie intellige- re de Melibcea insula Syriae, ad ostia Orontis Ilu- vii,quae tota re- gie muricum co- pia Celebris est; sed obstat Lu- cretius : Meli- bceaque fulgens Purpura Thes- salico concha- rum tincta co- lore ( II , 499 ) — 16 Ganyme- des , Trois regis lilius. — 17 Ilinc altera pictura describitur , in alio loculamen- to exhibita. E- P. VIRGILII MARONIS (J84-323) inituris , etiam , - victis, dona con- Gressa genus, Pholoe, geminique sub ubere nati sequentibus^p- Hoc . pi !? s 715,1638 misso 3 ' certamine tendit paret, v. 305 et Gramineu in carapum, quem collibus undiqj curvis 365 seqq. — 30 Cingebant silvae : mediaque in valle theatri 32 Perita lamiicuet ^ . textiirae. Cres- Gircus erat , quo se raultis cum millibus heros Creta oriun- Consessu medium 33 tulit exstructoque resedit. so j fmito. — 32 Hie v qui forte velint rapido contendere cursu , Theatri, enjus Invitat 34 pretiis animos , et pramiia ponit. bant r coUe^un- Undi Q u e conveniunt Teucri mixtique Sicani , dique curvi. — Nisus et Euryalus primi : esseMn^ conses- Eur y alus forma insignis viridique juventa , su. Reseditque Nisus amore pio 35 pueri ; quos deinde secutus 'structo 0 ad con~ Be £* us e & re S ia Pdami de stirpe Diores ; sessum, in ca- Hunc Salius simul et Patron , quorum alter Acarnan, veae modum. — : 34 Eorum ani mos invitat etc. — 35 Casto , pu- ro. Pueri, Eu- ryali minoris. — 36 Vide Georg. I, 18, n. 20. Tri- nacrii , Siculi , quanquam II e- Alter ab Arcadio Tegeaeae 30 sanguine gentis ; Turn duo Trinacrii juvenes , Helymus Panopesque , Assueti silvis , comites senioris Acestae ; Multi praeterea , quos fama obscura recondit. ./Eneas quibus in mediis sic deinde locutus : « Accipite haec animis , laetasque advertite mentes. Nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit. lymuscerte Tro- Gnosia 37 bina dabo laevato lucida ferro janus origme,de _ . , . . x . qua Servius ad Spicula caelatamque argento ferre bipennem : v. 76. — 37 Cre- Omnibus hie erit unus 38 honos. Tres praemia primi tica , ab urbe . . . . _ t , 0 Gnoso. Jungas Accipient , flavaque caput nectentur oliva 39 : dabo ferre, fe- Primus equum phaleris insignem victor habeto ; r.“’ 3 K; Alter Amazoniam pharetram 40 , plenamque sagittis par. — 39 Co- Threiciis, lato quam circumplectitur 41 auro G°ae a cis eX quoque Balteus > et tereti subnectit fibula gemmal ; dicta fl a - Tertius Argolica 42 hac galea contentus abito. » olea rum* 1 ' gene- Hsec ubi dicta ’ locum ca P iimt » signoque repente ra , et oliva Corripiunt 43 spatia audito , limenque rclinquunt , lorem mutat. — Effusi nimbo similes; simul ultima signant. zones utuntur ; Primus abit longeque ante omnia corpora INisus pienam sagittis ’ Emicat , et ventis et fulminis odor alis 44 ; ces a , h optimi h sa- Proxiinus huic, longo sed proximus intervallo , gittarii. — 4i Insequitur Salius ; spatio post deinde relicto Tertius Euryalus ; [so 45 Euryalumque Helymus sequitur ; quo deinde sub ip- Eam ambit bal- teus, ex quosu- spensa est, au- ro lato , quia ipse latus et au- ro ornatus. Fibula autem gemmala balteum constringens et ipsum et pliaretram subnectit ferenti; de quo verbo vide IV, 139, n. 70. — 42 Ilaud dubie ex spoliis , quorum jam saepius meminit. — 43 Vide p. 96, n. 83. Limen , ut supra fines 139, n. 64, de loco unde procurrunt, dicto linea alba vel regula, gr. vu Sic dcinde locutus In medium geminos immani ponderc caestus Projecit , quibus accr Eryx in preelia suetus Ferre manum, duroque intendere brachia tergo 81 . Obstipuere animi : tantorum ingentia septem Tcrga bourn plumbo insuto ferroque rigebant ! Ante omnes stupet ipse Dares , longeque 82 recusat ; Magnanimusque Anchisiades et pondus 83 et ipsa Hue illuc vinclorum immensa volumina versat. Turn senior 84 tales referebat pectore voces : « Quid , si quis caestus ipsius et Herculis arma 85 Vidisset , tristemque hoc ipso in litore pugnam 86 ? Haec germanus Eryx quondam tuus arma gerebat : Sanguine cernis adhuc sparsoque infecta cerebro 87 ; His magnum Alciden contra stetit ; his ego suetus, Dum melior vires sanguis dabat , aemula 88 necdum Teinporibus geminis canebat sparsa senectus. Sed , si nostra Dares haec Troi'us arma recusat , Idque pio sedet 89 iEneae, probat auctor Acestes , JEquemus pugnas : Erycis tibi tcrga remitto , Solve metus ; et tu Trojanos exue caestus. » Haec fatus, duplicem ex humeris rejecit amictum 90 , Et magnos membrorum artus, magna ossa lacertosq? Exuit 91 , atque ingens media consistit arena. Turn satus Anchisa caestus pater extulit aequos , Et paribus palmas amborum innexuit armis. bat atque victos perimebat , tan- dem ab Ilercule occisus. » Sere. — 79 a Exhau- st* ; translatum est a mulieribus quas frequens partus debiles reddidit. S. — 80 Non euro. Turn vide 14, n. 7 . — 8 1 Corio ; vide n. 64. Erat autem is caestus ex corio septem maximorum bo- urn factus. Tan- torum idem est quod : nam ma- ximorum , ex- clamative da- tum. Sed non immerito suspi- cionem movet Peerlkamp., p. 324. — 82 V ai- de ; nam recu - sandi vocabulo inest notio re- jiciendi. — 83 Pondus illorum caestuum exami- nat vel explo- rat ; sed alte- rum substanti- vum , volumina vinclorum, lo- rorum quae ma- ims et brachia circumvinciunt , adducit verbum aliud , hue illud versat manibus, contemplans et mirans. Est enunciatio per zeugma. — 84 Entellus. — 85 Csestus, qui erant arma Herculis, quibus Hercules erat armatus. — 86 Pugnam Erycis cum Ilercule; v. not. 78. « Varro dicit, sub Eryce monte esse infoecundum cam- pum fere tribus jugeribus, in quo Eryx et Hercules dimicaverunt. » S. Ger- manus, conf. 24 , n. 12 . — 87 Sanguine , cerebro victorum ab Eryce advenarum , non « Erycis, qui infecerat se tegendo contra Herculem , » ut Servius. — 88 Se- nectus semula juventuti ( quam indicant verba melior sanguis ) atque ei velut in- videns. — 89 Mente constitutum est, placet; v. II, 660, n. 92. Auctor liujus certaminis , quo auctore cerlabo. Pugnas, arma pugnne. Terga, caestus de ter- goribus factos. — 90 Duplicem amictum, graece vel BnrXo’fBa, abollam duplici, vel omnino crassiore, file textam, crassam. — 91 Exuit veste , nudavit. Nisi a poeta scriptum erat Exserit. Ennius dixerat : magna ossa lacertique Ap- parent homini. I 230 P. VIRGILII MARONIS (1 >6-166; | ctus^ir^digitos j C°nstitit in digitos 92 extemplo arrectns uterque , pedum.- 93 M 0 - Brachiaque ad superas interritus extulit auras. vent pugnam , Abduxere retro longe capita ardua ab ictu , committunt. — I T f. ’ ; 94 Membrorum Innmscentqj manus manibus , pugnamq? lacessunt 93 . ; rilabe - Genva 1116 pedum me ^ or m otu , fretusque juventd ; j itinera , ^ictus membris et mole 94 valens, sed tarda trementi | in ^uinera , in- Genua 95 labant ; vastos quatit seger anhelitus artus. I nera^Nequic- Multa viri nequicquam inter se vulnera jactant , ! qunm, non pro- Multa cavo lateri ingeminant et pectore vastos riam?. A. ^*96 Dant sonitus 5 erratque aures et tempora circum ! Gravis, sc. mole Crebra manus ; duro crepitant sub vulnere mala\ quasi*” in nlsu^. Stat £ rav * s 96 Entellus , nisuque immotus eodem , pedibus firmiter Gorpore tela modo atque oculis vigilantibus exit 97 , solo innitemi- m e V elut celsam oppugnat qui molibus urbem , affixis. — 97 e- Aut montana sedet circum 98 castella sub arrnis, j vitat, deciinat , Nunc hos , nunc illos aditus , omnemque pererrat { tus. Molibus , Arte locum , et varus assultibus irritus urget. machinis ingen- Ostendit dextram insurgens Entellus , et alte cumsidet^obsi- Extulit : ille ictuni venientem a vertice velox det cincta’. Adi- Prsevidit , celerique elapsus corpore cessit. | ^ 01 ^ U EntelU Ente ^ us V4res ventum effudit , et ultro transiatum , ut Ipse gravis graviterque 99 ad terram pondere vasto Statius quoque Concidit : ut quondam cava concidit aut Erymantlio , tus ad vulnera Aut Ida in magna , radicibus eruta pinus. \ clusi ( Theb . vi, Consurgunt studiis 1 Teucri et Trinacria pubes ; j mile Homerfco clamor coelo , primusque accurrit Acestes , ! xiVxo \rv(a.q jj.£- iEquaevumque ab humo miserans attollit amicum . manthus Arci\- At non tard atus casu neque territus heros i diae mons. « I- Acrior ad pugnam redit , ac vim suscitat ira ; j sed n< Phrygix ’ Tum P udor incendit vires et conscia virtus 2 ; propter pinus! Prsecipitemque Daren ardens agit sequore toto , | dici * Nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra; Pinus cava-^'A Nec mora , nec requies : quam multa grandine nimbi | est exesa vetu- Culminibus crepitant , sic densis ictibus heros ! ad aetatem P En- Greber utraque manu pulsat versa tque Dareta. Turn pater .Eneas procedere longius iras Et saevire animis Entellum haud passus 3 acerbis ; Sed finem imposuit pugnse , fessumque 4 Dareta I ' Eripuit , mulcens dictis , ac talia fatur : | 2 Suse sibi vir- « lnfelix ! quae tanta animum dementia cepit ? ' J ia'prxciptiem ^ on V4res a ^ as 5 conversaque numina sentis ? celerem. JEquo- re, campo. — 3 Passus est. — 4 « Fessum nunc non modo lassum , verum etiam dejicientem accipi vult. Id sequentia indicant. » Schol. veron. — 5 Non sentis vires alias ac tuas? liimirum divinas, Erycis dei (v. 391} Entellum adjuvantis ; a te au- tem numina aversa. Consolatur Daretem deo tribuens victoriam. Mirum interpre- tationis specimen in antiquis scholiig veronensibus : « Cede den. An secundum telli. • 5. — 1 : Studium prae se | ferentes , quo I Entellum prose- 067-499) .ENEIDOS LIBER V. 237 Cededco. » Dixitquc 0 , ct proclia voce diremit. Ast ilium fidi aequales , genua segra trahentem , Jactantemque utroque caput , crassumque cruorem Ore ejectantem mixtosque in sanguine dentes , Ducunt ad naves; galeamque ensemque vocati 7 Accipiunt; palmam Entello taurumque rclinquunt. Hie victor, superans animis 8 , tauroque superbus : « Nate dea , vosqi hscc , inquit , cognoscite , Teucri 9 , Et mihi quse fuerint juvenali in corpore vires, Et qua servetis revocatum a morte Dareta. » Dixit, et adversi contra stetit ora juvenci, Qui donum adslabat pugnae , durosque reduct& 10 Libravit dextra media inter cornua caistus Arduus, effractoque 1 1 illisit in ossa cerebro. Sternitur exanimisq? tremens 12 procumbit humi bos. Ille super tales effundit pectorc voces : « Hanc tibi, Eryx, meliore 13 anima pro morte Daretis Persolvo : hie victor csestus artemque repono. » Protinus .Eneas celeri certare sagittd Invitat qui forte velint , et prsemia ponit ; lngentique manu malum de nave 14 Seresti Erigit, et volucrem trajecto in fune 15 columbam, Quo tendant ferrum , malo suspendit ab alto. Convenere viri , dejectamque 16 aerea sortem Accepit galea : et primus clamore secundo Hyrtacidae ante omnes exit locus 17 Hippocoontis ; Quem modo naval! Mnestheus certamine victor Consequitur, viridi Mnestheus evinctus olivd. Tertius Eurytion , tuus , o clarissime , frater, Pandare, qui quondam , jussus 18 confundere foedus , In medios telum torsisti primus Achivos. Extremus gaieaque ima subsedit Acestes , Ausus et ipse manu juvenum tentare laborem. “ gatur. — 12 jun- genda stint tremens bos et exanimis procumbit. Versus cb rhytlimum celebratus. — 13 Meliorem, « aptiorem ; nam animalem hostiam dat. » Sere. Melius esse di- cit taurina quam humana anima votu.m persolvi magistro; contra judicat aliter animo affectus Messapus XII , 296. De sequentibus vide notam 24 Eclogae VII. — 14 Malum de nave sumptum; nam « mains quando arborem navis significat , ge- neris masculini est; quando arborem pomorum , feminini. » Schol. veron. Neque ab re alienum /Eneae manum bic did ingentem, magnam , ut solent a poetis he- roum et deorum manus. — *15 Trajeclus funis periphrasis est nodi quo columbam vinciebat; vide infra 510 seq. Veterum commentationis de Virgilio hoc specimen adscribitor : « Longus. Adnotat Cornutus quod indecenter sacram matri suae avem sagittis figendam constituent. Sed videlicet Homerum 853 ) secutus est. Sed et eodem modo quamcumque aliam avem expositam queri potuit, quia singula genera alitum diis quibuscumque sacrata sunt. Quamquam Urbunus dicat matrem citius potuisse placari. » — 16 Ex Homero 11. I\ 316-25. — 17 Sors primum locum dans. Mox junge modo (nuper) victor , secundo loco, v.258 seqq., ubi quidem corona oleagina non memoratur. — 18 Jussus a Minerva. Celebrem narrationem rei hnbes in Iliade , A , 68 seqq. I mam consuetu- j dinem athleta- rum, qua hodie- ! que victores hoc i lionore nomi- j nant? (scilicet l deos. ) Et forsi- j tan sic Eryx de- | us dictus (391).» j — 6 Non otio- i mm que, sed ita junctum cum et ! rem statim con- ! secutam indicat. Horum vis est in vocabulo voce. Sequentia sunt ex ITomero con- versa, ut alia in his multa. — 7 « Vocati, quia ; erant occupati circa amicum. » 5.-8 Superans animis, et quasi superfluens , a- bundans animis ( vide p. 83 , n. 56) , magnosque gerens spiritus. Dixerat Ennius : Aut animis su- perant, asper- rima vulnera \ belli Spernunt. — 9 « Teucri : nam noverant virtutem ejus j Siculi. » S. — 10 Dextra reducta, alte post caput sublata ; ut XII , | 307. — ll Ce- | rebro effracto , utpote contecto ossibus, quae pri- us frangenda , | quam ipsum tan- 1 \ YlllGILII MARONIS (500-534) 19 Incur v ant , ad funem sive nervum alligan- dum. Pro se quisque, soli, et nemine juvan- te. — 20 Struas timuit pennis , « timorem ter- roremque suura pennis ( alarum motu) significa- vit. Singula e- nimanimaliaha- bentsigna, qni- bus indicant su- ura timorem. » 5. Plausu ala- 'um columboe , Turn validis flexos incurvant 19 viribus arcus Pro se quisque viri , et dcpromunt tela pharetris. Primaque per coelura , nervo stridente , sagitta Hyrtacidoe juvenis volucrcs diverberat auras ; Et venit, adversique infigitur arbore rnali. lntremuit malus , timuitque exterrita pennis 20 Ales , et ingenti sonuerunt omnia plausu. Post acer Mnestheus adducto constitit arcu , Alta petens , pariterque oculos telumque tetendit. Ast ipsam miserandus avern contingere ferro Non valuit ; nodos et vincula linea rupit , Quis innexa pedem malo pendebat ab alto : Ilia Notos 21 atque atra volans in nubila fugit. •> , r Tlim ra P idlls . jamdudum arcu contenta 22 parato tos, ventos, au- J ela tenens , fratrem Eurytion in vota vocavit , ras. — 22 inten- Jam vacuo lsetarn coelo speculatus , et alis vulgar*} 11 * q arcu plau dentem nigra figit sub nube columbam. contento parata Decidit exanimis , vitamque reliquit in astris Pandaram^cu- I yEtheriis > fixamque refert delapsa sagittam. jus peritiam sa- Amissa solus palma superabat 23 Acestes ; Qui tamen aerias telum contendit in auras , Ostentans artemque 24 pater arcumque sonantem. Hie oculis subitum objieitur magnoque futurum Augurio 23 monstrum ; docuit post exitus ingens , Seraque 26 terrifici cecinerunt omina vates. Narnque volans liquidis 27 in nubibus arsit arundo , Signavitque viarn flammis , tenuesque recessit Consumpta in ventos : ccelo ceu ssepe refixa 28 Transcurrunt crinemque volantia sidera ducunt. Attonitis ha;sere animis , Superosque precati Trinacrii Teucrique viri ; nec maximus omen Abnuit 29 iEneas; sed laetum amplexus Acesten Muneribus cumulat magnis , ac talia fatur : « Sume, pater; nam te voluit 30 rex magnus Olympi Talibus auspiciis exsortem 31 ducere honorem. gittandi eximie celebrat Home- rus. « A pud Ly- cios coliturPan- darus quasi he- ros. » S. Conf. 234 , n. 8. — 23 Sup ere rat. Ae- rias , altas , fre- quens apud Vir- gilium. — 24 « Culpat liaec Virgiliomastix artem enim in vacuo acre os- tendere non po- terat. Sed di- cunt peri ti, pos- se ex ipso sagit- tariorum gestu artis peritiam indicari. » Serv. Pvecle addit Pe- erlkampius: »Volebat etiam arcus praestantiam ostendere, quae cernitur in sonitu. Sonant omnes, sed alius alio melius. » — 25 Monstrum , prodigium, futurum sive evasurum in augurium magnum, quo quidem olim intelligetur quam magnae res portendantur ; unde vates gravem divinationem repetent. Atque tantae gravitatis esse hoc portentum , postea docuit exitus inpens. — 26“ Omina sera, sero even- tura, rerum sero eventurarum. Piecte (opinor) a Virgilio respici putantur antiqua vatum Romanorum carmina, velut carmina Marcia, in quibus prsedictos fuisse scimus terrdres bellorum Punicorum , quae in Sicilia exarserunt , post multas au- tem caedes Romanos ad summam gloriam et potentiam evexerunt. — 27 Tenuibus et fluentibus. — 28 « Refixa, poetice dixit secundum publicum opinionern. * S • Detracta de coelo , cui affixa putabantur : stellae cadentes. Crinem , tractum scin- tillarum, ut stellae crinitse. — 29 « Nam, secundum augurum disciplinam, nostri arbitrii est visa omina vel improbare et dicere ad nos non pertinere, vel reci- pere. » S. — 30 Voluit, ostendit se velle his auspiciis. — 31 Honorem exsortem , (535-564) ^ENEIDOS LIBER V. 239 Ipsius Anchisse longaevi hoc munus habebis , Cratera impressum signis 32 , queni Thracius olim Anchisae genitori in magno munere 33 Cisseus Ferre sui dederat moniimentum et pignus amoris. » Sic fatus, cingit viridanti tempora lauro, Et primura ante omnes victorem appellat Acesten. Nee bonus Eurytion praclato 34 invidit honori , Quamvis solus avem coelo dejecit ab alto. Proximus ingreditur 35 donis , qui vincula rupit : Extremus , volucri qui lixit arundine malum. At pater iEneas, nondum certamine misso 36 , Custodem ad sese coraitemque impubis luli i Epvtiden 37 vocat , et lidam sic falur ad aurem : « Yade age , et Ascanio , si jam puerile paratum Agmen habet secum , cursusque instruxit equorum , Ducat avo 38 turmas , et sese ostendat in armis , Die , » ait. Ipse omnem longo decedere circo Infusum populumet campos jubet esse patentes. : Incedunt 39 pueri, pariterque ante ora parentum Frenatis lucent in equis : quos onmis euntes Trinacrise mirata fremit 40 Trojaeque juventus. Omnibus in morem tonsa 41 coma pressa corona ; Cornea bina ferunt prsefixa hastilia ferro ; Pars lseves humero pharetras; it pectore summo 42 Flexilis obtorti per collum circulus auri. Tres equitum numero turmae , ternique vagantur Ductores ; pueri bis seni quemque secuti Agmine partito fulgent, paribusque 43 magistris. Una acies juvenum , ducit quam parvus ovantem Nomen avi referens Priamus , tua clara, Polite 44 , — . ctantium coetu nondum dimisso. — 37 Epyti filium, Periphantem, qui apud Ilomerum est An- chisae praeco et familiaris dineae. — 38 In honorem avi Anchisae, cui ludi celebran- tur. — 39 Hinc describitur puerorum in equis concertatio, qui ludus postea Troja appellatus est ; ab Julio Caesare primum, ut videtur, institutus, ab Augusto saepe exhibitus ; v. Sueton. Caes. c. 39, Aug. c. 43. Ab antiquitate repetit poeta. Pari- ter lucent , scilicet eodem omnes ornatu et paribus armis. — 40 Secundo fremitu, cum favore et plausu prosequitur. In morem, ex more hujus ludicri. — 41 Co- rona tonsa vel tonsxolivx, cujus folia ad eamdem normam et magnitudinem tonsa sunt, praecisisquaeincomptam redderent. Confer Servium ad Georg. Ill, 21, n. 19. Ea corona quod premere eomam dicitur, non potest galeae imposita cogitari (qua- lem coronam gerit sacerdos Marruvius VII, 751) , sed ipsi comae, quam coliigit et coercet, ut IV, 148 , not. 75. Et Servius scripsit : « Alii dicunt , potuisse (!) eos galeas habere coronatas. Baebius tamen Macer dicit, a Caesare Augusto pueris qui luserant Trojam, donatas esse galeas, et bina hastilia; ad quod Virgilium constet alludere. » — 42 « Summum pectus ait pectoris et colli confinium. » S. Sequitur periphrasis torquis. Auri obtorti , gr. (TTps-itTOo , in annulos inter se implicatos contorti. — 43 Explicatur : pariter ornatis armatisque, ut pariter n. 39. Nihil hie intelligo nisi scribatur r arent^uc magistris. Infra v. 669, Ascanius ex his ludis petivit castra, nec examines possunt relinere magistri, quibus jam non parebat. — 44 * Ilium dicit quern supra ( II , 526 seqq. ) a Pyrrho introduxit occisum ; de quo Cato in Originibus dicit quod ad Italiam venerit, et segregatus ab ./Enea con- extra sortempo- situm vel da- tum , extraordi- narium et prae- cipuum. Duce- re, vide 385, n. 73; sed potest etiam ut de sor- te dictum esse. — 32 Cui signa , anaglyplia , im- pressa caelo vel insculpta sunt ; vide 267 , n. 22. — 33 In magno munere liabi- tum , magnum munus existima- tum , ut dicitur in honore esse, magni aestimari. Cisseus erat rex Thraciae, pater Ilecubae. — 34 Honor prxla- tus poetice dici- tur honor ei tri- butus qui prae- fertur alteii , ut VI, 742 , infec- tion scelus, sce- lus quo aliquis infeclus est, et aliasimilia. Pro- saice caperes ita explicans : non invidit honori Acestae, qui ho- nor praelatus fu- erat suo vel sibi debito honori. — 35 Vide v. 68 , n. 32. — 36 Cer- tantium et spe- P. V1KGI1.II MAHON 1 S ^ 5t> 5-599, didciit oppidu- progenies , auctura ltalos; quern Thracius albis lum Politerium ° .. . . . . a suo nomine. • Portat equus bicolor maciilis 4a , vestigia pnnu — 4.i Quas j Alba pedis frontemque ostentans arduus albam. uno^ThTfron- Alter Atys , genus unde Atii duxere Latini 46 , te : id quod sub- Parvus Atys , pueroque puer dilectus lulo. 3 ei? propter* 5- Extremus , forraaque ante omnes pulcher, lulus tiam , matrem j Sidonio est invectus equo , quern Candida Dido Anfonius ■ Esse SU4 de(iera t monumentum et pignus amoris. Aricina mater. Cetera Trinacriis pubes senioris Acestae A ult emm dh- p er t U r equis. us etiam mater- . . 1 . , . num esse genus Excipmnt plausu pavidos 4 ', gaudentque tuentes antiquissimum., Dardanidae ; veterumque agnoscunt ora parentum. dos est soliiciti s Postquam omnem laeti consessum oculosque suoruin gloriae cupidita- Lustravere in equis , signum clamore paratis pra*i 38 ,not! 63 " Epytides longe dedit , insonuitque flagello. — 48 Discesse- Olli discurrere pares 48 , atque agmina terni pares 111 nlun era Piductis solvere clioris ; rursusque vocati ties, agmen an- Convertere vias , infestaque tela tulere 49 . solvemes'^dk * llde a ^ os ^ neunt cursus aliosque recursus ducentes in ties Adversi spatiis , alternosque orbibus orbes vhoros. Vocati impediunt 50 , pugnaeque cient simulacra sub armis : a ducibus. — 49 • , , . Sibi intuierunt. Et nunc terga fuga nudant , nunc spicula vertunt Quod pugnae si- infensi ; facta pariter 51 nunc pace feruntur. repetUuin indi- Ut quondam Creta fertur Labyrintlius in alta 52 catur vocabulis Parietibus textum caecis iter ancipitemque Adversi^ waft- Tvon e Y [[ s habuisse dolum 53 , qua signa sequendi cant , inter se i Ealleret indeprensus et irremeabilis error : implicates orbes agunt. Et eodem modo vestigia impediunt paul- lo post. — 51 U- num in agmen conjunct!. — 52 Alta, vide no - tam 38 ad Ilf, 76. De Labyrin- tlio iterum VI , 27^eqq. , pi lira in Ovidii Me- Haud alio Teucrum nati vestigia cursu Impediunt , texuntque fugas et preelia ludo , Delphinum similes , qui per maria liumida liando Carpathium 54 Libycumq? secant , luduntq? per undas. Hunc morem cursus atque haec certamina primus 55 Ascanius , Longam muris quum cingeret Albam , Rettulit 50 ', et priscos docuit celebrare Latinos , Quo puer ipse modo , secum quo Troia pubes 57 ; tamorpli. VIII, 1 58 seqq. l’arietibus csecis, prospecttim intercipieritibus, ut nescias quo eas. — 53 « I’erplexum errorem. » S. Iter dolosum , fallens. ()ua , ut hac ra- ti one error ex perplexitate viarum falleret signa sequendi, falsa darct sive red- deret signa quae quis sequeretur, atque ita deciperet euntem. Is autem error di- citur indeprensus , qui deprehendi non potest , quippe conturbatis omnibus no- tis viae, et irremeabilis , qui nec corrigi potest remeando, quia etiam reditus in- extricabilis est et sic interclusus. — 54 Carpathium est maris .Egoei pars inter Cre- tam et Ilhodum insulas comprehensa , dicta a Carpatho insula, quae hedie Scar- panto. Ex hoc mari iii Libycum vicissimque transeunt delpliini incitati et ala- crcs, ut loquitur Attius poeta. Ultima luduntque per undas absunt a codicibus quibusque optimis, sed servantur in impressis ut aptissima. Animadverte autem periodum splendida comparatione et inchoatam et linitam. — 55 Primus, idem fere quod auctor rei, ut Eel. VIII , n. 22. — 56 Rcnovavit, instauravit. — 57 Sup- ple : celebraverant. (600-633) *'E N E 1 D O S LIBER V. 251 Albani docuere suos : hinc maxima porro Accepit Roma , et patrium servavit honorem 58 ; Trojaque nunc , pueri 59 Trojanum dicitur agmen. Hac celebrata fenus sancto certamina patri. Hie primum Fortuna fidem mutata novavit 60 . Dum variis tumulo referunt sollemnia ludis , lrim de.coelo misit Saturnia Juno lliacam ad classem, ventosque adspirat eunti 61 , Multa mo vens 62 , necdum antiquum saturate dolore. Ilia , viam celerans per mille coloribus arcum , Nulli visa 63 , cito decurrit tramite virgo. Conspicit ingentem concursum , et litora lustrat , Desertosque videt portus classemque relictam . At procul in sola 64 secretae Troades aetd Amissum Anchisen flebant , cunctaeque profundum Pontum adspectabant flentes. « Heu, tot vada 65 fessis randumeurram. Et tantum superesse maris ! » vox omnibus una. Urbem orant ; taedet pelagi perferre laborem. . Ergo inter medias sese haud ignara nocendi Conjicit , et faciemque deae vestemque 66 reponit : Fit Beroe , Tmarii 67 conjux longaeva Dorycli , Cui genus et quondam nomen natique fuissent ; Ac sic Dardanidum mediam se matribus infert : « 0 miserae , quas non manus , inquit , Achaica bello JJ 10 ™ concepe- Traxerit ad letum patriae sub mcenibus ! o gens Trojanorum'ex- Infelix , cui te exitio 68 Fortuna reservat? co Septima post Trojae excidium jam vertitur aestas , j bus milled ab!ia- Quum freta , quum terras omnes , tot inhospita saxa j tivo .q«j dicitur Sideraque 69 emensae ferimur, dum per mare magnum 1 ^NullTvisa ad Italiam sequimur fugientem , et volvimur undis. 58 Ludum in i honorem ( An- ichisae) institu- tion. — 59 Pue- l i , quamquam Romani , dicun- | tur agmen Tro- janum. Verbum primo subjecto aptatum. Tmesis pro Haetenus. — GO Fidem no- vavit, idem est quod : facta est infida. Verbum novare plerum- que in malam partem dicitur. — 61 Eunti deae modo, tanquam volanti, ventos mittit ad accele- Incessusdeorum apud Virgilium est qualis Ho- mero. Conf. I , -105, n. 18.— 62 Agitans animo. Cui nondum sa- turatus erat an- tiquus dolor, il- ia crucians ira , Hie Erycis fines fraterni 70 atque hospes Acestes : Quid prohibet muros jacere 71 et dare civibus urbem? O patria , et rapti nequicquam ex hoste Penates ! Nullane jam Trojae dicentur mcenia ? nusquam ipsum refertur j numen.Namar- : cus semper vi- 1 detur ; eumque j npn lrim , sed j viam Iridis di- I xit. » S. — 64 _J Deserta. Acta, gr&ecum dxTf} , locus in quo undae franguntur (tJfyvuvTat) sive litus man's. — 65 Vide 158, n. 73. De infinitivo in exclamatione vide 1 , 67, ti. 28. — 66 Vestem ad pedes defluentem (I, 4041 et versicolorem. — 67 Vide not. 4 0 Eel. VIII. Ipsa Beroe infra v. 646 dici- tur Rhceteia, id est Trojana, a promontorio Troadis Rhceteo (III , 108 , n. 55) , ut cum Ileleno in Epirum venisse videatur, deinde jEneam secula. Alii codd. et Ser- vius Ismarii , ab Ismaro Tliraciae monte; etThrax maritus Trojae cum ea habitare poterat, quod sequens versus fere postulare videtur, ad Doryclum potius referen- dus quam ad Beroen. Cui sequente subjunctivo est : quod ei... ; ea de causa Be- roes formam iris elegit. Item mox quas cum subjunctivo indicat cur sint miserae. Genus, nobilitas generis. — 68 Bene Servius : « Exitio, non regno. » — 69 Sidera, * tempestates, quae ortu vel occasu siderum saepe nascuntur. » S. Sic Valerius Flaccus V, 196 : Tot freta, tot dure properantia sidera passis, Phrixe,fave. Lo- corum nominibus , aptis verbo emensae, liberius aut brevius additum sidera , pro disertiore « tempestatibus emota maria. » — 70 Vide 24, n. 12. — 71 « Muros jacere, pro fundamenta jacere; nam muri duci dicuntur. c . 5 . 31 242 P. VIRGILII MARONIS (634-668) 12 Vide i ,216 , | Hectoreos 72 amnes, Xanthum et Siraoenta , videbo ? n. 60. Intelligit * ^ . « . ’ patriam novam, ; cJg’ltC 6t fflCClini infclllStclS C\uritC puppcs. et novam quasi Nam mihi Cassandrae per somnum vatis imago ^b?parare d po^ | Ardentes dare visa faces : « Hie quaerite Trojam ; tuit Helenus, Hi, « Hie domus est , inquit , vobis. » Ja tempus agi res, Tantf^prod?- Nec tantis mora prodigiis 73 . En quattuor arae giis, reiper so- 1 Neptuno 74 : deus ipse faces animumque ministrat. » mons?rat* C - a 7 i Haec memoralls , prima infensum vi corripit igilc , Neptuno ex stm- Sublataque procul dextra connixa coruscat ' qida singuli "du- Et jacit. Arrectae mentes stupefactaque corda ces navium qui , Iliadum. Hie iina e multis, quae maxima nalu, deTn s^sin 1 uias ’ tot Prianai natorum regia nutrix : posuerant" 8 . 0 T. (< Non Beroe vobis, noil litre Rhcete'ia 76 , matres, Animum, auda- Est Dorycli conjux : divini signa decoris Ardentesque notate oculos, qui 77 spiritus illi , ciam (nobis cou- rage ). — 75 Acti- ve : vibrat. Ab Qui vultus , vocisque sonus , vel gressus eunti. illte rhythmica rnL'a onnmat itnitnm Pa>>nan Hinraccn ralinni Virgilii , quatn saepe cominen- damus , dernon- stranda exclusi spatiis iniquis semel certe ex- plicantem au- diamus inter- Ipsa egomet dudum Beroen digressa reliqui y£gram , indignantem , tali quod sola careret Munerc 78 , nec meritos Anchiste inferret honores. Htec effata. At matres primo ancipites 79 , oculisque malignis Ambigiiae spectare rates miserum inter amorem pretem poetae Proesentis terrae , fatisque vocantia regna : Ph! Wagnerurn: Quum dea se paribus 80 per ccelum sustulit alis , • Sed tu mihi lngentemque fuga secuit sub nubibus arcum. ro?um d praesSn" Tum vero attonitoe monstris , actaeque furore , tiam : ipse nisus Conclamant, rapiuntque focispenetralibus 81 ignem , catiir perspon- Pars spoliant aras , frondem ac virgulta facesque deos, eaque re Conjiciunt : furit immissis Vulcanus habenis 82 • ^etur^ex^ecta” Transtra P er et remos et pictas abiete puppes. tio ^ tum P prse- Nuntius Anchisae ad tumulum cuneosque thcatri dare per tmum incensas perfert naves Eumelus ; et ipsi c/T/itT'deciaia- Respiciunt atram in nimbo volitare favillam. tur quod jam- Primus et Ascanius , cursus ut laetus equestres non shmhorro- ! Ducebat , sic acer equo turbata petivit re videramus ; **~ caesura autem iacit ut spiritum contineamus paulisper, quod ipsum fieri solet quum tali^in rerum veritate accidunt; denique qui jam ru routs sequuntur spondei, in- dicant repentino audacique facinore percussum animum. » — 76 Vide not. 67. Ma- tres, v. p. r>8, n. 76. — 77 Qui fit spiritus (quod Servius malecepit de* odore » . Gressus eunti , vide not. 61. — 7S Sacrificio caerimoniisque inferiarum tarn sol- lemnibus. — 7 \) Ancipites , universe et simpliciter dictum, explicatin' sequenti ambigux inter amorem terra; praesentis, in qua versabantur, et regna, quae ipsas vocabant fatis per oracula patefactis. Miserum non * vehementem », ut in locu- tione misere amare ; sed opponitur regnis fato destinatis, et ad praesenlem con- ditionem refertur, quant aegre ferunt ut miseram. — 80 Vide IV, 252, n. 20. Se- cuit arcum est: secando aerem effecit arcum. — 81 Focis qui erant in interio- ribus partibus domuum proximarum.— 82 Immissis, laxatis, habenis, ergo quasi effrenatus. Eadem metaphora Georg. 11 , 364 , n. 7 7. Mox junge puppes abiete (ablativo qui dicitur materiae ) pro abiegnas. Piclas , nam in puppibus picti vel (669-707) ENEIDOS LIBER V. Castra 83 , nec exanimes possunt retinere magistri. « Quis furor istenovus? quo nunc, quo tenditis, inquit, Heu ! miser® cives? non liostem inimicaque castra Argiviim , yestras spes uritis. En ego vester Ascanius ! » Galeam ante pedes projecit inanem 84 , Qua ludo indutus belli simulacra ciebat. Accelerat simul iEneas , simul agmina Teucrum. Ast ill® diversa metu per litora 85 passim Diffugiunt, silvasque et sicubi 86 concava furtim Saxa petunt : piget incepti lucisque , suosque Mutat® agnoscunt, excussaque pectore Juno 87 est. Sed non idcirco flamm® atque incendia vires ludomitas posuere ; udo sub robore vivit Stuppa vomens tardum fumum , lentusque carinas Est 88 vapor, et toto descendit corpore pestis; Nec vires heroum infusaque flumina prosunt. Turn pius .Eneas humeris abscindere vestem , Auxilioque vocare deos , et tendere palmas : « Juppiter omnipotens , si nondum exosus ad unum 89 Trojanos , si quid'pietas antiqua labores Respicit humanos , da flammam evadere classi Nunc , Pater, et tenues Teucrum res eripe leto ! Vel tu , quod superest 90 , infesto fulmine morti , Si mereor, demitte , tuaque hie obrue dextra ! » Vix h®c ediderat , quum effusis imbribus atra Tempestas sine more 91 furit, tonitruque tremiscunt Ardua terrarum et campi ; ruit ®there toto Tnrbidus imber aqua densisqj 92 nigerrimus Austris; ctationem lmplenturque super puppes ; semiusta madescunt Robora ; restinctus donee vapor omnis , et omnes , Quattuor amissis , servat® a peste carin®. At pater .Eneas , casu concussus acerbo , Nunc hue ingentes , nunc illuc pectore curas Mutabat versans 93 , Siculisne resideret arvis , Oblitus fatorum , ltalasne capesseret oras. Turn senior Nautes, unum 94 Tritonia Pallas Quern docuit multaque insignem reddidit arte , H®c responsa dabat 95 , vel qu® portenderet ira Magna deum , vel qu® fatorum posceret ordo ; m ficti erant dii tu- telares navium. — 83 Castra nautica, ut IV, 604 , n.67. Ma- gistri, v. 562, n. 4 3. — 84 Ut a mulieribus ag- nosceretur, ga- leam exuit , et projecit. Mirum nec sanum epi- theton inanem, « vacuam , sine capite, » inquit Servius; quod ri- diculum , « quia conjunctum est cum cogitatione galeae please , et Ascanius ipse ga- leam cum capite projicere baud poterat. » Haec Peerlk. quern v. p. 34 3 seq. Con- jecit ahenam. — 85 Per diversas paries litoris. — 86 Saxa sicubi sunt concava. — 87 Furor ab Junoneinjectus; ut inspirati di- cuntur ox atra P olum *>igis subvecta tenebat : misso, videlicet | Visa dehinc ccelo facies 2 delapsa parentis abs te , hospiti i Anchisae subito tales effundere voces : deferente hono- ! _ T . ... .. rem nominis de . “ Nate , mihi vita quondam , dum vita manebat , sese imponendi Care magis ; nate , Iliacis exercite fatis 3 , c est * U tanquani Imperio Jovis hue venio , qui classibus ignem conditor coiere- Depulit , et coelo tandem miseratus ab alto est. rum "magis 'eti- ! Consiliis pare, quae nunc pulcherrima Nautes am quam supe- Dat senior : lectos juvenes , fortissima corda , seq S — V 2 Simula- De ^ er i* 1 Ita Eam. Gens dura atque aspera 4 cultu cruin , ehwXov. • Debellanda tibi Latio est. Ditis tamen ante —3 Vide in, 182 , infernas accede domos, et A verna 5 per alta ; ad ingenium, a- Congressus pete , nate , meos : non me impia namque spera ad vitam Tartara liabent tristesve umbrae , sed ameena piorum net m Sjf PlS- Concilia Elysiumque colo. Hue casta 6 Sibylla tonis. — 5 Per Nigrarum multo pecudum te sanguine ducet. cum U Ave a rnum^ Tum S eims omne tu u » et quae dentur mcenia , disces. v. hi, 412, n! Jamque vale : torquet medios Nox humida cursus, ii. — 6* me saevus equis Oriens 7 afflavit anhelis. » propter fabu-- , lam quae narra- Dixerat , et tenues fugit , ceu fumus , in auras. lU Metam °x?v° yEneas * w Q u0 deinde 8 ruis ? qno proripis ? inquit ; ho seqq.) : quia Quem fugis ? aut quis te nostris complexibus arcet ?» no^oliini Haec memorans, cinerem et sepitos suscitat ignes , — TsoVoriens ’, Pergameumque Larem 9 et canae penetralia Yestae ut Georg, i, 250 Farre pio 10 et plena supplex veneratur acerrd. (ubi eadem ver- Extemplo sopios primumque arcessit Acesten , saevus Umbris , Et Jovis imperium et cari praecepta parentis adTnferos l redl- Edocet , et quae nunc animo sententia constet. re fas est. « Est 1 ' autem physicum : nam pereunt umbrae Solis adventu. » S. — 8 Sine mora , conti- nuo. — 9 Penates Trojanos. Vestae cause, ob summam antiquitatem cultus sui apud Romanos; vide I, 292, n. 71. Penetralia, quia in penetralibus aedium ponebatur haec dea. — 10 Sic Horatius : Mollibit Penates farre pio, libro III , oda 23 fine. Acerra , tliuribulo. (749-783) ENEIDOS L1BEK V. Haud raora consiliis 1 1 , nec jussa recusat Acestes. Transcribunt 12 urbi matres, populumque volentem Deponunt , animos nil magnae laudis egentes. Ipsi transtra novant , flammisque ambesa reponunt Robora navigiis ; aptant remosque rudentesque , Exigui numero , sed bello vivida virtus. Interea ^Eneas urbem designat aratro 13 , Sortiturquc domos ; hoc Ilium et haec loca Trojam Esse jubet. Gaudet regno Trojanus Acestes, Indicitque forum 14 , et patribus dat jura vocatis. Turn vieina astris Erycino 15 in vcrtice sedes Fundatur Veneri Idaliae , tumuloque sacerdos Ac lucus late sacer additur Anchiseo. Jamque dies epulata novem gens omnis , et aris Factus honos : placidi 16 straverunt aequora venti , Creber et adspirans rursus vocat Auster in altum. Exoritur procurva ingens per litora fletus ; Complexi inter se noctemque diemque morantur Ipsse jam matres , ipsi , quibus aspera quondam Visa maris facies et non tolerabile numen 18 , Ire volunt, omnemque fugae perferre laborem. Quos bonus iEneas dictis solatur amicis , Et eonsanguineo lacrimans commendat Acestae. Tres Eryci vitulos et Tempestatibus agnam Caedere deinde jubet , solvique ex ordine 19 funem. Ipse , caput tonsae foliis evinctus olivae , Stans procul in prora 20 , pateram tenet, extacp salsos Porricit in iluctus , ac vina liquentia fundit. Prosequitur surgens a puppi ventus euntes; Certatim socii feriunt mare et aequora verrunt. At Venus interea Neptunum exercita curis Alloquitur, talesque effundit pectore questus : « Junonis gravis ira nec exsaturabile pectus Gogunt me, Neptune, preces descendere in omnes 21 : Scamandrum et , . . . i SimoentemStra- Quam nec longa dies , pietas nec mitigat ulla ; . bo auctor est. — . - - I 14 « Locum et tempus designat agendorum negotiorum, qui convenlus vocatur. Indicit verbum juris est. Et dat condendi juris potestatem his quos appellaverat (imo potius convocaverat) pa- tres . » S. Alii intelliguntipsum constituentem jura senatus et totum munus senato- rium; alii denique, jura dantem in senatu, jus exercentem cum senatu. Sane am- biguuin est patribus vocatis, sitne ablativus an dativus. — 15 Erycis montis, in cujus summo clarum templum Veneris Erycinae. De Idalix epitheto v. I, 681, n. 2s. — 16 De hac structura vide III, 356, not. 74. Straverunt , sequaverunt, tranquillum fecerunt. Junge adspirans creber, id est validior nec intermissus. — 1 7 Morantur se : quod pronomen non exprimilur ubi accedit inter se ; sic amant inter se, et similia. — 18 Numen vocat elementum praepotens et formidabile, cui tradere se debebant. In aliis est nomen : cujus ne nomen quidem sine horrore au- diebant. — 19 Deinceps, unius navis post aliam. Tonsx,\. 556, n. 41. — 20 « In parte extrema prora;. » S. Porricit , vide 23S, n. 10. — ‘21 « Omnes dicendo, etiam hu- 1 1 Consiliis exsequendis. — 12«Komanimo- ris verbum est : I transcripli ete- nim (ex vetere , in novam civi- | tatem) in colo- nias deduceban- tur. (Jrbi , in urbem. » S. De- I ponunt , quasi o- 1 nusquoddam in* ; utile. Nil (nul- ; latenus) gravius liegatquamno//, ut nil carmi- ! na curat. Eel. VIII, 33; Nil su- per imperio mo- ved?, et alia. — 1 3 Urbis con- dendae ambitum I designat sulcoa- i ratri : quem mo- rem antiquum ; Servius hoc loco accurate descri- ! bit ex Catonis Originibus Sor- titur domos est : sortitodistribuit ; locum in cedes futuras. Sequen- , tia non capien- da de nomini- bus quae impo- suerit, sed ge- neralius : liaec urbs vobis esto : Ilium (alterum) vel pro Ilio, haec regio pro Troja . velregione Tro- jana. Ceterum lluvios Egestae ! vicinos ab Ainea appellatos fuisse P. VIRGILII MARONIS i 7 84—8 20 y millimas siguifi- cat ; unde ait e- tiam descende- re. » S. Longa dies , feminino : longumtempus. Pietas Eneae ; v. Ill, 517. — 22 Ab inf rin go. — 23 Quasi de- vorasse. Respi- cit ad incendi- um, quod Tro- jam delevit et e conspectu sus- tulit (d't'ffTwae), Nec ei satis est traxe , traxisse per omnem spe- ciem pcenarum, calamitatum. — 21 Sciat ilia : scita dissimula- te Veneris! Ac Servius : ■> Bene supprimit ; con- tra ipsam enim sunt. Quae Juno indecimo (v.92) exsequitur : me duce Dardani- us Spartam ex- pugnavit adul- ter ! cetera. » — 25 Vide I , v. 5 ft et seqq. Molem fluctuum. — 26 Nequicquam i- psa, quod tu ba- bes , non Eo- lus , imperium maris, tu fluctus statim compres- sisti. — 27 Jun- ge per scelus ac- tis, insceleslum facinus compul- sis. — 28 Quod superest classis , vel classem reli- quam. Tibi, per le, per regnum tuum (5.) , sicut Georg. II initio, Nec Jovis imperio fatisque infracta 22 quiescit. Non media de gente Phrygum exedisse 23 nefandis Urbem odiis satis est , nec pcenam traxe per omnem : Relliquias Troja? , einerfcs atque ossa peremptse Insequitur. Causas tanti sciat ilia 24 furoris ! Ipse mihi nuper 25 Libycis tu testis in undis Quam molem subito excierit : maria omnia ccelo Miscuit, ^Eoliis nequicquam 26 freta procellis : In regnis hoc ausa tuis ! Per scelus ecce etiam Trojanis matribus actis 27 Exussit fcede puppes , et classe subegit Amissa socios ignotai linquere terrse. Quod superest 28 , oro , liceat dare tuta per undas Vela tibi ; liceat Laurentem 29 attingere Thybrim , Si concessa peto , si dant ea mcenia Parcse. » Turn Saturnius hiec domitor maris edidit alti : « Fas omne est , Cytherea , meis te fidere regnis , Unde 30 genus ducis : merui quoque; saepe furores Compressi et rabiem tantam ccelique marisque. Nee minor in terris (Xanthum Simoentaque 31 testor) .Eneae mihi cura tui : quum Troia Achilles Exanimata sequens impingeret agmina muris , Millia multa da ret leto , gemerentque repleti Amnes , nec reperire viam atque evolvere posset In mare se Xanthus , Pelidae tunc ego forti Congressum Enean nec dis nec viribus aequis 32 Nube cava rapui, cuperem quum 33 vertere ab imo Structa meis manibus perjurae mcenia Trojae. Nunc quoque mens eade perstat mihi ; pelle timore . Tutus, quos optas 34 , portus ac?edet Averni. Unus erit tantum , amissum quern gurgite quaeret ; Unum pro multis dabitur caput. » His ubi laeta 35 deae pcrmulsit pectora dictis , • Jungit equos auro 36 Genitor, spumantiaque addit Frena feris , manibusque omnes effundit habenas. Caeruleo per summa levis volat aequora curru : Subsidunt undae , tumidumque sub axe tonanti n. 6. — 20 Tibe- “ rim, qui Laurenti urbis agros irrigat. Ea mcenia, mcenia ibi, ad Tiberim, condenda. — 30 Fidere mari , ex quo etc. — 31 Ad quorum ripas .Eneas cum Achille pugna- vit, a Neptuno victoris manibus subductus. Narrat Homerus in Jliadis cantu XX, 1 58-350; in sequentibus autem versibus et cantu XXI exitiosam fugam Trojanorum partim in fluvium actorum, denique pugnam Achillis cum ipso fluvio Scamandro five Xantho. — 32 Nota duplicem significationem. — 33 Quum liic sonat idem fere quod quamris. De re vide notam 42 ad Georg. I, 502, et Homerum XXI, 446 seqq. — 34 Quos optas eum accedere. Cumas intelligit (v. VI, 2); nam vicinus lacus Avernus ab Agrippa demum fossione cum mari conjunctus est; v. pag. 77, n. 30. — 35 Laeta per prolepsin saepe annotatam : laeta reddita permulcendo. — 36 Jungit auro est aureo jugo alligat, minime ( ut explicant ) « aureo currui, » quod merito (821-850) ENEIDOS LIBER V. 247 Sternitur aequor aquis 37 ; fugiunt vasto sethere nimbi. Turn 38 variae comitum facies : immania cete , Et senior Glauci 39 chorus , Inousque Patemon , Tritonesque citi , Phorcique 40 exercitus omnis ; Laeva tenet Thetis, et Melite , Panopeaque virgo , Nesaee , Spioque , Thaliaque, Cymodoceque. Hie patris iEneae suspensam blanda vicissim Gaudia pertentant mentem : jubet ocius oranes Attolli malos, intendi bra cilia 41 velis. ) Una omnes fecerc pedem 42 , pariterque sinistros , I Nunc dextros solvere sinu ; una ardua torquent Cornua 43 detorquentque : ferunt sua flamina classem. Princeps ante oranes densura Palinurus agebat Agmen; ad hunc 44 alii cursum contendere jussi. Jaraque fere mediara coeli Nox humida raetam 45 Contigerat ; piacida laxarant membra quiete Sub remis fusi per dura sedilia nautae • Quum levis aetheriis delapsus Somnus 46 ab astris Aera dimovit tenebrosum , et dispnlit umbras , i Te, Palinure, petens , tibi somnia tristia 47 portans, Insonti ; puppique deus consedit in alta , Phorbanti 48 similis, funditque has ore loquelas : •\ Iaside Palinure , ferunt ipsa aequora classem ; ,Equatae 49 spirant aurae ; datur hora quieti : Pone caput, fessosque oculos furare labor i. Ipse ego paulisper pro te tua munera inibo. » Cui vix attollens Palinurus lumina 50 fatur : « Mene salis placidi vuitum fluctusque quietus Ignorare 51 jubes ? mene huic confidere monstro ? iEnean credam quid enim 52 fallacibus auris , : : ~ quia tamquam pedibus innititur iis velum, quod intenditur duobus bis i'unibus religatis ad pup- pim. Jam quando ab ipsa puppi flat ventus, navigatur utroque pede ; quandoab latere alterutro, dextro sinistrove , uno tantum pede , vel dextro vel sinistro. Id quod turn accidie, nam pede religato, primum solvunt sinus velorum sinistros, id est a sinistra parte explicant vela ad excipiendum sinu suo ventum sinistrorsum llantem; mox variante vento dextros , dextrum pedem intendenles. Quod Servius breviter dixit : •< Agebant pro aurae mutabilitate. » — 43 Cornua antennarum ; quod additum III, 54 9. Torquent detorquentque idem quod : hue et illuc tor- quent. Sua , prospera; v. Georg. IV, 22, n. il. — 44 Ad hujus exemplum. — 4 5 Metaphora a Circo, ubi meta, circa quam flectuntur currus, medium cursum signat — 4 6 he quo Noctis filio. Mortis fratre, multa Ovidius, Metam. XI , 5S6 seqq. — 4 7 Tristem exitum habitura, exitialia. Ac vigilantem somniis aggreditur.— 48 Qui apud Homerum Priami filius, pater Ilionei. A pud eumdem 7o.s/f.s , qui hie pater Palinuri, Graecorum nomen est. — 49 Vide IX, 587, n. 60. — 50 Fix attollens lu- mina, utpote « numinis praesentia praegravatus. » Ita Servius. Recenliores : vix curans Phorbantem , vix attendens ad ejus verba, sed sine intermissione guber- naculo sideribusque intentus. — 5 1 Nam eum (ut Lucretius loquitur) non poterat placidi pellaciaponli Subdola pellicere infraudem ridentibus undis: Monstro , mari tranquillitatem simulante, « quod decepit multos infido ingenio et repente mobili. » S. — 52 Multi haec parenthetice scribunt ( quid enim?) ut amaratn iro- niain indicent : quod facile apparet hie justo esse vehemenlius. Et sensum inten- exptoait ueeriK . I p. 354. Feris,v. II, 51, n. 26. — i 37 Sternitur x- quor aquis, sup- pleas : stratis , quod modo di- ctum est subsi- dunt undx. — | 38 Turn adsunt varix etc. Cete , graecum xvjTT ( , belluae marinae. — 39 De Glauco et Iniis filio Me- licerta, divo Pa- j laemone, mari- nisdiis, v. p. 67, not. 90. Senior dicitur chorus Glauci, deorum > ejus sodalium , t quia omnes dii 1 marini et aetale j et facie senilies- ’ se fingebantur , , ex antiquissimo ! dogmate quo re- 1 rum originem ab aqua pete- bant. — 40 Vide ! 24 0 , n. 11. Se- quunturnomina Nereidum. — • 4 l Brachiu ( malo- ; rum ) poetice de i antennis : an- i tennas instrue- i re velis quae ten- | duntur.— 42 Pa- raverunt, expe- | diverunt funes | qui pedes , gr. j Tz6htc, dicuntur : 248 VIRGILII iENEIDOS LIB. Y. (851-87 1 Et coeli toties deceptus fraude sereni ? » i Talia dicta dabat , clavumque affixuset haerens Nusquam amittebat 53 , oculosque sub astra tenebat. Ecce deus ramum Lethaeo rore madentem Vique soporatum 54 Stygia super utraque quassat Tempora , cunctantique natantia 55 lumina solvit. Yix primos 66 inopina quies laxaverat artus : Et superincumbens , [cum 57 puppis parte revulsa Cumque gubernaclo ,] liquidas projecit in undas Praecipitem ac socios nequicquam saepe vocantem . Ipse volans tenues se sustulit ales 58 in auras. Currit iter tutum non secius aequore classis , Promissisque pntris Neptuni interrita fertur. Jamque adeo scopulos Sirenum 59 advecta subibat , [ Difficiles quondam , multorumque ossibus albos ; Tumrauca assiduo longe sale saxa sonabant 60 : ] Quum pater 61 amisso fluitantem errare magistro Sensit , et ipse ratem nocturnis rexit in undis , Multa gemens , casuque animum concussus amici : « O 62 nimium ccelo et pelago confise sereno , : Nudus in ignota , Palinure, jacebis arena! » tuerit. Nam nisi cui adhaeserit natans per mare, effugere non potuisset pelugus. *5. Sed latere tanta ruina non poterat socios navales. Respicitur episodium de Pali- nuro, VI , v. 337-383, valde illud suspectum : quare haec uncis inclusi cum Peerl- kampio p. 358. — 58 Alatus Somnus. — 59 Sic vocabantur, graece (insulae), tres petrae in sinu Paestano (hodie Golfo di Salerno), non longe a Ca- preis , infames naufragiis multorum , quos Sirenes illexisse credebantur. Nota fa- bula ex Odyssex cantu XII. — 60 Junge rauca sonabant , et vide II , 53, n. 28. « Ac si diceret : antehac delectabili voce sonabant , tunc fluctibus solis ; et bene imitatus est maris stridorem. » Serv. Sane tale quid illaturum l'uisse Virgilium credibile est, suae aetati gratificans: saxa olim cantuum lenocinio exitioso, postea tluctuum furore periculosissima. Nunc baec,inchoatatantum, non perfecta, seriem et structuram turbant, atque omittenda sunt legentibus. — 61 A5neas. Fluitantem classem.— 62 Nimirum ignorabat Aineas fraudes et insidias Somni. Ceterum non satis digna haec Virgilio poeta esse fere consentiunt critici. Et antiqui grammafici referunt multum in hoc fine libri quiriti et sexti initio haesitatum fuisse ab ipsis editoribus /Eneidis Tucca et Vario. Sed longum e6t de his rebus exponere et a commentarioli nostri ratione alienum. dit, ut : et qui- dem , praeser- tim. — 53 E ma- nibus dimitte- bat. Ultima syl- laba producta vi arsis mediae. Nusquam, in re nulla , ne mi- nimum quidem. Sub astra, sur- sum versus as- tra. — 51 Conso- piendi vi imple- tum.i.e.soporifi- cum. — 55 « Er- rantia somni vi- cinitate. >• S. Vi- de p. 127, not. 70. Solvit, laxat quae erant in- ten ta. — 56 Pri- mos artus la- xaverat , idem quod : inceperat laxare artus. — 57 Cum puppis parte revulsa , Cumque guber- naclo : • prooe- conomia, ut tri- duo natare po- LIBER VI. Sic fatur lacrimans, classique iminittit liabenas 1 , Et tandem Euboicis Cumarum allabitur oris 2 . Obvertunt pelago proras 3 : turn dente tenaci Ancora fundabat naves , et litora curvse Prsetexunt puppes. Juvenum manus emicat ardens Litus in Hesperium : quserit pars semina flnmmse Abstrusa 4 in venis siljcis ; pars , densa ferarum Tecta , rapit silvas , inventaque flumina monstrat. At pius iEneas arces 5 , quibus altus Apollo Prsesidet , horrendseque procul secreta Sibyllae , Antru immane , petit : magna cui mente animumqs Delius inspirat vates 6 , aperitque futura. Jam subeunt Trivise 7 lucos atque aurea tecta. Dsedalus , ut fama est 8 , fugiens Minot a regna , terrain spectantes prone, jam conversae, spectent mare, et puppes applicentur ter- x’ae. — 4 Vide Georg. 1 , 335, et jEn. 1 , 174seqq. Quae an huic loco sint apta.non te- mere dubitat Peerlkamp. p. 362, nec sequentia phraseos hujus concinna etelabo- rata esse demonstrat. An quxrendi erant in illo litore fontesel rivi ? Wagnerus ex- plicat :*pars ligna, quibus ignem nutriant , raptim collecta affert (rapit) ex densa quaeibi erat, proptereaque ferarum plena silva. » Fiuenta Servius dicit « monstrari Alneae ad expiandum se. Nam funestatus fuerat morte Palinuri, non quod eum viderat, sed quod funus agnoverat. Nam ipsa impiant quae agnoscimus. » Quod probat Iloratii Pulvilliexemplo apud Livium II, 8.-5 Montem (videp. 90, n. 7), cui summo impositum erat templum Apollinis. Altus, ob locum, non ob signum , de quo Coelius Antipater : Est in fano signum Apollinis ligneum (S-oavov), alluin non minus pedes XF. Eodemque modo Sibyllae epitlieton horrendae refer ad an- trum quod incolit horrendum. — 6 Delius rates, Apollo. Mentem, quae concipiat, animum , qui prodat futura. — 7 Ilecates quae in triviis colebatur; v. IV, 609, n. 70. Cui omnis ilia regio Averni sacra erat. Aurea tecta , templum Apollinis in luco Ilecates condilum a Daedalo — 8 Not* ex Metamorpfi. VIII, 180 seqq. — 1 Metaphora ab aurigatione pe- tita , ut V, 662 , n. 82 : cursurn classis urgebat, expansis velis. — 2 Litori Cu- marum, quae ci- vitas Campaniae vel condita pri- mum vel aucta certe a colonis | Chalcidensibus , urbis in Euboea insula. Quam- quam hoc multo jiost Aineam e- j venit. Tandem exprimitdeside- rium Italiae. — 3 Remis naves 32 250 P. V1RGILII MARONIS (!5-i2) 9 Versus sep- tentrionalem re- gionem , de Si- cilia Cumas. Na- re de volatu e- tiam Georg. II , 59, n. 34. Ea- dem narraverat Sallustius in Hi- storiis. — 10 Ar- ce Cumana; v. not. 2. Levis di- Pracpetibuspennis ausus se credere coelo , Insuetum per iter gelidas enavit ad 9 Arctos, Chalcidicaque 10 levis tandem super adstitit arce. Redditus his 11 primum terris, tibi, Phoebe, sacravit Remigium alarum 12 , posuitque immania templa. In foribus 13 letum Androgeo ; turn pendere poenas Cecropidse jussi ( miserum ! ) septena quotannis Corpora natorum; stat ductis sortibus urna 14 . ci solet de rebus j Contra elata mari respondet Gnosia 15 tellus • quae volant vel celeriter per au- ras feruntur, a- vibus , sagittis , etc. — 11 His in prosa esset ad- verbium At'evel ibi: ibi primum redditus terris. Sic dictum vidi- mus hie cursus 1 , 534, n. 66 ; IV, 46, n. 27. — 12 Alas, ut 1 , 301 , n. 74. — 13 In foribus templi a Daedalo scul- ptumerat letum ’Avopd^ew, atti- co genitivo. An- drogeos , filius Minois ac Pasi- phaes , per in- vidiam occisus ab Atheniensi- Hic crudelis amor tauri , suppostaque furto i Pasiphae, mixtumque 16 genus prolesque biformis Minotaurus inest , veneris monumenta nefandse ; Hie labor ille domus 17 et inextricabilis error. Magnum reginae 18 sed enim miseratus amorem Daedalus , ipse dolos tecti ambagesque resolvit, Caeca 19 regens filo vestigia. Tu quoque magnam Partem opere in tanto , sineret 20 dolor, Icare , habe- Bis conatus erat casus effingere in auro ; [res ! Bis patriae cecidere manus. Quin protinus omnia 21 Perlegerent oculis , ni jam praemissus Achates Afforet , atque una Phcebi Triviaeque sacerdos , ' Deiphobe Glauci 22 , fatur quae talia regi : « Non hoc ista sibi tempus spectacula 23 poscit ; Nunc grege de intacto septem mactare juvencos Praestiterit , totidem lectas de more 24 bidentes. » Talibus affata ^Enean ( nec sacra morantur bus; qui Cecro- Jussa viri) , Teucros vocat alta in templa 25 sacerdos. ti^dssimo 3 re”e Excisum Euboicae 26 latus ingens rupis in antrum , Cecrope , hujus — necis satis notas poenas pendere coguntur a Minoe. Res narrata in Metamorph.SU , 456 seqq. ; VIII , 153 seqq., et a Catullo LXIV, 73 seqq. — 14 Urna ex qua ductae erant sortes, quibus destinabantur mittendi in Cretam et Minotauro objiciendi. — 15 Vide p. 61, not. 24; de sequenlibus Eclogam VI, 45-60. Qui amor tauri a Ve- nere injectus fuerat Pasipliaae , Solis filiae, quae adulterium Martis et Veneris indi- caverat Vulcano ; inde crudelis, ex crudeli vindicta deae natus. Supposita, quae se supposuit tauro, ei copiam sui fecit furto, furtim, clam. — 16 Mixtum ex homine et tauro. — 17 Domus multo labore multaque arte exstructa, Labyrinthus, de quo confer dicta V, 588-91 , n. 52, 53. — 18 Regis filiae, Ariadnes Theseum amantis. Particulae sed enim sic explicandae : sed ipse Daedalus (miserabatur enim amorem reginae) resolvit etc. — 19 Gressus, de quibus occultum erat quo ducerent, Thesei regens filo ei dato, ita ut exitum, quando vellet, inveniret. — 20 Pro : si sineret ; syntaxi nostrae linguae baud ignota. Conf. p. 90, n. 96. — 21 Omnia hie bisylla- bum, ut trisyllabum Lavinia , 1,2, not. 3. In perlegerent non cogitandum de figurata tanquam lectione; dicitur ut legere lilus et similia. — 22 Deiphobe, pro- prium nomen Sibyllae Cumanae, Glauci filia, dei marini inter fatidicos deos ha- biti. — 23 Spectationem rerum istarum. Grege intacto, scilicet juvencorum inta- ctorum jugo, indomitocum, intacta cervice, ut loquitur Georg. IV, 540, n. 85. — 24 « De more, antiquo et tunc omnibus noto : scilicet ne habeant caudam aculea- tam, ne fissam aurem , ne linguam nigram. Bidentes autem oves sunt circa bi- matum , liabentes duos dentes eminentiores ; quae erant aptae sacrificiis. » S. — 25 Alla templa, non Apollinis, de quo not. 5, sed profundum (v. p. 19 , n. 50) et sacrum antrum Sibyllae. — 26 Rupis Cumanae , quam tenebant Euboici coloni (not. 2). Junge excisum in antrum , ut efficeretur antrum. Sic portus curvatus ( 43 - 74 ) ^ENEIDOS LIBER VI. 2ol j in arcum, IH, j 533. — 27 Cen- j /nmdeplurimis. Multi era nt in I inontis istius la- I tereexcisiaditus subterranei,per Quo lati ducunt aclitus centum 27 , ostia centum; Unde ruunt totidcm voces , responsa Sibyllse. Ventum erat ad limen , quum virgo , « Poscere fata Tempus 28 , ait : deus ecce, deus ! » Cui talia fanti Ante fores subito non vultus , non color unus 29 , _ Non comptse mansere comae 30 ; sed pectus anhelum , i 2dto«demoJSa Et rabie fera corda tument ; majorque videri 31 , Nec mortale sonans , afflata est numine quando Jam propiore dei. « Cessas in vota precesque 32 , Tros , ait , ;Enea ? cessas ? neque enim ante dehiscent Attonitae 33 magna ora domus. » Et talia fata , Conticuit. Gelidus Teucris per dura cucurrit Ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo : « Phoebe , graves Trojae semper miserate labores , Dardana qui Paridis direxti 34 tela manusque Corpus in iEacidae ; magnas obeuntia 35 terras Tot maria intravi , duce te , penitusque repostas Massylum gentes , praitentaque Syrtibus arva ; Jam tandem Italise fugientis 36 prendimus oras : Hac Trojana terms fuerit Fortuna secuta. Vos quoque Pergamese jam fas est parcere genti , Dique deseq? ornnes , quibus obstitit 37 Ilium et ingens Gloria Dardaniae. Tuque , o sanctissima vates , Praescia venturi , da ( non indebita posco Regna meis 38 fatis) Latio considere Teucros, Errantesque deos , agitataque Numina Trojae ! Turn Phcebo et Triviae 39 solido de marmore templum Instituam , festosque dies de nomine Phcebi. Te quoqt magna manent regnis penetralia 40 nostris. Hie ego namque tuas sortes arcanaque fata , Dicta meae genti , ponam , lectosque sacrabo , Alma, viros 41 . Foliis tantum ne carmina rnanda, (mox dicta fores et ora ) , quibus clausum erat an- trum in monte illo excavato la- te patens. — 28 Tempus est po- scere f. Sibylla dei afflatum sen- tit. — 29 Unus , idem qui antea. — 30 « Nam pro- pter sacra resol- vuntur comae ; lit Helenus vati- cinaturus vil- tas resolvit sa- crati capitis (I. Ill, 370 ).»$.— 31 Videri pen- deta major, pro supino : visu, a- spectu , ut nive- us videri Hora- tio. Non mor- tale , sed divi- num aliquid so- nans. Sic Vene- ri vultus baud mortalis, neque vox liomincm sonat , I, 328. Quando, quan- doquidem , si- quidem. — 32 Tardus es ad fa- cienda vota et preces funden- das ? Ante quam feceris vota . — 33 Attonitus, quod de vatibusdici solet divino spiritu tactis, ad ipsum adytum antri mystici transfertur. Sic melius quam alii : attonitae quod aperiatur, quod fores pandantur. Et Servius : « stupendae , non stupentis. » Idem annotat : « Trahit hoc de Matris deum templo, quod non manu, sed precibus aperieba- tur. » — 34 Direxisti. « Achilles amatam Polyxenam in templo (Apollinis ) acceptu- rus , insidiis Paridis post simulacrum latentis occisus est. Unde fingitur Apollo direxisse tela ad solum vulnerabilem locum. • S. — 35 Cingentia. Massylorum , v. IV, 132, n. 68. Praetenta , v. Ill , 692, n. 20. — 36 Vide V, 629. Fortuna 7>o- jana , nimirum adversa , hactenus nos fuerit secuta , desinat sequi ulterius. — 37 Invisum fuit, ut sunt quae obstant consiliis nostris. — 38 Fatis non est dativus objecti, sed ablativus subjecti cum passivo indebita, ut hi illo Livii : Sed debeba- tur, ut opinor, fatis tantae origo urbis : debebant earn Fata. — 39 Apollini et Dianse. Confer Carmen saeculare Horatii.« Ut solet, carmini miscet historiam. Nam hoc templum in Palatio ab Augusto factum est : sed quia Augustus coliaeret Julio ( al . Iulo) , qui ab Ainea ducebat originem, vult Augustum parentum vota sol- visse. »5. Sequentia de ludis Apollinuribus, ab Augusto instauratis. — 40 Secreta templorum, adyta. In templo enim Apollinis Palatini {hie) servabantur libri Si- byllini; eo translati aCapitolio. Sortes, oracula.— 4 t Quindecinrviros, qui haec ora- I 252 P. VIRGILII MARONIS 75-104 neeess?ta?ibusa- i tur ^ ata volent , rapidis ludibria ventis : dirent , inspice- j Ipsa canas , oro. » Finem dedit 42 ore loquendi. rent et interpre- i At, Phoebi nondum patiens 43 , immanis in antro tarentur. Foil is „ ’ ne manda etc. , Bacchatnr vates , magnum si pectore possit nTmon™ H fn‘ ’ Excuss i sse deum : tanto magis ille fatigat 443^457"^— 4 2 j 0s rabidum , fera corda domans, fingitqi 44 premendo. His Lucilium i- ; Ostia jamque domus patuere ingentia centum gere vfdetur, r qui Sponte sua , vatisque ferunt responsa per auras : scripserat : Hsec i « O tandem magnis pelagi defuncte periclis I ; ubi dicta dedit, \ pausam facit o- re loquendi. — 4 3 Explicat Sta- tius, de aliovate dicens , Impati- ensque del, fra- gili quern men- te receptum , Non capit. Nam grave est et ple- num cruciatus, dei numen pe- ctore recipere : itaque relucta- tur Sibylla, co- naturque deum se insinuantem excutere. Adde notam seq. De j conjunctione si videnda not. 55 Eclogue VI. — 44 In his metapho- rae omnes peti- tae sunt ab equo feroci quern do- mat sessor : im- patiens sessoris et excutere e- quitem ; fatigat os exercendo frenis; turn fingere, id est ad voluntatem sessoris componere, premendo, coer- cendo frenis. Nisi tamen in postremis , fingit corda premendo, statuendum est aliam succedere metaphoram , videlicet cerae vel argillae digitis subactae et for- matae. — 45 Terrx pericula gruviora te manent. — 46 In locum ubi Lavinium condet et regnabit .Eneas. Nunc tandem manifeste indicatus locus, liucusque ob- scure significants. Recte Servius : « Alii Latini legunt , cujus tunc erant regna. Sed quia divina loquitur, praeoccupat futura ; postea enim Lavinium dicetur. » — 4" Graeca ; v. 11 , 27, n. 16. Jam vidimus ad fluvios Simoentem et Xanthum maxi- ' me exarsisse furorem Achillis. — 48 Turnus , cui dim Vemlia mater, X , 76. — 4 9 Inhaerens, semper eos persequens. Vide Macrob. Saturn. IV, c. 6 initio. Quum, vide III , n. 10, 5. « Rebus egenis : per transitum ostendit famem futuram. » 5. — 50 Ut olim Helena. De Lavinia a Latino data ASneae in matrimonium, Turno pri- mum promissa. — 51 Contra ito, obsiste his malis audentior .majore cum auden- tia quam tua turn fortuna te sinel hoc facere : quam rerum tuarum conditio per- mittet — 52 Pallanteo, urbe Evandri Arcadis. A quo Eneas auxilia accepit con- j tra Rutulos et Turnum. — 53 Ambages, oracula implexis et obscuris verbis com- I prehensa, in quibus vera ( ut statim dicit ) involvuntur obscuris. — 54 Sensus : l Adeo concitaverat earn Apollo. Quod exprimit figura qua paullo ante usus est- ; n. 44. Ea frena concutit , id est, talia sunt frena quibus motis regit furentem, tali imperio moderatur ejus animum : eos (nam hoc repetendum) stimulos ada- x ctos vert it sub pectore vatis ,ita animum accensum iterato concitat. Sed terrae 45 graviora manent. In regna Lavini 46 Dardanidae venient; mitte hanc de pectore curam : Sed non et venisse volent. Bella , horrida bella , Et Thybrim multo spumantem sanguine cerno. ' Non Simois tibi , nee Xanthus , nec Dorica 47 castra Defuerint; alius Latio jam partus Achilles 48 , | Natus et ipse dea ; nec Teucris addita 49 Juno l Usqua aberit : quum tu , supplex in rebus egenis , ) Quas gentes Italum aut quas non oraveris urbes ! Causa mali tanti conjux iterum hospita 50 Teucris , Externique iterum thalami. Tu ne cede malis ; sed contra audentior ito 51 , Quam tua te fortuna sinet. Via prima salutis , i Quod minime reris , Graia pandetur ab urbe 52 . » • Talibus ex adyto dictis Cumsea Sibylla Horrendas canit ambages 53 , antroque remugit , Obscuris vera involvens : ea 54 frena furenti Concutit et stimulos sub pectore vertit Apollo. Ut primum cessit furor et rabida ora quierunt , Incipit iEneas heros : « Non ulla laborum , O virgo , nova mi facies inopinave surgit : vi 05— 141) /ENEIDOS LIBER VI. 253 i 55 Scilicet ante I percepta ex He- leno et e patre. I — 56 Hie esse , j ad lacum sive paludem Ache- , rusiamCumis vi- cinam, quarn ex ' Acheronte ex- j undante ( refu - J so ) ortam puta- bant. — 57 Os- j tia regni infer- I ni. — 58 » Fe- rebat : ut ante ! morte praeven- j tus sitqaam fer- usus est tempo- j re, acsidiceret : j adhuc si viveret ferret. » Sere. — 1 59 Libro V, 731 seqq. — 60 Om- nia contra con- Omnia praecepi 65 , atque animo mecumante peregi. Unum oro : quando hie 56 inferni januaregis Dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuso , Ire ad conspectum cari genitoris et ora Contingat; doceas iter, et sacra ostia 67 pandas. Ilium ego per flammas et mille sequentia tela Eripui his humeris , medioque ex hoste recepi ; llle meum comitatus iter maria omnia mecum Atque omnes pelagique minas coelique ferebat 68 , Invalidus, vires ultra sortemque senectse. Quin , ut te supplex peterem et tua limina adirem , Idem orans 59 mandata dabat. Gnatique patrisque , , . Alma, precor, miserere (potes namqj omnia 60 ; nee te j mi re ^mperfeem Nequicquam lucis Hecate praefecit Avernis) , * Si potuit Manes arcessere conjugis Orpheus 61 , Threicia fretus cithara fidibusque canoris ; Si fratrem Pollux 62 alterna morte redemit , Itque reditque viam toties. Quid Thesea, magnum Quid memorem Alciden 63 ? et mi genus ab Jove sum- suetudinem dic- Talibus orabat dictis, arasque tenebat 64 , [mo. » I VeterenOapsum Quum sic orsa loqui vates : « Sate sanguine diviim , j p|? p d ® preh ? n 0 di | Tros 65 Anchisiada, facilis descensus Averno; Nodes atque dies patetatri janua Ditis : Sed revocare gradum superasque evadere ad auras , Hoc opus , hie labor est. Pauci , quos aequus amavit Juppiter, aut ardens 66 evexit ad aethera virtus, Dis genii i, potuere. Tenent media 67 omnia silvan, Cocytusque sinu labens circumvenit atro. Quod si tantus amor menti , si tanta cupido Bis Stygios innare lacus , bis nigra videre Tartara , et insano juvat indulgere labori, Accipe quae peragenda prius. Latet arbore opaca Aureus et foliis et lento vimine 68 ramus, Junoni infernae dictus sacer : hunc tegit omnis Lucus, etobscuris claudunt convallibus umbrae. Sed non ante datur telluris operta subire , Auricomos 69 quam qui decerpserit arbore foetus. Peerlkampiuset correxit : potes namque : opti- ma nee te Ne- , quicquam l. He- cate etc. Jun- , genda sunt : mi- i serere,si potuit ! etc., et confe- renda not. 9 p. • 52. — 61 Quod 1 narratur Georg. j IV, v. 467 seqq. S “ Nititur exem- plisquaeinferio- ra sunt per com- 1 parationem : ut ipse videatur ju- stius velle de- scendere. » S. — 62 Qui, Jove pa- tre natus et im- mortalis , a diis impetravit , ut frater, e mortali patre natus Tyndareo, Castor, in ccelo versaretur, dum ipse pro eo apud inferos ageret tanquam mortuus , vicibus seinestribus : unde alterna morte et itque re- ditque viam. — 63 Herculem , qui Cerberum petiturus descendit ; Theseus ob amicitiam Pirithoi Proserpinam amantis. — 64 Vide IV, 219, n. 7. — 65 Tpw;, Tro- jane. Jverno (dativus), in Avernum,ad Inferos. Ditis, Plutonis. — 66 Virtus ar- dens , hinc aetheri igneo affinis. — 67 Media , inter terram et januam Ditis. Co- cytus, fluvius infernus ", gr. xwxuto? , fletus , ejulatus. — 68 Ramus, cujus folia sunt aurea et vimen, virga, lignum , lentum , flexile. Fabulam de arbore babes apud Servium. Juno inferna, Proserpina. Dictus, dicatus. — 69 Foliis aureis. Quam qui pro : quam si quis decerpserit. Est autem duplicis structurae in unum confusio: non ante datur quam si quis..., et : non alii datur quam (ei) qui... Foetus etiam P. VIRGILII MARONIS ( 142-17 de surculis dici- tur, non modo de fructu. — 70 Sibi proprium , aut carum. Pul- chra est Proser- pinae epitheton frequens apud Graecos. — 7 1 Strue reperlum carpe rite, ina- nu , non falce aut cultro. — 72 Si fatis destina- tum est tibi , ut inferos adeas. — 73 Polluit. Fu- nere, de corpo- ra mortuo , ut capi potest II , 539, n. 42. — 74 Haeres, moraris. Refer ad quem rititm spectet , vide V, 6‘4 , not. 30. — 75 Due ad aram. Ea pri- mapiaculasun- to , id est : hoc sacrum piacula- re praecedat o- portet tuum ad Ut venere , vident indigna morte peremptum ; inferos descen- ; ]y[i senum ^oliden 78 , quo non praestantior alter Hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus Instituit. Primo avulso , non deficit alter Aureus , et simili frondescit virga metallo. Ergo alte vestiga oculis , et rite repertum 71 Carpe manu : namque ipse volens facilisque sequetur, Si te fata vocant 72 ; aliter, non viribus ullis Vincere nee duro poteris convellere ferro. Praeterea jacet exanimum tibi corpus amici ( Heu ! nescis) , totamque incestat 73 funere classem , Dum consulta petis nostroque in limine pendes 74 . Sedibus hunc refer ante suis et conde sepulchro. Due /5 nigras pecudes : ea prima piacula sunto. Sic demum lucos Stygis et regna invia vivis Aspicies. » Dixit , pressoque obmutuit ore. iEneas moesto defixus lumina vultu Ingreditur, linquens antrum , caecosque 76 volutat • Eventus animo secum : cui fidus Achates It comes , et paribus curis vestigia figit. Multa inter sese vario sermone serebant , [mandum Quem socium exanimem 77 vates, quod corpus hu- Diceret. Atque illi Misenum in litore sicco , sum. — 76 Igno- tos ; de quibus Sibylla dixerat, Heu ! nescis . — 77 Corrigitur hie Quum socium exanimem Mi- senum in litore etc., mediis de- letis, quae ne- mo non mirabi- tur, quum pau- cis ante horis dEneas Palinu- rum nudum in ignota arena ja- centem plorave- rit. — 78Filium Ak)Ii Trojani (conf. XII, 542). Erat tubicen Ameae. — 79 &re ciere viros. Huic hemistichio Virgilius quum sextum iibrum Augusto recitaret, narratur « in prae- sentia Augusti ex abundantia intellectus addidisse subito : Martemque accendere cantu. * S. De qua re non relinquit dubitandi locum Vita Virgilii c. 12 : « Ero- tem, librarium et libertum ejus, exactae jam senectutis, tradunt referre solitum, quondam eum in recitando duos dimidiatos versus complesse ex tempore... huic JEre c. v., simili calore actutum subjunxisse, Martemque acc. c. ; statimque sibi imperasse, ut utrumque volumini adscriberet. » In altero exemplo error est vel librarii vel narrantis. — SO « Ubique dEneam Hectori comparat, ut XI (289 seqq.).» 5. — 81 Concha proprie capiendum, non figurate de lituo. Tritonem aemulatu- rus et provocans, Tritonis concha utebatur. Non infrequens persono cum accu- sative loci. — 82 Insidiis circumventum et oppressum, ut III, 332 et Eel. Ill, n. 17. Si credere dignum est, formula apte posita in Georg. Ill, 391, hoc loco non satis intelligitur qua causa sit adjecta ; hinc non temere hemistichium damnavit Peerl- kampius p. 378. iEre ciere viros 79 Martemque accendere cantu. Hectoris hie magni fuerat comes ; Hectora circum Et lituo pugnas insignis obibat et hastd. Postquam ilium vita victor spoliavit Achilles , Dardanio iEnese sese fortissimus heros Addiderat socium, non inferiora 80 secutus. Sed turn , forte cava dum personat aequora concha 81 , Demens 1 et cantu vocat in certamina divos , jEmulus exceptum 82 Triton , si credere dignum est, Inter saxa virum spumosa immerserat unda. Ergo omnes magno circum clamore fremebant , (176-21 1) yEN E I D O S LIBER VT. 255 Praecipue pins yEneas. Tam jussa Sibyllae , Haud mora , festinant flentes, aramque sepulchri. 83 Congerere arboribus cceloque educere certant. Itur in antiquam silvam , stabula alta ferarum : Procumbunt piceae ; sonat icta securibus ilex , Fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur Scinditur; advolvunt ingentes raontibus 84 ornos. Nec non iEneas opera inter talia primus Hortatur socios, paribusque accingitur armis. Atque haec ipse suo tristi cum corde yolutat , Aspectans silvam immensam , et sic forte 85 precatur : « Si nunc se nobis ille aureus arbore ramus Ostendat nemore in tanto ! quando omnia vere Heu ! nimium de te vates , Misene , locuta est. » Vix eafatus erat, geminae quum forte 86 columbae Ipsa sub ora viri ccelo venere volantes , Et viridi secure solo. Turn maximus heros Maternas agnoscit aves , laetusque precatur : « Este duces , o , si qua via est , cursumqj per auras 87 Dirigite in lucos , ubi pinguem dives opacat Ramus humum ! Tuque , o , dubiis ne defice rebus, Diva parens. » Sic effatus , vestigia pressit 88 , Observans quae signa ferant , quo tendere pergant. Pascentes illae tantum prodire 89 volando , Quantum acie possent oculi servare sequentum. Inde ubi venere ad fauces graveolentis 90 Averni , Tollunt se celeres, liquidumque 91 per aera lapsae, Sedibus optatis 92 gemina super arbore sidunt, Discolor unde auri per ramos aura 93 refulsit. Quale solet silvis brumali frigore viscum 94 Fronde virere nova , quod non sua seminat arbos 95 , Et croceo foetu teretes circumdare truncos : Talis erat species auri frondentis opacd Ilice; sic leni crepitabat bractea 96 vento. Corripit -Eneas extemplo , avidusque refringit Cunctantem 97 , et vatis portat sub tecta Sibyllae. 83 Rogum, in modum arae li- gnis construc- tum. Ccelo , ad ccelum. — 84 De montibus; nam advolvunt de- volvendo. — 85 Forte referen- dum est ad alte- rum forte quod mox sequitur : geminae quum forte columbae etc. , cui respon- ded Ubi sic for- I te precatus erat i animo , forte e- i venit ul colum- ! bae etc., fortui- ta voti et eventi ! (TJvtuxfa. — 86 ’ « Auguria aut ' oblativa sunt , quae non pos- ; cuntur ; aut im- petrativa , quae optata veniunt. Hoc ergo quia oblativum est , dixit forte. Be- ne autem a co- lumbis datur AL- neae augurium , et Veneris fi- lio et regi : nam ad reges perti- netcolumbarum augurium. » S. Ora , aspectum. — 87 Volatum. Mox nullatenus debebat repre- hendi quod ra- mumtampoten- tem Aineas ma- gmficentius di- cit opacare hu- mum. - 88 In- hibuit gressum , substitit. Ferant columbae. — 89 Prodibant ita , ut crebrius ad - 90 Vide p. 127, sse ad vitandum e frondem dupli- poetis latinis dici « arborem dupli- sa a cetero colore am effusus splen- nziq vertit : aura 1, et auri imitans tica. — 96 « Bra- ndo. » Isidor. — jolens facilisque pascendum subsiderent : quod columbae facere consueverunl. - n. 68 . — 91 « Purum, Averni comparatione. Dicit eas alte vola Averni odorem. » S. — 92 Optatis ab ^Enea. Arbore gemina , « qu? cem materiamque portabat. » Donatus, rectissime, ut gemina a \ solent quae Graecis Stcpu5j , « duplici natura. ■» Alii comminiscuntur cis trunci in commune fastigium coeuntis. » — 93 Discolor , divers de viridi fronde repercusso, auri aura est quam occupat auri in e dor et repercussus fulgor. Sic Priscianus yXwpa 5iaufd^ou cursusque regebam bernaculo; nam Prsecipitahs 62 traxi mecum. Maria aspera juro cJreTnstiSen- N ° n llllum pro me tantum cepisse 63 timorem , ta agendi , jam Q uam tua ne spoliata armis , excussa magistro , dimus^Excuti Deflceret tantis navis surgentibus undis. aliqua’redfcun- ' Tres Notus hibernas immensa per aequora noctes Se quibU8 b Vexit me violentus a( P l a 64 : vix lumine quarto pitur n , te ut apud Pros P exi Italiam summa sublimis ad unda. Iioratium, Ex- Paulatim adnabam terrae ; jam tuta tenebam , alien a ^nc gotta N * 65 £ ens cru delis madida cum veste gravatum , euro. Sequentia Prensantenup uncis manibus capita 66 aspera montis, poadent tiS na^a- ferro invasisset > P^dainque ignara putasset. tioni de tuto et Nunc me fluctus habet , versantque in litore venti. q»* ld exhibetur Q uotl67 te P er cceli jucundum lumen et auras , in fine quinti Per genitorem oro , per spes surgentis Iuli , libri aique sexti Eripe me his , invicte , malis ! aut tu mihi terrain violentos fluctus Injice, namque potes, portusque require Velinos 68 ; j excitans. Neque Aut tu , si qua via 69 est , si quam tibi diva creatrix i cum precedent! 0stendit (neque enim , credo , sine numine divum narratione po- Flumina tanta paras Stygiamque innare paludem ) , -"JsSuppSw Da dextrara misero, et tecum me tolle 70 per undas, oBTiNuissEM, tii- Sedibus ut saltern placidis in morte quiescam. » | ^/idem^uod^" Talia fatus erat, ccepit quum talia vates 71 : indutum madi- « Unde htec , o Palinure , tibi tarn dira cupido ? da veste eaque Xu Stygias inliumatus aquas amnemque severum Extrema saxo- Eumenidum aspicies , npamve mjussus adibis ? rum prominen- Desine fata deum 72 flecti sperare precando ; usum babes C p! I Sed cape dicta memor, duri solatia casus : 84 , n. 72 . Igna- Nam tua finitimi , longe latteque 73 per urbes casu ne in ,e m™e j Prodigiis acti coelestibus , ossa piabunt, praecipitatum et omnium egenum , non naufragum esse, qui pretiosiora eorum quae vehebat de pereunte nave eripuerit. — 67 Quapropter, ut II , 14 1, not. 68. — 68 Ibi jacebat corpus Palinuri, loco qui olim futurus erat portus Veliae , Lucaniae urbis , hodie Castellamare della Bruca. Ea urbs Cyri demum temporibus est condita a Pho- caeensibus , quos ille patria depulerat. * Ergo anticipatio est , quae si ex poetae persona fiat , tolerabilis est ; si autem per aliam , vitiosissima est , ut nunc a Pa- linuro. Quamquam alii ad divinandi scientiam referunt, quasi ab umbra dictum. ; Velia autem dicta a paludibus quibus cingitur, quas Graeci eXv) dicunt : bine Helia vel Elea [Celebris ob philosophos Eleaticos] , sed accepit digammon, ut Enelus, Venetus. » S. — 69 Fia ex his locis in Elysium. Creatrix , genitrix. — 70 Vide III, 601, n. 84. Turn junge saltern in morte , » quia nautae semper vagan- tur.» S. — 71 Fates, timens videlicet, ne forte Aineas aliquid tentaret pro amico quod fas non erat. Dira, insana et inexplebilis. — 7 2 (Quod certa et immutabili voluntate deorum constitutum est. Cape, accipe. * Duri, impossibilis ad mutatio- nem. » S: — 73 Longe lateque capiendum relative , ut intelligatur tota , quaqua patet, regio propinqua agro Velino. « De historia hoc traxit. Lucanis enim pesti- Jentia laborantibus respondit oraculum, manes Palinuri esse placandos. Ob quam rem non longe a Yelia ei et lucum et cenotaphiumdedicarunt. » S. (380-4 hi; ENE1DOS L1BEK VI. Et statuent tumulum, et tumulo sollemnia mittent 74 , iEternumquc locus Palinuri nomen habebit. » His dictis curse emotse , pulsusque parumper Corde dolor tristi; gaudet cognomine terra. Ergo iter inceptu peragunt , fluvioqi propinquant. Navita quos jam inde ut Stygia prospexit ab unda Per taciturn nemus ire pedemque advertere ripse , Sic prior aggreditur dictis , atque increpat ultro : « Quisquis es, armatus qui nostra ad fliimina tendis, Fare age quid venias, jam istinc 75 ; et comprime [gressum. Umbrarum hie locus est , Somni Noctisque soporse : Corpora viva nefas Stygia vectare carina. Nec vero Alciden me sum lsetatus 76 euntem Accepisse lacu, nec Thesea Piritlioumque 77 , Dis«|uamquam geniti atque invicti viribus essent : Tartareum ille njanu custodem in vincla 78 petivit , Ipsius a solio regis 79 , traxitque trementem ; Hi dominain Ditis thalamo deducere adorti. » Quse contra breviter fata est Amphrysia 80 vates : « Nullae hie insidise tales ; absiste moveri ; Nec vim tela ferunt : licet 81 ingens janitor antro iEternum latrans exsangues terreat umbras , Casta licet patrui 82 servet Proserpina limen. Troius ./Eneas , pietate insignis et armis , Ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras. Si te nulla movet tantse pietatis imago 83 , At ramum hunc ( aperit ramum , qui veste latebat ) Agnoscas. » Tumida ex ira turn corda residunt. Nec plura his 84 . Ille adrnirans venerabile donum Fatalis virgse , longo post tempore visum , Cseruleam advertit puppim ripseque f>ropinquat. Inde alias animas , quae per juga 85 longa sedebant , Deturbat , laxatque faros ; simul accipit alveo Ingentem /Enean. Gemuit sub pondere cymba Sutilis 86 , et multam accepit rimosa paludem. Tandem trans fluvium incolumes vatemque virumque Informi limo 87 glaucaque exponit in ulva. 74 lnferias fun- dent, quales de- scribuntur HI, 63 seqq. Audi- tin' etiam hodie Capo Palinuro, dictum et Pun- ta dello Sparti- inento. — lbJam istinc fare mild, ex eo loco ubi tu pedem modo posuisti.nolique procedere ulte- rius. Minus apte alii supplebant « facesse. » — 76 Non sum Iseta- lus idem est quod : non im- pune tuli,exno- to illo usu grae- ci verbi '/aipw. <■ Lectum est in Orpheo quod , quando Hercu- les ad inferos de- scendit, Charon territus eumsta- tim suscepit. Ob quam rem anno integro in com- pedibus fuit. I- deo ergo non lsetatus, scilicet propter suppli- cium suum. » S. Lacu, in palude Stygia. — 7 7 Vi- de 122, not. 63. Theseus a Nep- tuno, Pirithous ab Jove geniti credebantur. — 78 Ut vinciret et vinctum abdu- ceret. — 79 « Hoc ad naturam ca- num est refe- rendum, qui ex- territi confugi- unt ad dominos suos. » S. The- seus tumab Her- cule ex Oreo li- beratus , narrat apud Senecam : exlimuit sedens Ulerque solio dominus (Pluto et Proserpina), et duci jubet (Cer- berum) ; Me quoque petenti munus Alcidx dedit. Mox junge thalamo Ditis ( Plu- tonis).— 80 Vates Apollinea, ab Apoliine artem vaticinandi docta ; vide Georg. Ill , n. 2. — 81 Licet per nos, non impediemus quin... — 82 Nam Jovis filia est ex Ce- rere. Servet limen, intra limen, domi se contineat. — 83 Cogitatio. Nulla, non. — 84 Nec plura his addidit sive locuta est Sibylla. Cur fatalis , dictum supra v. 146 seq. — 85 Transtra, graece ^uya. • Laxat foros, tabulata navis vacuat. Multitudine enim remota quasi laxantur spatia. » S. — 86 Ex coriis vel viminibus vel utrisque consuta. — 87 Confer Georg . IV, 4 78 seq. P. VJRGILII MARONIS 88 E trium ca- pitum faucibus edito. Adverso in antro, in an- teriore parte an- tri. — 89 Colu- bris, quos Cer- berus pro jubis colli villisque ca- pitis habebat. — 90 Offam sopc- riGca vi instru- ctam,confectam ex pulte herba- rum vim rnedi- cam habentium, soporem addu- centium.admix- to melle. Conf. V, 855, n. 54. — 91 Immane cor- pus in somnum solutum laxavit, quasi detendit. — 92 Consopito; v. II , 265. Eva- dit , transit. — 93 Immaturo. — 94 Id est : sine judice vel judi- cibus sorte lec- tis; dictum per notam hendia- dyn. Sunt au- tem haec de Ro- mano more ad- umbrata. Apud quos in causa capitali vel qux- slione praetor , sive judex ab eo delegatus , qui tumdiciturtfttae- silor , sortitur judices qui in causam inqui- rant (nobis in- structeurs). Sic cogitandus apud Virgilitun Minos quxsitor urnam movere, injectas sortes agitans. Deinde ( post diem trigesimum ) praetor reos vocat in judicium , pro tribunali , circumstante populo. Ita accipiendum est , vocat concilium silentum sive umbrarum , de audientibus, non deliberantibus cum quaesitore. lbique per judices sortitos , per testes et oratores discit vitas et crimina judicandorum. — 95 Nullo crimine polluti, sed taedio vitae. « Projecere, quasi rem vilem. » S. — 96 Respicit ad celebres versus Homeri , Odyss. A, 488 seqq. « Ilomerus enim Acbillis umbram introducit dicentcm libentius se apud superos cuncta adversa tolerare quam apud inferos imperare. Mtherem autem nostrum habitaculum vo- cavit poetice, inferorum comparatione. » S. — 97 Vide not. 59 ad Georg. IV, 479-80 , ubi eadem. — 98 « Hi finguntur late patentes , non multitudinis causa , quam excepturi sunt, sed ut solitudinem in iis , quam quaerunt , habeant aman- tes. » Heyn. — 99 Fabula Procridis, Cephalo nuptae, apud Ovidium , Metam. VII , 672-862, et Art. Amat. Ill , 695-746. Eriphyle Amphiaraum vatem, maritum suum, latentem prodidit Polynici aureum monile offerenti ; sic pertractus in bellum Thebanum periit; sed ilia ab Alcmaeone patris ultore interempta. — l Capanei uxorem, quae se in ardentem mariti rogum conjecit. Inscena exhibits ab Euripide, Supplicibus, 990 seqq. De Pasiphae supra v. 24 seqq. « Laodamia, uxor Protesi- lai ; quae ut maritum in bello Trojano primum periisse cognovit , optavit ut um- Cerberus haec ingens latratu regna trifauci 88 Personal , adverso recubans immanis in antro. Cui vates, horrere videns jam colla colubris 89 , Melle soporatam et medicatis frugibus 90 offam Objicit : ille , fame rabida tria guttura pandens , Corripit objectam , atque immania terga resolvit 91 Fusus humi , totoque ingcns extenditur antro. Occupat ^Eneas aditum , custode sepulto 92 , Evaditque celer ripam irremeabilis undae. Gontinuo auditse voces , vagitus et ingens , Infantumque animae Rentes, in limine primo, Quos , dulcis vitae exsortes et ab ubere raptos , Abstulit atra dies et funere mersit acerbo 93 . Hos juxta falso damnati crimine mortis. Nec vero hae sine sorte datae, sine judice 94 , sedes : Quaesitor Minos urnam movet ; ille silentum • Conciliumque vocat , vitasque et crimina discit. Proxima deinde tenent mcesti loca , qui sibi letum Insontes 95 peperere manu , lucemque perosi Projecere animas. Quam vellent aethere in alto Nunc et pauperiem 96 etduros perferre labores! Fas obstat , tristique palus inamabilis 97 unda Alii gat , et no vies Styx interfusa coercet. Nec procul hinc partem fusi monstrantur in omne Lugentes campi 98 ; sic illos nomine dicunt. Hie , quos durus amor crudeli tabe peredit , Secreti celant calles , et myrtea circum Silva tegit ; curae non ipsa in morte relinqunt. His Phraedra Procrintj" locis, moestamcp Eriphylen Grudelis nati monstrantem vulnera , cernit , Evadnenque 1 , etPasiphaen : his Laodamia ( 448 - 480 ) ENE1DOS L1RER V I 263 beam ejus vide- ret ; qua re con- cessa , non dese- rens earn , in amplexibus ejus exspiravit. » .S'. — 2 Alii Cwnis. Fabulam liabes i nMetamorpho- scon XII, 171- 209 , 470-532. — 3 Quam pendet ex juxla simul et ex agnovit. — 4 Est structu- ra:(/ualem\\det lunam is qui e- am primo (sive ineunte) mense auividet surge- re per nubila , aut putat vidis- se. : — 5 Nun- tius , ex igne quern collucen- tem viditdigres- sus , unde triste augur ium duce- bat ( libri V ini- tio ). Sed nihil impedit (utopi- nor ) quominus proprie intelli- gatur /ktoc to crtoiTCOJ[r£vov , ut grammatici lo- quuntur in re suo loco non re- lata. — G Mor- tem obiisse ; se- cundum Home- ricum erci'nreTv. — 7 Et per mi- men , si quod est apud inferos quod fidem fa- cere possit. De structura v. II , 142, n. 69. — 8 Loca senta sunt aspera, dumis, vepribus, sentibus obducta ; situs autem dicilur squalor terr* in- cultae {sitae, neglect*), et quaecumque sordes ex longo neglectu aut in rebus sole et aere carentibus nascuntur. Homerus quoque ’A'focOJ od]j.ov eupoievToc (situ et mucore squalidum) dixit. — 9 Aspectui. Quem? scilicet non hostem, sed amantem tui. — 10 Fata volunt ut hoc quod te alloquor, lisec verba quibus le alloquor, sint extrema. Nota vim inversionis. — ll Audacter dictum animus torva tuens , sed apte, quod per iracundiam {ardentem animum) aspectus lit torvus, eoque decla- rator iile animi affectus. Lembat, imperfection quod de conatu vocant gramma- tici : conabatur lenire. Lucrimas ciebat , exciebut, excitabat , sibi nimirum dictis suis, quibus illacrimabat animo commotus. — 12 Sermone incepto, nam plura locu- turuserat /Eneas, sed non audiente Didonc attonitus haeret. Quam si stet, immo- bilis-sit , (ut) silex aut cautes Marpesia, in Marpesso monte Pari insulae , marmor Parium. — 13 Amore ; « pari earn diligit affectione, quod in /Enea non fuit. • S. — 14 Morte violenta Didonis ex ingenti dolore quem ipse ei attulerat. Prosequitur, oculis earn sequitur. — 15 Iter datum , quod « se dabat », se offerebat, patebat progredienli. Tenebant ipse et Sibylla. — 16 Areas, Atalantes vel ex Meleagi’o vel It comes, et, juvenis quondam, nunc femina* Cte- Rursus et in veterem fato revoluta figuram. [neus 2 , Inter quas Phcenissa , recens a vulnerc , Dido Errabat silva in magna ; quam 3 Troius heros Ut primum juxta stetit agnovitque per unibram Obscurarn , qualem 4 primo qui surgere mense Aut videtaut vidisse putat per nubila lunam, Demisit lacrimas , dulcique affatus amore est : « Infelix Dido , verus rnihi nuntius 5 ergo Yenerat exstinctam , ferroque extrema secutam 6 ? Funeris lieu! tibi causa fui 1 Per sidera juro, Per Superos , et si 7 qua tides tellure sub ima est , Invitus, regina , tuo de litore cessi. Sed me jussa deum , quae nunc has ire per umbras , Per loca senta 8 situ cogunt noctemque profundam , lmperiis egere suis ; nec credere quivi Hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem. Siste gradum , teque aspectu 9 ne subtrahe nostro. Que fugis ? extremu fato l0 , quodte alloquor, hoc est.» Talibus /Eneas ardentem et torva tuentem 11 Lenibat dictis animum , lacrimasque ciebat. Ilia solo fixos oculos aversa tenebat , Nec magis incepto 12 vultum sermone moi etur, Quam si dura silex aut stet Marpesia cautes. Tandem corripuit sese , atque inimica refugit In nemus umbriferum , conjux ,ubi pristinus illi Respondet curis 13 aequalque Sychseus amorem. Nec minus /Eneas, casu percussus iniquo 14 , Prosequitur lacrimans longe , et miseratur euntem. Inde datum 15 molitur iter. Jamque arva tenebant Ultima, qme bello clari secreta frequentant. Hie illi occurrit Tydeus , hie inclytus armis Parthenopaeus 10 , et Adrasti pallcntis imago : 264 P. VIRGILII MARONIS (481-515) ex Milanione fi- tt}_ l4 . ,, , . , , - lius, inter sep- Hic multura fleti ad *' superos belloque caduci b e eTli in Theb UC?S Dardanidse *» flaos iHe omnes longo ordine cernens cum Tydeo, OE- Ingemuit , Glaucumque, Medontacp , Thersilochumq?, nei filio, Diome- Tres Antenoridas Cererique sacrum Polyphoeten , dras?o, 1 reg^Arl I dse umque , etiam currus , etiam arma teuentem. gorum. — 17 A- Circumstant 19 animge dextra laevaque frequentes. ve inter r homi- Nec y * d * sse sem el satis est ; juvat usque morari , nes. Caduci, qui Et conferre gradum , et veniendi discere causas. Po^ybuT^ Age- At D . anafi m . P roceres Agamemnonigeque phalanges , nor, Aca’mas, fi- Ut vid6re virum fulgentiaque arma per umbras , mneshTTro’an" * n ^ ent * tre pidare metu : pars vertere terga , memoranturTb Eeu quondam 20 petiere rates ; pars tollere yocem H hoetes 0 era Poly " Exiguam : ince P tu s clamor frustratur Mantes 21 . reids teS S acerdos" Atque liic Priamiden laniatum corpore toto idseusautem au- Deiphobum videt et lacerum crudeliter ora , \^ircumstant 0ra raaim sque ambas, populataque tempora raptis /Eneam. — 20 Auribus , et truncas inhonesto vulnere nares. hla < pugna quam Vix adeo agnovit pa vitantem 22 ac dira tegentem liomerus narra- Supplicia , et notis compellat vocibus ultro : [cri , Jeqq.fet ?n ex- w D . ei P hobe armi P<>tens , genus alto a sanguine Teu- pugnatione ur- Quis tam crutleles optavit 23 sumere poenas ? 399 ’ se Pia Voi’ Gul tantum de te24 licuit ? Mihi fama supremd lere *vo?em, ad Nocte tulit , fessum yasta te csede Pelasgum beliicum clamo- Procubuisse super confusae stragis acervum. I conantes^atqu! Tunc egomet tumulum Rhoeteo 25 in litore inanem ea vox erat exi- Gonstitui , et magna Manes ter voce vocavi. j Sfguum “ol’i- ! Nomen et arma locu servant 26 ; te, amice , nequivi i dio, TpMTjjtds ut j Conspicere et patria decedens ponere terra. >» Homero^rw Ad quse Priaraides : « Nihil o tibi , amice, relictum 27 ; Q, 5 seqq. - 21 ' Omnia Deiphobo solvisti et funeris umbris. To] lend i clamo- j Sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae 28 ns conatus eos T y , nn frustratur atque Hls mer sere ma i ls . jii a haec monumenta 29 reliquit. non Pit clame Ut | Nam ^ ue ut su Piemam falsa inter gaudia 30 noctem secT hienT tart- jEgerimus, nosli ; et nimium meminisse necesse est ! turn, ore aper- Quum fatalis equus saltu 31 super ardua venit to, voce vix per- I cepta. Sequitur " " ' episodium de Deiphobo , Priami filio post Hectorem fortissimo, Ameae amico. Quod episodium apparet non satis iitisse a poeta expolitum , sed novis curis et se- veriori limaj sepositum. Singula quae possunt offendere acute persequitur Peerl- kamp. p. 411-4 19 . — 22 « Timentem ne agnosceretur. » S. — 23 Optavit refer ad eligendum tale genus poenae.— 24 De te, ut de te faceret : quod plus est quam in te. — 25 Vide 111, 1 08, n. 55, et de sequentibusll, 644, n. 82 . — 26 Locum signant eoque signo memoriam servant. Te non elisum, sed graeco more correplum ; conf. p. 4 1 , n. 90 . Mox junge ponere in patria terra, humare. — 27 Omissum , negle- ctum. huneris, mortui corporis, ut IX, 491 :funus lacerum tellus habel ; sed um- modo Deiphobi turn justa solvi poterant. — 28 Helenae , quam post mortem cantiis duxerat Deiphobus. Ob sequentem narrationem duo et viginti versus a lucca et Vario sublati fuisse feruntur ex libro II, 567 seqq., ubi v. not. 54. — 29 A mare de corpore atrociter mulilato. — 30 Vide IF, 238 seqq. — 31 Quasi saltu. (516-547) /ENEIDOS LIBER VI 265 Pergama, et armatum peditem gravis attulit alvd ; 111a , chorum simulans, evantes 32 orgia circum Ducebat Plirygias ; flammam 33 media ipsa tenebat Ingentem , et summa Danaos ex arce vocabat. Turn me confectum curis 34 somnoque gravatum lnfelix habuit thalamus , pressitque jacentem Dulcis et alta quies placidseque simillima morti. Egregia interea conjux arma omnia tectis Amovct, et lidum eapiti 35 subduxerat ensem : Intra tecta vocat Mqpelaum , et liraina pandit : Scilicet id magnum sperans fore inuiius amanti , i Et famam exstingui veterum sic posse malorum. Quid moror ? irrumpunt thalamo ; comes additus una Hortator scelerum jEolicles 36 . Di , talia Graiis Instaurate 37 , pio'si pcenas ore reposeo ! Sed te qui vivum casus , age fare vicissim , Altulerint : pclagine venis erroribus actus 38 , An monitu divum ? an quae 39 te fortuna fatigat , Ut tristes sine sole domos, loca turbida, adires ? » Hae vice sermonum roseis Aurora 40 quadrigis Jam medium setherio cursu trajecerat axem : Et fors 41 omne datum traherent per talia tempus ; Sed comes admonuit breviterque affata Sibylla est : « Nox ruit 42 , iEnea ; nos flendo ducimus horas. Hie locus est , partes ubi se via findit in ambas^ 43 : Dextera quae Ditis magni sub moenia 44 tendit, Hae iter Elysium nobis ; at lceva malorum Exercet 45 poenas , et ad impia Tartara mittit. » Deiphobus contra : « Ne saevi 46 , magna sacerdos ; Discedam , explebo numerum 47 , reddarque tenebris. 1 , decus , i , nostrum ; melioribus utere fatis. » Tantum cffatus , et in verbo 48 vestigia torsit. mieis. — 37 Ta- lia facite ut iterum accidant, sed Graecis ; renovate in Graecis. — 38 Actus, scilicet ad fines Oceani , ubi lucus Proserpinae et aditus Orci , apud Home rum. — 39 An qux sic intellige : an alia te fortuna fatigat? et qux est ea ? Sed properat ad gra- viorem interrogationem, statim dicens an qux? « Fatigat, fatigando impellit , impulit. »5. Turbida, tenebricosa ; ut obscurantur turbidus aer, turbida aqua. — 4 0 •< Donatus dicit, Auroram cum quadrigis positam, Solem significare. » S. Vide V, 105, n. 49. Nimirum in Homericis carminibus Aurora Solem fratrem per totum coeli iter comitatur. Axem, coelum, ut II, 331. Hos inter sermones jam praeterierat medius dies et nox appropinquabat. Quod poeta usitato modo dicere voluit , ut in rebus terra et luce gestis. — 4 1 Forsitan. Traherent , ex traherent. — 4 2 Ingruit , prope adest. —43 Uno vocabulo : bivium. — 44 Ad regiam Plutonis. — 45 Lxva via poenas malorum exercere dicitur, ut quae sit ipsa initium pcenarum illarum, quam calcant jam damnati et obnoxii cruciatibus. Nihil hie reprehendendum, ne- que altero in hemistichio. Impia, ubi versantur impii. — 46 Ne irascere. — 47 Ex- plebo numerum animarum vel umbrarum; a quibus parumper discesserat. Quern numerum Pluto, diligenset avarus, accurate observabat. » Reddar tenebris : nam circa dineam et Sibyllam aliquid lucis fuisse intelligimus : quippe circa vivos. » lta Servius, neque alia patet explicandi via. — 48 Sinaul hsec dicens vestigia torsit, Gravis , gravi- da. Imitatin' haec Ennii : Maximo saltu superabit gravidus arnia- tis equus , Qui suoparlu ardua perdet Perga- ma. — 32Strue: circumducebat (in circulum et chorum xuxXiov ducebat) Phry- gias mulieres e- v antes orgia , orgia celebran- tes evando, cum liilari clamore euav, sicut bac- chantes. — 33 Facem , specie festam , re pro- ditricem , qune ex ipsa arce si- gnum daret Da- nais, tempus es- se invadendi. — 34 « Curis , ex pristino bello- l'um tumultu ; quod Statius a- it, Slant veteres ante ora me- tus. » Serv. — 35 Capili, quip- pe qui ad caput in pariete cubi- culi suspendi so- let. — 36 Ulys- ses , ?Eoli nepos et Sisyphi scele- ratissimi filius : nam ab hoc esse genitus ex Anti- clea ante Laer- tae nuptias jac- tabatur ab ini- 34 2G6 P. VIRGILII MARONIS retro verlit , re- versus est. — 49 « Tartarum di- cit, quern vult esse carcerem inferorum. » S. Moenia hie non tam est aedifici- um (v. p. 162, not. t3),quam ipsum spatium muro circumda- Respicit ./Eneas subito , et sub rupe sinistra Moenia lata 49 videt, triplici circumdata muro , Qiite rapidus flammis ambit torrentibus amnis Tartareus Phlegethon , torquctque 50 sonantia saxa. Porta adversa, ingens, solidoque adamante columns, Vis ut nulla virum , non ipsi exscindere ferro Ccelicolae valeant ; stat ferrea turris ad 51 auras ; Tisiphoneque sedens , palla succincta cruentA , t “ m ^ 7 50 VoI_ Vestibulum exsomnis servat noctesque diesque. postes. 0 '-"Vi exau( iiri 52 gemitus et saeva sonare Stat, erecta est, Verbera ; turn stridor ferri , tractaeque catenae. eminet altUsima" Constitit ^neas , strepituque exterritus haesit. « Quae scelerum facies 53 ? o virgo , effare ; quibusve Urgentur poenis ? quis tantus plangor ad auras? » Turn vates sic orsa loqui : « Dux inclyte Teucrum , Nulli fas casto sceleratum insistere limen ; Sed me quum lucis Hecate praefecit Avernis , Ipsa deum 54 pcenas docuit, perque omnia duxit. Gnosius hacc Rhadamanthus 55 habet, durissima regna, Castigatque auditque dolos , subigitque fateri 56 Quae quis apud superos , furto laetatus inani 57 , Distulit in seram commissa piacula mortem. Continuo 58 sontes ultrix accincta flagello Tisiphone quatit insultans , torvosque sinistrA Intentans angues , vocat agmina saeva sororum. Turn demum 59 horrisono stridentes cardine sacrae Panduntur portae. Cernis , custodia qualis 60 Vestibulo sedeat ? facies quae limina servet ? Quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra Saevior intus habet sedem : turn Tartarus ipse Bis patet in praeceps 61 tantum tenditque sub umbras, Quantus ad aetherium coeli suspectus 62 Olympum. ras , Tisiphone ( cae- dis ultrix.) Fu- ria, Georg. Ill, 552, n. 34. — 52 Exuudiri , infinitivo narra- tionis , quia fit identidem , va- riis et infinitis momeptis. — 53 Quod infra sce- lerum formas , v. 626. Interro- gate cum se- quent jungen- da , hoc sensu : Ili propter quae scelera quibus poenis afficiun- tur? Ad auras , conf. Eel. I, 57. — 54 Poenas a diis conslitutas nocentihus. — 55 Minois Cre- tensis frater, un- de Gnosius. Qui ab aliis in Elysio ponitur, a Vir- gilio in Tartaro, — « non tam judex et magistrate, qui causas capitales persequitur, ut Minos v. 4 32, sed qui, Triumvirorum capitalium more, judicumsententias exsequitur, supplicium sumit, et de inferioris ordinis hominibus, furti, grassationis, sacrilegii etc. reis ipse cognoscit. » Heyn. Nota hysteron proteron figuram in Castigatque auditque dolos. — 56 Tormentis adhibitis (ut Triumviri capitales) cogit fateri piacula commissa, quae etc. — 57 Frustra gavisus latere ea quae commisit. Nam furta dicuntur a poe- tis quaecunque quis furtim doloseque fecit, latere putans. — 58 Continuo, post fa- ctum judicium. Tisiphone personam agit lictoris, qui virgis feriebat noxios ante supplicium. — 59 Turn demum, post judicium et verbera. « Secutus est ordinem juris antiqui. Nam post habitam quaestionem , in Tullianum ad ultimum suppli- cinm mittebantur. » S. — 60 Qualis custos, nimirum Tisiphone, extra vestibulum sedens, dum Hydra intra. Quae facies, quam terribilis. Sed hac etiam sxvior Hy- dra, non ilia Lernaea , quae est inter monstra in foribus Orci stabulantia (v. 287), sed alia, multis et ipsa capitibus. Lernaeae, ut videtur, capita quinquaginta tribue- bat Simonides, a Servio memoratus. — 61 In profundum. — 62 Quantus est coeli suspectus, quasi dicas sursum-prospectus per coelum , id est per aerem , a terra usque ad Olympum, coelum, deorum sedem. Ex Homero, II. 0, 16, et Ilesiodo, Theogon. 7 20 seejq. (640-qHM .ENEIDOS LIBER VI. 267 Hie genus antiquum 63 Terrae , Titan ia pubes , Fulmine dejecti , fundo volvuntur in imo. Hie et Aloidas 64 geminos , immania , vidi , Corpora , qui manibus magnum rescindere coelum Aggressi , superisque Jovem detrudere regnis. Vidi et crudeles dantem Salmonea 65 poenas , Dum flammas Jovis et sonitus imitatur Olympi : Quattuor hie invectus equis et lampada quassans , Per Graium populos mediaeque per Elidis urbem 66 lbat ovans , divfimquc sibi poscebat honorem , Demens ! qui nimbos et non imitabile fulmen ^re et cornipedum pulsu simularat equorum 67 . At Pater omnipotens densa inter nubila telum Contorsit , non ille faces, nee fumea taedis 68 Lumina , praecipitemque immani turbine adegit. Nee non et Tityon , Terrae omniparentis alumnum 69 , Cernere erat ; per tola novem cui jugera corpus Porrigitur, rostroque immanis vultur obunco Immortale 70 jecur tondens fcecundaque poenis Viscera , rimaturque epulis , habitatque sub alto Pectore ; nec flbris requies datur ulla renatis. Quid memorem Lapithas 71 , Ixiona, Pirithoumque ? Quos super atra silex jamjam lapsura cadentique Imminet assimilis ; lucent genialibus altis 72 Aurea fulcra toris , epulaeque ante ora paratse Regiflco luxu : Furiarum maxima juxta Accubat, et manibus prohibet contingere mensas, Exsurgitque facem attollens , atque intonat ore 73 . Hie, quibus invisi fratres 74 , dum vita manebat, Pulsatusve parens , et fraus innexa 75 clienti ; * “ ” “ OcUlllUIIlUIIl , cttl Alpheum. « Et mediae Elidis est indignatio, quod in ea civitate Jovem imitabatur, in qua specialiter Jupiter colitur. *5.-67 Planissime haec explicantur versibus Manilii, qui leguntur in Astronomicon lib. V, 91 : Salmoneus, qui coelum imi- tatus in urbe Pontibus impositis missisque per sera quadrigis Expressisse so- num mundi sibi visus et ipsum Admovisse Jovem terris , male fulmina fingi Sen- sit, et immissosignes super ipse secutus, Morle Jovem didicit. — 68 Lumina qua- lia fiunt taedis , fumea, fumo ex piceae combustione involuta. « Sed aetherius ignis caret fumo, et solo splendore viget. Adegit, impegit. » 5. Sive hue (in Tartarum) egit. — 69 • Huncalii Terrae filium, alii a Terra nutritum dicunt. Unde elegit ser- monem qui utrumque significaret. Tityos amavit Latonam , propter quod Apolli- nis confixus sagittisest, et damnatus hac lege apud inferos , ut ejus jecur vultur exedat. » 5. Vide Horn. Odyss. A, 575 seqq. — 70 Quippe usque renascens. Poenis , in poenas, quas secum regenerant. Item epulis, in epulas sibi. — 71 Antiquum populum Thessaliae : quorum rex Ixion Junonem, Pirithous, et ipse Lapitba, Pro- serpinam appetierant. Illius quae a plerisque traditur poenam vidimus Georg. Ill , 38, n. 35, et IV, 48$, n. 63; hujus infra videbimusnot. 82. Nunc Virgilius, ignotum quo auctore, Tantali notam poenam tanquam ipsis irrogatam describit. — 72 Altis, ut II , 2. Genialibus, positis ad epulas geniales, lautas et hilares habendas. — 73 Horrendam vocem edit. — 74 « Haec quidem constat dicta esse generaliter. Possunt tamen etiam ad speciem trahi,ut ALgyptum et Danaum, Atreum et Thye- sten, Eteoclem et Polynicem significare videatur. » 5. — 75 Innexa , cum laquei 6 3 Soboles an- tiqua. Titanes, Coeliet Terrae fi- lii, ab Jove in imum Tartarum detrusi. Mascu- linum et plura- lispostpw&esest synesis sat nota , in prosam quo- que admissa. — 64 Aloei vel Ne- ptuni ex Aloei uxore Iphime- dia lilios, Otum et Ephialtem ; quorum ausa et poena nota ex Homero, Odyss. A, 304-320. De verbo rescinde- re vide p. 63 , n. 72. — 65 Fi- lium ALoli, non j regis ventorum, sed Thessaliae , fratrem Sisyphi: qui deum se ha- beri cupiebat , et Jovem tonan- tem agere ausus est. Quod sequi- i tur dum imita- j tur, eximie dic- | turn pro vulgari « quod imitaba- i tur » : haec talia agentem assecu- | ta est et inter- pellavit poena ilia , quam vi- di. — 66 Urbem quam ipse con- diderat in Elide, 208 P. VIRGILTI MARONIS SiS^ Allt f I ui divitiis soli inoubuere repertis 7 *, mur. . Ex Lege Nec partem posuere suis , giuo maxima turba est ; ^ ui ? u - e ob adulterium caesi 77 , quique arma secuti tjuibus scriptum Inrpia 78 , nec veriti dominorum fallere dextras , VlientVfra'd *' Inclusi P ® 113111 exspeetant 79 . Ne quaere doceri, [sit. fecerit, sucer e- Quam poenam 88 , aut quae forma viros fortunave mer* sto. . s. - is Saxum ingens volvunt alii, radiisque 81 rotarum tjs Cq S?n o rJd Districti pendent ; sedet acternumque sedebit incubandi no- , Infelix Theseus 82 ; Phlegyasque miserrimus omnes dum fquodTsse t j Admonet ; et m agna testatur voce per umbras : absurdum), sed « Discite justitiam moniti 83 , et non temnere divos. » metaphora nti nK Vendid j t hic auro P^triam , dominumque potentem 81 expre?sam, sobs j Imposuit ; fixit leges pretio , atque refixit ; vhiafumvei'sas I Hic thalamum invasit natae 85 vetitosque hymenaeos : Posuere] appo- | Aus i om nes immane nefas, ausoquc potiti. suerunt, tribue- j Non, mihi 86 si linguae centum sint oraque centum sere’ Spseris I Ferrea vox » omnes scelerum comprendere formas , cum Peerikam- Omnia poenarum percurrere nomina possim. » chr'e pUigit Ho- j HiEe ubi dicta dedit phoebi longaeva sacerdos : ratios , Satira i, « Sed ja age , carpe via et susceptu perfice munus 87 ; C*Stas7edi- ' Acceler emus , ait ; Cyclopum educta caminis 88 xit indicaturus — — non sufficere banc poenam crimini tanto. Nam exspectes : « in adulterio preliensi adulteri. » — 78 Multa de his disputant Servius et alii, ad civilia bella vario modo reterentes. Sed servile bellum spectari apparet ex addito clominorum ut videtur Spartaci , quod statuit Wagnerus, dextras explicans de fide dominis sponsa et debita. Mimme tamen praetereunda sunt extrema annotationis Servianae: « Melius ergo ut bellum a Sexto Pompeio Pompeii filio in Siculo freto gestum accipiamus Nam occiso patre Siciliam tenuit, et collectis undique servitiis vastavit sex annis ultro citroque Siciliam ; postea victus est ab A u gusto et Agrippa. Horatius (Epod. IX, 9) : Mtnalus Urbi vmela, quse detraxerat Servis amicus perfidis. Et hoc ! sensu tarn arma impia quam dominorum congruit commemoratio. » — 79 « Pee- ' nam exspeetant : quod gravius est. Nam in exspectatione et praesens metus est et dolor futurus ; in ipsa autem poena solus est dolor. » Serv. Melius intelligas poe- tam comprehendere voluisse nocentes qui vivunt, quos manet ilia in Tartaro poena. — 80 Quam poenam exspectent, qualis poena eos maneat , aut quse forma poenarum , suppliciorum , vel queefortuna,sors infausta sub iniquo sidere nato- rum, viros mersent, his malis obruerit. « Forma (inquit Servius), regula : singu- lis emm sceleribus sunt statuta supplicia ex more Romano, quern sequitur. . Quo- rum suppliciorum apud inferos exempla subjiciuntur, Sisyphi et Ixionis. —81 Ra- diisque idem sonat quod : et alii radii s ; sic I, 701; II , 44 2 , et alibi. — 82 Sed hunc pleraeque fabulae ab Hercule liberatum ferunt , Piritlioum vero non potuisse a saxo inferno avelli et aeternas poenas luere. • Phlegyas, Ixionis pater , habuit Coronidem filiam, quam Apollo vitiavit; unde suscepit ALsculapium. Quod pater doiens, accendit Apollinis templum ; et ejus sagittis est ad inferos trusus. » S — 83 Moniti meo exemplo, mea poena. — 84 « Etiam haec licet generaliter dican- tur, habent tamen specialitatem. Nam Lasthenes Olyntlmm Philippo vendidit, Curio Caesan viginti septem millibus sestertiis Romam. » S. Wagnero .probabile est virgilium , haec quum scriberet , de Marco Antonio cogitasse, qui et tribuna- tum suum Caesari et in consulatu suo multis decreta falsa vendebat. • Et sequentia Servius diserte ad Antonium retulit * secundum Ciceronem in Philippicis Fixit quia incisae in aereis tabulis affigebantur. • - 85 « Quod Donatus dicit , nefas est credi : dictum esse de Tullio; quod convicium a Sallustio, Ciceronis inimico na- tum est , qui de illo inquit : Filia matris pellex. » S. — 86 Vide Georg. II , 43 , xi. 2,^. — 61 Perfice munus dictum de oblatione muneris, aurei rami Proserpinae deterendi (v. 142); ut mox de oblato v. 637 iperfecto munere divse. — 88 Ca - /ENEIDOS LIBER VI Mania conspicio atque ad verso fornice 89 portas , Haec ubi nos pra?eepta 90 jubent deponere dona. » Dixerat ; etpariter, gressi per opaca viarum, Corripiimt 91 spatium medium foribuscp propinquant. Occupat .Eneas aditum, eorpusque recenti 92 Spargit aqua , ramumqne adverso in limine figif. His demum exactis , perfecto munere div* , Devenere locos laetos 93 et amoena vireta Fortunatorum nemorum , sedesque beatas. Largior 94 hie campos aether et lumine vestit Purpureo ; soleiuque suum , sua sideta norunt. Pars in gramineis exercent membra palsestris , Contendunt ludo , et fulva luctantur arena ; Pars pedibus plaudunt 95 choreas, et carminadicunt. Nee non Threicius longa cuin veste sacerdos 96 Obloqnitur 97 numeris septem discrimina vocum , Jamque eadem 98 digitis , jam pectine pulsat eburno. Hie genus antiquum Teucri , pulcherrima proles , Magnanimi heroes, nati melioribus annis", llusque , Assaracusque , et Trojae Dardanus auctor. Arma procul currusque virurn miratur inanes 1 . Stant terra defixae hastae , passimque soluti Per campos pascuntur equi : quae gratia 2 curruum Armorumque fuit vivis , quae cura nitentes Pascere equos , eadem sequitur tellure repostos. Conspicit ecce alios dextra laevaque per herbam Vescentes 3 , laetumque choro Paeana canentes, Inter odoratum lauri nemus , unde superne Plurimus 4 Eridani per silvam volvitur arrtnis. Hie manus ob patriam pugnando yulnera passi 5 , Quique sacerdotes casti , dum vita manebat ; Quique pii vates , et Phcebo digna locuti 6 ; Inventas aut qui vitam 7 excoluere per artes, Quique sui memores alios fecere merendo : Omnibus his nivea cinguntur tempora yitta 8 . minis , ferro in Cyclopum cami nis cuso. — 8S Portas arcuatas , quarum fornix sive arcus , proinde port* Ipsoe, nobis sunt ex adverso. — 90 Pracceplu, Si- byllaequidem,ut est v. 136 , 236 , sed a numine i- psi quoque d; ta. — 91 Vide p. 96, n. 83.-92 Modo hausta, vi- ni bus. — 93 In Elysium. — 9i Patentior. De se- quenti versu vi- de p. 61, n. 4 1. — 95 Choreas du- , cunt cum plau- | su pedum. — 96 Orpheus, ab Ho- | ratio quoque di- I ctus sacerinter- | presque deiim , videlicet sacro- rum orgiorum auctor. Vestem. longam , ad pe- des demissam , talarem , gesta- bant et sacerdo- tes veteres et ci- tliarcedi. — 97 Occinit , dvxi- numeris canentium atque saltantium dis- crimina septem vocum , sonos septem inter se distantes (nobis lagamme)i i Kx a- XopSou lyrae. — 98 Eadem dis- crimina , scilicet cliordas ea discrimina vocum edentes. Pecten, gr. tcX^xtpov. — 99 Stante et floren- te regno Trojano. Trois filii erant Ilus et Assaracus. — 1 Inanes, non enim sunt veri solidique , sed tantum species quaedam curruum et s’^SoiXa (Homerico voca- bulo), ut cetera apud inferos. — 2 Delectatio et studium. Substantive dictum « to gratum esse » est gratia , v. c. « hujus rei apud me gratia nulla. » — 3 Epulas ce- lebrantes geniales , graece 6aXia? : quod nonnunquam exprimitur verbo vescor, minime humili. — 4 Junge plurimus volvitur, ut magnus jiuens, p. 93, n. 25. Eridani, postea Padi,multa mentio infabulis, quas partim memorat Servius. Ad inferna etiam loca relatus esse videtur, quia non longe a fontibus terram subit et duorum fere millium cuniculum perfluit latens. — 5 Manus (multitudo) passi , per synesin supra n. 63 memoratam. — 6 Qui praeclara, sublimia carmina fecerunt; conf. Eel. VII, n. 22. — 7 Vita et graecum dicuntur de communi vita, de hominum vita universa,de genere humano. Merendo, bene merendo de iis. — 8 Vitta alba est sanctorum virorum insigne, sacerdotum atque vatum ; adeoque 270 P VIRG1L11 MARON1S l ai ostendit erV eos I Q uos circumfusos sic est affata Sibylla , meruissedivinos Musseum 9 ante omnes ; medium nam plurima turba honores ». — 9 Hunc habet, atquehumeris exstantem suspicit altis : tem , Lunse et <( Dicite , felices annnoe , tuque , optime vates , Q uae re £i° Anchisen , quis liabet locus ? illius ergo Yenimus et magnos Erebi tranavimus amnes. » Atque huic responsum paucis ita reddidit heros : « Nulli certa domus 10 ; lucis habitamus opacis , Riparumque toros 1 1 et prata recentia rivis lncolimus. Sed vos, si fert ita corde voluntas 12 , Hoc superate jugum , et facili jam tramite sistam. »> Dixit , et ante tulit gressum, camposque nitentes Desuper ostentat ; dehinc suiiia cacumina linquunt 13 . At pater Anchises penitus convalle virenti Inclusas 14 animas superumque ad lumen ituras Lustrabat studio recoleus 15 , omnemque suorum Forte recensebat numerum , carosque nepotes , Fataque, fortunasque virum, moresque , manusq* 16 . Isque ubi tendentem adversum per gramina vidit iEnean , alacris palmas utrasque tetendit , Effusseque genis 17 lacrimse , et vox excidit ore : « Yenisti tandem , tuaque exspectata 18 parenti Vicit iter durum pietas ! datur ora tueri , Nate , tua , et notas audire et reddere voces ! Sic equidem ducebam animo rebarque futurum , Tempora dinumerans ; nec me mea cura 19 fefellit. Quas ego te terras et quanta per sequora vectum Accipio ! quantis jactatum , nate , periclis ! Quam metui ne quid Libyse tibi regna 20 nocerent ! » llle autem : « Tua me , genitor, tua tristis 21 imago , Jam" vide quam Saepius occurrens , haec limina tendere adegit ; feliciter poeta u- j gtant sale 22 Tyrrheno classes. Da jungere dextram , tnfur nupmato 1 Da , genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro. » Sic memorans , largo fletu simul ora rigabat. Ter 23 conatus ibi collo dare brachia circum ; Ter frustra comprensa manus effugit imago , Orpliei discipu- lum. — 10 « Do- i mus , id est ha- j bitatio, quam a- I nimae tarn diu habent , quam- diu sunt in cor- ; poribus ; quo- rum post solu- tionemvagantur pro vitae merito in circulis ( uno ex novem circu- lis , quos poeta constituit secun- dum philoso- plios). » S. — 11 Ripas tororum speciem exhi- bentes , supinas et molli herba vestitas ; conf. V, 388. Recentia rivis , irrigua et semper viren- tia. — 12 Si An- chisem cupitis convenire. — 1 3 « Linquunt A5- neas et Sibylla , et in plana de- scendunt. » S.-~ 1 4 « Inclusas , non revera in- clusas , sed loco separatas a mul- titudine. *Serv. I tatur dogmate illo Platonis de prxexistentia a- nimarum , quae terrestria cor- pora aliquando induent. ASneas ol'fendit Anchi- sen in recensu virorum qui olim nascenlur Romae atque ostensam fatis urbem effi- cient Orbis caput. — 15 Lustrabat oculis, studiose recolens mente, considerans, scilicet quis qualisque esset quisque eorum fu turns apud superos. — 16 Manusque accipiendum de rebus manu gerendis, vi et virtute bellica. Etinest in hac oppo- sitione, mores et manus , nova ilia et arguta brevitas Virgilii , cui non debebat substitui vulgare moresque animosque. — 17 Genae poetis dicuntur etiam oculi. Servius : « Palpebris. Ennius de dormiente : lmprimitque genae genam. » Et apud Festum : Pandite, sulli’, genas et corde relinquite somnum. — 18 Nam vEneam exspectabat Anchises ; vide V, 731 seqq. — 19 Cura in dinumerando tempore po- sita. — 20 Ne haec te in oblivionem agerent majoris imperii fatis destinati. — 21 « Severa. » S. Tendere limina , ad limina. — 22 In mari. — 23 Ties versus expressi de Homericis, Odyss. A , 204 seqq., ubi Ulysses amplecti vult matris umbram. j 702-73! ENEIDOS LIBER YI. 271 I Par levibus ventis volucrique 24 similliraa somno. | Interea videt ^Eneas in valle reducta j Seclusum nenuis, et virgulta sonantia silvis 23 , [ Lethaeumque, domos placidas qui prsenatat 26 , amne. Hunc circum innumerae gentes populiquc volabant ; j Ac velut in pratis , ubi apes aestate serena j Floribus insidunt variis , et Candida circum i Lilia funduntur; strepit omnis murmure 27 campus. Horrescit visu subito , causasque requirit : Inscius JSneas, quae sint ea flumina porro 28 , Quive viri tanto complerint agmine ripas. ! Turn pater Anchises : « Animae , quibus altera fato ' 1 Corpora debentur, Lethaei ad fluminis undam Securos latices 29 et longa oblivia potant. Has equidem memorare tibi atque ostendere cora 30 , Jampridem banc prolem cupio enumerare meorum , Quo magis Italia mecum 31 laetere repert A . » [est « O pater, anne aliquas ad ccelum hinc ire putandu Sublimes 32 auimas , iterumque ad tarda reverti Corpora ? quae lucis miseris tam dira cupido ? » « Dicam equidem , nec te suspensum , nate, tenebo, » Suscipit Anchises , atque ordine singula pandit. « Principio ccelum ac terras, camposqi liquentes 33 , Lucentemque globum Luna; , Titaniaque 34 astra Spiritus 35 intus alit , totamque infusa per artus Mens agitat molem , et magno se corpore 36 miscet. Inde hominum pecudumque genus, vitaeq; volantum, Et quae marmoreo 37 fert monstra sub aequore pontus. Igneus est ollis vigor et coelestis origo Seminibus 38 , quantum non noxia corpora tardant Terrenique hebetant artus moribundaque membra : Hinc 39 metuunt cupiuntque , dolent gaudentqi ; neq? Dispiciunt , clausae tenebris et carcere caeco. [auras — 32 Jungen- dum ire sublimes , sursmn tendcre, in altum ferri. « Tarda, animae compara- tione, qua velocius nihil est. » S. Alii acutius intellignnt impatienter exspectata, ex sequentibus. Lucis, vitae sub hoc sole in corporibus agendas. Ea vitae cupido dira habetur jEneae, tantis per suam vitam laboribus agitato. — 33 Maria. — 34 Et Solem : quod plurali dixit , quia praeter Solem (vide IV, 119, n. 63) etiam Luna sive Phoebe soror est Titania; ut novum addatur una cum quadam epexegesi prae- cedentis. Sic Wagnerus recte. Alii esse pluralem pro singulari vel Stellas simul indicari putant. — 35 Est ilia philosopliorum anima mundi. Quod dogma Cicero quoque tetigit versibus quos inseruit libro I de Dirinatione , c. n. « Intus alit , vegetat et in aeternitatem custodit ; quia mixtus est, et nulla pars est elementi sine Deo. » Sere., qui in hac pvjixsi multa philosophatur. — 36 Ablativo, ut miscetur. Inde, ex liac consociations Spiritus et Elementorum, tanquam patris et rnatris. — 37 Vide p. 62, n. 51. Ennius : placidum mure marmore flaco. — 38 Animabus ex ilia Mente aetheria satis. « Intantum in omnibus viget pars divinitatis, inquantum sinit corponim qualitas. * S. Noxia, noxa materiae et terrestris naturae laboran- tia. — 39 Ex corporis conjunctione et contagione. Auras, aetliera, lucem. Clausa’ 24 Vide II , 794 , n. 43. — 25 So- nanlia silvis , ideo quod tan- quam silvae sunt ilia in ripis Le- thes virgulta , densa modo sil- varum , ut ven- 1 to mola inter se collidantur et dent sonum. — 26 Praefluit, cum aliqua notione latitudinis.ut in- telligitur ex his Ovidii : Qua se Tiber inus in al- tum Dividit et j campo liber tore natat.— 21 Mur- mure apum : e- jusmodinamque est ille stridor, Tp»rp.6<; anima- rum. — 28 Pro- cul, gr. itoppw, vel longo cursu hunc campum ambientia. — 29 » Latices qui se- curos, sine cu- ra , dcppovxEo-- xcoi; faciunt. • S. Adde quae in- fra dicet Anchi- ses v. 749-51. — 30 Supple : jam- pridem cupio , i quod est alteri membro addi- tum , tanquam novo initio facto ob id quod di- ctueratgravissi- mum : hanc mc- j orum prolem.— | 31 Mecum, v. I III, 7 10, n. 33. 272 VIRGILIi MARON1S M-lii. Quin et, supremo quura lumine vita reliquit 40 , Non tamen omne malum miseris nec funditus omnes Corporate excedunt pestes ; penitusque necesse est Multa diu 41 concreta modis inolescere miris. Ergo exercentur poems, veterumque malorum Supplicia expendunt : alite 42 panduntur inanes Suspensae ad ventos ; aliis sub gurgite vasto Infectum 43 eluitur scelus, aut exuritur igni : Quisque suos patimur Manes 44 ; exinde. per amplum Mittimur Elysium , et pauci laeta arva tenemus , Douec longa dies , perfecto temporis orbe 46 , Concretam exemit labem , purumque relinquit Etherium sensum atque aurai 46 simplicis ignem. Has omnes, ubi mille rotam volvere 47 per annos, Lethfeum ad fluvium deus evocat agmine magno ; Scilicet immemores 48 supera ut convexa revisant Rursus , et incipiant in corpora velle reverti. » ! Dixerat Anehises , uatumque unaque Sibylla m ( Conventus trahit in medios turbamque sonantem 49 , Et tumulu capit, unde omnes longo ordine posset 60 ti es sunt istae purgationes : nam aut laeda purgantur et sulphure, aut aqua abluun- tur, aut aere ventilantur, quud erat in sacrisLiberi (unde oscilla ei suspendi solita, p. 85, n. 95). » Inanes , v. p. n«, n. 10. — 43 Vide V, 54 1, not. 34. * Quid sit infectum, uptime ex Seneca intelligitur, Epist.L IX : Dili in istis vitiis jacuimus. Etui dif- ficile est. Non enim inquinati sumus, sed infecti. * Peerlk. — 4 4 Suam quisque no- strum patitur sortem apud Manes ; sive, omnes, qui Manes sumus, patimur suam quis- que sortem. Quod poetae dicere licebat suos Manes, quia Manes sunt non simpliciler animae, sed in certo statu positaeanimae ; bine illam apud inferos conditionem ani- marum vocat Manes. Ea varia est pro vita ante acta. Sim'plicior est explicatio Servii , sed nescio an humidor : * Manes, supplicia varia quae sunt apud Manes; ut si quis dicat judicium patimur, et signified quod in judicio pronuntiatur. » Haec autem , Quisque suos patimur Manes, plurimis interpretibus cohaerere vi- dentur cum iis quae altero post versu sequuntur Donee longa dies etc. ; ut paren- thetice interposita sint Exinde per amplum seqq.; sed ea ratio multis incommodis laborat. Ipse poeta liic loquitur brevius et obscurius, quare singula verba pre- menda sunt. Exinde, post acres illas poenas et purgationes, quas enumeravit, ani- mae aliquatenus purgatae mittuntur in locum meliorem, Elysium amplum; quae notio adduxit praepositionem per, quasi dicas : mittimur in varias partes Elysii amplijusu praepositionis liujus minime insolenti. Itaque ibi perficitur fwrgatio, sed pauci Ixta aria tenent , id est, ut videtur, pauci pervenerunt ad plcnam purgationem ante ilium mille annorum circuitum, quern statim commemorat. Co- gitaverit Yirgilius (id quod exprimere neglexerit) animarum conditionem et se- dem quae sensim reddantur meliores progressu et successu purgationis cuique ad- liibitae. Hoc si statuas, obscuritas loci minuitur. — 45 Orbe mille annorum, quos mox dicet. — 4o' Aurae, arcliaice. Pythagoreis et Stoicis humana anima erat parti- cula delibata ex anima mundi, unde Horatio dicta divinx particula aurte. Sic in- tellige sensum setherium, animain ex aethere natam, et, ut aether, igneam , et au- ram simplicem , non composilam , quare seternam. Comparantur haec Ciceronis Tusc. I , c. is): Animi necesse est ut ferantur ad caelum. Calidior est enim , vet pot ins ardent ior, animus quam hie aer crassus atque concretus; nam cor- pora nostra, terreno principiorum genere confect a , ardore animi concalescunt. — 47 « Exegerunt statutum tempos per annorum volubilitatem. Est autem sermo Ennii. » 5. Mille anni sunt a Piatone. — 4 8 Immemores eorum quae in Elysio vi- derunt. — 49 Sonantem illo murmure velTpurpw, quern descripsit supra v. 707-9, n. 27. — 50 Posset, non possit, quia capit, trahit, sunt praesentia historica. Ad- mentem revocat ad animus, de quibus Anehises sedicturum pro- miserat : quia sunt eorum ani- mse clausae etc. — 40 Reliquit eos vita quae est supremo lumi- ne , quae habet lumen de super- no, quo fruimur dum vivimus.— 4 I Per totum vi- tae tempus, quo anima concreta est cum corpo- re. Inolescere , v. Georg. II, 77, not. 61. Ergo, • quia deposito corpore sordes supersunt. » S. —42 Hinc recen- senlur purgati- onum tres mo- di ; de quibus praeter alia Ser- vius : « Etiam in sacris omnibus (755-779) /ENEIDOS LIBER VI. 273 versos, coram se positos, lege re oculis, cernere, considerare ali- um post aliuni. — 5 1 Qui mane- ant earn prolem Dardaniam. — 52 Locutio pro- pria in adoptio- nibus, apla Italis ger minibus Tro- jan* stirpi in- sertis. De cele- bri recensu qui sequitur haec fe- re Servius: «Qui bene conside- rant, invenient omnem Roma- nam historiain ab yEneae illo adventu usque ad sua tempora summatim ce- lebrasse Virgi- lium. Mulla bic indicat locus ; cetera , quae hie Ad versos legere , et venientum discere vultus. « Nunc age, Dardania prole quae deinde sequatur Gloria , qui maneant 51 Itala de gente nepotes , Illustres aniinas nostrumque in nomen ituras 52 , Expediam dictis, et te tua fata docebo. « Ille , vides , pura 53 juvenis qui nititur liasta, Proxima sorte tenet lucis 54 loca , primus ad auras jEtherias , ltalo commixtus sanguine , surget , Silvius, Albanum nomen 55 , tua postuma proles, Quern tibi longaevo serum Lavinia conjux Educet silvis regem regumque parentem , Unde genus Longa nostrum dominabitur Alba. Proximus 56 ille Procas, Trojanae gloria gentis; Et Gapys , et Numitor, et , qui te nomine reddet, Silvius iEneas , pariter pietate vel armis Egregius , si unquam 57 regnandam acceperit Albam. Qui juvenes! quantas ostentant , aspice, vires! Atque 58 umbra ta gerunt civili tempora quercu: Hi tibi Nomentum 59 et Gabios urbemque Fidenam , Hi Collatinas imponent montibus arces 60 , Pometios , Gastrumque Inui , Bolamque , Goramque : in:ermissa sum TT ^ . w;( . . . in acnuSoTcoua Haec turn nomina erunt 61 , nunc sunt sine nomine ter- (pb. yin, 626 - «Quin et avo 62 comite sese Mavortius addet [roe. 7 2 s ) commemo- Romulus , Assaraci quern sanguinis Ilia 63 mater In amiqulsinve- - — — — nimus, opus hoc appellatum esse non JErieidem, sed Gesla populi Romani. • — 53 Hasta pura, non ferro praelixa, quae apud antiquos praemium dabatur fortissimo milituin et victori, ut Plinius Siccium Dentatum narrat clonatum hastis puris duodeviginti. Ilic de sceptroaccipiendum videtur, insigtii regio. — 51 Genitivusa proxima pendens. — 55 Albanum nomen dici poterat pro simplici Alb anus ; sed respicitur iiaud rlubie nominis usus constans et communis omnibus regibus Albae. Post mortem /Eneae « Lavinia timens insidias Ascanii, gravida confugitiid silvas, et latuit in casa pa- storis Tyrrhi (vide infra VII, 485 seqq.). Et illic enixa est Silvium. Cui Ascanius, qui sine liberis periit , suum reliquit imperium. » S. Postuma et sequens longxvo quomodo conciliare tentaverint grammatici, jucundum lectu est ap. Gellium II, c. 16. Non attenderunt iili narrationis velocitatem , quae ad eventum properat; in qua brevitate sponte intelligitur voluisse poetam : quern ex te longaevo conception pariet post mortem tuam (quod jam dictum) serum et educet etc. — 56 « Proxi- mus , standi ordine , non nascendi. Nam duodecimus fuit rex Albanorum. Capys sextus, TSumilor decimus tertius. * S. — 57 « Si unquam... poeta refert ad tuto- rem, qui ejus invasit imperium , quod ei vix anno quinquagesimo secundo ( al . tertio) restituit. » S. — 58 Atque, praeter hoc bellicum robur, ornantur corona civica, ob colonias quas deducent. Triginta autem memorantur coloniae ab Alba Longa deductae, in quibus ipsa Roma. — 59 Nomentum, in Sabinorum agro ad Alliae fontes situm, liodie Menlana vicus (a via Nomentana) . Gabii, non ignobile olim oppidum Latii , inter Romam et Praeneste, Virgilii tempore prope desertum. Fideua sive Fidenx, in extrema valle Tiberina , urbs olim potens , a Romanis de- leta a, 328. — 60 Condent Collatiam , Sabinorum oppidum, Roma non multum distans, notum ex Lucretiae liistoria. Pomelii, qui habitant Suessam Pometiam , mature a Volscis occupatam, deletam a. U. 250. Castrum Inui, apud Rutulos, in- ter Ardeam et Antium. Bola sive Bolx, in yEquis, cis Anienem sitae. Cora (ho- dieque Cori ) , in Latio, Volscis feedere juncta. — 61 Famam habebunt. — 62 Nu- mitori. Comitem in vita; in luce vivet una cum Numitore. — 63 Poeticum nomen Rheae Siiviae, liliae Numitoris: proinde sanguinis Assaraci (adjective, ut Pompi- lius sanguis apud Horatium, Rhenum Jiumen, etc.), de genere yEneae et Ancliisae, 35 274 P. VIRGILII MAKOJX IS (780-801 I pT, S avu^ Assu- ! Educet - viden’ ut gemmae stant tertice crista? 64 , racus. - 64 Ga- Et pater ipse suo Superum jam signat honore ? duplic^Qualem En hlljus • nate * auspiciis 65 ilia inclyta Roma galeam Mars gu- Imperium terris , animos aequabit 66 Olympo, stare credeba- Septemque una 67 sibi muro circumdabit arces, tur, id quod si- T , , . , ... . ’ gnificat Valerius * ellx prole virum : qualis Berecyntia 68 mater Maximus i, c. 8, Invehitur curru Phrygias turrita per urbes , gendapaterSa- Eaeta de,im partu, centum 69 complexa nepotes , perilm, Jupiter. Omnes ccelicolas , omnes supera alta tenentes. tum 0 reddi”insl- 1 (< Huc 8 em iiias nunc flecte acies , banc aspice gente gnem suo ho- Romanosque tuos. Hie Caesar, et omnis Iuli qu ada m^a tqu e Pr °g enies70 > magnum cceli ventura sub axem. dignitate oris , Hie vir, hie est , tibi quem promitti saepius audis , quae in ipso de- Augustus Caesar, Divi 71 genus; aurea condet orum rege cer- . -o nitur. — 6.i Hu- j Saecula qui rursus Ratio, regnata per arva jus auspiciis, Saturno quondam ; super et Garamantas 73 et Indos cepit de Urbe Proferet imperium ; jacet /4 extra sidera tellus , condenda , fau- Extra anni solisque vias , ubi ccelifer Atlas *jEquabit imp™ Axem 75 humero torquet stellis ardentibus ajrtum, num terris est Hujus in adventum 76 jam nunc et Caspia regna sedFigurate !£ Responsis horrent divum , et Maeotia tellus 77 , mos oiympo, a- Et septemgemini turbant trepida ostia Nili. parerit diis lU — ! Nec vero Alcides 78 tantum telluris obivit, 6- Una , quum j [ Fixerit aeripedem cervam licet , aut Erymanthi ipsa una sit , se- p acar jt nemora , et Lernam tremefecerit arcu ; ] ptem tamen ea- I ’ * dem montes suo muro complectetur. Additum est una, ut illata oppositione augeatur vis vocis se- ptem. Idem versus Georg. II, 535, n. 7. Virum est fortium virorum. — 68 Cybele, Mater deum, dicta a Berecynto, Plirygiae monte ipsi sacro. Turrita vel turrigera, ob muralem coronam. — 69 Sacer numerus, ut dictum p. 93, n. 15. — 70 Vide I , 288, n. 58. Csesar de Augusto. — 7 1 Divi (in deorum numerum recepti) Julii films (ut omnes sciunt, per adoptionem). Condet rursus , instaurabit. — 72 Vide infra VIII, 319-325. — 73 Vide notam 40 Eclogae VIII Ili devicti sunt a L. Cornelio Balbo, uno fere anno ante mortem Virgilii. Indos, in universum de populis re- motioribus Drientis; vide p. 78, n. 37. — 74 Jacet etc. Dicunt fervore poetico abreptum Virgilium neglexisse usitatam sententiarum juncluram, talem fere : * et super earn terram (proferet imperium) quae jacet extra etc.» Fit sane quod dicunt, sed non eo quem hie cernimus modo. Probabilius est descriptioni telluris illius extra sidera sitae Anchisen subjecturum fuisse : hanc quoque junget imperio, sed aliarum regionum imaginibus , nunquam ante Augustum subactarum , confertim se offerentibus ablatum neglexisse. Extra sidera sequentibus exponitur, extra anni solisque vias, extra decursum solis per duodecim signa Zodiaci. Respicitur Candace victa et iEthiopia a C. Petronio copiis peragrata ; /Ethiopia autem a Lu- cano quoque ultra Zodiaci fines ponitur III, 253 : JElhiopumque solum, quod non premerelur ab ulla Signiferi regione poli,nisi poplite lapso Ultima curvati pro- cederet ungula Tauri. — 75 Vide IV, 482, n. 1 5. — 76 Animis in exspectationem adventus Augusti intends. Caspia regna, populi circa mare Caspium , ut Hyrcani et Bactriani , Partliis fere subjecti, et ipsi quoque Parthi. « Quod autem dicit, ve- rutn est. Nam et Suetonius ait in Vita Caesarum, responsaesse data per totum or- bem, nasci invictum imperatorem. >5. — 77 Ubi Scythae degebant ad paludem Maeotidem. Turbant, intransitive : turbantur, trepidant. —78 Hercules, bine va- gus Horatio dictus. Ei imperatum erat ut vivam adduceret Eurystheo cervam aeri- pedem ( yaXxdTCOUv) sive Cerynitidem, ex Cerynea monte in confiniis Arcadiae et Achaiae ; quae fugiens persequentem heroem (ut Pindarus canit ) usque ad Hyper- (805-825) /ENEIDOS LIBER VI. boreos deduxit. Haec igitur ae- rumna Ilerculis apte hie poterat commemorari ; at fixeril ( sagit- tis straverit ) et fabulse et menti poetae est con- trarium ; usus- que excludit in- terpretationem quae est in Ser- vianis : « statue- ; rit et delassave- | rit. » A per au - | tem Erymanthi- usatque Lernaea j Hydra prorsus inepte comme- ! morantur hie. ' Quare secluden- di erant hi ver- sus cum Peerl- . kampio p. 442. — 79 Jugum di- cilur animalium | par jugo June- j turn; hie bijuges tigres , qui Bac chi currum tra- Nee , qui pampineis victor juga 79 flectit habenis , Liber, agens celsp Nysse de vertice tigres. Et dubitamus 80 adhuc virtutera extendere factis? Aut metus Ausonia prohibet consistere terra 81 ? » « Quis proculille autem ramis insignis olivae , Sacra ferens. » — « Nosco crines incanaque menta Regis Romani 82 , primam qui legibus urbem Fundabit , Curibus 83 parvis et paupere terra Missus in imperium magnum. Cui deinde subibit , Otia qui rumpet patrise , rcsidesque 84 movebit , Tullus , in arma viros et jam desueta triumphis Agmina. Quem juxta sequitur jactantior Ancus 85 , Nunc quoq) jam nimium gnudens popularibus auris. Vis et Tarquinios reges , animamque superbam 86 Ultoris Bruti , fascesque videre receptos 87 ? . Consulis imperium hie primus ssevasque 88 secures Aecipiet ; natosque pater, nova bella moventes , Ad pcenam pulchra pro libertate vocabit, Infelix ! Utcumque ferent 89 ea facta minores, Vincet amor patriae , laudumque iinmensa cupido. « Quin Decios 90 Drusosqt procul saevumcp securi — r — hunt, dum tri- umphator ex India Asiam et Graeciam peragrat. Nysa, mons et urbs Indiae, de qua lege Curtium VIII, c. 35 seqq. — 80 « Dubitamus, pro dubitas : miscuit personam suam ( per figuram quae dicitur communicatio). Est autem sensus : Quum tibi sit tanla praeparata posterilas, dubitas virtutem factis extendere ? id est gloriam ; nam e virtute gloria nascitur. » S. Sic graeco apex*} et singularum virlutum aut vitiorum nominibus simpliciter positis nonnunquam exprimitur laus aut crimen inde re- dundans. — 81 Bene observat Peerlkampius, « Romano, ista legend, in memoriam venire potuisse tempora , quibus de Italia relinquenda actum fuit. Metellum et alios in bello Punico secundo P. Corn. Scipio retinuit. C. Julium Caesarem fama percrebuit, migraturum Alexandriam vel Ilium translatis simul opibus imperii. Ipsum Augustum fortasse idem aliquando esse meditatum , eoque consilio Ilora- . tium scripsisse oden III libri III, ut dehortaretur, nonnulli putant. » — 82 Numae. » Ilic canus fuit a prima aetate , ad quod alludit poeta. » S. Primam fundabit legi- bus, primum constituet firmabitque legibus positis. — 83 Sabinorum oppidum, unde ducitur nomen Quiritium. — 84 Confer I, 722, n. 46. Tullus Hostilius. — 85 De quo Pomponius Sabinus haec attulit, ex scriptore hodie perdito hausta : « Ancus Marcius, vivente Tullo, aegre ferebat, quum e stirpe regia s e jactaret [erat enim Numae nepos] , praelatum sibi Tullum [nepotem Ilosti Hostilii , ducis strenuissimi]. Itaque statuerat, favore populari, Tullum regem cum tota familia occidere. » Is igitur jam in Elysio conspiciebatur popularis aurae appetentior. Sed in tanto silentio scriptorum omnium de tali ingenio Anci Marcii, tot autem diser- tis testimoniis de populari animo Servii Tullii , quem Tarquinius in senatu appel- lavit faulorem infimi generis hominum, vix credi potest sequentiu non esse dicta de Servio Tullio. Aut exciderunt quaedam, aut mutatum initium versus contra mentem poetae : quod optime ostendit. Peerlkampius p. 44 4-5, qui jactantior ce- pit de tanto aedificandi studio, ut a Floro vocaretur x.difieator. — 86 In bonam partem dictum : excelsam. — 87 Captos ut rem debitam (quod inest in particula re ) ; imperium a regibus jure translation ad consoles. — 88 Ut capitalis poenae po- testatem irfdicantes, non « quia saevierunt in liberos», ut Servius. — 8!» Quam- cumcpie in partem hoc factum interpretabuntur poster!, laudent an damnent ejectam animo pietatem, plus apud Brutum valebit patriae amor et laudum (verae gloriae) maxima cupido quam caritas liberorum. Ita exuit patrem, ut consulem ■ ageret , verbis Valerii Maximi. — 90 Patrem et filium, qui se pro patria devo- i verunt , alter bello Latino, alter bello Gallico vel Etrusco. Quibus Cicero addit ! 276 P. VIRGIL1X MARONIS Aspice Torqiiatum 91 , et referentem signa Camillum. Ill* autem , paribus quas fulgere cernis in arrais , Concordes animae 92 nunc et duni nocte premuntur, Heu! quantum inter sc bellurn, si 93 lumina vitae Attigerint , quantas acies stragemque ciebunt ! Aggeribus 94 socer Alpinis atque arce Monoeci Descendens, gener adversis instructus Eois 95 . Ne , pueri , ne tanta animis adsuescite 96 bella ; Neu patriae validas in viscera vertite vires ! Tuque prior 97 , tu parce , genus qui ducis OIYmpo ; Projice tela manu , sanguis meus ! Ille 9S triumphata Capitolia ad alta Corintho Victor aget currum , caesis insignis Achivis. Eruet ille" Argos Agamemnoniasque Mycenas, Ipsumque .Eaciden , genus armipotentis Achilli , Ultus 3vos Trojae 1 , templa et temerata Minervae. Quis te, magne Cato 2 , taciturn, aut te, Cosse relin- [quat ? Quis Gracchi genus 3 ? aut geminos, duo fulmina belli, Gains victis si- ~ gna militaria , qu?e illi Romanis eripuerant in famosissima pugna Alliensi ; vide Liv. V, 49. — 92 Pompeius Magnus et Julius C;esar, qui et socer Pompeii. Pul- ' go is , antique pro fulgeo, es. — 93 Quando ; vide V, 6i, n. 30. - 9i Montibus | Alpium ; ex Gallia Transalpina veniens. Arx Monad, promontorium Liguria cum portu et templo llerculis Monoeci, hodieque Monaco. Jam vero Caesarem constat opposita Italiparet, a mari. — 34 Puris, ut in sacro facien- do. Adolet , v. not. 58 Eclogac VI 11. — 35 Con- cipcre. Orna- tum, videlicet capitis, ex prue- cedenti crini- bus. — 36 Ig- nem. — 37 « Al- ta, quia est in Tiburtinis altis- Adjungi generum miroproperabat 27 amore; Sed variis portenta deum terroribus obstant. Laurirs erat tecti medio in penetralibus 28 altis, Sacra comam 29 , multosquc metu servata per annos ; Quam pater inventam , primas qiiu 30 conderet ar- Ipse ferebatur Plicebo sacrasse Latinus , [ccs , Lanrentesque ab ca nomen posuisse colonis. Hujus apes summum densae ( mirabile dietu ! ) , Stridore ingenti liquidum trans aetbera vectte , Obsedere apicem, et, pedibus per mutoa 31 nexis, Examen subitum ramo frondente pependit 32 . Continuo \ ates , « Externum cernimus , inquit , Adventare virum , et partes petere agmen easdem 33 Partibus ex isdem , et summa dominarier arce. » Praeterea, castis 34 adolet dum altaria taedis, Et juxta genitorem adstat Lavinia virgo , Visa (nefas ! ) longis comprendere 35 crinibus ignem, Atque omnem ornatum flamma erepitante cremari , Regalesque accensa comas , accensa coronam Insignem gemmis ; turn fumida lumine fulvo Involvi , ac totis Vulcanum 36 spargere tectis. Id vero horrendum ac visit mirabile ferri : Namquc fore illustrem fama fatisque canebant Ipsam , sed populo magnum portendere bellum. At rex , sollicitus monstris , oracula Fauni , Fatidici genitoris, adit, lucosque sub alta 37 Consulit Albunea , nemorum qute maxima sacro Fonte sonat , ssevamque exhalat opaca mephitim 38 . Hinc Italoe gentes omnisque OEnotria 39 tellus In dubiis responsa petunt : hue dona sacerdos Quum tulit , et csesarum ovium sub nocte silenti Pellibus incubuit 40 stratis somnosque petivit, Multa modis simulacra videt t olitantia miris , Et v arias audit voces , fruiturque deorum Colloquio , atque imis Acheronta 41 affatur Avernis. Hie et turn pater ipse petens responsa Latinus Centum 42 lanigeras mactabat rite bidentes , Atque harum effultus tergo stratisque jacebat Velleribus : subita ex alto vox reddita luco est : simis montibus. » 5. Albunea est silva cum fonte aquae sulfureae, hodie Aeque Albule. Cui silvae subjacebat Fauno sacer lucus. Observa autern poetam variasse vulgare « adit lucos et oracula consulit », et potuisse, quia sacer locus cogitatur plenus numine. — 38 « Mephitis proprie est terrae putor, qui de aqtiis nuscitur sulfuratis, gravior in nemoribus ex densitate silvarum. Est etiam Mephitis dea odoris gravissimi. • S. — 39 Vide I, 532, n. 64. — 40 Divinationis genus quod dicitur incubatio, graece lYJtoqnjffK;. — 4 1 Deos inferos et Manes. Avernis, vide p, 127, n. 6S. — 42 De hoc numero sacro jam aliquoties admonitum. (96-127) E N E I D O S L1BEB VII. « Ne pete connubiis natara sociare Latinis , O mea progenies, thalamis neu erede paratis 43 : Externi veniunt generi , qui sanguine 44 nostrum Nomen in astra ferant , quorum^ ab stirpe 45 nepotes Omnia sub pedibus , qua Sol utrumque recurrens Aspicit Oceanum, vertique 46 regique videbunt. »> Ha3C responsa patris Fauni monitusque silent! Nocte datos non ipse suo premit ore 47 Latinus; Sed circum late volitans jam Fama per urbes Ausonias lulerat, quum Laomcdontia pubes 48 Gramineo ripse religavit ab aggere classcm. .Eneas, primique duces , et pulcher lulus Corpora sub ramis deponunt arboris altae, Inst ituuntque dapes , et adorea 49 liba per herbam Subjiciunt epulis (sic Juppiter ille 50 monebat) , Et Cereale solum 51 pomis agrestibus augent. Consumptis hie forte aliis , ut vertere morsus Exiguam in Cererem 52 penuria adegit edendi , Et violare manu malisque audacibus 53 orbem Fatalis crusti, patulis nec parcere quadris : « Heus ! etiam mensas consumimus ! » inquit lulus ; Nec plura alludens 54 . Ea vox audita laborum Prima tulit 55 finem , primamque loquentis ab ore Eripuit pater, ac stupefactus numine 56 pressit. Continuo , « Salve fatis mihi debita Tellus , Vosque , ait , o fidi 57 Trojse salvete Penates ! (Nunc repeto 58 ) Ancliises fatorum arcana reliquit : « Quum te , nate , fames ignota ad litora vectum « Accisis 59 coget dapibus consumere mensas, « Turn sperare domos defessus , ibique memento « Prima locare manu molirique aggere tecta 60 . nua vertitur in oardine. Nova- vit autem poeta sub pedibus ver- ti dicens , felici- ter, si quid vi- deo. — 47 « Ut quidem repelle- ret generos. » Sere. Sed multo magis quam Latinus Fama tulerat etc. — 48 Trojani. Religare ab ripa dicitur, non in ripa, quia protensi ab vel ex ripa funes nautici naves reti- nent ; unde retinacula dicta. — 49 * Ador proprie est genus farris; liba autem sunt placentae de farre , melle et oleo. » S. — 50 Jupiter ille sive illud Jovis ora- culum, quod Harpyia edidil ALneae, libro III, 250 seqq. — 51 « Solum omne di- citur quod aliquid sustinet. Sic nunc paniceas mensas, ut epularum sustentacu- lum, solum vocavit. » S. Augent, cumulant, onerant. — 52 Placentas. Penuria edendi, edendorum, cibi. — 53 Bene observat Wagnerus, violare et audax spe- ctare ad pollutionem caerimoniarum , mensasque videri sacras esse a veteribus Jiabitas. Fatalis, ut oraculo monstrati. Patulis , latis. — 54 Ludens, jocans ad so- cios. — 55 Attulit, nuntiavit. Primam, ut primum exiit ex ejus ore, statim eri- puit, celeriter excepit. — 56 Numine quod inesse sensit ei voci, ut numinis ali- cujus instinctu ediUe ab Ascanio. Earn pressit animo, in animum demisit et intus mente volutavit. — 57 Fidi : nam servant fidem promissorum in somnis Aineae, supra III, 14 7 seqq. — 58 Repeto animo, memini. Supra quidem liaec praedicta ab Harpyia, III, 255 , confirmataque ab Iteleno, 111,394 : nihil de Anchise ; de qua re varie potest statui, ut hie quidem non censendus sit poeta « dormitavisse. • — — 59 Ad nimis pauca redactis. — 60 Domos , urbem ducto vallo aedificare. 1\ VIRGIL! I MARONIS 61 Erumnis vinum e pate- ris. Reponite , i- terum ponite , insecundismen- lam radiis solis aureis sive auri colore micanti- bus. Sic pleri- que; sed intel- Haec erat ilia fames ; haec nos suprema manebat , Exitiis 61 positura inodum. Quare agite et primo lneti cum lumine solis , Quae loca quive habeant homines, ubi mcenia gentis, . Vestigemus , et a portu diversa petamus. n!’iK — 6^ vfde Nunc pateras 62 libate Jovi, precibusque vocate V, 14, n. 7. - Anchisen genitorem ,et vina reponite mensis. » 4 o ^Sed Servh” : ^ic deinde 03 effatus fronclenti tempora ramo * Apoiiinem vuit lmplicat, et Geniumque loci 64 primamque deorum teia^enin^ejus Tellurem , Nymphasque , et adliuc ignota precatur tota fuerat re- Flumina, turn Noctem , Noctisque orientia signa , gio Laurentia , idaeumque Jovem , Phrvgiamque ex ordine 85 Matrem ut supra (v. 62 ) * j. j .• r/ i i . cf significatum. »— Invocat , et duphces Cceloque Ereboque parentes bt 6 5 Deinceps De Hie pater omnipotens ter ccelo clarus 67 ab alto n y 5 e c e _ 66 Et Intonuit, radiisque ardentem lucis et auro G8 Venerem et An- Ipse manu quatiens ostendit ab aethere nubem. renu”'idest cce- Diditur hie subito Trojana per agmina rumor, lo sereno. — os Advenisse diem quo debita 89 mcenia condant. Nubem iilustra- Certatim instaurant epulas , atque online magno Crateras laeti statuunt , et vina coronant 70 . Postera quum prima lustrabat lampade terras Orta dies , urbem et fines et litora gentis ligendum vide- Diversi explorant ; haec fontis stagna Nuraici 71 , traiw nubembi- Hunc Thybrim fluvifi , hie fortes liabitare 72 Latinos, mine piacido , Turn satus Anchisa delectos ordine ab omni 73 non rulen/T^ut Centum oratores augusta ad mcenia regis apud iforatium Ire jubet , ramis velatos Palladis 74 omnes , l Dedtia fati7 m Dona( I ue ^ erre V4ro » pacemque exposcere Teucris. est v. i 20 . — ’ 7o Hand mora ; festinant jussi , rapidisque feruntur 724 > v “- Passibus. Ipse humili designat mcenia fossa 75 , ruin est quod dl- Moliturque locum , primasque 76 in litore sedes, cit stagna. Nam j Gastrorum in morem , pinnis atque aggere cingit. ante fluvius fu!c Jamque , iter emensi , turres ac tecta Latinorum postea, paulla- Ardua cernebant juvenes, muroque subibant. irTfontem'reda- Ante urbem P ueri et primaevo flore juventus ctus est , qui et ipse siccatus est, scatebris interceptis. » Serv. Esse videtur quod liodie vocant Sta- gno di Levante , liaud procul ab antiquo et exsiccato Tiberis alveo (nunc Fiume Mortuo ) situm , ex quo etiamnum prodit fluvius sive rivus, qui a multis existi- matur esse ipse ille Numicus vel Numicius Virgilii. — 72 Hubilare , supple: re- sciscunt, utpote consequens praecedentis verbi explorant. — 73 « Delectos ex omni qualitate dignitatum : quod apud Ilomanos in legalione mittenda liodieque ser- vatur. » S. — 74 Ramis olivae; vide p. 78, n. 45; p. 86, n. 24. Velutos, quia vittae vel infulae dependebant ex illis ramis supplicum atque manus tegebant; v. in- fra 237. — 75 Sulco aratri; vide V, 755, not 13. Locum molilur, scilicet aedificia ibi exstruendo. — 76 Sedes primse poetice dicuntur quas turn ccepit condere ; ne- que audiendus Servius : « ideo primas , quia imperium Lavinium translaturus est » ; sed recte addens : « Sciendum, civitatem quam primo fecit .Eneas, Tro- jam dictam esse secundum Catonem et Livium ; quod et ipse dicit ( IX , 644) : Nee te Troja capft. » ( 163 - 189 ) /ENEIDOS LIBER VII. 285 Exercentur equis , doraitantque in pulvere currus 77 , Aut acres 78 tendunt arcus , aut lenta lacertis Spicula contorquent , cursuque ictuque lacessunt : Quum praevectus cquo longsevi regis ad aures Nuntius ingentes 79 ignota in veste reportat Advenisse viros. Ille intra tecta vocari Iraperat , et solio medius consedit avito. Tectum augustu, ingens, centum sublime columnis, Urbe fait summa 80 , Laurentis regia Pici , Horrendum silvis et relligione parentum. Hie sceptra accipere et primos attollere fasces Regibus omen 81 erat; hoc illis curia templum, Haec sacris sedes epulis; hie, ariete cseso 82 , Perpetuis soliti patres considere mensis. Quin etiam veterum effigies ex ordine avorum Antiqua e cedro 83 , Italusque, paterque Sabinus Vitisator 84 , curvam servans sub imagine falcem , Saturnusque senex , Janique bifrontis imago Vestibulo adstabant, aliique ab origine reges 85 , Martiaque ob patriam pugnando vulnera passi. Multaque prteterea sacris in postibus arma , Captivi pendent currus, curvaeque secures 86 , Et cristae capitum , et portarum ingentia claustra, Spiculaque , clipeique , ereptaque rostra carinis. Ipse 87 Quirinali lituo, parvaque sedebat Succinctus trabea, laevaque ancile 88 gerebat Picus, equuin domitor ; que capta cupidine eonjux 89 rat. » S. — 8 2 « Hoc sacrificium in janua Palatii fiebat festis diebus. Majores autem nostri se- dentes epulabantur: quern morem habuerunt a Laconibus et Cretensibus, ut Varro docetin libris de gente populi Romani. » S. Mensae perpetux sunt in lon- gam seriem continuatae. — 83 Non elisum , suo , ut aliquoties dictum , loco. « Hoc genus ligni tineam nescit, corruptionemque ex antiquitate non senlit. . S. Italus, antiquus OEnotrorum rex, qui ex Arcadia venisse, illosque agriculturam et mo- res molliores docuisse fertur. — 84 Attii poetae vocabulum de Baccho. Sabinus sive Sabus habebatur auctor Sabinorum gentis.Aw* imagine , in basi statuae. Falx , qua vites putantur. Sed etculturam banc et insigne alii omnes tribnunt Saiurno : ut nescias utrum priscam nobis eruditionem Inc ingerat poeta, an in verbis sit ali- quid turbatum. — 85 « Vult Aboriginum reges; sed est metro prohibitus. » S. — 86 Arma pastorum Italicorum , quae liinc aliquoties memorabuntur. Cristx, * ga- leae : a parte totum. *5.-87 Ipse Picus instructus lituo (ablativo quern gram- matici vocant qualitatis; vide p. 197, n. 92 ). « Lituus est incurvum augurum ba- culum , quo utebantur ad designanda coeli spatia : nam manu non licebat. Ouiri- nalem autem ex sua persona dixit poeta : qualem postea Romulus habebat (usus in auspiciis de condenda urbe capiendis). Trabea est toga augurum (et regum) de cocco et purpura. » S. Notum est, vetustissimos reges simul sacerdotes summos populoruin fuisse. — 88 Scutum parvurn, oblongum , utroque latere incisum. Ovidio Picus est utilium bello studiosus equorum. — 89 Arnica ; v. not. 17 Eclo- gae VIII. Scande Aura, ut p. 152, n. 34.FabuIam narrat Ovidius, Metam. XIV, 320-396. Servius : • Picum amavit Pomona, dea pomorum , et ejus volentis est sortita conjugium. Postea Circe quum eum amaret, et sperneretur, irata eum in avem picum Martium [pivert] convertit : nam altera est (?) pica. Hoc autem fingi- tur ob picum, per quern futura noscebat augur : quod Pontificales indicant libri . • 77 Equos juga- les sub curribus; ut Georg. I , in fine : neque au- dit currus babe- nas. — 78 Acres pueri, pro ad- verbio: strenue, fortiter. Lenta , conlecta ex ma- terie lenla, li- gno llexili , non rigido. Laces- sunt est: conten- dunt et certant . — 79 « Ex stu- pore nuntii laus ostenditur Tro- janorum. » S. — 80 Fuit in sum- ma urbe , £v dxpoTudXet, aut homerice ev ito- Xei dxpoxdxy] , in arce. Hor- rendum, vene- randum , de sa- cro qui dicitur horrore. — s l Auspicium ac faustum princi- pium. Fasces , qui prseferantur novo regi, po- testatis insigne, uti postea con- sulibus. Tem- plum, « quia cu- ria nisi in augu- rato loco non e- P. V1UG1L1I MARON1S qu^bus Mrf iudivi! Aurei * Percussum virga , versumque venenis , Fecit avera Circe, sparsitque coloribus alas. m»s, fama noti Rules vestras. — 9 1 Poetice pro : non legum vin- culo et necessi- tate aequam at- que justam, sed Tali intus templo divum patriaque Latinus Scde sedens , Teucros ad sese in tecta vocavit ; Atque baec ingressis placido prior edidit ore : « Dicite , Dardanidse (neqi enim nescimus et urbe spojitc etanimo Et genus, auditique 90 advertitis aequore cursum) , (J vidhis ’ ai\ Ve de Q uid petitis ? quse causa rates, aut cujus egentes ’ aetate Saturnia : Litus ad Ausonium tot per vada caerula vexit ? S pontc $ua> si- sive errore via; , seu tempestatibus acti , rectumque co- Qualia multa man nautse patiuntur in alto , lebut. — 92 Se Fiuminis intrastis ripas , portuque sedetis , vitamque suam tugite nospitium , neve ignorate Latinos, moderari et re- Saturni gentem , haud vinclo nee legibus 91 aequam , gere aliquo mo- s ponte sua ve t C risque dei se more tenentem 92 . rynci , gens an- Atque equidem memini (fama est obscurior annis) pSiffi'.’circ^Li- Auruncos 93 ita ferre senes , bis ortus ut agris rim flumen , a- Dardanus ldaeas Phrygiae penetrarit ad urbes nomin t is V 1 ^n5o- T,ire i c i am( l ue Samon , quse nunc Samothracia fertur. lies forma. Qui- Hinc ilium Corythi 94 Tyrrliena ab sedc profectum bus imperavisse Aurea nunc solio stellantis regia coeli Latinum appa- ret ex XI , 3lfi sqq. Ferre, nar- rare ; ut, gr. tl>g. « A pud veteres liistoriae lioc ge- nus fuit , ut ma- jores natu ante- acta posteris in- dicarent ; quia adhuc nec an- nales erant nec Accipit, et numerum divorum altaribus addit 95 . » Dixerat ; et dicta Ilioneus 96 sic voce secutus : « Rex , genus egregium Fauni , nec fluctibus actos Atra subegit hiems vestris succedere terris , Nec sidus regione vise litusve fefellit 97 : Consilio banc omnes animisque volentibus urbem Affcrimur 98 , pulsi regnis, quse maxima quondam Extremo" veniens Sol aspiciebat Olympo. historic. » S. De Ab Jove principium generis ; Jove Dardana pubes pra hi, i67 sqq.; Gaudet avo ; rex ipse Jovis de gente suprema , videas Servium Troius iEneas , tua nos ad limina misit. — -'94 Veteris op- Q uanta P er ldseos ssevis effusa Mycenis pidi Etruriae ; v. Tempestas 1 ierit campos, quibus actus uterque 95 Numero^u^ Luropse atque Asise fatis concurrent orbis, get altaria deo- Audiit et si quern 2 tellus extrema refuso in I quo1psi°sa- Submovet Oceano , [et si quern extenta 3 plagarum era hunt. — 96 ‘ “T* Ut maximus natu; v. 1 , 521, n. 58. — 97 Fefellit nos : quo verbo adhibito per- missum erat poetae ut sidus litusve bi'eviter diceret pro : observatio siderum falsa aut ignoratio litoris (cui appelleremus ). — 98 Ferimur ad urbem. — 99 Ex~ tremo Olympo, ab ultima parte ('oriental! ) coeli. — 1 * Vis belli. Actus , collisus. Deinde dicens fatis, etTrojanos eximit culpa, et Graecorum deterit laudem. » S-. — 2 Sensus : audierunt omnes, etiam qui extremain oram terrae incolunt , et qui zo- nam torridam. Submovet, removet, remotum tenet ab nostris regionibus terra ex- trema quae est ad Oceanum refusum, qui se refundit, in se ipsum redit circulari cursu terram ambiens, &<56ppoo; Ilomero. Nisi potius Oceano refuso jungendum cum submovet , ut terra dicatur quam Oceanus separat ab nostro orbe, velut Bri- tannia aut Thule ultra Oceanum. — 3 Strue : plaga solis iniqui ( intemperati , a (227-2 66 ) iENEIDOS LIBER VII. 287 Quattuor in medio dirimit plaga Solis iniqui]. Diluvio 4 ex illo tot vasta per sequora vecti , Dis sedem exiguam patriis litusque rogamus Innocuum 5 , etcunctis undamque auramq? paten tern. Non erimus regno indecores ; nec vestra ferctur Fama levis , tantive abolescet gratia facti ; Nee Trojam Ausonios gremio excepisse pigebit. Fata per yEneae juro dextramque potentem , Sive tide , seu quis bello est expertus et armis 6 : Multi nos populi , multae ( ne temne quod ultro Praeferimus manibus vittas ac vqrba precantia) Et petiere sibi et voluere adjungere gentes ; Sed nos fata deum yestras exquirere terras Imperiis egere suis. Hinc Dardanus ortus ; Hue repetit 7 jussisque ingentibus urget Apollo Tyrrhenum adThybrim etfontis vada saera Numici 8 . Dat tibi praeterea fortunae parva prioris Munera , relliquias Troja ex ardente receptas. Hoc pater Anchises auro libabat ad aras ; Hoc Priami gestamen erat 9 , quum jura vocatis More daret populis , sceptrumque , sacerque tiaras l0 , lliadumque labor vestes. » Talibus llionei dictis defixa Latinus Obtutu tenet ora , soloque immobirlis haeret , Intentos volvens oculos. Nec purpura regem Picta 11 movet , nec sceptra movent Priamei'atantum, Quantum in connubio natse thalamoque moratur 12 ; Et veteris Fauni volvit sub pectore sortem : Hunc ilium 13 fatis externa ab sede profectum Portendi generum , paribusque in regna vocari Auspiciis 14 ; huic progeniem virtute futuram Egregiam , et totum quae viribus occupet orbem. Tandem laetus ait : « Di nostra incepta secundent , Auguriumque suum ! Dabitur, Trojane , quod optas. Munera nec sperno. Non vobis , rege Latino , Divitis uber 15 agri Trojaeve opulentia deerit. Ipse modo .Eneas , nostri si tanta cupido est , Si jungi hospitio properat, sociusque vocari, Adveniat , vultus neve exhorrescat amicos : Pars milii pacis 16 erit dextram tetigisse tyranni. sole exusta ) ex- tent a in medio qualuor pluga- rnm ; et videas Georg. I , v. 233 seqq. Sed haec vix esse Virgilii vidit et demon- stravit II. l’eerl- kamp. p. 20. — 4 Figurate dicit devastata Troja, item utmodo(n. 1 ) tempestas de bello. — 5 Tu- tum , ubi secure vivamus. Lon- gius rem petit Servius : «■ quod vindicatum nulli possit nocere, • quod sine alio- rumdamnopos- siaeamus. Com- muniasunt aqua et aer. — 6 Aple comparantur il- ia Ciceronis in epistola ad Cae- sarem : Manum tuam istam et victoria et fide prxstantem. — 7 Revocat, ut in nostra. — 8 Vi- de supra n. 71. Tiberim in E- truria oriri no- tum est. DatJfL- neas. Praeterea, praeter societa- tem non indeco- ram et ab aliis multis expeli- tam. — 0 Scili- cet sceptriun. — 10 Phrygum pi- leus, vulgo fem. tiara, etiam mi- tra. — 1 1 Picta acu. — 12 Mora- tur animo , co- gitatione. Sor- tem, oraculum. — 1 3 Ilunc esse ilium, quern fa- ta portendant generum. Infi- nitivi autem ex- ^ — prfmunt quid Latinus oraculum mente volvens cognoverit et in animo quasi dixerit sibi. — 14 Vide IV, 102 , n. 55. — 15 Vide p. 80, n. 86. « Et est major petitione promissio: nam illi tantum litus petierant. » S. — 16 Foederis. Pars erit significat: magna pars tnihi erit, magnopere ad jungendum foedus me profecisse arbitrabor, si tetige- rim dextram tyranni, id est x-egis vestri, ex anliquo usu vocis sero in malam par- tem tractae. « Haec lides ex de.xtra apud gentem Saturni maxima fuisse debet. » P. VIKGiLll MAHONIS f^lterum esto ! Vos contra re gi mea nunc mandata referte. raculum Fauni. Est mihi nata , viro gentis quam jungere nostra; Monsira, v. su- Non patrio ex adyto sortes 17 , non plurima coelo Vaticfnantu 7 . Monstra sinunt : generos externis affore ab of is , Sanguine, vide Hoc Latio restare canunt l8 , qui sanguine nostrum ?9 P s! "veie 4 , 4 ut Nomen 411 astra ferant. Hunc ilium poscere fata meniepraesagio, Et reor, et , si quid veri 19 mens augurat , opto. » ner fa to design a" Hae(> effatus equos numero pater eligit omni. tus , non alium Stabant ter centum nitidi in prtesepibus 20 altis : generum opto. Omnibus extemplo Teucris jubet ordine duci n. 12. Teucris, Instratos ostro alipedes pictisque 21 tapetis; oratoribus ibis Aurea pectoribus demissa monilia 22 pendent; Ordine ’ defn- Tecti auro , fulvum mandunt sub dentibus aurum ; ceps , singulis Absenti jEnese eurrum geminosque jugales — ”2 i U pic t f^acu Semine ab aetherio , spirantes naribus ignem , sive potius in- Illorum de gente 23 , patriquos daedala Circe auro° qu!a P mox Supposita de matre nothos furata creavit. sequitur, Tecti Talibus ./Eneadte donis dictisque 24 Latini auro.— 22 * Mo- Sublimes in equis redeunt , pacemque reportant. mlia non nisi ^ , .. v , hominum dici- Ecce autem Inachns 25 sese referebat ab Argis mus ; quse nunc Saeva Jovis conjux , aurasque invecta tenebat , ad laudem pro ■ , - phaieris ponun- Et laetum ,Enean classemque ex adhere longe Dardaniam Siculo prospexit ab usque Pachyno 26 . Moliri jam tecta videt , jam fidere terrae , Deseruisse rates. Stetit 27 acri fixa dolore. Turn quassans caput haec effundit pectore dicta : « Heu stirpem invisam, et fatis contraria nostris 28 Fata Phrygum ! num Sigeis occumbere campis , Num capti potuere capi ? num incensa cremavit Troja viros ? medias acies mediosque per ignes lnvenere viam ! At, credo 29 , mea numina tandem Fessa jacent , odiis aut exsaturata quievi. Qusene 30 etiam patria excussos infesta per undas Ausa sequi , et profugis toto me opponere ponto ? Absumptse in Teucros vires ccelique marisque : Quid Syrtes 31 aut Scylla mihi , quid vasta Charybdis Profuit ? optato conduntur Thybridis alveo , Securi pelagi atque mei ! Mars perdere gentem Genere. Dseda- la , ingeniosa. Junge patri (So- li ) furata , ei furto , clam au- ferens divinum semen equo- rum , submissa iis equa mortali. « Nothos , ma- terno ignobiles genere. Est au- tem nomen grae- cum ; nam in la- tinitate deficit. » S. Homerica fi- ctio; vide Iliad. E, 265 seqq. — 24 Talia quum essent dona et dicta ; absolute posito ablativo. — 25 Argis ab Inacho, antiquo rege,conditis. Sedes cara Junoni. — 26 Est Sicilian promontorium australe. Cartlia- ginem igitur se ferebat Juno ; vide I,t3 seqq. — 27 « Quod esse solet cogitantum.» S. — 28 Contraria fatis quse meo numine Trojanis irrogavi. Sic sae'pe vidimus fata deum, fata Jovis. Sigeis, Trojanis, a noto promontorio. Hoc hemistichium et se- quens versus ab Ennio petiti , qui dixerat : Quad nequc Darduniis campis potuere perire, Nec, quum capta , capi ; nec, quum combusta, cremari. — 29 Ironice de eo quod alii possint credere, non ipsa. — 30 Sic Peerlkampius ; vulgo Quin . — 31 Ad naufragium in Africo litorer respicit , de quo in libro 1. Scylla et Charybdis vitantur III, 555 seqq. « Bene mihi ; ac si diceret : Etiam quae per suam naturain .ENEIDOS LIBER VII. Imraanem Lapithum 32 valuit; concessit in iras Ipse 33 deum antiquam genitor Galydona Dianse; Quod scelus aut Lapithas tantum , ant Galydona me- [ rcntem 34 1 Ast ego, magna Jovis conjux, nillinquere inausum Quae potui 35 , infelix ! quae memet in omnia verti , Vincor ab iEnea ! Quodsi mea numina non sunt Magna satis , dubitem haud equidem implorare quod I sclent nocere, ; j me rogante non I potuerunt obes- se Trojanis. » — | 32 « Lapitharum ; rex , Pirithous , ! qunm nxorem | I deduceret , vi- cinos populos Centauros , eti- am slbi cogna- tos, et deos om- [usquam est. nes, Marte ex- cepto , ad con- vivium convo- cavit. Unde ira- tum numen im- misit furorem , quo Centauri et Lapithse in bel- la venerunt.» S. Conf. p. 87, n. 45. — 33lpse Ju- piter concessit Dianse , ab 0E- neo simili inju- ria affect*, an- tiquam urbem iEtoliae, Calydo- nem (cujus ille rex erat) , in i- ras explendas , ad ultionem. 0- vidius rem nar- ravit in Meta- morph. VIII, 27o seqq. , post IIo- merum , Iliad. IX, 229 seqq. — 34 Merentem au- sus videtur poe- ta pro : merita poena luentem. Nam differt II , 229, n. 10. — 35 Sustinui./tt om- nia , in omnes partes , quaeque tentando et audendo; ad omnia me deinisi , ut istos perderem. — *6 Prohibere , iEneam. Conjux immota, immutabili fato decreta Abie*. — 37 Fcedere et matri- j monio Laviniae conjungantur. Voce suorum iterum exprimitur qualis futura sit j merces illius foederis, suorum pernicie empti. — 38 Hecuba ; v. V, 537, n. 33. Sen- sus : Non sola Hecuba peperit filium Trojae incendii auctorem, sed etiam Veneri lilius suus erit similis Paridi et nupliae ejus iterum funestae erunt Trojanis. Face prxgnans, nam gravida Hecuba facem utero gestare somniavit , et vates Asix in- cendium parituram praedixerunt : bine Paris dicitur ignes jugales, conjugates, in matrimonio sati et editi. — 39 Prorsus similis Paridi. * Sicut per Parin Troja in- censa est, sic per Ameam reliquiae Trojanorum. Ceterum dea injuriose Veneri Hecubam , Parin Abieae, Ilelenam Laviniae comparavit. » S. — 4 0 Vide IV, 344, n. 56. — 41 ’AXy/wTOj (duplicate lut a producatur) , una Furiarum , quae dicuntur et Dirx. — 42 * Pater , non quia pater ejus sit; Eumenidum enim mater est Nox, pater Acheron : sed quia Dilem patrem dicimus. » Schol. veron. — 43 Hae sunt causx illius odii. — 44 « lrritavit et instigavit ejus insaniam. » S. — ^45 Laborern mea solius gratia ineundum (idem fere quod liodie dicimus service personnel). — 46 Ab infringo. Cedere loco, loco moveri , proprie dicuntur milites repulsi. Item proprie dicitur puella ambiri, insolentius pater, a quo petitur filia in matrimo- | . i Flectere si uequeo Superos , Acheronta movebo. Non dabitur regnis (esto ! ) prohibere 36 Latinis, Atque immota manet fatis Lavinia conjux : At trahere , atque moras tantis licet addere rebus ; At licet amborum populos exscindere regum : Hac gener atque socer coeant 37 mercede suorum. Sanguine Trojano et Rutulo dotabere , virgo , Et Bellona manet te pronuba : nec face tantum Gisseis 38 praegnans ignes enixa jugales; Quin idem 39 Veneri partus suus et Paris alter, Funestaeque iterum recidiva 40 in Pergama taedae. » Haec ubi dicta dedit , terras horrenda petivit ; Luctificam Allecto 41 dirarum ab sede dearum Infernisque ciet tenebris , cui tristia bella Iraeque insidiaeque et crimina noxia cordi. Odit et ipse pater 42 Pluton , odere sorores Tartareae monstrum : tot 43 sese vertit in ora , Tam saevae facies , tot pullulat atra colubris ! Quam Juno his acuit 44 verbis, ac talia fatur ; « Hunc rnihi da propriu 45 , virgo sata Nocte, labore, Hanc operam , ne noster honos infractave 46 cedat Fama loco , neu connubiis ainbire Latinum ^Eneadae possint , Italosve obsidere fines. P. V1RG1L1I MAHONIS ( 335 - 368 , : nium. — 4 7 Exa- gitare, turbare : ita ut in domi- bus e rixis dis- cordiisque ori- antur verbera , inde caedes et funera. — 48 Ju- no blanditurFu- riae tribuens no- mi na mille vel plurima, ut r.o- Autuyupw pro- Tu potes unanimos armare in prcelia fratres , Atque odiis versare 47 domos, tu verbera tectis Funereasque inferre faces ; tibi nomina mille 48 , Mille nocendi artes : fcecundum 49 concute pectus, Disjice compositam pacem , sere crimina belli 60 ; Arina relit poscatque si mill rapiatque juventus. » Exin Gorgoneis 51 Allecto infecta venenis Principio Latium et Laurentis tecta tyranni Gelsa petit , tacitumque 52 obsedit limen Amatse , pter variam et Qmm super adventu Teucrum Turnique hymenais miilhnlinpnn nn. v - A A ^ Femineae 53 ardentem curaeque iraeque coquebant. Huic 54 dea caeruleis unum de crinibus anguem Conjicit, inque sinum praecordia ad intima subdit, Quo 55 furibunda domum monstro permisceat omnc. llle inter vestes et laevia pectora lapsus Volvitur attactu nullo, fallitque furentem 56 , pectus" maUtiae Vipeream inspirans animam : lit tortile collo efficacia. » s. — Aurum 57 ingens coluber, lit longae taenia vittae , 50 Criminatio- innectitque comas , et membris lubricus errat. multiplicempo- testatem , quae in diis significa- batur per nomi- na et cognomi- na multa ad ho- norem ns lmpo- sita. — 49 Fce- cunduin consili- pentibus vene- natis caput cin eta. — 52 Limen taciturn, quippe quo sola seces- serat Amata cu- ris intenta. — 53 « Vehementissi- maeetimpalien- tes. Coquebant , macerabant.* S. Secundum liaec Enniana : cur a, Quae nunc te coquit et versal sub pectore fi- xa. — 54 In lianc Multa super natae 59 lacrimans Phrygiisque hyrne- « Exsulibusne datur ducenda Lavinia Teucris , O genitor ? nec te miseret nataeque tuique ? Nee matris miseret, qua primo Aquilone 60 relinquct Perfidus , alta petens , abducta virgine , prsedo ? At 61 non sic Phrygius penetrat Lacedaemona pastor , Ledaeamque Helenam Trojanas vexit ad urbes. Quid 62 tua sancta fides ? quid cura antiqua tuorum , Et consanguineo 63 toties data dextera Turno ? Si gener externa petitur de gente Latinis , ldque sedet 64 , Faunique premunt te jussa parentis , infecta venenis Pertentat sensus atque ossibus implicat ignem , quabbus^Gorgo ^ ec( j um an i mus toto percepit pectore flammam , 35) Medusa, ser- Mollius et solito matrum de more locuta est , [nseis : conjicit. Crines cxrulei, qui est serpentium color, crinibus Furiae intermixtorum. — 55 Quo mon- stro, ut hoc monstro. — 56 « Injicil furorem sine accipientis sensu. Furentem au- tem, ut furore teneatur :nam nondum furebat. » S. Et arete cum verbo fallit jun- gendum est inspirans animam vipeream (noxiam), ut sit : clam inspirat inde furenti ; secundum graecum morem loquendi, XavOavei euttveoiv. — 57 Torques in antiquis artis operibus saepe cernuntur anguibus similes. * Taenia est vittarum extremitas. » S. — 5S Humore veneni furtim se in corpus insinuans. • N’amque uda sunt corpora serpentum, adeo ut, quaqua eunt, viam humore designent. » S. — 59 Super hymenaeis natae et iEneae (. Phrygiis . — 60 Quum primum ventus se- cundus tlire coeperit. Vide notam 2 initio libri V. — 6! [ronia amara, quasi ho- nesto exemplo defendentis mores juvenum Trojanorum. Cum vi dixit penetrat, tamquam de re quae nunc ipsum fit ante oculos audientis. — 62 Quid nunc est j tua fides Turno data ? Jam nulla est. — 63 * Est enim filius Veniliae, sororis Ama- i tae. » S. Mox junge petitur Latinis, a Latinis: si nos Latini petimus gencrum externum. — 64 \ide II , 660 , n. 92. (369-403) ^ENEIDOS LIBER YI I. 291 Omnem 65 equidem sceptris terrain quae libera nostris n f, 5 m ‘ e xtraneum Dissidet, externara reor, et sic dicere 66 divos. esse definite per Et Turno , si prima domus repetatur origo , mernSnem U " Inachus Acrisiusque 67 patres, mediaeque Mycenae. n quippe non La- His ubi nequicquam dictis experta Latinum Gracii^ori 1 '! 6 Contra stare videt , penitusque in viscera lapsum n e* c ^G6°Hanc Serpentis furiale malum totamque pererrat, essementemde- Tum vero infelix, ingentibus excita monstris 68 , tY'reges 6 Argi- Immensam sine more 69 furit lymphata per urbem : vi. Mycenasau- Ceu quondam torto volitans sub verbere turbo , uXmoHmillu- Quem pueri magno in gyro vacua atria circum ' ’ nm Intenti ludo exercent : ille actus habend Curvatis fertur spatiis ; stupet inscia 71 supra Impubesque manus , mirata volubile buxum ; Dant animos 72 plagte. Non cursu segnior illo Per medias urbes agitur populosque feroces. Quin etiam in silvas, simulato numine Bacchi ", Majus adorta nefas majoremque orsa furorem , Evolat , et natam frondosis montibus abdit, Quo tbalamum eripiat Teucris taedasque 7/i moretur, Euoe Bacche ! fremens , solum te virgine dignum Vociferans; etenim molles tibi sumere 75 thyrsos, Te lustrare choro 76 , sacrum tibipascere crinem. Fama volat ; furiisque accensas pectore matres Idem omnes simul ardor agit nova quserere tecta 77 Deseruere domos ; ventis dant colla comasque ; Ast alise tremulis 78 ululatibus aethera complent, Pampineasque gerunt incinctae pellibus hastas 79 . ! Ipsa inter medias flagrantem fervida pinum 80 1 Sustinet, ac natae Turnique canit hymenaeos 81 , ! Sanguineam torquens aciem , torvumque 82 repente j Clamat : « Io , matres , audite, ubi quaeque, Latinac ! Si qua piis animis manet infelicis Amatae Gratia, si juris materni cura remordet 83 , ! Solvite crinales vittas, capite orgia inecum. » IU CM , IIlUlUIll I ejus reddunt concitatiorem. Cursu illo, illius turbinis. — 73 Se Bacchico furore ' correptam esse simulans. — 74 Nuptias, ut IV, IS, n. 12. Notus bacchantium cla- j mor est EOoT Rd/.'/t- — 7 3 Infinitivi pendentes a vociferous quod repetendum est ; 1 supple virginem ut subjectum. Tibi, in tuum lionorem. — 76 Circum te, ut prae- i sentem, ducere choros. Comam longam Bacchae jactabant solutam, m videre est ; in anaglyphis et vasorum pieturis, quae ostendunt illas venlis clantes colla co- 1 masque. Confer I, 319. — 77 Nova tecta, nimirum silvas. — 78 Ululatibus tremula ! lingua editis. qualis est ebriorum. Vocibus at alise indicatur supplendum esse alise in praecedenti versu , ante ventis dant colla. — 79 Thyrsos; vide Eel. V, ; not. 24 ; et de pellibus p. 122, not. 90. — 80 « Facem pineam , ut fiebat iu Libe- ralibus. » 5. — 81 De prosodia vide p. 29, n. 51. Quum Bacchum canere debuis- set , cui se consecrasse simulabat filiam , ostendit quid vere velit. — 82 Torvo vultu. — 83 Conf. 1 , 26 1 . « Crinales vittas, quae solarum inatronarum erant. * S . ; Capite, suscipite , agite. vidimus a poe- ta fere Grsecise loco poni. Ser- vius : « Danaen a Jove vitiatam A- crisius pater ar- ea inclusamprae- cipitavit in ma- re; quae delata ad Italiam, in- venta est a pis- catore cum Per- seo , quern illic enixa fuerat, et oblata regi Pi- lumno, qui earn sibi fecit uxcw rem , cum qua etiam Ardeam condidit : a qui- busTurnum vult originem duce- re. » — 68 Phan- tasmatibus ter- rificis. — 69 Vi- de V, 694, n. 91. — 70 Per atria line et illuc. — 7 1 Nesciens cau- sam , et rem pro monslro accipi- ens. Confer II , 307 , not. 41.— 72 Plagae dant animos turbini , 292 1\ VIUGILII M A RON IS (404-441) gari : ita. — 85 Tumi. Vide su- pra not. 67. A- crisionei non sunt ab Acrisio missi ( nam Da- nae sola vene- rat ) , sed ad Da- naen collecti , patronymice. 84 laiem, in Taleui 84 inter silvas, inter deserta ferarum sit tans; pro vui- . . 4 . heginam Allecto stimulis agit undique Bacchi. Postquam visa satis primos acuisse furores , Consiliumque omnemque domum vertisse Latini . Protinus liinc fuscis tristis dea tollitur alis Andacis Rutuli 85 ad muros, quarn dicitur urbem Acrisioneis Danae fundasse colonis , pairuuy iiiiut* — Praec ipiti delata Noto. Locus Ardea quondam 86 a majoribus. Dictus avis 86 ; et nunc magnum tenet Ardea nomen ; — ^jConfer Sed f 0r tuna fuit 87 . Tectis hie Turnus in altis dam; v. pag. 68, Jam mediam nigra carpebat nocte quietem. n. 20 . — so Jun- Allecto torvam faciem et furialia membra dos anus, adje- Evuit; in vultus sese transformat aniles , ctive. Junonis F.t frontem obscoenam S8 rugis arat; induit albos tempH^Jun onii , Eum vitta crines ; turn ramum innectit olivse . ut n , 319 : ar- Fit Galybe , Junonis anus templique sacerdos 89 , sacerdoT b —To juveni ante oculos his se cum vocibus offert ; . Sermo tractus | « Turne , tot incassum fusos patiere labores , est de pecunia , f ua Dardaniis transcribi 90 sceptra coionis ? pro : tradi. » A. „ . . . r . Ql , — 9i Exsequen- Rev tibi conjugium et quaesitas sanguine 91 dotes tibus etiam pa- Abnegat, externusque in regnum quaeritur haeres ! tet, lurnum an- r . .. c , . ? . . ,. tea bel la gessisse I nunc , mgratis 92 offer te , irrise , pencils ; pro Latino. — 92 Tyrrhenas , i , sterile acies ; tege 93 pace Latinos. est OI gratia "si ye I Haec adeo tibi me, placida quum nocte jaceres, merces. — 93 ( Ipsa palam fari omnipotens Saturnia jussit. iis°comparando Q uare a " e > et armar i pubem portisque moveri [cliro | victis hostibns. Laetus 94 in arma para, et Phrygios, qui flumine pul- — 94 . Aiacer, Consedere , duces pictasque exure 95 carinas. lestmus. » A. In .■ , , . r .. r , ^ , arma explicant: Goeleslum vis magna 90 jubet. Rex ipse Latmus , i in pugnarn, vei: yj dare conjugium et dicto parere fatetur 97 , i aiacer ad arma I , . . . , ^ capienda ; sed i Scntiat et tandem Turnum expenatur in armis. » utcumque offen- juvenis , vatem irridens , sic orsa 98 vicissim neque St ulYa °vis I ( >i'e refert : « Glasses invectas Thybridis undam , est repetitioni \on , ut rere , meas effugit nuntius aures ; pills JSSHS Ne tantos mihi finge metus" ; nec regia Juno arva. — 95 Non Immemor est nostri ; : jP us est ut P° st Sed te victa situ 1 verique effeeta senectus , (lllCCS ZCU^illB . , (p. 144 , n. 25 ) O mater, curis nequicquam exercet, et arma ; statuatur:inna- vium incendio 7 enim vectores quoqueigne pereunt. — 96 Magnum aliquod numen, Juno. — 97 Nisi promissis satisiacere se velle profitetur. — 98 Passive. — 99 Animo fingere noli, mihi esse metus tantos, quantos oratio tna mihi tribuere videtur ; neque novam mihi nuntias tutelam Junonis. — 1 Situs (de quo jam VI, 462, n. 8) dicitur cor- i ! ruptio longo situ et diuturnitate contracta, hie de vitiis quae vitae longinquitate sensim in corpore animove nascuntur et naturam debilitant : qualis est vana se- num sollicitudo. Frequens epitheton vetularum effeeta nove jungitur genitivo | veri, inhabilis ad verum edendum (sicuti dicas frugum effeelus uger ), inepta ad j videndum verum. (442-183) /ENEIDOS LI BEK VII. 293 Regum inter 2 lalsa vateni formidine ludit. Cura 3 tibi divum effigies et templa tueri ; Bella viri pacemque gerant , quis bella gerenda. » Talibus Alleeto dictis exarsit in iras. At juveni oranti 4 subitus tremor occupat artus; Deriguere oculi : tot Erinys sibilat hydris , Tantaque se facies aperit 5 ! Turn flammea torquens Lumina , cunctantem et quaerentem dicere plura Reppulit, et geminos erexit crinibus angues, Verberaque insonuit 6 , rabidoque haec addidit ore : « En ego victa situ , quam veri effoeta senectus Arma inter regum falsa formidine ludit ; Respice ad haec : adsum dirarum ab sede sororum ; Bella manu letumque gero. » Sic effata, facem juveni 7 conjecit, et atro Lumine fumantes fixit sub pectore taedas. Olli somnum ingens rumpit pavor, ossaque et artus Perfundit toto proruptus 8 corpore sudor. Arma amens fremit 9 , arma toro tectisque requirit : Saevit amor ferri , et scelerata insania belli , Ira super 10 : magno veluti quum flamma sonore Yirgea 11 suggeritur costis undantis aheni , Exsultantque aestu latices ; furit intus aquai 12 Fumidus atque alte spumis exuberat amnis ; Nec jam se capit 13 unda ; volat vapor ater ad auras. Ergo iter ad regem , polluta 14 pace , Latinum lndicit primis juvenum , et jubet arma parari , Tutari Italiam , detrudere finibus hostem : Se satis 15 ambobus Teucrisque venire Latinisque. Haec ubi dicta dedit , divosque in vota vocavit , Certatim sese Rutuli exhortantur in arma : Hunc decus 16 egregium formae movet atque juventae ; Hunc atavi reges ; hunc Claris dextera factis. Dum Turnus Rutulos animis audacibus implet , Alleeto in Teucros Stygiis se concitat alis. Arte nova , speculata locum quo litore pulcher Insidiis 17 cursuque feras agitabat lulus, Hie subitam canibus rabiem Cocytia 18 virgo Objicit , et noto nares contingit odore , TJt cervurn ardentes agerent • quae prima rnalorum Causa fuit, belloque animos accendit agrestes. Cervus erat forma prsestanti et cornibus ingens , 2 Inter arma ' regum : quae re- gibus esse curae debent, non sa- cerdoti. — 3 Cu- ra sit tibi. — 4 Loquenti. — 5 » Semoto anili vultu quern fin- xerat. Sic supra (1,405) de Ve- nere : Et vera incessu putuit dea. *5.-6 Flagellum reso- nare fecit , fla- gello increpuit. — 7 Injuvenem. — 8 Vide p. 139, n. 45. — 9 Cum clamore poscit. Toro , vide VI, 524 , n. 35. — 10 Insuper ira , ex amissione spe- rati conjugii. — 1 1 Flamma de virgis vel vimi- nibus. Similiter dicta vide in n. 3 ad I, v. 165. — 12 Ex errore natum videtur , sed non praeter- eundum est hoc Servii : « Hanc diaeresin, aquai , Tucca et Varius feeerunt. Nam Virgilius sic re- liquerat : furit intus aqux vis , Fumidus atque etc. , quod satis as peru m fuit. » — 13 Se conti- net ( in aheno). — 14 Vide V, 5, not. 3. « lndicit est verbum bel- licum. » S. — i5Sufficientem , parem ambo- bus. In vota, v. V, 234, n. 8. — 1C Turni virtu- tes intelligun- tur. — 17 Insi- diis ( quas vide Georg. Ill, 371- 372) venabatur. Zeugma liic bene indicat Servius: - cursu agitabat ; nam si insidiis circumvenimus, non agitamus. » — is Inferna; vide p. 94, n. 34. Idem : « Noto, cervino odore : solent enim ita institui. Horatius Epist. 1,2, 65) : venaticus ex quo Cervinam catulus pellem lalravit in aula. » P. VIRGILII MARONIS 19 Alii Tyr- Tyrrhidae pueri quem matris ab ubere raptmn rliusque. Est is _ , t . f pastor ille quem INutribant, Tyrrheusque 19 pater, cut regia parent memoravit Cato Armenta , et late custodia credlta campi. in not. 55ad VI, . , . . 763 . • Hie Latini Assuetum imperils soror omni Silvia cura villieus tradiiur -Mollibns intexens ornabat cornua sertis , fuisse. Q^sper.- p ec t e batque ferum 20 , puroque in fonte lavabat. pedem ; ut de Ille manum patiens , mensaeque assuetus her ili , 2? U Sponte 5, su7 Errabat silvis, rursusque ad limina nota Rabidae, quoge- Ipse 21 domum sera quamvis se nocte ferebat. nere uti soient fjunc procul errantem rabid* venantis Iuli Lalini , ubi de ^ . . venaticis cani- Commovere Ll canes , fluvio quum forte secundo bus loquuntur. Deflueret , ripaque testus viridante levaret. re. Sequentia si Ipse etiam , eximi* laudis succensus amore , accurate capere Ascanius curvo direxit spicula cornu 23 : pu gn'an t ll Qua re Nec dextrae erranti 24 deus afuit ; actaque multo hoc solum dice- Perque uterum sonitu perque ilia venit arundo. tuimiM : oervum Saucius at quadrupes nota intra tecta refugit , qui tanquam in Successitque gemens stabulis, questuque, cruenlns lmabat 0tl modo At( I ue imploranti similis , tectum omne replebat. placide ’natans Silvia prima 25 soror, palmis percussa lacertos, n^modo su"er Aux ^ ium vocat > ct duros eonclamat 26 agrestes. gramine^ecum- Olli (pestis enim tacitis latet aspera silvis) bens. — 23 Ar- Improvisi adsunt : hie torre armatus obusto , n! 46 *! 1 — 24 Nec Stipitis hie gravidi nodis 27 ; quod cuique repertum deus ita abfuit Rimanti , telum ira facit. Yocat agmina Tyrrbcus, u“(™de Quadrifldam quercum cuneis ut forte coactis 28 p. i5i, n. 20 ); Scindebat, rapta spirans immane 29 securi. divmo nutu non At saeva e S peculis tempus dea nacta nocendi aberravit a cer- . _ * . \ vo. Alii inteiii- Ardua 30 tecta petit stabuli , et de culmine sumrao gunt errantem pastorale canit signum 31 , cornuque recurvo Ascanio fugien- Tartaream mtendit 32 vocem, qua protmus omue tem et hue illnc Contremuit nemus , et silv* insonuere profund*. seferentemcer- Audiit et Triviae 33 longe lacus; audiit amnis vum sequente Sulfurea Nar 3 * albus aqua, fontesque Velini 35 , ocuhs^et arcu^. Et trepidae matres pressere ad pectora natos. pueiiae dat do- Turn vero ad vocem 36 celeres, qua buccina signum tiam. : Dira dedit, raptis concurrunt undique telis militer Claudiu- nus, de Proserpina rapta : planctuque lacertos verberat. — 26 Clamore con vo- cat. Pestis, Alecto, exstimulans agrestes. — 27 Stipite nodoso , ideoque gravi. — 28 Adactis. — 29 Immanes spiritus gerens , iratissimus. — 30 Ardua, non alta, sed in apicem fastigata , ut sunt tuguria agrestium. — 31 Quo convocabantur pastores in repentino aliquo metu. — 32 Pauci codd. incendit , quod Tronq-cwioTEpoy. — 33 Dianae. Est lacus Aricinus, cum luco et templo Dianas, hodie lago di Nemi , olim, ut Servius annotat, dictus etiam Speculum Dianae. — 34 Inter Sabinos et Umbros ad Tiberim descendens, hodie Nera. Nomen ex natura aquae, si vere dixit Servius sulfur Sabinis vocari nar. — 35 Felinus et amnis et lacus , amne in- ter montium juga super Reate stagnanle ; hodie Pie di Luco. — 36 Vocem buc- cinae; conf. p. 198, n. 1 1 . (521-558) /ENEIDOS LIBEB Y1I. 295 Indomiti agricolse ; nec non et Trol‘ a pubes Ascanio auxilium castris effundit apertis. Direxere acics : non jam certamine agresti , Stipitibus duris agitur sudibusve prseustis; Sed ferro ancipiti 37 deeernunt, atraque late Horrescit strictis seges 38 ensibus , aeraque fulgent Sole lacessita 39 , et lueem sub nubila jactant : Fluctus 40 uti primo coepit quum albescere vento , Paulatim sese tollit mare ,* et altius undas Erigit , inde imo consurgit ad aethera fundo. Hie juvenis primam ante aciem, stridente sag ill A , Natorum Tyrrhei fuerat 41 qui maximus, Almo, Sternitur : haesit enim sub gutture vulnus 42 , et udae Vocis iter 43 tenuemque inclusit sanguine vitam. Corpora multa viriim circa , seniorque Galaesus , Dum paci medium 44 se offert, justissimus unus Qui fuit Ausoniisque olim ditissimus arvis ; Quinque greges illi balantum , quina redibant 45 Armenta , et terram centum vertebat aratris. Atque ea per campos aequo dum Marte geruntur, Promissi dea facta potens 46 , ubi sanguine bellum Imbuit 47 , et primae commisit funera pugnae , Deserit Hesperia m , et cccli conversa 48 per auras Junonem victrix affatur voce superba : « En perfecta tibi bello discordia tristi 49 ! Die , in amicitiam coeant et feedera jungant ! Quandoquidem Ausonio respersi sanguine Teucros , Hoc etiam his addam , tua si mihi certa voluntas : Finitimas in bella feram rumoribus urbes , Accendamque animos insani Marti s amore, Undiq? ut auxilio veniant ; spargam arma per agros. » Turn contra Juno : « Terrorum et fraudis abunde est : Stant 50 belli causae ; pugnatur cominus armis ; Quae fors prima dedit, sanguis novus 51 imbuit arma. Talia conjugia et tales celeb rent hymenaeos Egregium Yeneris genus et rex ipse 52 Latinus. Te super 53 aether ias errare licentius auras Haud Pater ipse velit , summi regnator Olyntpi. I 37 « Utrimque noxio. Dicit au- 1 tem aut gladios aut bipennes. » S. — 38 Campus ensibus et liastis quasi aristishor- rens. — 39 Per- cussa. — 40 Si- milia videas in : Georg. Ill , 237- 4 1. « Sic bella dixit surrexisse paulatim , sicut ventis flantibus sensimmaretur- gescit. »5. — 41 Fuerat , ut qui desiit esse , in pugna stratus. — 4 2 De re quae vulnus fecit, spi- culum ; conf. p. 170, n. 38. —43 « Intellige udum iter vocis; non enim vox uda est, sed per u- dam arteriarum labiturviam.»5. Quod epitheton lioc loco miror seque ac Peerl- kampius p. 48. Inclusit vitam , quod prosa di- cit : interclusit animam. — 44 Medius dicitur qui pacem con- ! ciliat inter ad- versos , barbare mediator. De u- \ nus v. p. 167, n. 97. — 45 Redi- bant a pascuis in stabula sua. — 46 Promissi po- tens, grapee i'(- wv ir.i- g'/j.’zo , postea- qiiam fecit quae promiserat , ef- fectum promis- sorum assecuta. J Etiam in prosa , ut Livius : Dii vos hujus consilii potentes fc-cere. — 47 <• Imbuit , initiavit. Et bene sanguine : nam potest bellum etiam a discordia vel dissensione inchoare. » S. Idcirco etiam pro vulgari « primam commisit pngnam » poeta dixit : primae commisit funera pugnx : nam ea caedes Latinis erat causa belli, non, ut solet, effectus. — 48 Con- versa ad Junonem , ad ejus sedem tendens. — 49 • Juno semina tantum belli po- poscerat : liaec ipsa etiam bella perfecit. » S. Sequitur ironia : die, jube nunc. • lta bella commovi, ut ne tuo quidem imperio possint in pacem redire. . S. — 50 l*a- ratae , effectae sunt. — 51 Coeptus effundi. — 52 « Ipse; ac si diceret : quern /Eneae causa cogor odisse. » S. — 53 Super quando ponatur pro per, vide p. 1 5 1 , n. 28. P. V1RGILII MARONIS agendumiuper- ! Gede locis : e ® 0 ’ si 9 ua su P er fortuna laborum est 54 . est. — 55 « Hunc Ipsa regain. » Tales dederat Saturnia voces ; rographi dicum. Cocytique petit sedem, supera ardua linquens. te^e^Cam Gst * ocus ^ ta ^ ae niedio 55 sub montibus altis , e^Apidiae^u'bi j Nobilis et faraa raultis memoratus in oris , Hirpiniincolunt Amsancti 56 valles : densis hunc frondibus atrum Afculano! jiodie Ur & et utrimque latus nemoris, medioque fragosus Fricenti), atque Dat sonitum sax is et torto vertice 57 torrens : fureas? iSeo gra- ! Hic s P ecus horrendum et ssevi spiracula 58 Ditis viores’quia am- Monstrantur, ruptoque ingens Acheronte vorago bi U aditus ilV dici Pest iferas aperit fauces , quis condita Erinys , tur inferorum , lnvisum numen , terras coelumque levabat 59 . quod gravis o- Nec minus interea extremam Saturnia hello dor juxta acce- T .. , dentes necat; a- Imponit regma manum. Ruit omnis m urbem drca Ut i V ic ti T B Pastorura ex ac4e nura erus , ca3sosque reportant , cumnonimmo- : Almonem puerum , foedatique ora Galaesi 60 ; larentur , sed o- Implorantque deos , obtestanturque Latinum. aquam 6 applies^ Turnus adest, medioque in crimine csedis et igni 61 tae : et hoc erat Terrorem ingeminat : Teucros in regna vocari ; Stirpem admisceri Phrygian! 62 ; se limine pelli. Turn, quorum attonitae Baccho nemora avia matres 69 Insultant thiasis (neque enim leve nomen Amatarl , Undique collecti coeunt, Martemque fatigant 64 . Ilicet infandum cuncti contra omina bellum , Contra fata deum, perverso numine 65 poscunt. Certatim regis circumstant tecta Latini ; Ille velut pelagi rupes immota resistit , [Ut 66 pelagi rupes , magno veniente fra gore ,] Quae sese multis circumlatrantibus undis Mole tenet, [scopuli nequicquam et spumea circiim Saxa fremunt], laterique illisa ref unditur 67 alga. Verum ubi nulla datur caecum 68 exsuperare potestas ibi genus lita- tionis. » Sere . — 56 Jmsanctus , nomen ab geo- graphis memo- ratum in Hirpi- nis , explicatin' • ab omni parte sanctus » , ex amb (gr. circum. — 57 Vortice ; vide p. 128, n. 80. — 58 Plinius : « Spi- racula vocant Charoneas (sive Plutonias) scro- bes, mortiferum spiritum exha- lantes.* Quae ho- consilium, et saevae nutu Junonis eunt res , die Italis mof fe- te. — 59 « l\ele- vabat, recreabat, ut quibus praesentia ipsius erat oner j. » S. — 60 Pro vulgari : Galaesum ore foedatum. Interpungendum putavi post reportant , ut sit : caesos, in quibus Almonem et Galaesum, quorum caedes magis indigne ferebatur quam cete- rorum. — 61 Et \n medio igni, in medio ardore irarum exilla caede. Sic irae igne- scere dicuntur IX, 66. — 62 Plirygiam , quod sonabat * modern », quum Latino- rum celebretur fortitudo. — 63 Matronae, conjuges Latinorum. Vide supra v. 385- 405. Nemora insultant thiasis (abl.) , per nemora saltant choreis. Nomen , digni- tas, auctoritas. — 64 Breviter significat : fatigando (Latinum) clamoribus et preci- bus, poscunt bellum. Ilicet, continuo. Omina vidimus v. 6t seqq .,fata v. 96 seqq. — 65 Pervertenles et conturbantes voluntatem deorum. — 66 Loci hujus interpo- lationem crilici prope omnes agnoverunt; in quo seclusimus quae orationem, deinde ipsam imaginem pessumdant. Sese cum utroque verbo struendum , cir- cumlatrantibus et tenet. — 67 Refundilur cum undis rupem identidem impel- lentibus. — 68 Temerarium. « Fremitni populi honum nomen imposuit consi- lii. »’ Sen . (593-626) ZEN El DOS LIBER VII. 297 Multa deos aurasque 69 pater testatus inanes , « Frangimur, lieu, fatis, inquit, ferimurq? procella ! fpsi has 70 sacrilego pcndetis sanguine pirnas, O miseri I Te , Turne , nefas , te triste manebit Supplicium, votisque deos venerabere seris. LVam mihi parta quies, omnisque in limine portns 71 ; Funere felici spolior. » Nec plura loculus , Saepsit se tectis , rerumque reliquit habenas. Mos erat Hesperio in Latio, quern protinus urbcs Albanae 72 coluere sacrum, nunc maxima rerum Roma colit, quum prima movent in proclia Martem 73 , Sive Getis inferre manu lacrimabile bellum Hyrcanisve Arabisve 74 parant , seu tendere ad Indos, Auroramque sequi 75 Parthosque reposcere signa : Sunt geminae Belli portae 76 , sic nomine dicunt, Relligione sacrae et saevi formidine Martis ; Centum aerei claudunt vectes , aeternaque ferri Robora 77 ; nec custos absistit limine Janus. Has , ubi certa sedet 78 Patribus sententia pugnac- , ipse Quirinali 79 trabca cinctuque Gabino Insignis reserat stridentia limina 80 Consul; Ipse vocat pugnas 81 ; sequitur turn cetera pubes , iEreaque assensu conspirant cornua rauco. H6c et turn ^Eneadis indicere bella Latinus More jubebatur, tristesque recludere portas : Abstinuit tactu pater, aversusque refugit Fceda ministeria , et caecis se condidit umbris. Turn regina deum , caelo delapsa , morantes Impulit ipsa manu portas , et cardine verso Belli ferratos rumpit Saturnia postes 82 . Ardet inexcita Ausonia atque immobilis ante ; Pars pedes ire parat campis ; pars , arduus altis Pulverulentus equis furit ; omnes arma requirunt. Pars laeves clipeos et spicula lucida 83 tergent 69 Auras , cce- lum ; inanes , titpote non au- di In rum preces Latini, non pro- futurum ; v. IV, 419, n. 98. — 70 Has poenas, liu- jus sceleris poe- nas. Sanguine sacrilego , ves- trum sacrilego- I'um et contem- nentium numi- 71 Se- curitas omnis in prornptu mihi est, vicina mor- te. » Serv. Do- natus autein : » Portus erit mi- hi , limen do- mus me*, quod egressurus non sum. » Sed vo- cem omnis ferri non posse , et ejusmodi seu- tentiam posci : sum in limine porUis, in quern mox intrabo , exposuit Peerl- kampius p. 55. — 72 Alba Lon- ga triginta in Latio oppido- rum mater esse ' ferebatur. Mo- ’ rem ipsum plu- limi ad Nuinam : auctorem re fie - j runt. Vide Ser- ! vium. Rerum , 1 TWV OVTU1V , lit ( Georg. II, 53 i , i n. 6. — 73 Ubi primum bellum J movent , preelia ! inituri. Non co- gitandum hie est de more, quern Servius memoravit , * indicto bello in Martis sacrario anciiia corn- movendi. » Cupide autem poeta arripit oblatam Augusti sui bella in transitu cele- brandi occasionem. — 74 Ab Arabus , ut dicebatur etiam Mthiopus pro AZlhiops. — 75 Usque ad extremum Orientem progredi. Q»od sequitur, satis notum ex om- nibus poetis Augusteiaevi. « Hujus facti notee repraesentanlur in arcu qui est juxta sedem divi Julii. » Schol. veron. — 76 Vide I, 294, n. 72. — 77 Repagula ferrea. — 78 Constituta est animo; conf. 11, 660 , n. 92. — 79 Trabea regali , « purpu- rea . cui album aliquid admixtum. Gabinus cinctus est toga sic in tergum rejecta . ut ima ejus lacinia a tergo revocata hominem cingat , simul caput tegat et am- biat. » Serv., qui plura de hoc vestimento. — 80 Stridenlia limina additum a poeta, quamquam praecessit has , sed longinquius. —81 Pugnandi potestatem fa- cit, indicit bellum. Sequitur, ob formulam sollemnem : Qui rempublicam sal- vam esse vult , me sequalur. — 82 Ennius : Belli ferratos postes portasque re- fregi. — 83 Tergent ut fiant lucida ; prolepsi jam aliquoties explicata. Arviua di- citnr ■ durum pingue quod est inter cutein et viscus. » {Sucton.) , laridum. 3S P. VIRGILI1 MARONIS ciunt! OV ^S5«j ! Arvina Pingui , subiguntque in cote secures ; Volscorum op- ! Signaque ferre juvat, sonitusque audire tubarum. pidum in orien- Quinque adeo magnae positis incudibus urbes tali parte Latn , ~ i ,,, ad Meipim ( h. Tela uovant 8 *, Atina potens, Tiburquc superbura , Mel fa) fluyium. Ardea 88 , Grusturaerique , et turrigera; Antemnse. situm"in mcmte' Tegmina tuta cavant capitum, flectuntque salignas 86 ad quem situm Umbonum crates ; alii thoracas ahenos epU C i t ieton. ,de sed Aut ljcves ocreas lento ducunt 87 argento. Servius : « Su- Vomeris hue et falcis honos, hue oranis aratri per6uni,autno- Cessit amor; recoquunt 88 patrios fornacibus enses. transition tetigit Classica jamque sonant; it 89 bello tessera signum. illud , quod ali- Hie galeam tectis trepidus 90 rapit ; ille frementes quando , quum , . . r ’ a senatu Tibur- Ad juga cogit equos ; clipeumque auroque trilicem 91 tes auvilia po- Loricam induitur, fidoque accingitur ense. scerent enmme- _ ... ,, Q „ „ Pandite nunc Hehcona 92 , Dcac, cantusque movete, Qui bello exciti reges , qua? quemque secutse Gomplerint campos acies , quibus Itala jam turn Floruerit terra alma viris, quibus arserit 93 armis : Et meministis enim , divte , et memorare potestis ; Ad nos vix tenuis famse perlabitur aura. Primus init bellum Tyrrhenis asper ab oris 9 * la 'crustumH s. Gontemptor divum Mezentius , agminaque armat. Crustumerii op- Filius liuic juxta Lausus , quo pulcbrior alter baud procnl a Non fuit > excepto Laurentis corpore Turni. Tiberi. flntem- Lausus, equum domitor debellatorque ferarum , me, ad Tibens r, • . . et Anienis con- Duclt Agyllina 90 nequicquam ex urbe secutos fluentes, itidem Mille viros ; dignus , patriis qui hetior 96 esset rr "' Imperils, et cui pater haud Mezentius esset. Post hos insignem palma per gramina currum Yictoresque ostentat equos satus Hercule pulchro 97 Pulcher A vent in us , clipeoque insigne paternum Centum angues cinctamqi 98 gerit serpentibus Hydra Gollis Aventini silva quem Rhea sacerdos Furtivum partu sub luminis edidit oras", Mixta deo mulier, postquam Laurentia victor, scerent comme- morantes sna ante beneficia , hoc tantum ab senatu respon- sum accepere : Super bi estis. » — S5 Vide su- pra dicta 4 1 1 seqq. Crustu- meri sunt inco- in Sabinis. Tur- rigerae , « bene muratae. » Sere. — 80 « Sic Sal- lustius de Luca- nis : Qui de vi- mine facta scu- ta recens detra- ct is cor i is qua- si glutino ado- lescebant. » S. Alii in altero membro expres- sion, in priore supplendum est : (alii) cavant flectuntque sal. etc. — 87 Ducun jam exposuimus VI , 848, n. 10. Lento, flexili, in laminas redacto. — 88 Canden- tes refingunt. — 80 Diditur, circnmfertur. Signum bello, quo signo cognosce- rent se inter se milites et ab hostibus discernerent. — 90 Festinus. — 91 vide III , 467 , n. 23. — 92 Pandite Heliconern , ut ex hoc sacrario vestro , Musae , prodeant cantus de rebus antiquis , quas solae nostis , Mnemosynes (Memorise) filiae. — 93 Quam ardentes et strenuos in armis viros habuerit. Sequentes versus duo ex Homero conversi, Iliad. B, 485-6. — 91 Ex Etruria. — 95 Agylla, antiquum no- meo urbis quae postea Caere , hodieque Cervetere vel Cervetro (vetus). Nequic- quam, nam casuri erant ipse et viri. — 96 Magis gauderet; qui aequiorum et minus crudelium testis esset imperiorum patris (cujusmodi babes VII 1 , 485 seqq.) ; qui non adeo inhumanum patrem haberet. Sequentem version , talem si fudit, non edidisset Virgilius. — 97 Forti. Sic Ennius : Romulu’ polcer. De Aventino vide Servium. — 98 Cinctam his centum serpentibus. — 99 Vide p. 73, n. 39. (662-690) ^ENEIDOS LIBER VII. Geryone exstincto , Tirynthius 1 attigit arva , Tyrrhenoque boves in flumine lavit Iberas. Pila raanu ssevosque gerunt in bella dolones 2 , Et tereti pugnant mucrone veruque Sabello. Ipse, pedes 3 , tegumen torquens iramane leonis, Terribili impexum saeta , cum denlibus albis Indutus 4 capiti, sic regia tecta subibat Horridus , Herculeoque humeros innexus amictu. Turn gemini fratres Tiburtia moenia linquunt , Fratris Tiburti dictam cognomine gentem , Catiilusque , acerque Coras , Argiva 5 juventus , Et primam ante aciem densa inter tela feruntur : Ceu duo nubigense 6 quum yertice montis ab alto Descendunt Centauri, Homolen Othrymque 7 nivalem Linquentes cursu rapiao ; dat euntibus ingens Silva locum et magno cedunt virgulta fragore. Nec Prsenestinse 8 fundator defuit urbis , Vulcano genitum pecora inter agrestia regem Inventumque focis omnis quem credidit setas , Caeculus. Hunc legio late comitatur agrestis , Quique altum Prseneste viri, quique arva Gabinse 9 Junonis, gelidumque Anienem t0 , et roscida rivis Hernica saxa 11 colunt; quos dives Anagnia pascit; Quos 12 , Amasene pater. Non illis omnibus arma , Nec clipei currusve sonant : pars maxima glandes Liventis plumbi spargit 13 ; pars spicula gestat Bina manu ; fulvosque lupi de pelle galeros Tegmen habent capiti ; vestigia nuda sinistri Instituere 14 pedis; crudus tegit altera pero. I Tiryntlie, Ar- golidis oppido, Hercules erat e- ducatus. De ea- dem re poeta i- terum VI 11 , 201 seqq. — 2 « Dolo secundum Var- ronem est in- gens contuscum ferro brevissi- mo. Et multi vo- lunt per teretes mucrones (id est verua babentia teretem mucro- nem ) dici dolo- nes , per veru Sabellum au- tem significari pila , hastas ro- manas. » S. Ge- runt , illi scili- cet quos duxit Aventinus, sed non expressum est (ut in ceteris) unde etquosad- duxerit. Fuerint Sabelli ; secun- dum antiquio- rem scholiasten Samnites. — 3 Pedes ( postea- quam curru de- scenderat ) jun- ge cum subibat. Torquens, id est retorquens ita , ut pellis ejus la- ciniae essent pro cingulo, secun- dum ilia VIII , 4f>0 : Demissa ab Ixva panther ae terga retorquens. Unde mox innexus. — 4 Indutus banc ipsam pellem, nimirum caput ejus et riclum suo capiti circumimpositum habens, ut alius majore. « Ili tres unam simul tccere civitatem , et earn a fratris majoris, Tiburti, nomine Tibur appellaverunt, licet et alias fecerint singuli. » S. — 6 Cen- tauros genitos esse constat ex nube Ixioni pro Junone supposita. « Ex hac compa- ratione equites eos fuisse intelligimus. » S. — 7 Montes Tbessaliae. — 8 Praeneste , urbs Latii , liodie Palestrina. « Cato in Originibus ait , virgines aquam petentes Caeculum in foco invenisse , ideoque Vulcani (filium) existimasse ; et quod oculos exiguos haberet , Caeculum appellatum. Hie collectis pastoribus Praeneste funda- vit. » Schol. veron. Multo explicatius relatum a Servio, quem vide. — 9 « Gabini diu inagris morati, tandem Gabios (VI, 773, n. 59) condiderunt. Unde perite arva dixit, non moenia. Illic Junoreligiosissime colitur. » S. — 10 Regionem adjacentem Anieni, disterminanti Latinos et Sabinos, bod. Teverone. — 1 1 Ilernicorum re- gionem saxosam. Et Marsi Sabinique saxa dicebant hernas. Ilernicorum caput Anagnia, hodieque Anagni. — 12 Quos tu pascis. Amasenus fluvius (eodem nunc quoque nomine) « vicinus civitati Privernatium , quae est in Campania. » 5. — 13 Funditores. — 14 In solo statuerunt , id est statuere vel ponere solent (vide p. 54, n. 5i) vestigia nuda, quippe nudi pedis sinistri. Pero, rustici calceamenti genus. Videntur illi in acie, diverso ab aliis more, processisse pede dextro. Nullos quum gesserint clipeos, non quadrant liaec Servii :« Pes sinister, in pugnantibus 300 1\ YIRGIlil I MARONIS (691-716) At Messapus 13 , equiim domitor, Neptuuia proles, Quem nequc fas igni cuiquam nee sternere ferro, Jam pridem resides populos desuetaque bello Agraina in arma vocat subito , ferrumque retraetat. Hi 16 Fescenninas acies , iFquosque Faliscos , Hi Soractis habent arces 17 , Flaviniaque arva , Et Cimini cum monte lacum 18 , lucosque Capenos. Ibant aequati rmmero 19 , regemque canebant : Ceu quondam nivei liquida inter nubila cycni Quum sese e pastu referunt , et longa canoros Dant 20 per colla modos; sonat amnis, et Asia longe Pulsa palus. Nee 21 quisquam aeratas acies ex agmine tanto Misceri putet , aeriam sed gurgite ab alto Urgeri volucrum raucarum 22 ad litora nubem. Ecce , Sabinorum prisco de sanguine magnum Agmen agens Glausus, magnique ipse agminis instar. Claudia nunc a quo diffunditur et tribus et gens Per Latium, postquam in parte data Roma Sabinis 23 . Una ingens Amiterna 24 cohors, priscique Quirites. Ereti 23 manus oranis, oliviferseque Mutuscae : Qui Nomentum 20 urbem , qui Rosea rura Yelini , Qui Tetricae horrentesrupes 27 , montemque Severum, Casperiamq * 28 colunt, Forulosq?, et flumen Himellae; Qui Tiberim Fabarimq ? 29 bibunt ; quos frigida misit INursia 30 , et Hortinae classes, populique Latini ; ferente. — i7 Montem, in Ilirpinis , prope Faliscos, liodie monte di San-Oresto. Flavin® sive Flavinii ( mature deleti) situs incertus. — i s De hoc monte lacuque fabulam narrat Servius; liodie Lugo di Fico et di Ronciglione. In-agro Capenae, Faliscis contermin®, hod. Civitella, situs erat celeber lucus Feroni®. — 19 yEqua- libus ordinibus. • Ennius dicit se originem ducere a Messapo : unde nunc Virgilius et cantantes inducit ejus socios, et eos comparat cycnis. » Serv. — 20 Edunt. Am- nis Cayster; Asia palus, v. Georg, I, 383, n. 55. Pulsa sono. — 21 Senstts : Nemo videns'hoc tantum agmen putet esse militum, qtti in acie pugnaturi surit, sed nu- bem avium migrantiutn (qualem supra descriptam legimus VI, 310 seqq.). Gur- gite, mari. — 22 Velut anserum, gruum, aliarumve migrantium. Male Servius cyc- nos intelligit , ob XI , 4 58. — 23 Foedere inter Titum Tatium et Romulum pacto. Sed Servius : « Clausus , dux Sabinorum, post exactos reges cum quinque millibus clientum et amicorum Romam venit , et susceptus habitandam partem urbis acce- pit : ex quo Claudia et tribus et familia nominata. * — 24 De oppido Amiterno, in Sabinis. Quirites, prisci oppidi Curium incolae ; v. VI, 81 1, n. 83. — 25 Eretum, ad Alliam flumen, nec procul a Tiberi, hod. Monte Rolondo. Ignoratur situs Tre- bulx Mutuscse, Sabinorum oppidi. — 26 Urbs ab Albanis condita in Latio, postea Sabinis subjecta , bod. Mentuna. « Hoc ex sua persona dicit poeta : nam nondum fnerat civitas Nomentana » S. Ad lacum Velinum sive Realinum paludem, a vi- cina urbe Reate (bod. Rieti ) dictam, extendebanlur Campi Rosea;, sive ager Ro- sulanus , admirand® ferti litatis ; v. Serv. — 27 Tetricus mons asperrimus in Sabi- nis, hod. Monte Snn-Giovanni. Montem Severum, alibi non memoratum, putant esse qui hodie Vissa. — 28 Casperia vel Casperula ( hod. Aspra , ut videtur), ad fontes Himellx, rivi in Aventern intluentis, qui hod. Aja. Foruli, vicus in monte ad Himellam, fortasse Civita Tomussa. — 29 Qui aliis Farfarus , hodie Farfa. — 30 Hodieque Norcia, in septemtrionalibus montibus Sabinorum sita ; Horta, qu® et ipsa nomen retinet, ad confluentes Naris et Tiberis. * Hortini equites dicuntur primus, bene est rind us, quoniam tegitur scuto ; dextrum autem tectum conveni- ebat esse , qua- si ab armis re- motum. » — 15 Messapiorum gentis conditor, de quo aliqua in Servio. — 16 Hi , hie exerci- tus a Messapo ductus , habent Fescenninas a- cies, milites ex Fescennio oppi- do ad Tiberim ; hi pars sunt hu- jus exercitus , i- tem ut incol® AEquiFulisci (g. neutro), oppidi siti in meridio- nali parte Etru- ri® , non longe a Tiberi , quod Falisci {or urn dici solet. In se- quentibus ver- bum habent ac- cipitur proprie, modo supple- tum notione a- lia, ut in stru- ctura liberiore , Reugmatis ali- ( 717 - 743 ) ENEIDOS LIBER VII. 301 Quosque secans infaustum interluit Allia o1 nomen : Quam 32 multi Libyco volvuntur marmore fluctus, Saevus ubi Orion hibernis conditur undis ; Vel 33 quum sole novo densse, torrentur aristae Aut Hermi campo 34 , aut Lyciae flaventibus arris. Scuta sonant , pulsuque pedum conterrita 35 teilus. Hinc 36 Agamemnonius , Trojani nominis hoslis, Curru jungit Halaesus equos, Turnoque feroees Mi lie rapit 37 populos, vertunt felicia Baccho Massica qui rastris, et quos de collibus altis Aurunci 38 misere patres , Sidicinaque juxta yEquora ; quique Gales 39 linquunt; amnisque vadosi Accola Vulturni , pariterque Saticulus 40 asper, Oscorumque manus. Teretes sunt aclydes 41 iilis Tela , sed haec lento mos est aptare flagello ; Lsevas cetra 42 tegit; falcati cominus enses. Nee tu carminibus nostris indictus abibis , OEbale , quern generasse Telon Sebethide 43 nympha Fertur, Teleboum Capreas 44 quum regna teneret, Jam senior : patriis sed non et filius arvis Contentus , late jam turn ditione premebat Sarrastes 45 populos , et quae rigat aequora Sarnus , Quique Rufras Batulumip 46 tenent, at(p arva Celennae, Et quos maliferae despectant rncenia Abellae 47 : Tcutonico ritu soliti torquere cateias 48 ; Tegmina quis capitum raptus 49 de subere cortex , iErataeque micant peltae , mieat aereus ensis. litatem ; quare nonnulliLt&)'#> e correctione. —35 Conterrita est. Alii tremit ex- cita, ex XII, 44 5. — 36 Hinc, ex hac (id est, ex alia) parte veniens Halaesus, Aga- meinnonis vel comes olim vel nothus filius , cseso illo in Italiam profugus : fabula nunc obscura. — 37 Raptim adducit. Massica, de monte Massico in Campania, vi- tium optimarum feracissimo; nam montium pleraque nomina etiam neutro ge- nere plurali efferri possunt. — 38 Vide 206 , n. 93. Sensu jungenda de collibus et juxta Sidicina sequora (campos), id est, de montibus juxla Teanum Sidicinum, Campaniae oppidum campestre, hodie Teano.— 39 Item in Campania, hod. Culvi , et amnis liodieque Volturno. — 4 0 Pro : Saticulanus, civis Saticulx, oppidi mon- tani in confiniis Campaniae et Samnii, ubi hodie Caserta Vecchio. — 4 1 « Aclydes sunt tela quaedam antiquu adeo , ut nec usquam commemorentur in hello. Legitur tamen quod sintclavae cubito semis factae, eminentibus hinc et hinc acuminibus; quae ita in hostem jaciuntur religatae loro vel lino ( flagello , amento) , ut peractis vulneribus possint ad dominos redire. » S. — 42 « Scutum loreum , quo utuntur Afri et Ilispani. » S. Cominus, ad pugnam cominus ineundam. — 43 Filia Sebethi fluvii , hodie Fiume della Maddalena. — 44 Caprex , insula ad litus Campaniae , hod. Capri. Quo habitatum concessit gens graeca Teleboarum , ex Tapho, Echina- dum insularum una (hod. Meganisi). — 45 Graeca origine accolasSarni tluminis, hodieque Sarno (olim, ut videtur, dictus Sarrus ). Vide quae attulit Servius ex Co- nonis Jibro de Italia. — 46 « Castella Campaniae sunt , a Samnitibus condita. Ce- lenna, locus sacer Junoni. » S. — 47 Hodieque Avella vecchia , prope Clanis fin - vii fontem etNolam urbem, » cujus nomen Virgilius ex carminibus suis detraxerit ob negatum sibi hospitium. » Sere., qui in exponenda hac fama sibi placet. — 48 Vox celtica de hastae genere longiore. Apud Servium « quidam asserunt teli ge- nus esse tale quale sunt aclydes (n.4l). > —49 - Bene dixit raptus, raptim subla- classes : unde et eorum tubas clussica dici- mus , et partes populi classes vocamus. » S. Latini, quorum quidem oppida inSabiniserant. — 31 Parvus flu- vius Nomentum alluens, in Ti- berim se effun- dens , infaustum nomen ob fu- nestam cladern Romanorum in bello Gallico; narrat Livius V, 37 seqq. — 32 Tam multi sunt quam etc. Mar- more, mari. O- rion , vide pag. ' 14 7, n. 67. —33 Vel quam mul- tae sunt aristx, quum torrentur sole novo, id est novis adhuc et integris viribus pollente , non- dum absoluto e- jus medio cursu, post quern calor decrescit. — 34 In Lydia ; vide p. 76 , n. 9. Cui vicina Lycia ab aliis non cele- bratur ob ferti- 302 P. VIRGILII MARONIS ( 744 - 780 ) tus:quia recens suberis cortex in quamvis for- mam facile fle- ctitur. » — 50 Nunc ignotae. In paucis codd. est Nursx , verum Nursiu jam me- moratav. 716. — 51 Cui ager est dnrus et aratu difficilis. JEqui- cula gens (ad- jective), oppidi died JEquicolx Et te montosae misere in proelia Nersae 50 , Ufens , insignem fama et felicibus armis ; Horrida praecipue cui gens , assuetaque multo Yenatu nemoruni , duris ^Equicula glebis 51 ; Armati terrara exercent , semperque recentes Convectare juvat praedas, et vivere rapto. Quin et Marruvia 52 venit de gente sacerdos , Fronde super galeam et felici comptus oliva 53 , Archippi regis missu , fortissimus Umbro ; Vipereo generi et graviter spirantibus hydris Spargere 54 qui somnos cantuque manuque solebat , (arum) vei JE- Mulcebatque iras , et morsus arte levabat. quicoli ( orum ), _ , ad Latii fines Sed non Dardaniae medican cuspidis lctum Evaluit, neque eum juvere in vulnere 55 cantus Somniferi et Marsis quaesitae montibus herbae. Te nemus Anguitiae 56 , vitrea te Fucinus unda , Te liquidi flevere lacus. Ibat et Hippolyti proles pulcherrima bello 57 , Viribus insignem quem mater Aricia misit , Eductum Egeriae lucis humentia circum tute et serpen- Litora 58 , pinguis ubi et placabilis ara Dianae. tium incantatio- . . . , Namq; ferunt fama Hippolytum, postqua arte novercae Occident, patriasque 69 explerit sanguine poenas, Turbatis distractus equis , ad sidera rursus iEtheria et superas coeli venisse sub auras 60 , Paeoniis revocatum herbis et amore Dianae. Turn Pater omnipotens, alique indignatus ab umbris Mortalem infernis ad lumina surgere vitae , Ipse repertorem medicinae talis 61 et artis Fulmine Phoebigenam Stygias detrusit ad undas. At Trivia Hippolytum secretis alma recondit Sedibus, et nymphae Egeriae nemorique relegat 62 , rnitatern 1 Tacus Solus ubi in silvis Italis ignobilis aevum Fucini , appel- Exigeret , versoque ubi nomine Yirbius esset. Mede* * Aiigui- Unde etiam templo Triviae lucisque sacratis tia, quae divi- Cornipedes arcentur equi , quod litore currum 63 bus 1 colebatur. j Et juvenem monstris pavidi effudere marinis. — 57 In bel- — — — — ■ him. Sequebatur vox Virbius, in qua vitium agnovit et correxit Peerlkamp., quern vide p. 7i seq. Mater, patria urbs, hodieque Ariccia vei La Riccia. — 58 Ad la- cum Aricinum, de quo v. 516, not. 33. Ibi erat lucus Egeriae. Ara pinguis ex fre- quent! sacrificio, victimis abundans. Placabilis additum ob Tauricam illam aram , ad quam hospites mactari sibi jubebat Diana. — 59 A patre irrogatas, propter I’liae- dram. — 60 Hoc solum dicit : revixisse. Scande Pxonjis (a Ilatoiv, naifjwv, qui Ilomero medicus deorum) , medicinalibus. Diana virgo amat castos et pudicos. — 61 « Talis, quae etiam fata dissolveret. » S. Phoebigenam , ASsculapium. — 62 • Commendat ab aliis segregatum. Solus, in solis locis. Ignobilis, ignotus. » 5.De re confer Metamorph. XV, 479 seqq. — 63 Currum everterunt et juvenem efju- derunt , ex quo verbo illud eliciendum , propter zeugma. orientem ver- sus, Marsis vi- cini. — 52 Ex urbe dicta Mar- i' avium , ad Fu- cinumlacum (h. Lago di Cela- no) ; erat caput Marsorum gen- tis , bellica nibus nobilita- tae. — 53 Id est : fronde vei co- rona oleaginea. — 54 Somnos spargere , confi- cere sparsis pa- paveribus aliis- ve herbis medi- catis. Iras mul- cebat manuum contactu. — 55 Quum vulnera- tus esset. — 56 Situm ad meri- dionalem extre- (J81-8M) iENEIDOS LIBER VII. 303 Filius ardentes haud secius 61 sequore campi Exercebat equos , curruque in bella ruebat. Ipse inter primes prsestanti corpore Turnus Vertitur 65 arma tenens, et toto vertice supra est. Cui triplici crinita juba galea alta Chimseram jSustinet, .(Etnseos 66 efflantem faucibus ignes; | Tam 67 magis ilia f remens et tristibus effera flammis, ! Quam magis effuso crudescunt sanguine pugnEe. i At lsevem clipeum sub latis cornibus Io 68 i Auro insignibat , jam saetis obsita , jam bos , : Argumentum ingens , et custos virginis Argus , ! Caelataque amnem fundens pater 69 Inachus urnd. ' Insequitur nimbus peditum , clipeataque totis Agmina densantur campis , Argivaque 70 pubes, Auruncseque manus 71 , Rutuli , veteresque Sicani , Et Sacrance acies 72 , et picti scuta Labici; Qui saltus, Tiberine, tuos , sacrumque Numici 73 Litus arant , Rutulosque exereent vomere colles , Circseumque 74 jugum; quis Juppiter Anxurus arvis Prsesidet , et viridi 75 gaudens Feronia luco ; Qua Saturse jacet atra palus 76 , gelidusque per imas Quserit iter valles atque in mare conditur Ufens. Hos super advenit Volsca de gente Camilla , Agmen agens equitum et florentes 77 sere catervas , Bellatrix : non ilia colo calathisve Minervse Femineas assueta manus , sed prcelia virgo Dura pati 78 , cursuque pedum prsevertere venlos. Ilia vel intactse 79 segetis per summa volaret Gramina , nee teneras cursu lsesisset aristas ; Vel mare per medium , tluctu suspensa tumenti , Ferret iter, celeres nec tingueret sequore plantas. duas explicationes , quae referuntur a Servio : « Dicunt quemdam Corybantem ve- nisse ad Italiam , et tenuisse loca quae nunc Urbi vicina sunt , et ex eo populos du- centes originem Sacranos appellatos : nam sacrati sunt Matri deum Corybantes. ; Alii vero esse acies Ardeatium volunt, qui aliquando, quum pestilentia laborarent, j ver sacrum voverunt, id est diis voverunt quaecumque proximo vere nata essent. Unde Sacrani dicti. » Labici, vulgo Labicani, ex oppido Latii dicto Labicum, ho- ■ die la Colonna. De nomine fabulam vide ap. Servium. — 73 Vide 242, n. S. Litus sacrum, ut fluminis sacri, « aut jam turn sacri, aut per prolepsin : nam invento illic cadavere ^Eneee sacratus est. » 5. Arare enim non licebat agros diis sacros. — 74 Vide supra 10, not. 7. De Jove Anxuro Servius : « Circa liunc tractum Campa- niae colebatur puer Jupiter, qui Anxurus dicebatur, quasi dcveu ^upou, id est sine novacula, qui barbam numquarrl rasisset; et Juno virgo, qu Feronia dicebatur. Est autem fons in Campania juxta Terracinam, quae aliquando Anxur est dicta. * Alibi Feronia appellatur nympha. Fons ejus ettemplum erat ubi liodie turris an- j liqua, dicta Torre Otto-Faccia. — 75 « Non vacat quod addidit viridi : nam quum 1 aliquando liujus fontis lucus fortuito arsisset incendio, et vellent incolae inde traus- ; ferre simulacra, subito reviruit. » S. — 76 Quae pars fuisse videtur paludum Pom- j ptinarum, quas alit etiam Ufens, angustum flumen, hodie Ufftnle. — 77 « En- : nius et Lucretius Jlorens dicunt omne quod nitidum est : bos est seculus Virgi- j bus. » S. — 78 Pati, repete assueta. — ■ 79 Ita ut videatur ne tacta quidem esse. • ; 64 Nihilo mi- intis ; patria for- jtuna non moni- tus. — 65 Ver- Isatur , incedi t. I Supra est , emi- net inter cete- ros. — C6 Ignes ! tantos , quantos lyEtna evomit.— j ;67 Tanto magis ! illaChimaera est I f remens , quan- i to magis etc. — ! i 68 Inaclii filia in [ vaccam mutata. Latis , patulis. ! — 69 « Pater , j non tantum ip- sius Ionis , sed ! etiam auctor o- j riginis Turni. » I Sere. Quod su- pra vidimus v. ; 37 1 seq., n. 67. i — 70 Ex illis j 1 colonis Acrisio- ; ! neis , de quibus : ; 410, n. 85. — 71 ! Ex Auruncis cis ! Lirin habitanti- ; bus ; trans Lirin I degentes intelli- : gebantur supra 727, n. 38. ” Be- ne ve teres Sica- ni : etenim ubi nunc Roma est , ibi olim fuerunt Sicani, quos po- stea pepulerunt Aborigines.* S. AddcXI, v. 316 seq. — 72 De his ipsi veteres 304 VIRGIL 1 1 jENEIDOS Llli. VII. ( 815 - 81 ?) so Ornatus re- in am orams tectis agrisque cffusa juvcntus gins, chlamys ] _ , . , J purpurea. Lx- Turbaque miratur matrum , et prospeetat euntem ves, carnosos et Attonitis inhians anirnis , ut regius ostro cf Velet lionos 80 laeves humeros, ut fibula 81 crinern - si Fibula, j Auro internectat, Lyciam 82 ut gerat ipsa pha retram consue C tudo ql es1 i Et pastoralem 83 praefixa cuspide myrtum. i'eminantm. Ob- ' servavit Donatus : - Crinem ejus non ars feminea , sed virilis fibula militarisque nectebat. » — 82 Ut alibi legimus Crelenses vel Creticas sagittas : nara Lycii quo- que arte sagittandi excellebant. — 83 * Quia myrto pugnare pastores solent. » Serv De qua confer supra III, 23, et Georg. II, 4 47, not. 39. Similiter Statius, Theb. IV, 300. de parte Arcadum : hi Paphias myrlos a stirpe recurvant Et pastorali me- ditanlur prcclia trunco. Oi * '*Aij LIBER. VIII. Ut belli signuni 1 Laurenti Turnus ab arce Extulit , et rauco strepuerunt cornua cantu , Utque acres concuss it cquos 2 , utque impulit arma , Extemplo turbati animi 3 ; simul omne tumultu Conjurat trepido Latium , ssevitque juventus Effera. Ductores primi , Messapus et Ufens Coutemptorque deum Mezentius 4 , undique cogunt Auxilia, et latos vastant cultoribus 5 agros. Mittitur et magni Venulus 6 Diomedis ad urbem , Qui petat auxilium , et , Latio consistere Teucros , Advectum iEnean classi , victosque Penates Inferre, et fatis regem sc dicere posci 7 , Edoceat , multasque viro se adjungere gentes Dardanio 8 , et late Latio increbrescere nomen : Quid struat his cceptis , quem , si fortuna sequatur, I Vexilla; vide not. 3. Turnus; nam Latinus re- liquerat rerum Ziabenas, VII, v. 600. -- 2 « Hoc : ad equites per- tinet , arma ad pedites. Impu- lit , movit. Est autem id sacro- rum. Nam is qui belli susceperat curarn , sacrari- um Martis in- gressus , primo ancilia cotnmo- vebat, post ha- stam simulacri , dicens : Mars vigila. » Sere.— 3 Animi Latino- rum. Can jurat : nam * si esset tumullus , id est bellum Italicum vel Gallicum, quia singulos inter- rogare non vacabat, is qui fuerat ducturus exercitum , ibat ad Capitolium , et ex- inde proferens duo vexilla , unum russeum, quod pedites evocabat, alterum cre- ruleum, quod erat equitum , dicebat : Qui rempublicam salvam vult esse, me sequatur ; et qui convenissent, simul jurabant, ct dicebatur ista militia conjura- tio. » Haec Servius inter plura quae narrat de veteri militia. — 4 De quibus vide VII, 69 1, 647, 745.-5 * Abducendo cultures, vastos et desertos efficiunt. » 5. — 6* Hunc fuisse constat Argivum. Alii Lavini imperasse olim tradunt. « S. Diomedes , Troja redux quum Argos brevi reliquisset, post multos errores in Italiam delatus, a Dauno, Apuliae rege, exceptus est, et filiae matrimonio regnique parte potitus condidit, praeter urbes alias , Argos Ilippium, quae postea dicta Argyrippa , deni- que Arpi , quod nomen hodieque perstat. — 7 St rue : et dicere , se a fatis posci regem. — 8 * Bene non &nex dixit, sed viro Dardanio : ut non sit mirum, si se- quebantur liominem sibi cognatione sociatum. » S. Quae metuenda esse videban- tur, ea narraturi erant legati jam evenisse, ad commovendum Diomcdem. 39 306 P. VIRGILII MARONIS (16-35) | 9 Eum nempe eventum, ut pa- triae suae exci- dionem acerbe ulcisci possit in hoste acerrimo, ipsum impetens bello. — io Sup- ple : gereban- tur. — 1 1 Eadem IV, 285, 286, ubi v. not. 32. — 12 Imagine , quia ipsa imago lunae in aqua conspi- citur. Sumpta comparatio ab Apollonio, Ar- gonaut. Ill, 7 55 seqq. — 13 Poe- tice pro alitum. — 14 « Sub dio. Attius in Philo- cteta : Sub axe positum , unde horridus aqui- lonis stridor ge- lidas molitur nives. » Sc/iol. veron.— 15 -Se- re indulsit quie- • tern corpori. » S. Per membra, nam somnus di- 1 citur * didi per ! corpus, spargi per membra , » 1 etc. — 16 « Sic I in sacris voca- tur ; in ccenole- xia (vulgari ser- mone) Tiber is , in poesi Thy- bris. * Sefv. — ! 1 7 Herein s, pro- pter Dardunum. « Pergama ser- vas et in Italiam veliendo efiicis jeterna. Bene ex persona omina- tur Romanis. » Sch. veron. Ex- spec tale , pro- pter deorum va- ticinia. — 18 Re- sederunt. — 19 Quatuor versus i repetiti ex va- ticinio Heleni , Eventum pugnae cupiat 9 , manifestius ipsi Quam Turno regi aut regi apparere Latino. Talia per Latium ,0 . Quae Laomedontius heros Cuncta videns , magno curarum fluctuat aestu ; Atque 11 animum nunc hue celere, nunc dividit illuc, In partesque rapit varias , perque omnia versat : Sicut aquae tremulum labris ubi lumen ahenis , Sole repercussum aut radiantis imagine 12 lun.T , Omnia pervolitat late loca , jamque sub auras Erigitur, summique ferit laquearia tecti. Nox erat , et terras animalia fessa per omnes , Alituum 13 pecudumque genus , sopor altus habebat , Quum pater in ripa gelidique sub aetlieris axe 14 iEneas , tristi turbatus pectora bello , Procubuit, seramque dedit 15 per membra quietem. Huic deus ipse loci , fluvio Tiberinus 16 amceno , Populeas inter senior se attollere frondes Visus : eum tenuis glauco velabat amictu Garbasus , et crines umbrosa tegebat arundo. Turn sic affari , et curas his demere dictis : « 0 sate gente deum , Trojanam ex hostibus urbem Qui revehis 17 nobis , aeternaque Pergama servas, Exspectate solo Laurenti arvisque Latinis , Hie tibi certa domus , certi , ne absiste , Penates ; Neu belli terrere minis : tumor omnis et irae Concessere 18 deum. Jamque tibi , ne vana putes haec fingere somnum , Litoreis 19 ingens inventa sub ilicibus sus , Triginta capitum foetus enixa , jacebit , Alba, solo recubans; albicircum ubera nati. Hie locus urbis erit , requies ea certa laborum , Ex quo 20 ter denis urbem redeuntibus annis Ascanius clari condet cognominis Albam. Haud incerta cano. Nunc qua ratione quod instat Expedias victor 21 , paucis, adverte', docebo. Arcades his oris, genus a Pallante 22 profectum, Qui regem Evandrum comites, qui signa 23 secuti , | Dclegere locum , et posuere in montibus urbem i Pallantis proavi de nomine Pallanteum. Hi bellum assidue ducunt cum gente Latina ; Ill , 390-393 , ubi vide. — 20 Ex quo tempore : triginta annis postquam lianc suem inveneris. Clari cognominis , utpote ab alba sue ducti. Incommoda quaedam bu- jus loci notavit Pcerlkamp. p. 84-5. — 21 Feliciter. Adverte animum. — 22 Filio Lycaonis, primi regis Arcadiae, avo Evandri. De exilio Pallantis, qui Pallantion urbem in Arcadia condiderat, vide Servium. — 23 Signa ejus, Evandri. In mon- tibus, in monte Palatino. (56-90) iENEIDOS LIBER VIII. 307 24 Vide extre- mam not. libri , VI. Rip is, inter ambas ripas. — 25 Ubi primum astra cadent, Oc- cident ; vel, sub primum dilucu- lum. « Fer pre- ces, quemadrr.o- j dum sacra fern dicimus. » S. — 26 Compos voti, hie et XI , 565. — 27 « Hie , sci- licet circa exi- tum suum in mare , quamvis alibi ortus suos incolant fluvii. » Servius. Appa- ret dictum es- se de Roma fu- tura , in qua Ti- berinus conse- crabitur. Exit, > pro future exi- : bit, surget, ut praedictae rei e- ventus certissi- mus dicatur , ae- que ac res prae- sens. Peerlkam- piusdeAEneava- ticinandumfuis- se disputat , et conjicit, Hie ti- bi magna do- mus, CELSUM H1C caput urbibus | exit , quod Vir- , gilio non indi- j gnum. — ‘li La- j cu, de alveo la- to ;item mox v. 71. — 29 Susti- net in optimis codd., non sus- tulit. Ac viden- tur deum et Nymphas flumi- nis precaturi a- quam ex eo flu- mine liaustam manu cava tenuisse , dum facerent preces. — 30 Fontium quippe deae sunt Nymphae. — 3i « Nam Tibris sic invocatur in precibus : Adesto, Tibe- rine , cum tuis undis. » S ■ Conf. IX, 816, n. 25. — 32 Quocumque fonte lacits te tenet, id est, quicumque est fons fluvii (v. not. 28) in quo tu habitas; ubicumque est fons, domus tua, et in quocumque solo exis. Nam habitare credebantur dii fluviorum in ahtris, unde scatent fontes eorum ; conf. p. 122, n. 80. — 33 Vide p. 133, p. 37. — 34 Princeps fluviorum Italiae. Corniger, vide p. 123, n. 5. — 35 Praesentiore'aliquo modo. — 36 Vide p. 90, n. 90. Imitatur Silius XIII, 136 : Ma- ctat, Viva , tibi, tibi enim, hsec gratissima sacra. — 37 Vide IV, 193, n. 90. Re- Jluens, se reprimens nec prolabens, « ut Ameas contra undas pergens descendentis celeritate propemodum uteretur. »5. — 38 Sternendo undas aequor efficeret aquis, aquas quasi complanaret. — 39 Clamore laeto et alacri. Ex Pacuvio poeta, qui di- xit : Solvere imperat secundo rumore, adversaque avi (apud Cic. de Divin. \, 16^ Hos castris adhibe socios et feedera junge. Ipse ego te ripis et recto 24 flumine ducam , Adversum remis superes subvectus utamnem. Surge age, natedea, primisque cadentibus astris, Junoni fer rite preces , iramque minasque Supplicibus supera votis. Mihi victor 26 honorem Persolves. Ego sum , pleno quem flumine cernis Stringentem ripas et pinguia culta secantem , CaeruleusThybris, coelo gratissimus amnis. Hie 27 mihi magna domus, celsis caput urbibus, exit. » Dixit , deinde lacu 28 Fiuvius se Condidit alto , Ima petens ; nox ^Enean somnusque reliquit. Surgit , et setherii spectans orientia solis Lumina , rite cavis undam de flumine palmis Sustinet 29 , ac tales effundit ad sethera voces : [est 30 , « Nymphae, Laurentes Nymphae, genus Amnibus unde Tuque , o Thybri tuo genitor cum flumine 31 sancto , Accipite jEnean , et tandem arcete periclis. Quo te cumqj 32 lacus miserantem incommoda nostra Fonte tenet , quocumque solo pulcherrimus exis , Semper honore 33 meo , semper celebrabere donis , Corniger Hesperidum Fiuvius regnator 34 aqUarum. Adsis o tantum et propius 35 tua numina firmes. » Sic memorat , geminasque legit de classe biremes , Remigioque aptat ; socios simul instruit armis. Ecce aute (subitu atque oculis mirabile monstrii ! ) Candida per silvam cum foetu concolor albo Procubuit viridique in litore conspicitur sus : Quam pius iEneas tibi enim 36 , tibi, maxima Juno, Mactat , sacra ferens , et cum grege sistit ad aram. Thybris ea fluviu , qua longa est 37 , nocte tumentem Leniit , et tacita refluens ita substitit undd , Mitis ut in morem stagni placidaeque paludis Sterneret aequor 38 aquis, remo ut luctamen abesset. Ergo iter inceptum celerant rumore secundo 39 . P. VIRGILII MARONIS (91-130) picataTex^n- | Uabitur uncta 40 vadisabies; mirantur r , . , et undae , nio. Abies, na- Miratur nemus insuetum fulgentia longe vis lignea. Remigatione as- sidua nec inter- missa agunt no- ctem et diem : quod poetice di- ctum fatigare noctem die tu- que, ut IX, 605, assidue venan- tes dicuntur fa- tigare silvas , Scuta virum fluvio pictasque innare Carinas. Olli remigio 41 noctemque diemque fatigant, Et longos superant flexus 42 , variisque teguntur Arboribus, viridesqi secant placido requore silvas 43 . Sol medium cceli conscenderat igneus orbem , Quum muros arcemque procul ac rara domorum Tecta vident , quae nunc Romana potentia coelo Aquavit ; tum res inopes Evandrus habebat. mmTiberim gU " 0cius advertunt 44 proras , urbique propinquant. cam coiubrum ] Forte die sollemnem illo rex Areas honorem tanquam flexu- Amphitryoniadae 45 magno divisque ferebat Ante urbem in luc0 - Pallas hale films una, imaginem ne- Una omnes juvenum primi , pauperque senatus Thura dabant . tepidusquecruor fumabat ad aras. ponit Servius. Ut celsas vid^re rates , atque inter opacum ce°nad r s en ver?ir Allabi nemus ’ et tacitis incumbere remis 4 6, cenatis versus , ~ apud Senecam , \ Terrentur visu subito , cunctique relictis Spist. cxiv. - Consurgunt mensis. Audax quos rumpere Pallas 4 \ Advertunt u- _ , . . . , - p*. - 45 Her- Sacra ve tat , raptoque volat telo obvius ipse ^nam^c'i 7 '^ '' ' Et pr0CUl 6 tumul ° ; * Irenes , quae causa subegit que'deo sacrifi- te^tas 48 tentare vias ? quo tenditis ? inquit, [ma ? » caretur, neces- Qui genus? unde domo ? pacemne hue fertis an ar- sum reliquosiu- Tdm P ater jEneas P«PP' s 'c fatur ab alia , vocari. » s. An- Paciferaeque manu ramum prretendit olivae : [V: r J\n m J\o l co “ Tr °j u = en as ac tela vides inimica Latinis qui nunc Vela- Quos illi bello profugos egere 49 superbo. eS ?a < t t tacS | Evandrum Petimus : ferte 50 hrec, et dicite lectos Iierculis et col- j Dardaniae venisse duces , socia arma rogantes. » lis, ubipostea A- Obstipuit tanto percussus nomine Pallas : secrata. » Sch. (< Egredere , o quicumque es , ait , coramc^ parentem veron. — 46 in Alloquere, ac nostris succede penatibus hospes. » ’tinetur ^su bj ec- Excepitque manu, dextramque amplexus in h resit. Progressi subeunt luco , fluvimnque relinqunt. Turn regem iEneas dictis affatur amicis : « Optime Grajugenum, cui 51 me Fortuna precari Et vitta comptos voluit praetendere ramos , Non equidem extimui, Danaumquod ductor et Areas, 1 et alibi 1 - 48 /- ^ uod(l5 ab stir P e fores geminis conjunctus 52 Atridis ■ j gnotas , » quia turn remiges , qui sine strepitu in placido am- ne vel (ut Ser- vius ) sine ce- leusmate remi- i gabant. — 47 So- ces, qui ad eos confugerarit. — 50 Nuntiate ei. — 51 Cui propter sequens prxlen- dere : cui praetendens ramos olivae precer ( eum). Vide VII , 154 , n . 74. — 52 Per Jovem , a quo Evander et Atridae genus suum repetebant. Alia babes apud Ser- vium. Sequentia, mea me virtus etc., non ex nostro sensu judicanda sunt sed ex veterum , « qui hoc liduciam morum , non arrogantiam ai bitrabantur . ut Taciti (131-171) ^ENEIDOS LIBER VIII. 809 verbis utar. — 53 Quae dixe- rant ita : Via prima salutis graia pandetur ab urbe, VI, 97. — 51 Per terras divulgata. — 55 Egere ut te adi- rem; et volens secutus sum Fa- ta agenda. — 56 Ilium condidit Ilus, Dardani fi- lius. Ut Graii, • id est vestrae literae. Firmius enim est quod ab ipsorum te- stimonio infer- tur. » Serv. — 57 Vehitur ad Teucros , in Tro- adem. — 58 E- nixa est , ut in Georgic. I, 13. Infra hemisti- chium , merito suspectum , se- el usimus. — 59 j Ut ab uno fonte prolluentia flu- vii brachia duo. Perestsupplen- dum ante lega- tos. — 60 Ten- t amenta pepi- gi, nove dictum per scitam jun- cturam pro his : tentamenta pa- ctionis feci. — 61 Est Rutula, a Dauno, genitore Turni. — 62 Vi- de Georg. II , 158, n. 25.— 63 « Experimentis probata, decen- nali scilicet pree- lio. *Serv.— 64 Invisere volen- tem. * Hercu- les , eversa Tro- ja , Laomedontis filiam Hesionara Telamoni suo comiti dedit, ex qua natus est Teucer. Priamus — postea quum Sa- lamina tenderet, ad visendum regnum sororis, per Arcadiam iter fecit, et tunc ab Evandro susceptus est Anchises. » S. — 65 Lanugine. — 66 Pheneum , gr. 3>s- ved; , vetus oppidum Arcadioe in parte Azanum. — 67 Pharetram Lyciam et sagit- tas Lycias; vide VII , fine, n. 81 . — 68 Duo. — 69 A mejuncta est tecum. Jam olim junxi tibi dextram quam nunepetis. — 70 Copiis militaribus. Sed mea me virtus , et sancta oracula divum 53 , Cognatique patres, tua terris didita 54 fama Conjunxere tibi , et fatis egere 55 volentem. Dardanus, Iliacae 56 primus pater urbis et auctor, Electrd , ut Graii perhibent , Atlantidc cretus , Ad vehitur Teucros 57 ; Electram maximus Atlas Edidit, aetherios humero qui sustinet orbes. Vobis Mercurius pater est , quern Candida Maia Cyllenae gelido conceptum vertice fudit 58 ; At Maiam, auditis si quidquam credimus , Atlas , Idem Atlas generat [coeli qui sidera tollit]. Sic genus amborum scindit se sanguine ab 59 uno. His fretus , non legatos neque prima per artem Tentamenta tui pepigi 60 ; me , me ipse mcumque Objeci caput , et supplex ad limina veni. Gens eadem , quae te , crudeli Daunia 61 bello Insequitur ; nos si pellant , nihil afore credunt Quin omnem Hesperia penitus sua sub juga mittant , Etmare quod supra 62 , teneant , quodque alluit infra. Accipe daque fidem. Sunt nobis fortia bello Pectora , sunt animi , et rebus spectata 63 juventus. » Dixerat iEneas. Ille os oculosque loquentis Jamdudum et totum lustrabat lumine corpus. Turn sic pauca refert : « Ut te , fortissime Teucrum, Accipio agnoscoque libens ! ut verba parentis Et vocem Anchisae magni vultumque recordor ! Nam memini Hesionse visentem 64 regna sororis Laomedontiaden Priamum , Salamina petentem , Protinus Arcadiae gelidos invisere fines. Turn mihi prima genas vestibat flore 65 juventa ; Mirabarque duces Teucros , mirabar et ipsum Laomedontiaden ; sed cunctis altior ibat Anchises. Mihi mens juvenali ardebat amore Compellare virum , et dextrae conjungere dextram ; Accessi , et cupidus Phenei 66 sub mcenia duxi. Ille mihi insignem pharetram Lyciasque 67 sagittas Discedens clilamydemque auro dedit intertextam , Frenaque bina 68 , meus quae nunc habet aurea Pallas. Ergoet, qua petitis , juncta est mihi 69 feedere dextra , Et , lux quum primum terris se crastina reddet , Auxilio laetos dimittam, opibusque 70 juvabo. 310 P. VIRGILII MARONIS (I72-20C) 7 1 Servius de illo sacro annuo Herculis cogita- bat quod pol- luetum vocaba- tur; vide Var- ron. L. L. VI , 54. — 72 Praeci- puo lionore af- fectum, prae ce- teris honoratum eo quod in so- lio toroque pel- le leonis instra- to jubetur con- sidere. Solio, in solium , ut IX, v. 676 : invitant maenibus has- Interea sacra haec , quando hue venistis amici , Annua 71 , quae differe nefas, celebrate faventes Nobiscum , et jam nunc sociorum assuescite mensis.» Haec ubi dicta , dapes jubet et sublata reponi Pocula , gramineoque viros locat ipse sedili , Praecipuumque 72 toro et villosi pelle leonis Accipit iEnean , solioque invitat acerno. Turn lecti juvenes certatim araeque 73 sacerdos Viscera tosta ferunt tauroru , onerantque canistris 74 Dona laboratae Gereris , Bacchumque ministrant. i Vescitur JEneas simulet Trojana juventus Perpetui tergo 75 bovis et lustralibus extis. Postqua exempta fames etamor compressus edendi, Rex Evandrus ait : « Non haec sollemnia nobis , Has ex more dapes , hanc tanti numinis aram Vaua superstitio 76 veterumque ignara deorum Imposuit : saevis , hospes Trojane , periclis Servati facimus meritosque novamus 77 honores. Jam primum saxis suspensam hanc aspice rupem , Disjectae procul ut moles , desertaque montis Stat domus 78 , et scopuli ingentem traxere ruinam. Hie spelunca fuit, vasto submota 79 recessu, Semihominis Caci facies quam dira tenebat , Solis inaccessam radiis ; semperque recenti Caede tepebat humus , foribusque affixa superbis 80 Ora virum tristi pendebant pallida tabo. Huic monstro Vulcanus erat pater : illius atros Ore movens 81 ignes, magna se mole ferebat. Attulit et nobis aliquando optantibus aetas Auxilium adventumque dei : nam maximus ultor, Tergemini nece Geryonae spoliisque superbus , Alcides 82 aderat, taurosque hac victor agebat Ingentes; vallemque boves amnemque 83 tenebant. At furiis Caci mens effera , ne quid inausum Aut intractatum scelerisve dolive fuisset , Doctas hariolationes veterum grammaticorum de perpetui et lustralibus refert Servius. — 76 * Duo dicit : non ideo Herculem colimus, aut quia omnem religio- nem veram putamus, ant quia deos ignoramus antiquos. » S. Adde Lactantium, Inst. IV, 28. — 77 Instituimus novos ; novum cultum Herculis addimus antiquisre- ligionibus. Minus recte alii de anniversario, quotannis instaurato sacro accipiunt. Sequitur celebre episodium de Caeo, quam fabulam tractarunt etiam Propertius , IV, eleg. 9, etOvidius, Fast. I, 543 seqq., denique paucis egregie Livius 1,7.— 78 Montis domus , rupes haec in monte, quondam liominis domicilium. Traxere, vide p. 168, n. 13.— 79 Longe reducta , remota. — 80 Foribus superbis , monstri superbi , crudeliter insolentis, gr. u6pi<7TWot;. Ora, capita. Junge ora tristi tabo (infecta; ablativo qualitatis; vide p. 197, n. 62). — 81 Efflans ore. • Et nobis ; eliam nobis, sicuti multis , quibus Hercules profuit monstra purgando. » Sere. — 82 Alcei nepos Hercules; cujus notissima est aerumna in Geryone et tauris ejus. — 83 Tiberis ripas. tem. — 73 * Sa- cerdos arae , sci- licet Maximae. Nondum enim templftm Her- culis fuerat, sed ara tantummo- do. » Sere. — 74 Eadem ratio- ne explicandum qua I, 195, n. 21 . « Laboratae Cereris est fru- menti quodeget labore. Glandes enim sine ullo labore nascun- tur. » Sere. — 75 Longe por- recto tergo bo- vis, quod apud Ilomerum vwxa SuqvexCa. Exta lustralia, ut in sacrificio expia- torio. Nam he- roicis tempori- bus exta in sa- cris epulis ap- ponebantur, sed sequentibus ae- tatibus crema- bantur in ai*a. (207-246) ^NEIDOS LIBER VIII. Quattuor a stabulis 84 prsestanti corpore tauros Avertit, totidem forma superante 85 juvencas ; Atque hos , ne qua forent pedibus vestigia rectis , Caud& in speluncam tractos , versisque viarum Indiciis raptos , saxo occultabat opaco. Quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant 86 . lnterea , quum jam stabulis saturata moveret Ampliitryoniades armenta abitumque pararet , Discessu mugire boves , atque omne querelis lmpleri nemus , et colies clamore 87 relinqui. Reddidit una bourn vocem , vastoque sub antro Mugiit, et Caci spem custodita 88 fefellit. Hie vero Alcidae furiis 89 exarserat atro Felle dolor : rapit arma manu nodisque gravatum Robur, et aerii cursu petit ardua montis. Turn primum nostri Cacum videre timentem Turbatumque oculi 90 : fugit ilicet ocior Euro , Speluncamque petit; pedibus timor addidit alas. Ut sese inclusit , ruptisque immane catenis Dejecit saxum , ferro quod et arte paterna Pendebat, fultosque emuniit 91 objice postes, Ecce fureus animis aderat Tirynthius , omnem[que Accessum lustrans hue ora ferebat et illuc , Dentibus infrendens. Ter totum fervidus ird] Lustrat Aventini montem ; ter saxea tentat Limina nequicquam ; ter fessus valle resedit. Stabat acuta 92 silex , prsecisis undique saxis, Speluncae dorso insurgens , altissima visu , Dirarum 93 nidis domus opportuna volucrum. Hanc, ut prona jugo laevum incumbebatad amnem , jam^nunc in mente liabet 84 A pascuis » ubi procubue- rant; et mox i- terum , v. 213 , stabulis satura- ta. « Erat pro- prium abegit ; sed respexit ad praedam quae a- verti dicitur. » S. Nihil repre- liendendum est in subjecto Caci mens, quod pro- cedente perio- do jam lit : tali mente agitatus Cacus. — 85 Ex- cellent. Moxin- tellige , vestigia facta rectis pe- dibus.— 86 Bre- viter pro : nul- la signa vel ve- stigia ad spelun- cam ferentia ap- parebant. — 87 Cum clamore. 1 Quod debile vi- sum varie corri- gitur, a Peerl- kampio et colles CLAMARE PROPIN- qui , de reper- cussa voce. — 88 Quamquam be- ne custodita. — 89 Prae iracun- , dia , ut infra v. : 494. Plusquam- perfectum exar- serat ponit pro- Dexter in adversum nitens concussiL, et imis Avulsam solvit radicibus ; inde repente Impulit : impulsu quo maximus intonat aether, Dissultant ripae , refluitque exterritus amnis. At specus et Caci detecta apparuit ingens Regia 94 , et umbrosae penitus patuere cavernae : Non secus ac si qua penitus vi terra dehiscens lnfernas reseret sedes , et regna recludat Pallida , dis invisa , superque 95 immane barathrum Cernatur, trepidentque immisso lumine Manes. Evander.FeZZe, quod sedes irae. Robur , clavam. — 90 Oculi a- pud Servium ; vulgo oculis , quod minus est aptum , etiamsi conferas v. 266. — 91 Ita emu- nivit postes, ut essent fulti prae- structo obice Hercules T/ry/i- t/iius, vide VII , 662, n. (. Ilinc uncis illatis indicamus quae faventibus Musis resecavit Peerlkam- pius, quern vide p. 102 seq. — 92 * Paene omnes hunc silicem dixerunt, ut Varro et Lucretius. Tanta tamen est Virgilii auctoritas, ut persuadeat nobis etiam hanc silicem dici. • Serv. — 93 « Volucrum, modo non mali ominis, ut alibi , sed quae humanis cadaveribus vescebantur ; ob praecedentia (v. 196, n. 80). » S.— 94 llecte Servius: «/?e^/a,sicut Cacus putabat et vocabat. » — 95 Superne, avwSev. P. VIRGILII MARONIS (247-278) ditulTdemem' I Erg0 ins P erata deprensum in luce repente, — 97 Supererat. Inclusumque cavo saxo, atque insueta rudentem quam^mm *1 ice t Desu P er Alcides telis premit , omniaque anna quicquam dispi- Advocat , et ramis vastisque molaribus instat. t em quse 9 pro < te- Ille a . utem . (nefI? enim fu » a j ara super 97 ulla pericli ) nebris induce- Faucibus ingentem fumum ( mirabile dictu ! ) bat fumum. — i Evomit , involvitque domum caligine caecA 98 Prae ira. 2 Un- Dmciipptnm ormi/mt. dam agit, un- Prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro dat. Sic Georg. Fumiferam" noctem , commixtis igne tenebris. \cmruptis d for- Non Alcides animis 1 , seque ipse per ignem nacibusJEtnam. Praecipiti jecit saltu , qua plurimus undam compiexi^ma- Fumils a ^ Jt ^ nebulaque ingens specus acstuat atrd. — i Hie Cacum in tenebris incendia vana vomentem Gorripit , in nodum complexus 3 , et angit inhaerens Elisos oculos et siccum sanguine guttur. Panditur extemplo foribus domus atra revulsis , Abstractaeque boves abjurataeque 4 rapinae Goelo ostenduntur ; pedibusque informe cadaver Protrahitur. Nequeunt expleri corda tuendo 5 Terribiles oculos , vultum , villosaque setis Pectora semiferi, atque exstinctos faucibus ignes 6 . Ex illo celebratus honos , laetique minpres Servavere diem , primusque Potitius 7 auctor Et domus Herculei custos Pinaria sacri. Venus liocquam Hanc arani luco statuit 8 , quae Maxuma semper ces exstinctis i- Dicetur nobis, et erit 9 quae maxima semper, gnibus, vel qua- Quare agite, o juvenes 10 , tantarum in munere laudu exsTincR Gin g ite fronde comas, et pocula porgite 11 dextris, res, posteri. - Gommunemip vocate 12 deum, et date vina volentes. » liofumii Puia- Dixerat . Herculea 13 bicolor quum populus umbra riorum sacer- Yelavitque comas foliisque innexa pependit, H s hered barium Et sacer im P levit dextram scyphus !4 . Ocius omnes habebant. nibus suis vel brachiis, ut fiant nodus , ut sint tamquam nodus laquei. Tam ar- ete autem con- stringit fauces , ut elidantur e- tiam oculi. Per- fecti participia in talibus jam a- liquoties obser- vavimus. — 4 Quas se habere Cacus perjurio negaverat. — 5 Intuendo. — 6 quibus multa Servius ad hunc locum , breviter Livius I , capitis 7 parte ultima. — 8 Statuit Hercules. Quod quamquam et alii sic warrant, durissima est ellipsis et vix ferenda novi subjecti ; ut liinc commer.detur Pomponii emendatio, statui. • Maxima : ingens enim est ara Herculis, sicut videmus liodieque post januas Circi maximi. » S. — 9 Pro eo quod sic effert prosa : dicetur, ut vere est et semper erit, maxima. — io Trojanos alloquitur. In munere laudum tantarum , in sacrifi- cio Herculi ob facinus tarn praeclat um instituto. — 1 1 Porrigile, proferte; nam li- batio fiebat exporrecta manu et prolato poculo. — 12 Invocate deurn qui jam com- munis est nobis et Trojanis, feedere junctis. Date , fundite, libate Ilerculi. 1 3 Vide p. 73, n. 54, arboris epitheto ad umbram translato. Bicolor in frondibus, id quod fabula pulchre explicat : * Hercules ad inferos descendens quum fatigare- tur labore, dicitur corona de populo facta caput velasse : unde foliorum pars tem- poribus cobaerens ex capitis albuit sudore; pars vero exterior propter inferorum colorem nigra permansit. Pependit populus, scilicet corona de populo. » S. Quod indicat Joins innexa, foliis ejus inter se nexis et consertis. — 14 « Scyphus Hercu- lis poculum est, ita ut Liberi patris cantharus. Antiqua historia est, Herculem po- culo tamquam navigio vectum immensa maria transisse. » Macrob. Et Servius : « Legitur in libris antiquis, Herculem ad Italiam ingens ligneum poculum attu- (279-312) iENElDOS LIBER VIII. lisse , quo ute- bantur in sa- cris : quod ne carie consume- retur, pice ob- litum servaba- tur. »— 15 « Nam In mensam 15 laeti libant, divosque precantur. Devexo 16 interea propior fit Vesper Olyrapo : Jamque sacerdotes priinusque Potitius ibant, Pellibus in morem cincti , flammasque 17 ferebant Instaurant epulas , et mensse grata secundae Dona 18 ferunt , cumulantque oneratis lancibus aras. eUam mensam Turn Salii ad cantus 19 incensa altaria circum cum aris mos Populeis adsunt evincti terapora ramis , ^e^tem- Hic juvenum chorus, ille senum ; qui carmine laudcs plum consecra- Herculeas et facta ferunt 20 : ut prima novercae fgitur’ ilinibant Monstra manu geminosque premens eliserit angues ; cumara maxima Ut bello egregias idem disjecerit urbes, Trojamque OEchaliamque 21 ; ut duros mille labores Rege sub Eurystheo 22 , fatis Junonis iniquae, Pertulerit. « Tu nubigenas , invicte, biinembres 23 , Hylaeumque Pholumque, manu, tu Cresia 24 mactas Prodigia , et vastum Nemeae sub rupe leonem. Te Stygii tremuere lacus , te janitor Orci 25 Ossa super recubans antro semiesa cruento ; Nee te ullac facies 26 , non terruit ipse Typhoeus , Arduus arma tenens ; non te rationis egentem 27 Lernaeus turba capitum circumstetit anguis. Salve, vera Jovis proles, decus addite divis; Et nos et tua dexter 28 adi pede sacra secundo ! » Talia carminibus celebrant ; super omnia Caci Speluncam adjiciunt, spirantemque ignibus ipsum. Consonat omne nemus strepitu , collesque resultant. Exin se cuncti divinis rebus ad urbem Perfectis referunt. Ibat rex obsitus aevo 29 , Et comitem .ZEnean juxta natumque tencbat lngrediens, varioque viam sermone levabant. Miratur facilesque 30 oculos fert omnia circum iEneas , capiturque locis , et singula lsetus Exquiritque auditque virum monumenta priorum. consecratam. » Sew. De qua re plura Macro bi- ns, Saturn. Ill, II. — 16 Deve- xo Olympo, cce- lo se inclinante, ruente in no- ctem. — 17 Fa- ces ; v. VI , 518, n. 33. — 18 Vi- na ; vide 1 , 723 seqq., etnot. 47. Lances oneratae extis, quae in a- ra cremantur , intelligendae (v. Georg. II , 194, n. 56), potius quam thure. — 19 Qui cantent circa altaria tri- pudiantes. De his vero Saliis, Herculis sacer- dotibusetNuma multo antiquio- ribus , vide Ser- vium , et Ma- cro!). Ill , c. 12. — 20 Efferunt , celebrant. « Se- nes tantum vo- ce laudes Her- — - - - - cu ii s exseque- bantur; juvenes et gestu corporis ejus facta monstrabant. » S. hide memorat angues ab Junone immissos infanti , prima tot monstrorum quae Hercules per vi- tam domuit. Eximium de hac prima aerumna est idyllium Theocriti XXIV. — 21 Eubceae insulae oppidum , eversum ab Hercule propter perfidiam Euryli regis, qui promissam ei filiam Iolen non dedit. De Troja jam saepe memoratum. — 22 Tamquam domino. Res nota. Fatis Junonis, fatali necessitate, quam odium Ju- nonis ei imposuerat. — 23 Centauros ; vide VII, 674, n.6, et Georg. II , 456-7. — 24 Cretica ; v. p. 203, n. 4o. Intelligitur taurus Cretensis sive Gnossius: at hunc vl- vum Hercules ad Eurystheum perduxit; ut doctus poeta fabulas nobis ignotas se- cutus esse videatur. — 25 Vide VI , 392 seqq. — 26 Species monstrosae , monstra Orci , de quibus VI , 285 seqq. Typhoeus , Gigantum unus, ab Jove in Tartarum praecipitatus. — 27 Non circumstetit inopem consilii ex pavore et consternatum (sed firmum animo et constantem). — 28 ■< Propitius. Pede secundo, omine pro- spero. » S. — 29 Cornice Terentius ( Eun. II , sc 2,5): Annis pannisque obsitus, de sene. — 30 Mobiles , volubiles. 40 P. VIRGILII MARONIS ( 313 - 343 ) 31 Pallantei , ubi Virgilii tem- pore erat Pala- tiura , arx Ro~ vix. — 32 Dice- re videtur ho- mines prorsus agrestes ; ut du- ro animo homi- Tum rex Evandrus, Roman* conditor arcis 31 : « Haec nemora indigenae Fauni Nymphaeq* tenebant, Gensque virum truncis et duro robore nata 32 , Quis neque mos neqj cultus erat ; nec jungere tauros, Aut componere 33 opes norant , aut parcere parto ; Sed rami atque asper victu 34 .yenatus alebat. nes et immiseri- Primus 35 ab aetherio venit Saturnus Olympo , cordes dicuntur . _ T . . . ^ J \ ’ saxis et duris Arma Jovis fugiens, et regms exul ademptis. cuiitibus nati, Is genus indocile ac dispersum montibus altis Serviifs 6 ; ^Hoc Composirit 36 , legesque dedit, Latiumque vocari figmentum or- Maluit, his quoniam latuisset tutus in oris 37 . hominum n hibi- Aurea ( I U9e Perhibent, iUo sub rege fuere tatione , qui an- Saecula : sic placida populos in pace regebat ; te facias domos Deterior donee paulatim ac decolor 38 aetas, aut in cavis ar- , * boribus aut in tt belli rabies , et amor successit habendi. j kant UnC * S mane " Turn manus Ausonia et gentes venere Sicanae 39 ; Horreis’ conde- Ssepius et nomen posuit 40 Saturnia tellus; re opes ruris, Turn reges , asperque immani corpore Thybris 41 , cere parto f pa- A qu0 post fluv i um cognomine Thybrim ato ) , quod di- Diximus ; amisit verum vetus Albula nomen. Me pulsum patria 42 , pelagique extrema sequentem Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum His posuere locis , matrisque egere tremenda Carmentis 43 nymphae monita et deus auctor Apollo.” Vix ea dicta; dehinc progressus monstrat et aram 44 Et Carinentalem Romani nomine portam Quam memorant, nymphae priscu Carmentis honore, Vatis fatidicae , cecinit quae prima futuros iEneadas magnos et nobile Pallanteum 45 . Hinc lucum ingentem, quern Romulus acer Asylum Rettulit 46 , et gelida monstrat sub rupe Lupercal, citur de die t li- ve bant. » Serv. — 34 Venatus praebens victum asperum , multo labore et mole- stia parandum. — 33 Primus vi- delicet aliquem cultum vitae af- ferens. Addimus liaec Servii,quae liausit ex Anna- libus , ut vide- tur : « Saturnus rex fuit Cretae, quern Jupiter fi- lius hello pepu- lit. Hie fugiens ab Jano rege, qui urbem liabuit ubi nunc Janiculum est , est susce- ptus; quern quum docuisset usum vinearum et falcis, et humaniorem victum , in partem est admissus imperii , et sibi oppidum fecit sub elivo Capitolino, ubi nunc ejus aedes videtur. » — 36 Collegit in unum. — 37 Addit Servius : • Varro autem Latium dici putat quod latet Italia inter praerupta juga Alpium et Apennini. • — 38 Degenerans ab aurea et mutato quasi colore ferrea facta. — 39 Dicendum erat Siculx : sic enim , non Sicana , vocabatur gens olim inter Tiberim et Lirim habituns. — 40 Deposuit , mutavit : quippe Hesperia , Ausonia , OEnotria aliisque nominibus dicta. — 4 1 * Rex Tuscorum, secundum Varronem Latinorum, qui juxta liunc fluvium pugnans cecidit. » Serv., qui alia plura addit. Conf. Liv. I, 3. Albula olim dictus a colore aquae. — 42 Ob parricidium , de quo Serv. ad v. 5i. Extrema pelugi esse haec circa Italiam maria videbantur homini Graeco, regionnm ad Occi- dentem spectantium prorsus ignaro. — 43 « Suo nomine Nicostrata , ideo est Car- menlis appellata a suis, quod divinatione fata canebat; nam antiquae vates car- mentes dicebantur. • 5 . — 44 Aram ad radices Capitolii , vicinam portae * quae pri- mum a Carmente Carmentalis dicta est ; post Scelerata, a Fabiis trecentis, qui per ipsam in bellum profecti, non sunt reversi. * S. — 4 5 Canentem babes apud Ovi dium, Fast. I, 509 seqq. — 46 * Que li; ex eo fecit Asylum. Quern lucum Romulus nobis tradidit nomine Asy- Peerlk. Argute Wagnerus : « Rettulit, appellavit; verba (344-374) ^ENEIDOS LIBER VIII. 315 Parrhasio 47 dictum Panos de more Lycsei. Nec non et sacri monstrat nemus Argileti 48 , Testaturque 49 locum , et letum docet hospitis Argi. Hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit , Aurea nunc , olim silvestribus horrida dumis. Jam turn relligio pavidos terrebat agrestes Dira 50 loci; jam turn silvam saxumque tremebant. « Hoc nemus, hunc, inquit , frondoso vertice collem (Quis deus, incertum est) habitat deus : Arcades ipsu Credunt se vidisse Jovem , quum saepe nigrantem 51 iEgida concuteret dextra , nimbosque cieret. Haec duo praeterea disjectis oppida muris 52 , Relliquias veterumque vides monumenta virorum. Hanc Janus pater, lianc Saturnus condidit arcem ; Janiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen. » Talibus inter se dictis ad tecta subibant Pauperis Evandri , passimque armenta videbant Romanoque foro et lautis mugire Carinis 53 . Ut ventum ad sedes : « Haec, inquit, limina victor 54 ! ducebant, 41 x ,. A , . ’ ita Romani Lu- Alcides sublit ; haec ilium regia cepit. percal a lupo.— Aude 55 , hospes, contemnere opes, et te quoque dignu 48 «EvanderAr- Finge deo , rebusque veni non asper 56 egenis. » Dixit , et angusti subter fastigia tecti Ingentem iEnean duxit , stratisque Iocavit Effultum foliis et pelle Libystidis 57 ursae. Nox ruit , et fuscis tellurem amplectitur alis. At Venus haud animo nequicquam exterrita mater, Laurentumque minis et duro 58 mota tumultu , Vulcanum alloquitur, thalamoq* haec conjugis aureo Incipit , et dictis divinum 59 adspirat amorem : « Dum bello Argolici vastabant Pergama reges enimsunt not*, quibus res qua- si referimus, re* pr*sentamus. » Perperam Ser- vius : fecit ad imitationem A- theniensis Hera- clidarum asyli. Lupercal voca- tum est antrum sub monte Pa- latino Pani sa- crum , de quo Livius 1,5, et multis Servius. — 47 More Par- rhasio , id est Arcadico, ab ur- beArcadi* Par- rhasia. Nimirum sicut Gr*ci Pa- nis Lyc*i co- gnomen non a Lyc*o monte , sed a voce X6- gum quemdam excepit hospi- tio ; qui quum de ejus cogitaret interitu, ut ipse regnaret, Evan- dro h*c non sentiente , socii intellexerunt et Argum necave* runt . Cui Evan- der et sepul- chrum fecit et locum sacravit, ob hospitalita- tem. Ergo Ar- , _ , giletumab Argo illic sepulto. » 5.-49 Tamquam ad testimonium vocat , hospitii jura et sacra ab ipso non fuisse violata. Locus erat sub Capitolio, regione undecima. — 50 Dira, quippe horrorem incutiens ob varia prodigia, qu* ibi evenerant. — 5 1 ALgida ni- grantem, nigris nubibus, qu* motu *gidis adducuntur, involutam. Algidem mo- vere Jupiter dicitur quando fulminibus dirisque tempestatibus term homines. Ips* procell* Gr*cis vocantur xaTaqiSe?. Quum saepe, v. 1 , 148, n. 92. — 52 Se- cundum veterem famam, qu* Jani oppidum in Janiculo, et Saturni narrabat in Ca- pitolino monte, olim Saturnio dicto. — 53 Carinae, vicus Urbis in quarta regione, magnificis et sumptuosis aedificiis conspicuus; unde lautae. Veterum interpretum opiniones de nomine et epitheto habes apud Servium. — 54 Hoc vocabulo non sola de Caco victoria respicitur, sed Hercules Victor, qui Rom* duas *des habe- bat ; vide Varronem ap. Serv. Qui de voce regia : * Virgilius hie jus pontificate quibusdam videtur subtiliter tangere; domus enim in qua Pontifex habitat, re- gia dicitur, quod in ea rex sacrificulus liabitare consuesset. » Cepit, tarn magnum heroem , ut eum potuisse capere non videretur. Nam cum negatione fere dicitur: Nec teTroja capit (IX, 644); orbis terrarum te non caperet (Curt.), etc. — 55 Sustine, impetra abs te. — 56 « Non aspernator, id est non fastidiosus. » 5. — 57 Videp. 224, n. 1 7. — 58 Aspero, pleno periculis. — 59 Amorem divinum , qua- lem dea Venus adspirare potest. 316 P. VIRGILII MARONTS ( 375-40 suai^f/ceexfa" ^ebita 60 casurasque inimicis ignibus arces, to debebant va- Non ullum auxilium miseris , non arraa rogavi stari ; sicut IX , Artis opisque tuse ; nec te , carissime conjux , Parc# e Uebita j Incassumve tuos 61 volui exercere labores , compierant , i. Quamvis et Priami deberem plurima natis , complS be Hinc Et durum ^neae flevissem ssepe laborem. per attcactio- Nunc Jovis imperiis Rutulorum constitit oris : cfllwroTprcfc™ Er S° eadem62 supplex venio, et sanctu milii numen dentes. — et Arma rogo , genitrix nato. Te filia Nerei 63 , Strue : te tuos - po tuit lacrimis Tithonia flectere conjux. ve labores in- ... . cassum etc. - Aspice qui coeant populi , quse moenia 64 clausis 62 « Eadem ego, Ferrum acuant portis in me excidiumque meorum.” > quae tunc silui . . . . . . . , . . ‘ et nihil petii. » Dixerat , et mveis hmc atque lnnc diva lacertis Sen . Sanctum Cunctantem amplexu molli fovet. llle repente — ca^Thetis A- Accepit solitam flammam , notusque medullas chilli petiit ar- Intravit calor, et labefacta 65 per ossa cucurrit : item 3 Memnon’i Non secus atque olim tonitru quum rupta corusco filio conjux Ti- Ignej rima 66 micans percurrit lumine nimbos. — ° 6 i S, Qu* r< ur Sensit laeta dolis et formae conscia conjux. bes. In me dicit j Turn pater aeterno fatur devinctus amore 67 : ut mater etdea. i « Quid causas petis ex alto 68 ? flducia cessit vh™ 1 S : U « fe ArtHi- j Quo tibi , diva, mei? Similis si cura fuisset 69 , ciose arma petit | Turn quoque fas nobis Teucros armare fuisset ; futura T b nisi r e- Nec Pater omnipotens Trojam nec fata vetabant nim subvenis, Stare, decemq? alios 70 Priamum superesse per annos. Et nunc, si bellare paras, atque haec tibi mens est, Quidquid in arte mea possum promittere curse , Quod fieri ferro liquidove potest electro 71 , Quantum ignes animsecp valent 72 ; absiste precando Yiribus indubitare tuis. » Ea verba locutus , Optatos dedit amplexus , placidumque petivit Conjugis infusus gremio per membra 73 sopor em. Inde ubi prima 74 quies medio jam noctis abactse Curriculo expulerat somnum, quum femina primum, Gui tolerare colo vitam tenuique MinervA 75 iterum vulnera- bor. Nam a Gree- ds fuerat vul- nerata. » — 65 Labefacta illo calore, soluta et tamquam lique- facta. Vide p. 101, not. 87. — 66 I fine a rima de fulgure te- nuem faciente sulcum; rupta, videlicet ruptis nubibus appa- rens , sese e- rumpens ex nubibus; conf. II , 416, n. 91. — 67 Lucretianum hemisticliium est, I , 35. — 68 Quid argumenta longe petis, id quippe multis verbis orans , quod sola gratia obtinere debes? Sic Cicerd ad Brutum : Si Pompeius non ex alto peteret et multis verbis me jam liortaretur. — 69 Fuisset tibi. — 70 Nimirum differri possunt fata, ut dictum jam VII, 315. Quod etiam ex sacris libris aruspicum et Tagetis docet Servius. — 7 1 Vide p. 109, not. 17. Animas , spiritus follium. — 7 2 Supple : id promitlo. Nam aposiopesis est potius quam struclura inversa pro : id precari absiste atque precando indubitare etc. — 73 Vide not. 15 ad v. 30. De hoc versu legendus Gellius VIII, c. 10. — 74 Sensus : postquam ex primo somno evigilaverat, media jam nocte. Abactae pro vulgari : exactae (ad medium). • Vul- canus tanta cura urgetur ut Veneris mandata perficiat, quanta mulier vidua ut proli egenae sua diligentia prospiciat. Vidua paucas somni horas sibi permittit : ila Vulcanus; neutrum sollicitudo dormire diutius sinit. » Pcerlk.— 7 5 Lanificio; quod docuisse homines credebatur Minerva. ( 410 - 441 ) .ENEIDOS LIBER VIII. Impositum, cinerem et sopitos suscitat 76 ignes, Noctem addens operi , famulasque ad lamina longo Exercet penso, castum ut servare cubile Conjugis et possit parvos educere natos : Haud secus Ignipotens nec tempore segnior illo Mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit. Insula Sicanium juxta latus iEoliamque 77 Erigitur Liparen , fumantibus ardua saxis , Quam subter specus et Cyclopum exesa caminis Antra iEtnsea 78 tonant , yalidique incudibus ictus Auditi referunt gemitum , striduntque cavernis Strictura ; 79 Chalybum, et fornacibus ignis anlielat : Vulcani domus, et Vulcania nomine tellus 80 . Hoc tunc Ignipotens ccelo descendit ab alto. Ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro , Brontescp Steropesq? 81 , et nudus membra Pyracmon. His informatum manibus 82 , jam parte politd , Fulmen erat , toto 83 Genitor quae plurima coelo Dejicit in terras, pars imperfecta manebat. Tres imbris torti 84 radios , tres nubis aquosae Addiderant , rutili tres ignis et alitis Austri ; Fulgores nunc terrificos , sonitumque metumque Miscebant operi , flammisque sequacibus iras 85 . Parte alia Marti currumque rotasque volucres 76 Sic Baucis o- vidiana foco te- pidum cinerem dimovit et ignes suscitat liesler- nos. — 77 Lipa- ra jEolia, quip- pe una ex insu- ! is iEoliis sive Vulcaniis , lio- dieque Lipari. ~-78Talia, qua- lia sunt ./Etnae : ignivoma. Ictus qui fiuntmeurf/- bus. — 7 9 « Stri- ctura est terra ferri in massam coacta. Chaly- bes autem pro- prie sunt po- puli, apud quos ferrum nasci- tur. » S. Vide Georg. 1 , 58, n. i 59. — 80 Quae Hera, i. e. Sa- cra ( Vulcano ). Hoc antique pro hue, quod docet Verrius Flaccus ap. Serv. — 81 Graeca quae so- nant tonitru et Instabant 86 , quibus ille yiros, quibus excitat urbes; fulgetrum. Py- iEgidaque 87 horriferam, turbatse Palladis arma , Certatim squamis serpentum auroque 88 polibant , Connexosque angues , ipsamque in pectore divae Gorgona 89 , desecto vertentem lumina collo. « Tollite cuncta , inquit , cceptosque auferte labores, .Etnsei 90 Cyclopes , et hue advertite mentem : Anna acri facienda viro. Nunc yiribus usus 91 , raemon , « qui nunquam a ca- lenti incude ^di- ! scedit , ex itvp , j ignis, et axjj.wv, incus. Per hunc etiam ceteros fu- isse nudos signi- ficat. » Serv. — 82 His Cyclopi- bus erat in ma- nibus formattun (vide 447) fulmen, partim jam politum, partim imperfectum. — 83 « Ab omni parte coeli. Pluralis quee post singularem fulmen exprimit : Faciebant fulmen in eorum similitudinem , quae (vel qualia) Jupiter etc. » 5. Hujusmodi enallage nu- meri nec in prosa infrequens. — 84 « Constricti et coacti in grandinem. » Serv., qui de his versibus non inscite ex physica et ex augurali disciplinis disputat. — 85 Iras , vrm qua velut iratum fulmen res tactas percutit et disjicit; quam vim ignis comitatur ut pedissequus minister; unde sequaces jlammx. — 86 Urge- bant, festinabant ; ■> nove , » inquit Servius. Et est rarum. Naevius : Inslat merca- turam; spero, rem faciei. Excitat in bellum. — 87 JEgidem hie alii de lorica Mi- nervae accipiunt, alii de clipeo, tit lorica vel thorax in sequentibus demum descri- batur. Praeferenda ratio prior. Turbatse, concitatae, iratae. — 88 Squamis aureis. Polibant, politis ornabant. Angues connexi et inter se impliciti extremas oras aegi- dis cingebant. — 89 Caput Medusae a Perseo desectum; vide Melamorph. libro IV exeunte. Quae artificiose fingebatur vertens lumina, immutans oculorum aspectum, torvius spectans, ut desecto collo ; quod poeta secundum naturam expressit. Ser- vius : « adversa lumina habentem, ut liabuit quum secaretur ei collum , et quaere- ret aspectibus vindicai’i. » Non probabiliter alii : oculos hue et illuc flectentem tamquam vivos. — 90 Ut in Sicilia habitantes; v. Ill , 678, n. 13. — 91 Opus est. P. VIRGILII MARONIS (442-479) 92 Magislra , quae docet quo quidque modo faciendum effin- gendumque sit. Omnibus artis praeceptis opus est. • Precipita- te, praecipitan- ter, festinanter abjicite. » S. — 93 Laminas ro- tundas septem ita inter se jun- gunt , compin- guntque ut di- velli non pos- sint. Sequentia repetita sunt e Georg. IV, 171 ad 175, ubi v. notas 98, 99. — 94 Vulcanus. — 95 Scilicet gallo- rum vel liirun- dinum : quo in- dicium fit casae prorsus rustica- nae. — 96 « Cal- ceamenta Tusca. Et dicit poeta crepiclas , quas primo liabuere senatores, post equites Romani, nunc milites. » 5.-97 Arcadi- cum , a Tegea , oppido in Arca- dia. — 98 Pel- lem a sinistro humero demis- sam per dex- teram partem torquens in ter- gum. Vide VII , G66,n.3.-99Ca- sae modo humi- iis dictae Iimen poterat ess eal- tum , gradibus pluribus subni- xum ; qualia ho- dieque videmus in multis tugu- riis rusticorum. Quare non cor- rigendum ab arto. — l Recessum (ut p. 124, n. 24), ubi sine arbitris colloqui possent soli de rebus gravissimis, ubi tabs sermo esset licitus, ut mox dicitur. Promissi, vide 1 70 seq. — 2 « Rem temporis ad personam transtulit. » S. Quod saepe fit a poetis. Se agebat, v. VI , 337, n. 58. — 3 Tanto, quantum est tuum. Tua tanta est gloria, ut non videaris nostrarum opum tenuitate posse valde adjuvari. — 4 Castra potentia regnis : nam Etruria , quam intelligit , « duodecim Lucumones liabuit sive reges. » De cujus antiqua potentia narrat Livius V, 33. — 5 Vide VII , 652, n. 95. Postea dicta Caere. De Lydorum colonia in Etruriam deducta vide II , 781, n. 38, ubi multa Servius , et Taciturp in Annal. IV, 55. Nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistr& 92 ; Praecipitate moras. » Nec plura effatus ; at illi Ocius incubuere omnes pariterque laborera Sortiti. Fluit aes rivis aurique metallum , Vulnificusque chalybs vasta fornace liquescit. Ingentem clipeura informant , unum omnia contra Tela Latinorum , septenosque orbibus orbes Impediunt 93 . Alii ventosis follibus auras Accipiunt redduntque ; alii stridentia tinguunt .Era lacu ; gemit impositis incudibus antrum. Illi inter sese multa vi brachia tollunt In numerum , versantque tenaci forcipe massam. Haec pater Eoliis properat dum Lemnius 94 oris , Evandrum ex humili tecto lux suscitat alma , Et matutini volucrum sub culmine 95 cantus. Consurgit senior, tunicaque inducitur artus , Et Tyrrhena pedum circumdat vincula 96 plantis; Turn lateriatquehumerisTegeaeum 97 subligat ensem, Demissa ab laeva pantherae terga retorquens 98 . Nec non et gemini custodes limine ab alto 99 Praecedunt gressumque canes comitantur herilera. Hospitis Eneae sedem et secreta 1 petebat , Sermonum memor et promissi muneris , lieros ; Nec minus Eneas se matutinus 2 agebat. Filius huic Pallas , illi comes ibat Achates. Congressi jungunt dextras , mediisque residunt Edibus , et licito tandem sermone fruuntur. Rex prior haec : « Maxime Teucrorum ductor, quo sospite numqua Res equidem Trojae victas aut regna fatebor, Nobis ad belli auxilium pro nomine tanto 3 Exiguae vires : hinc Tusco claudimur amni , Hinc Rutulus premit, et murum circumsonat armis. Sed tibi ego ingentes populos opulentaque regnis 4 Jungere castra paro, quam fors inopina salutem Ostentat : fatis hue te poscentibus affers. Haud procul hinc saxo colitur fundata vetusto Urbis Agyllinae 5 sedes, ubi Lydia quondam (480-520) A1NEIDOS LIBER VIII. 319 Gens , hello praeclara , jugis insedit Etruscis. Hanc multos florentem annos rex deinde superbo Imperio et ssevis tenuit Mezentius armis. Quid memorem infandas caedes? quid facta tyranni Effera ? Di capiti ipsius generique reservent ! Mortua quin etiam jungebat corpora vivis, Componens manibusque manus atque oribus ora (Torraenti genus 6 ! ), et sanie taboque fluentes Complexu in misero longa sic morte necabat. At fessi tandem cives infanda 7 furentcm Armati circumsistunt ipsumque domumque : Obtruncant socios, ignem ad fastigia jactant. Ille, inter caedem, Rutulorum elapsus in agros Confugere , et Turni defendier 8 hospitis armis. Ergo omnis furiis surrexit Etruria justis ; Regem ad supplicium praesenti Marte 9 reposcunt. His ego te , iEnea , ductorem millibus addam. Toto namque fremunt condensae litore puppes , Signaque ferre 10 jubent : retinet longaevus haruspex , Fata eanens : « O Maeoniae 11 delecta juventus, « Flos veterum virtusq virum, quos justus in hostem « Fert dolor et meritd accendit Mezentius ird , « Nulli fas Italo tantam subjungere 12 gentem ; « Externos optate 13 duces. » Turn Etrusca resedit Hoc acies campo , monitis exterrita divum. Ipse oratores ad me regnique coronam 14 Cum sceptro misit , mandatque insignia Tarchon , Succedam castris, Tyrrlienaque regna capessam. Sed mihi tarda gelu saeclisque 15 effceta senectus Invidet imperium , seraeque ad fortia vires. Natum exhortarer, ni mixtus 16 matre Sabelld Hinc. partem patriae traheret. Tu , cujus et annis Et generi fata indulgent , quern Numina poscunt , Ingredere 17 , o Teucru atq Italum fortissime ductor. Hunc tibi praeterea , spes et solatia nostri , Pallanta adjungam : sub te tolerare magistro Militiam et grave Martis opus , tua cernere facta Assuescat, primis et te miretur 18 ab annis. Arcadas huic equites bis centum , robora pubis Lecta, dabo , totidemque suo tibi nomine Pallas 19 . » Vix ea fatus erat , defixique ora tenebant 6 « Est excla- 1 matioetdetesta- lio inventi sup- , plicii. Tusci diu piraticam exer- cuerunt , tit do- cet etiam Cice- ro in Ilortensio, quum captivos novis pcenis af- , fligerent . occi- sorum eos reli- gantes corpori- bus. Quod Vir- gilius dat Me- zentio, scieris id lecturn esse de genteTyrrhcno- rum. » Sen'. — 7 Infando mo- do. — 8 Defen- di. Infinitivo qui vocatur narra- tionis. • Et ver- tit historiam : nam Turnusma- gis confugit ad Mezentium. » S. — 9 Bello sine | ulla dilatione il- lato. — 1 0 Infer- re liostiltus. — 1 1 Etruriae ; ab antiquo nomine Lydiae. Sequen- tis versus pars prior est Ennia- na. — 12 Sub- jungere veluti jugo, summitte- re. — 13 Legite. I)e plurali du- ces, pro uno , confer observa- . ta p. 19, n. 47. — 14 « Regni co- ronam , insigne, non revera co- ronam , quam Tusci reges non unquam iiabue- runt. Et man- dat insignia , id est magna , scili- cet ut succedam castris, e tc.*Sic Servius. Qua ex- plicatione mul- to etiam minus procedit vulga- ta : tradit mihi insignia cetera (sellam eburneam, vestem palmatam, etc.), Jubens ut succedam etc. — 15 Annorum multitudine. Antiquis enim sxculum triginta annorum erat. Serai, tardae nec amplius sufficientes. — 16 Genus mixtum habens, ut ex matre Sabina. Hinc, ex hac, ergo ex Italia. — 17 Vide p. 53, n. 44. — 18 « Imitetur. Optima enim ingenia necesse est utea quae mirentur imitentur. » S. — 19 Pallas dabit. 320 P. V1RGILII MARONI S ( 521 - 557 ) ] 20 In prosa : cum aniino suo vel secum re* putabant. Unde consequenssub- intelligitur : et diutius in jEneas Anchisiades et fidus Achates , Multaque dura suo tristi cum corde putabant 20 , Ni signum ccelo Cytherea dedisset aperto 21 . Namque improviso vibratus 22 ab sethere fulgor Cum sonitu venit , et ruere omnia visa repente, eogitatione de- Ty rr henusque 23 tub* mugire per setbera clangor. fixi perstitis- I sent , msi etc. : 1 ex qua voce et I sequentis verbi modo haec satis apparent. Ea- dem ellipsis \ I , 359 , not. 65. Suspiciunt; iteru atrp iteru fragor 24 increpat ingens : Arina inter nubem , cceli in regione serenR , Per sudum rutilare vident et pulsa tonare. Obstipuere animis alii ; sed Troius heros Agnovit sonitum et divse promissa parentis. 2i Sereno , ut j Turn memorat : « Ne vero , hospes , ne quaere profecto n *63^— *2 ^Vi- Q uem casum portenta ferant : ego poscor 25 . Olympo ,, „ . Orvn r- i rr-rv nm micCnrOTTl H 1VH PrPJitriv braius : propri- Hoc signum cecinit missuram diva creatrix , fuT url°transtu- si bellum ingrueret , Yulcaniaque arma per auras lit. & Ruere om- Laturam auxilio. ma : sic enim pj eu j quantae miseris c*des Laurentibus instant! timruina - unde Quas poenas mihi , Turne, dabis ! quam multa subun- ,, g cuta v iru m galeasque et fortia corpora volves, [das Thybri pater ! Poscant acies, et fcedera rumpant. >» H*c ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto , Et primurn Herculeis sopitas ignibus aras 20 Excitat, hesternumque 27 Larem parvosque Penates L*tus adit ; mactant lectas de more bidentes Evandrus pariter, pariter Trojana juventus. Post hinc ad naves graditur, sociosque revisit : (I, 129) ceeli rui- na. » 5. — 23 Quod tuba in- vents a Tyrrlie- nis ferebatur, a- pud graecos po- etas Tupar^viXT] <7d\Tzr(%. — 2* « Fragor dicitur proprie armo- ; rum sonus. In- j ter nubem, per ; nubem, suo mo i re dixit (v. p. j 2 —2s'Ego pJs- Fertur aqua, scgnisque 28 secundo defluit amni, j cor, quasi «>m- | iy untia ventura Ascanio rerumque patrisque. Dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arva; Ducunt exsortem 20 .Ene*, quem fulva leonis Pellis obit totum, pr*fulgens unguibus aureis. Fama volat, parvam subito vulgata per urbem, Ocius ire equites Tyrrheni ad litora 30 regis. Yota metu duplicant 31 matres, propiusque periclo It timor 32 , et major Martis jam apparet imago. Quorum de numero, qui sese in bella sequantur, Pr*stantes virtute legit ; pars cetera prona pellor : ad me i spectant haecce portenta. Olym- i ! po (i e. de ccelo) cum sequenti- ] bus jungendum esse intellexit Peerlkamp. p. 128, ibidem de pivecedentepro- [ fcclo merito du- bitans. Cecinit , *~~~ . , ■ pra?dixit. — 26 Arse sopbtse ignibus poetice dicuntur arae quae habent sopitos icnes, exstinctae. Herculeis epitheton non potest intelligi, nisi statuas titiones reli- i ctos ex hesterno sacrificio in Ara maxima ( v. 102 seqq.) fuisse collectos et trans- I ctos ex hesterno sacrificio in Ara : latos in domesticam aram Laris ' | Jo vis Hercei , cujus mentio aptis< seqq.) latos in domesticam aram Laris et Penatium. Heynius corngebat Herceis, in ara •ntio aptissima. — 27 * Cui jam pridie saenbeaverat. » Acre. J Sive , quem heri jam adierat. Quod non necesse erat ut narraretur v. 066 seq. ! 28 « Sine remigatione. -5.-29 Eximium ; v. V. 534 , n. 3 l_. — 30 Litora, ad quae | Tyrrhenum regem castra classemque habere vidimus v. 49 <. In alns est ad limi- nam inest semper in matribus \ otum. » 5 . — 32 Ipso periculo fit ut timor accedat propius , et gravius sollicitet. Propius eundi imaginem continuant sequentia major jam apparet imago. (558-595) iENEIDOS LIBER VIII. Tam pater Evandrus dextram complexus euntis 33 Haeret, inexpletus lacrimans, ac talia fatur : « O mihi prseteritos referat si Juppiter annos I Qualiseramquum primam aciem 34 Praeneste sub ipsd Stravi, scutorumque incendi victor acervos 35 , Et regem hac Erilurn dextra sub Tartara misi, Nascenti cui tres animas Feronia 36 mater (Horrendum dictu!) dederat; terna arma mo vend a, Ter leto 37 sternendus erat : [cui turn tamen omnes Abstulit haec animas dextra, et totidem exuit armis : ] Non 38 ego nunc dulci amplexu divellerer usquam, Nate, tuo ; neque finitimo Mezentius umquam Huic capiti 39 insultans tot ferro saeva dedisset Funera, tarn multis viduasset civibus urbem. At vos, o Superi, et divum tu maxime rector Juppiter, Arcadii, quaeso, miserescite regis, Et patrias audite preces : Si numina vestra Incolumem Pallanta mihi, si fata reservant, Si visurus eum vivo et venturus in unum 40 , Vitam oro; patior quemvis durare laborem 41 : Sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris, Nunc, nunc o liceat crudelem 42 abrumpere vitam, Dum curae ambiguae, dum spes incerta faturi, Dum te, care puer, mea sola et sera 43 voluptas, Complexu teneo ; gravior neu nuntius aures Yulneret. » Haec genitor digressu dicta supremo Fundebat ; famuli collapsum in tecta ferebant. Jamque adeo exierat portis equitatus apertis, /Eneas inter primos et fidus Achates, Inde alii Trojae proceres ; ipse agmine Pallas In medio, chlamyde et pictis conspectus 44 in armis : Qualis ubi Oceani perfusus Lucifer undd 45 , Quern Venus ante alios astrorum diligit ignes, Extulit os sacrum coelo, tenebrasque resolvit. Stant pavidae in muris matres, oculisque sequuntur Pulveream nubem et fulgentes sere catervas. Olli per dumos, qua proxima meta viarum 46 , Armati tendunt : it clamor, et agmine facto 47 ! mini : ergo E- — vander contu- meliam inde ducit, quod fmitimos a tyranni injuria non defenderit. » — 40 Con- venturus. — 4i « Sustinere laborem et mala, videlicet senectutis, quae ipsa mor- bus est , ut ait Terentius. » S. — 42 Scilicet futuram crudelem tua morte. — 43 Ut seniore jam patre prognatus, tyifovoq. — 44 Conspicuus. Pictus de Arcadum ar- mis etiam XII, 281, qui « in scutis numina depicta habebant, ut Baccliylides in di- thyrambis dicit. » S. — 4 5 Surgens ex Oceano, ubi poetae dicebant Stellas lavare. — 46 Qua brevissimo itinere pervenitur eo quo tendunt. Eunt autem armati , arma in manibus habentes parata, intenti in hostem fortasse propinquum. — 47 Vide p. 134, n, 54. Sonitu quadruped ante , qui excitatur a currente quadru- 33 Euntis filii : « num quum di- cit pater, osten- dit cujus. » S. Haeret, inhaeret ei ; v. 124. — 34 Primos in acie, fortissimos upo- p.<5fyou?. Sub ip- sa, supple : ur- be; neu t rum est Praeneste (hodie Palestrina). — 35 « Hoc traxit de historia. Vi- ctis enim Sabi- nis, Tarquinius Priseus, in lio- norem Vulcani , eorum arma suc- cendit. » S. — 36 Vide VII, 800, n. 74. Nemo Eri- lum liunc me- morat, ut poe- ta fingendo Ita- liam antiquam Geryone dona- re voluisse vide- alur. — 37 Est dalivus, ut ster- nere morli(% II, 464) ; morti de- mitte (V, 691) , etc. Interpola- tionem sequen- tiumargumentis invictis demon- stravit H. Peerl- kamp. p. 133. — 38 Non , scilicet si Juppiter re- ferret etc., quod supra optative dictum est. — 39 Mihi , finitimo ipsi. Alii expli- cant : in finiti- mo loco. De sen- tentia haec Ser- vius : « Ad cu- ram viri boni et fortis pertinet ne quid injurio- \ se fiat alicui ho- TT 322 P. V1HGIL11 MAfiONIS , 596 - 629 ) fnpuivfremre- Q uadru Pedante putre sonitu quatit ungula campum. solutum. Versus Est ingens gelidum lucus prope Cseritis 48 amnem, rum° b a?em h im- I Relli S ione P atru m late sacer ; undique colies pense ceiebra- | lnclusere cavi 49 , et nigra nernus abiete cingunt. tur ; at.iiia i hand Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos usquam deficit . . ® ’ in poeta nostro. Arvorum peconsqne deo, lucumque diemque 60 , — 48 Genitivus Qui primi fines aliquando habuere Latinos. detuT/aliwVi- Haud P rocul hinc Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant retanus amnis , liodie Vacina. Quidam apud Servium intelli- gebant Minio- nem , de quo X , 183. — 49 Colles cavi , utpote ca- vam vallem effi- cientes, elati ip- si. Abiete colle- ctive positum. — 50 Diem festum, sollemnia stato die redeuntia , annua. — 51 Na- tura locorum. — 52 Ut Tarchon Evandrum jus- serat succedere castris, v. 507. Et recte Servius observat , « in- genti arte quod sequebalur bic omisisse Virgi- lium, redditu- rum in decimo (v. 14 8 seqq.}. » — 53 Secret am a sociis Jlumine , solum. — 54 « Vi- delicet confessa deam , ut supra dixit (II, 590 seq.). » S. — 55 Honore accipi- endum de insi- _ gni pulchritudi- ne et splendore armorum. — 56 Letiferum. — 57 « Cruentam , terribilem » Servio ; aliis «rutilam, quippe ex aerefactam. ■ Eximie correxit Peerlkampius : Sangui- neum ardentem ; quod solum huic loco aptum. — 58 Vide p. 1 09, n. 17. Recocto, coctione ilerum iterumque purgato, unde splendidissimo. — 59 Compositionem j artificiosam, cujus argumentum varium vix possit enarrari. Sequitur descriptio clipei, in quo elfictse res Romanae quas Anchises non erat vaticinatus inElysio, ut jam monitum VI, 760, n. 52. Nota Ilomeri et Ilesiodi carmina in simili argu- mento. — 60 Vatum breviter pro : eorum quae vates cecinerant, fatorum. In tanta ! apud Romanos antiquorum vatum veneratione non nimis miranda est ea vox , ; quasi indigna deo. Erant tamen, narrante Servio, « quibus virleretur hunc ver- | sum omitti potuisse. » — 61 Pugnata consulto positum , ni fallor, non pugnanda, ut terminus indicetur, qui nullus est in pugnanda , sed est in pugnata ; in quo , et hoc intelligi potest , cessatura esse bella Romanis post Augusti victorias illas , I in clipeo effictas. Insequentia autem vocabula Fecerat et non esse Virgilii nobis i quoque persuasum est. Gastra locis 51 , celsoque oranis de colie videri Jam poterat legio, et latis tendebat in arvis. Hue pater .Eneas et bello lecta juventus Succedunt 52 , fessique et equos et corpora curant. At Venus aetherios inter dea Candida nimbos Dona ferens aderat ; natumque in valle reducta Ut procul et gelido secretum 53 fiumine vidit, Talibus affata est dictis, seque obtulit ultro 54 : « En perfecta mei promissa conjugis arte Munera ; ne mox aut Lauren tes, nate, superbos , Aut acrem dubites in prcelia poscere Turniim. » Dixit, et amplexus nati Cytherea petivit ; Arma sub adversa posuit radiantia quercu. Ille, dese donis et tanto lsetus honore 65 , Expleri nequit atque oculos per singula volvit, Miraturque, interque maims et brachia versat Terribilem cristis galeam flammasque vomentem, Fatiferumque 56 ensem, loricam ex sere rigentem, Sanguineam 57 , ingentem, qualis quum cserula nubes Solis inardescit radiis longeque refulget , Turn lseves ocreas electro 68 auroque recocto, Hastamque, et clipei non enarrabile textum 69 . Illic res Italas Romanor unique triumplios, Haud vatum 60 ignarus venturique inscius sevi, Fecerat Ignipotens ; illic genus omne futurse Stirpis ab Ascanio, pugnataque 61 in ordine bella. (630-660) ASNEIDOS L1BE1! VIII. 323 Fecerat et viridi fcetam 62 Mavortis in antro Procubuisse lupam : geminos huic ubera circum Ludere pcndentes pueros, et lambere matrem 63 Impavidos ; illam tereti cervice reflexam Mulcere alternos, et corpora fingere 64 lingu&. Nee procul liinc Roma, et raptas sine more 05 Sabi- Consessu caveae, magnis Gircensibus actis 66 , [nas Addiderat, subitoque novum consurgere 67 bellum Romulidis, Tatioque seni, Guribusque severis 68 . Post idem, inter se posito certamine, reges Armati Jovis ante aram paterasque tenentes Stabant, et caesa jimgebant foedera porc& 69 . ^ a Haud procul inde citae Mettum 70 in diversa quadrigae bendoet” lin; Distulerant, (at tu dictis, Albane, maneres !) Raptabatque viri mendacis viscera Tullus Per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres. Nee non Tarquinium ejectum Porsenna jubebat Accipere, ingentique urbem obsidione premebat ; iEneadae in ferrum pro libertate ruebant. Ilium indignanti similem, similemque minanti Aspiceres, pontem auderet quia vellere Codes, Et fluvium vinclis innaret Gloelia ruptis. In summo custos Tarpeiae Manlius arcis Stabat pro templo 71 et Gapitolia celsa tenebat, Romuleoque 72 recens horrebat regia culmo. Atque hie 73 auratis volitans argenteus anser Porticibus, Gallos in limine adesse canebat ; Galli per dumos aderant, arcemque tenebant 74 , Defensi tenebris et dono noctis opacae : Aurea caesaries ollis, atque aurea vestis ; Virgatis 75 lucent sagulis ; turn lactea colla 62 I.e.enixam. « Totum hunc locum » de lu- pa et infantibus Servius dicit es- se Ennianum ; idem ex Fabio Pictore memo- rat speluncam Martis. — 63 « Hunc gestum cernimus in ip- sius lupae sta- tuis. Veteres eli- am nutrices vo- cabant matres. » S. — 64 Finge- nam lam- o et lingua detergendo effi- citur ut nativa forma catuli me- lius appareat et tamquam fingi videatur a ma- tre. — 65 Prae- ter humanita- tem, per vim. Cavea ad the- atrum pertinet , sed hie circo tri- buitur. — 66 Actis, id est : quum ageren- tur; quern usum jam vidimus in participiis per- lectis. Genera- liori voce Cir- censes utitur de Consualibus; v. Liv. 1, 9. — 67 Supple fecerat, repetendum ex praecedenti ad- diderat ( id est , praeterea fece- rat). — 68 Nota est severitas disciplinae Sabinorum , qui indicantur oppidi sui no- mine. — 69 « Hujus pacti in Saci'a via signa stant, Romulus a parte palatii, Tatius venientibus a Rostris. » S. — 70 Metti Fuffetii, principis Albani, supplicium nar- rantLiviusI, 27, 28, et Servius. At tu, eo tempore quo te distrahebant equi, dictis maneres! id est, promissis tuis stetisse velles. — 71 Defensurus templum Jovis Capitolini. Tenebat, tuebatur, « defendebat; et est militare verbum, etiam apud Sallustium; e contrario victos, loco motos dicimus. » S. — 72 Ita loqui ma- luit, soludus, quam dicere : ubi erat etiam casa Romuli ( quam Romulus texerat culmis), magnae ilia veneradonis apud Romanos. Quare poeta earn exhibere vi- detur a Vulcano fictam recentem , honoris causa, non veterem, ut erat aetate Manlii. Minus probabiliter alii : « nempe culmi, quibus tecta erat casa Romuli, in auro efficti erant, flavi igitur et recentium speciem habentes. » — 7 3 Hie de tem- pore dictum, pro : tunc; non de loco. Auratis , auro expressis ab artifice. « Voce argenteus significavit rem veram. Nam Capitolio, in honorem anseris quiGallorum nuntiaverat adventum, positus fuerat anser argenteus. » S. — 74 In eo erant ut tenerent; atque adeo unus summum tenuit, narrante Livio. Dono, quod alibi est beneficio. — 75 * Quae habebant in virgarum modum deductas vias ( raies ). » 5. Deinde for^we^.illos Gallorum dicit, unde cognomen Manlio Torquato. Quisque sequenti plurali etiam VI 743 n. 44. Coruscant .vibrant ut p. 242 ,n. 75. Vox 324 P. VIRGILII MARON1S (661-690) Auro innectuntur ; duo quisque Alpina coruscant Gsesa manu, scutis protecti corpora longis. Hinc exsultantes Salios 76 , nudosque Lupercos, Lanigerosque apices 77 , et lapsa ancilia coelo Extuderat 78 : castae ducebant sacra per urbem Pilentis matres in mollibus. Hinc procul addit Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis 79 , Et scelerum pcenas*, et te, Catilina, minaci Pendentem 80 scopulo , Furiarumque ora trementem ; Secretosque pios ; his dantem jura Catonem. Haec inter 81 tumidi late maris ibat imago Aurea, sed fluctu spumabant caerula cano ; Et circum argento clari 82 delphines in orbem iEquora verrebant caudis aestumque secabant. In medio classes aeratas, Actia bella 83 , Cernere erat, totumque instructo Marte 84 videres Fervere Leucaten, auroque effulgere fluctus. Hinc Augustus agens Halos in proelia Cassar, Cum Patribus, populoque, Penatibus etmagnis dis 85 , Stans celsa in puppi ; geminas cui tempora flammas Laeta vomunt 86 , patriumque aperitur vertice sidus. Parte alia ventis et dis Agrippa secundis Arduus agmen agens ; cui , belli insigne superbum, Tempora navali fulgent rostra ta 87 cor on A. Hinc 88 ope barbarica variisque Antonius armis, Victor ab Aurorae populis 89 et litore rubro, iEgyptum viresque Orientis et ultima secum Bactra 90 vehit; sequiturque (nefas !) .Egyptia conjux. Una omnes ruere 91 , ac totum spumare, reductis Convulsum remis rostrisque tridentibus, aequor. [ portas est aditus ad Tartarum; vide VI, 575 seqq. Scelerum pcenas, pcenas quibus scelerati afficiun- tur ; idem quod : sceleratos pcenas dantes. Sed jure suspecti habentur hi versus quatuor, vituperabiles haud uno nomine; v. Peerlkamp. p. 144-6. — 80 Affixum. Catonem Censorium intelligebat Servius, perperam. Est Uticensis, in quo summam justitiam et sanctitatem morum etiam Augustei aevi poetae non dubitabant cele- brare. — 81 Inter has imagines circa oram clipei sculptas, in media parte clipei. Cxrula substantive, de mari. — 82 Candentes. Mox « xstum naturalem rem osten- dit : nam semper mare turbatur, quum delphini apparuerint. » S. — 83 Actiacam pugnam. — 84 Poetice de classe. Leucaten, promontorium Actio vicinum; vide p. 187, n. 36. Tertiae sunt fervere (p. 68, n. 7) et effulgere (p. 276, n. 92). Auro ! junxerim cum fluctus : fluctus aureos, ex auro affabre fictos. Hand probabiliter alii : aureo splendore ornamentorum militarium et armorum. — 85 Vide III, 12, n. 6. — 86 Ob galeam utrimque fulgentes radios emittentem ; conf. v. 620. Ejusdem galeae in vertice Augustus stellam gerebat, ob Julium illud sidus (p. 44, n. 43), de quo v. Servium. Aperitur, apparet. — 87 Tempora rostrata, id est omata co- rona rostrata , qua Agrippam donavit Augustus post victoriam navalem de Sexto Pompeio ad Mylas. — 88 « A contraria parte veniens. Crimen Antonii , quod ope j barbarica Romanus pugnet. » 5. Etarmis variis, exercitu ex diversis gentibus col- 1 lecto. — 89 Parthis et Armeniis. Rubro , maris Rubri. — 90 Quod caput Bactrianae, ; hod. Balkh. Ac historici testantur, omnes fere reges Orientis, Romano imperio vi- i cinos, Antonio socios adfuisse. — 91 impetu ferebantur. Reductis ad corpus vel ad celtica gxsum, i jaculum grave. — 76 Tripudia Saliorum ancilia gestantium de- ; scribit Ovidius , Fast. Ill, 373 . seqq., et Luper- caliorum sol- ! lemnitatem II , v. 267 seqq. — ■ 77 Intelliguntur Flamines , qui * in capite habe- bantpileum , in • quo erat brevis virga , desuper habens lanae ali- j quid. » Serv . , qui plura de his sacerdotibus. — I 78 Proprie : tun- dendo, malleo ] fecerat, quod e- j ratantiquissimae ! artis. Sequeba- I tur pompa ma- tronarum , quae in pilentis , ve- I liiculis pensili- bus, sacra per | urbem deduce- bant, velut in festis Cereris et Carmentis. Mol- libus explicant motu facilibus, ut p. 85, n. 95, quia pensilia e- rant ; inde vero etiam proprie vocari poterant mollia. — 79 A- pud quas Orci (691-719) /ENEIDOS LIBER VIII. 325 Alta petunt ; pelago credas innare revulsas Cycladas, aut montes concurrere montibus altos : Tanta mole 92 viri turritis puppibus instant ! Stuppea flamma 93 manu telisque volatile ferrum Spargitur; arva nova 94 Neptunia caecle rubescunt. Regina in mediis patrio vocat agmina sistro 95 ; Necdum etiam geminos a tergo 96 respicit angues. Omnigenumque deum monstra 97 et latrator Anubis Contra Neptunnm et Venerem contraque Minervam Tela tenent : saevit medio in certamine Mavors Caelatus ferro, tristesque ex aethere 98 Dirae ; Et scissa gaudens vadit Discordia palla, Quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello. Actius haec cernens arcum intendebat Apollo 99 Desuper : omnis eo terrore iEgyptus, et Indi, Omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei. Ipsa videbatur ventis regina vocatis Vela dare, et laxos jam jamque immittere 1 funes. Illam inter caedes pallentem morte fntura Fecerat Ignipotens undis et Iapyge 2 ferri ; Contra autem magno moerentem corpore Nilura, Pandentemque sinus, et tota veste 3 vocantem Caeruleum in gremium latebrosaque 4 flumina victos. At Caesar, triplici 5 invectus Romana triumpho Moenia, dis Italis votum immortale sacrabat, Maxima ter centum 6 totam delubra per Urbem. Laetitia ludisque viae plausuque fremebant ; Omnibus in templis matrum chorus 7 , omnibus arae : Ante aras terram caesi stravere juvenci. p. 137, n. 3. Te- lls jaciendis, telorum jactu. — 94 Insolita, maxima. Nisi praestat explicare : denuo, ut jam aliquoties acciderat in bellis civilibus. — 95 Sistro acerbe dictum; nam ludis modo choreisque inserviebat sistrum A5gyptiorum. « Augustus in com- memoratione vitae suae refert, Antonium jussisse ut legionessuae apud Cleopa- tram excubarent, ejusque jussu et nutu parerent. Bene ergo vocat agniina , quae signum dabat. • Serv. — 96 « Hoc est : nondum videbat mortem futuram. » S. Cujus genus notum. Putandus est Vulcanus duos serpentes finxisse in summa uppi, ut videtur, navis regiae. — 97 Dii iEgyptii, qui belluinis capitibus finge- antur, ut Anubis canino, unde latrator. — 98 Fortasse secundum homericum t;e- po. — 23 Cretensis, de Gnoso urbe. Habilem , vide p. 141, n. 82. Aptarat , instruxerat vagina apta. — 24 Pellem viHoso leoni detractam. Permutat cum galea Euryali. — 25 Sic antiqui poet* s*penumero eventum pr*nuntiant , su* arti fidentes potius quam curiosi- tati lectorum. — 26 Ante explicatur : anlequam castra transeant; a Servio : « an- tequam ipsi perirent. » Neutrum probabiliter. — 27 Currus (binarum rotarum) depositos arrecto in altum temone et jugo, reclinata ad terram parte extrema. — 28 Vasa vini cum vini reliquiis. — 29 Provide , prospice. Vasta dabo, reddam vasta, vastabo. — 30 Recubans in alte exstructis pulvinis , qui tapetibus instraii At tu, oro, solare inopem , et succurre relictae. Hanc sine 17 me spem ferre tui : audentior ibo In casus omnes. » Percussa mente dedere Dardanidse lacrimas; ante omnes pulchcr lulus, Atque animum patriae strinxit pietatis imago 18 . Turn sic effatur : « Sponde 19 digna tuis ingentibus omnia cceptis. Namque erit ista mihi genitrix, nomenque Creusae Solum defuerit ; nec partum gratia talem 20 Parva manet. Casus factum quicumque sequentur, Per caput hoc 21 juro, per quod pater ante solebat, Quae tibi polliceor reduci rebusque secundis , Haec eadem matrique tuae generique manebunt 22 . » Sic ait illacrimans ; humero simul exuit ensem Auratum, mira quem fecerat arte Lycaon Gnosius 23 , atque habilem vagind aptarat eburnal. Dat Niso Mnestheus pellem horrentisque 24 leonis Exuvias ; galeam fidus permutat Aletes. Protinus armati incedunt ; quos omnis euntes Primorum manus adportasjuvenumque senumque Prosequitur votis. Nec non et pulcher lulus, Ante annos animumque gerens curamque virilem, Multa patri mandata dabat portanda. Sed aurse Omnia discerpunt 25 , et nubibus irrita donant. Egressi superant fossas, noctisque per umbram Castra inimica petunt, multis tamen ante 26 futuri Exitio. Passim somno vinoque per herbam Corpora fusa vident, arrectos 27 litore currus, Inter lora rotasque viros, simul anna jacere, Vina 28 simul. Prior Hyrtacides sic orelocutus : « Euryale, audendum dextra ; nunc ipsa vocat res. Hac iter est. Tu, ne qua manus se attollere nobis A tergo possit, custodi et consule 29 longe ; Haec ego vasta dabo, et lato te limite ducam. » Sic memorat, vocemque premit : simul ense superbu Rhamnetem aggreditur, qui forte tapetibus altis Exstructus 30 toto proflabat pectore somnum , Rex idem, et regi Turno gratissimus augur ; 336 P. VIRGILII MAHONIS ( 328 - 365 ; erant. « Sequi- ; Sed n0 n augurio potuit depellere pestem 31 . ne^verbo humili j Tres juxta famulos temere inter tela jacentes, sterteiUem dice- j Armigerumque Remi premit 32 , aurigamq* sub ipsis interitunT. — 32 Nactus equis, ferroque secat pendentia colla ; Opprimit, per- , Tu caput ipsi aufert domino 33 , truncumq* relinquit cum; mil, 530, 5 an g U i ne singultantem ; atro tepefacta cruore mo, non Rham- Terra torique madent. Nee non Lamyrumq?, Lamum- occiso Ja 5an^al- juvenem Serranum, ilia qui plurima 3 ' f nocte [que, ne singuitan- Luserat, insignis facie, multoque jacebat tern, sanguinem Membra deo 3S victus : felix si protinus ilium ebullientem'; et .Equasset nocti ludum 36 in lucemque tulisset ! COI 3 /Phirimum’ ' Iru P astus ceu P lena l eo per ovilia turbans — 35 Baccho?vi- { (Suadet enim vesana fames), manditque trahitque no. — 36 Per to- Molle pecus mutumque metu ; fremit ore cruento. tam noctem us- ! que ad lucem ludens. Turn re- dit poeta ad princeps subje- ctum :Nisus fu- Nec minor Euryali caedes ; incensus et ipse Perfurit, ac multam in medio 37 sine nomine plebem, Fadumque, Herbesumq* subit , Rhcetumq?, Abarimqt, Ignaros; Rhoetum vigilantem et cuncta videntem ; nt , ceu leo etc. § e( j ma g num metuens se post cratera tegebat : bas excitans. — Pectore in adverso totum cui cominus ensem 37 ut quisque se condidit assurgenti , et multa morte recepit 38 . obtulerat ei in .. . . . media via. « Ni- Purpuream vomit llle amma, et cum sanguine mixta sus reges inter- j vina refert 39 moriens ; hie furto fervidus instat. saevit in^ple- Jamque ad Messapi socios tendebat ; ibi ignem bem. » s. — 38 ! Deficere extremum et religatos rite videbat xit^ensem* cum Carpere gramen equos : breviter quum talia Nisus multo cruore. » (Sensit enim nimia caede atque cupidine 40 ferri), Sere . Nisi potius <( Absistamus, ait: nam lux inimica propinquat. multa morte ac- j _ , , ’ r ^ cipiendum erit Pcenaru 41 exhaustu satis est ; via facta per hostes. » de vulnere aite Multa vinim solido argento perfecta relinquunt lllato et morte j , . , , , plena. Purpu- Armaque craterasque simul pulchrosque tapetas. reum animam, , Euryalus phaleras 42 Rhamnetis et aurea bullis (H«n' U vi ta* eTfia- Cingula , Tiburti 43 Remulo ditissimus olim tur. — 39 Revo- j Quae mittit dona , hospitio quum jungeret absens , ^Furto aV noctur- I Caedicus ; ille suo moriens dat liabere nepoti 44 ; n* et furtiv® i [Post mortem bello Rutuli pugnaque potiti : J 2 G 6 1 ' ’notam 57 ' ! Hsec ra Pit> at( P humeris nequicqua 45 fortibus aptat. — 4 o Euryaiuni Turn galeam Messapi habilem cristisque decoram auferri nimio j ; studio caedis et cupidine equorum , quos conspexerat , abducendorum. — 4 1 Caedis ad ulciscendos liostes factae satis. — 42 Phaleras nonnulli accipiunt de ipsius Rhamnetis ornatu , torquis vel baltei genere : qui rarissimus est usus vocabuli. Cingula aurea bullis , clavis aureis ornata, ^pucrd^Xa. — 43 Tiburtino. Mittit, ut supra dat, not. 7. Jun- geret eum sibi. « Consuetudo erat apud majores, ut inter se homines hospitii jura mutuis muneribus copularent. » S. — 4 4 Rbamneti. Sequens versus ab optimis criticis deletus, a Servio numeratus « in duodecim locis Virgilii sive per naturam obscuris, sive insolubilibus , sive emendandis. » — 45 Nequicquam , vide mox 384 eeqq. Habilem , aptam capiti ; vide supra n. 23. (366-407) tENEIDOS liber IX. 337 46 Responsa de iis qu* ageren- tur in urbe et ■■ legione. — 47 Castris Rutulo- rum , et vallo , munilo , quod murum vocat. Flectentes , in- transitive. — 48 Immemorem se aeream , ac pro- inde lucentem , galeam induis- se. Adversa, Induit. Excedunt castris, et tuta capessunt. Interea prsemissi equites ex urbe Latind, Cetera dum legio campis instructa moratur, Ibant, etTurno regi responsa 46 ferebant, Tercentum, scutati omnes, Volscehte magistro. Jamque propinquabant castris 47 , muroque subibant, Quum procul hos lsevo flectentes limite cernunt , Et galea Euryalum sublustri noctis in umbra Prodidit immemorem 48 , radiisque adversa refulsit. Haud temere est visu. Conclamatab agmine Volscens : « State, viri ; quae causa vise ? quive estis in armis ? parte acceden- Quove tenetis 49 iter ? » Nihil illi tendere contra 50 ; adversa. Sed celerare fugam in silvas, et fidere nocti. Objiciunt equites sese ad divortia 51 nota Hinc atque hinc, omnemqj abitu custode coronant 52 Silva fuit late dumis atque ilice nigra Horrida, quam densi compliant undique sentes ; Rara per occultos lucebat 53 semita calles. Euryalum tenebrse ramorum onerosaque praeda Impediunt, fallitque timor regione 54 viarum. Nisus abit : jamque imprudens 55 evaserat hostes Atque locos 56 qui p6st Albse de nomine dicti Albani (turn rex stabula alta Latinus habebat) , Ut stetit et frustra absentem respexit amicum : « Euryale infelix , qua te regione reliqui ? Quavesequar, rursus perplexum iter omne revolvens | gam dederunt. Fallacis silvae ? » Simul et vestigia retro | _ ^ vtas iri Observata legit , dumisque silentibus errat. j diversa tenden- Audit equos , audit strepitus et signa sequentum. miiitaris, L Nec longum in medio tempus, quum clamor ad aures e. semitae trans. Pervenit, ac videt Euryalum, quern jam manus omnis Fraude loci et noctis , subito turbante 57 tumultu , Oppressum rapit et conantem plurima frustra. Quid faciat ? qua vi juvenem , quibus audeat armis Eripere? an sese medios moriturus in hostes 58 Inferat , et pulchram properet per vulnera mortem ? ] Ocius adducto torquens hastile lacerto , Suspiciens altam Lanam , sic voce precatur : « Tu , dea , tu praesens nostro succurre 59 labori , Astrorum decus , et nemorum Latonia custos ! Si qua tuis umquam pro me pater Hyrtacus aris Dona tulit , si qua 60 ipse meis venatibus auxi , Quo tenetis est quod nos dici- mus : quo diri— gitis? — 50 * Id 1 est : nihil contra responderunt. > S. Quod vix ita poterat efferri. Est : contra mo- j liri.resistere.At- | qui Peerlkam- i pius : Nihil illi ! (dixerunt sive j responderunt ; nota ellipsi ) : | tendere contra j Et celerare fu- ! gam ; sed potius 1 se in celeremfu- versae a latere ejus viae. » 5. — 52 Circumdant corona militum, ■ cingunt. — 53 Hie illic inter calles sentibus , occultatos appa- i rebat semita. A- lii ducebat.— 54 ; Timor facit ut aberraret a rec- ta via ; vide II , 737, n. 23. —55 ; Immemor rema- i nentis Euryali. I — 56 Male non- j nulli lacus. Ce- — — * — *r — * terurn nescitur qui fuerint illi Albani loci. Turn ibi. — 57 Turbante Euryalum. — 58 « Quidam in enses legunt et melius pulant. Antique dixit properet mortem, ut Plautus : Pro- perate prandinm. » 5. — 59 lunge pr&sens succurre, p raesenti ope. — 60 Si qua ex 338 P V 1RG1L.1 1 MARON1S (408-449) his donis pa ter- ms ipse auxi etc. Tholus, 0o- Xo?, dicitur in- terius tectum ®- dis rotundae, in fastigium conca- merat®. » Aides autem rotundas tribus diis di- cunt fieri debe- re : Vest® , Dia- n®, Herculi vel Mercurio. » S. — 6 1 Scilicet ut per earn turbam evadere possit Euryalus. — 62 In diversas par- tes, alii alio. — 63 Ennianum est hemistichium.— 64 Me petite vel interficite. Pror- sus eximia elli- psis. — 65 Mea est, a me parata. — 66 (Nihil com- misit ille nisi hoc. — 67 To- tus infixus abiit traits costas in pectus. — 68 Provolvitur, oc- cumbit. — 69 I- maginem pr®- ivit Catullus, XI, 2 : cecidit ve- lut prati Ultimi flos, prsetereun- te postquam Ta- ctus aratro est. Argutans Ser- vius : « Videtur EuryaloHyacin- thum compara- re , qui pulcher- rimusfuitetpost conversus inflo- rem est. » Altera comparatio est Homeri , Iliad. 0, 306 seq.— 70 Vide p. 105, n. 38. — 71 Recte Servius : « Pla- cida ex affectu pereuntis dic- tum accipe,» qui in amici com- plexujultusejus interfectorem , moriebatur. — 72 « Mire (id est et misericordia, s gustus. Similiter Suspendive tholo , aut sasra ad fastigia fixi , Huncsineme turbare glob u 61 , et regetela per auras. » Dixerat , et toto connixus corpore ferrum Conjicit. Hasta volans noctis diverberat umbras , Et venit aversi in tergum Sulmonis , ibique Frangitur, ac fisso transit praecordia ligno. Yolvitur ille vomens calidum de pectore flumen Frigidus , et longis singultibus ilia pulsat. Diversi 62 circumspiciunt. Hoc acrioridem Ecce aliud summa telum librabat ab aure. Dum trepidant, iit hasta Tago per tempus utrumque Stridens , trajectoque hsesit tepefacta cerebro. Saevit atrox Volscens , nee teli conspicit usquam Auctorem , nec quo se ardens immittere possit. « Tu tamen interea calido mihi sanguine poenas 63 Persolves amborum, » inquit; simul euse recluso Ibat in Euryalum. Turn vero exterritus , amens , Conclamat Nisus , nec se celare tenebris Amplius aut tantum potuit perferre dolorem : « Me, me 64 , adsum qui feci ; in me convertite ferrii, O Rutuli ! mea 65 fraus omnis ; nihil iste nec ausus, Nec potuit : coelum hoc et conscia sidera testor : Tantum 66 infelicem nimium dilexit amicum. » Talia dicta dabat; sed viribus ensis adactus Transabiit 67 costas , et Candida pectora rumpit. Volvitur 68 Euryalus leto, pulchrosque per artus It cruor, inque humeros cervix collapsa recumbit ; Purpureus veluti quum flos succisus aratro 69 Languescit moriens ; lassove papavera collo Demisere caput , pluvia quum forte gravantur. At Nisus ruit in medios , solumque per omnes Volscentem petit , in solo Volscente moratur. Quern circu glomerati hostes hinc cominus atqj hinc Proturbant: instat non secius 70 , ac rotat ensem Fulmineum, donee Rutuli clamantis in ore Condidit adverso, et moriens animam abstulit hosti. Turn super exanimum sese projecit amicum Confossus, placidaque 71 ibi demum morte quievit. Fortunati 72 ambo ! si quid mea carmina possunt, Nulla dies umquam memori vos eximet aevo, Dum domus 73 ^Eneae Capitoli immobile saxum Accolet , imperiumque pater Romanus 74 habebit. pr®ter exspectationem et laudabiliter) horum mortem non luctu ed felicitatis testimonio prosequitur. » S. — 73Familia. — 74 « Au- de imperatore Theodosio Ausonius : Tu modo tejussisse, pater (450-490) ACNEIDOS LIBER IX Victores prseda Rutuli 75 spoliisque potiti Volsccntem exanimum flentes in caslra ferebant. Nec minor in castris luctus Rhamnete reperto Exsangui , et primis una tot csede peremptis , Serranoque, Numaque 76 . Ingens concnrsus ad ipsa Corpora, seminecesque viros, tepidaque recentem 77 Csede locum , et plenos spumanti sanguine rivos. Agnoscunt spolia inter se , galeamque nitentem Messapi , et multo phaleras sudore receptas. Et 78 jam prima novo spargebat lumine terras Tithoni croceum linquens Aurora cubile ; Jam sole infuso , jam rebus luce retectis , Turnus in arma viros , armis circumdatus ipse , Suscitat ; aeratasque acies in prcelia cogit Quisque suas , variisque acuunt rumoribus 79 iras. Quin ipsa arrectis (visu miserabile !) in hastis Praefigunt capita et multo clamore sequuntur Euryali et Nisi. iEneadse duri murorum. in parte sinistrd Opposuere aciem (nam dextera cingitur amni) , Ingentesque tenent 80 fossas , et turribus altis Stant mcesti : simul ora virum praefixa movebant 81 , Nota nimis miseris , atroque fluentia tabo. Interea pavidam volitans pennata per urbem Nuntia Fama ruit , matrisque allabitur aures Euryali. At subitus 82 miserse calor ossa reliquit; Excussi manibus radii 83 , revolutaque pensa. Evolat infelix , et femineo 84 ululatu , Scissa comam , muros amens atque agmina cursu Prima petit, non ilia virum, non ilia pericli 85 Telorumque memor ; ccelu deliinc questibus implet . Romane , me- mento. Et impe- ratorem Patrem patriae appel la- re mos erat. Et- si autem ipse Augustus non e- rat aeternum re- gnaturus.tamen penes familiam ejus perpetuum imperium fore auguratur poe- ,ta. » Wagn. — 75 Rutuli. Imo erant Latini, ut apparet ex su- perioribus , 367 seqq. Confer in- fra v. 517, n. 6. Hinc in castra, scilicet sua , Ru- tulorum. Intel- lige prsedam et spolia quae Eu- ryalus porlarat de Rutuiis. — 76 Lamoque corri- git Schraderus , ex 334. Nullus ibi Numa. — 77 Locum csede re- centem, in quo recens facta est caedes,adhuc te- pidum sangui- ne— 78 Vide IV, 584-5, not. 59, et Lucretium II, 143. — 79 Nimi- rum caedem il- lam nocturnam narrantes. — 80 Tuentur, defen- dunt. — 81 Mo- mos eorum. 82 Subito. Ossa, vide p. 101, n. 87. — 83 Radii textorii. Pensa, vide p. 66, not. 61 . —84 Eodem hiatu IV, 667 , not. 96. — 85 « Unum pudoris est , alterum sa- lutis. » Sere. — 86 Talem. Ille additum ut au- geatur vis oppo- « Hunc 86 ego te, Euryale, aspicio ? tune ille, senectse vebant eos^ani- Sera mese requies , potuisti linquere solam , Crudelis ? nec te , sub tanta pericula missum , Affari 87 extremum miserse data copia matri ? Heu! terrd ignota canibus date 88 prseda Latinis Alitibusque jaces 1 nec te tua funere 89 mater Produxi , pressive oculos , aut vulnera lavi , Veste tegens , tibi quam noctes festina diesque Urgebam 90 , et tela curas solabar aniles 1 Quo sequar 91 ? aut quse nunc artus avulsatp membra sitionis in sequenti appositione : ille quern sperabam futurum esse senectutis meae 3 requiem. Sera requies, utpote in sera etiam senecta. — 87 Vide p. 173, n. 82. — i 8S De hoc attractionis genere monitum n. 34 ad II , 283 : Exspectate venis. — , 89 Funus ducendo, funerando. Pressi, quod alibi est : clausi. — 90 Studiose texe- i bam. — 91 Quo sequar te, investigans, qtuerens te? 340 P. VIRGILI1 MAKONIS (491-527) tuens caput, in pertica suffi- xura, v. 465 seq. — 93 Hoc petii, tantum terrae et marium perve- 92 Vide p. 2b 4 , ; £t funus 92 lacerum tellus habet ? Hoc mihi de te. Hoc dixit in- Nate, refers? hoc sum terraque manque secuta 93 ? Figite me, si qua est 94 pietas, in me omnia tela Conjicite, o Rutuli : me primam absumite ferro; Aut tu , magne Pater divum , miserere , tuoque Invisum 95 hoc detrude caput sub Tartara telo, ctando ? fciiicet Quando aliter nequeo crudelem 96 abrumpere vitam. » niret^rejusmo- Hoc fletu concussi animi , mcestusque per omnes di morte erep- it gemitus ; torpent infractse 97 ad proelia vires, cerem 6 — 94 111 am incendentem 98 luctus Idseus et Actor, in vobis : si vos Ilionei monitu et multum lacrimantis Iuli , est^mVtrfo in- Gorripiunt , interque manus sub tecta reponunt. At tuba terribilem sonitum" procul sere canoro Increpuit : sequitur clamor, ccelumque remugit. Accelerant acta pariter testudine 1 Volsci , Et fossas implere parant , ac vellere vallum. Quaerunt pars aditum, et scalis ascendere muros, Qua rara est acies , interlucetque corona 2 Non tarn spissa viris. Telorum effundere contra Omne genus 3 Teucri , ac duris detrudere contis , Assueti longo muros defendere bello. Saxa quoque infesto volvebant pondere 4 , si qua Possent tectam aciem perrumpere, quu tamen omnes Ferre juvat 5 subter densa testudine casus. Nec jam suffleiunt : nam, qua globus imminet ingens, lmmanem Teucri molem volvuntque ruuntque , Quae stravit Rutulos 6 late , armorumque resolvit Tegmina. Nec curant caeco contendere Marte Amplius audaces Rutuli , sed pellere vallo Missilibus certant. Parte aM horrendus visu quassabat Etruscam 7 Pinum et fumiferos infert Mezentius ignes ; At Messapus , equum domitor, Neptunia proles , Rescindit vallum , et scalas in moenia poscit. Vos 8 , o Calliope, preeor, adspirate canenti Quas ibi turn ferro strages , quae funera Turnus Ediderit , quern quisque virum demiserit Oreo 9 ; matris in- felicis. — 95 In- visum tibi , ut quod tanto in- fortunio affece- ris. Telo tuo , fulmine. — 96 Plenam summi doloris ; vide p. 166, not. 71. — 97 A b infringo. — 98 Excitan- tem et augen- tem moerores. — 99 . Est hemi- stichium Ennii , qui ad expri- mendum tubae sonum ait : At tuba terribili sonitu taratan- tara dixit. Et multa hujusce- modi Virgilius, quumaspera in- venerit, mutat. Bene tamen hie electis verbis i- mitatur sonum tubarum.» S. — 1 Vide p. 168, n. 5. — 2 Confer 380 , not. 52. — 3 * Nam telum vocamus omne quod jacitur , a xrft.tylonge. » S. Detrudere hos- tem. — 4 Abla- — * tivus qualitatis cum saxa jungendus. Tectam aciem, testudinem hostium. — 5 Juvat eos qui sunt sub testudine : bis decretum est extrema omnia experiri et pati. — 6 Rutulos : imo Volscos, qui pugnant sub armorum tegmine, testudine. Eadem statim dicitur csecus Mars. — 7 Pinum Etruscam , ut Etruscus et ducens Etruscos ; vide VII, 647 seqq. Fumiferos ignes, faces in castra Trojanorum mittit. De Messapo ibidem 691 seqq. — 8 Vos, o Musae; quarum unam nomine compellat. « Syllepsis per numeros. Erat enim rectum : Vos, o Musae, aut te. Calliope, » etc. S. Vide p. 136, n. 87.— 9 Vide p. 166, n. 82. Sequens versus sumptus ab Ennio: Qui polis ingentes oras evolvere belli. Reddit graecum avairc6 64b hiatus, quern ignorant codices melio- res. — M Vide o • , . . . , ** ift VI , 579, not. 62. Semineces ad terram, lmmani mole secuta lb , Confixique suis telis , et pectora duro JTransfossi ligno , veniunt. Vix unus Helenor Et Lycus elapsi ; quorum primaevus Helenor, Maeonio regi 17 quern serva Licymnia furtim Sustulerat, vetitisque 18 ad Trojam miserat armis, Ense levis nudo , parmaque inglorius alba. Isque ubi se Turni media inter millia vidit , Hinc acies atque hinc acies adstare Latinas : Ut fera , quae densa venantum saepta corona Contra tela furit , seseque haud nescia morti Injicit et saltu supra venabula fertur ; Haud aliter juvenis medios moriturus in hostes Irruit , et qua tela videt densissima , tendit. At pedibus longe melior Lycus inter et hostes , Inter et arma , fuga muros tenet 19 , altaque certat Prendere tecta 20 manu, sociumq? attingere dextras. Quern Turnus, pariter cursu teloque secutus 21 , Increpat his victor : « Nostrasne evadere , demens , Sperasti te posse manus ? » simul arripit ipsum 9 Pendentem , et magna muri cum parte revellit : Qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cycnum j Lydorum ( vide Sustulit alta petens pedibus Jovis armiger uncis ; au^Phry- gio alicui regi explicatio Wa- gneri : « Oras quasi picturae a- licujus convolu- tae, quam quum ambiant et com- plectantur orae, iis ipsis totam il- lam quasi tabu- lam, res istasex- liibentem.signi- ficari putabis. » — 10 Versus ex Pontibus , vide 170 , not. 68. — 12 Maxima fac- ta per ventum ; vento immen- sum aucta. — 13 « Non jam ade- sis, sed quos ex- edit adhaeren- do. » Serv. Cu, jusmodi usum in poeta jam ali- quoties observa- vimus. — 14 Re- cedentes. Peste, incendio, ut V, 683. — 15 Nimi- rum pondus su- bitum accessit turri, dum om- nes in eamdem partem consti- pabantur, quod onus inaequale turrim extem- plo inclinabat. — 16 Superin- cidente in eos turri. — 17 Re- gi Maeonum vel ut Mxonia dictum est IV, 216, not. 4. De proprio nomine non videtur cogi- tandum. Sustulerat, educaverat. — 18 Vetitis a patre, ut videtur. « Secundum Donatum, vetitis fato , quia stare Troja diutius vetabatur. Sed melius lege mili- tari intelligimus, qua servi a militia proliibebantur. Virgilium autem novimus trahere aliqua de historia. » S. Levis, ut levis armaturae miles , , solo ense instructus, hasta nulla. Parma .alba, non picta , ut XI, 711, pura parma, ubi Servius : « Tunc enim primum in bella descenderat ; quum tirones minime gesta- rent parmas pictas, sed tantum jam probati in bellis. » — 19 Assecutus est. — 20 Tecta nove dictum de summa parte muri vel valli. Servius habet saxa. — 2 1 Subtiliter idem : « Nimiam ostendit ejus celeritatem , qui potuit telum missum consequi. Dicit enim : Cum praemisso telo ad liostem venit. » 342 P. VIRGILII MARONIS (565-598) erat M fu 1 us aC !5 Q llses i tum aut m atri multis balatibus agnum stabuiis,-procu\ Martius 22 a stabulis rapuit lupus. Undique clamor tern b sic S Peer" Tollitur : invadunt , et fossas aggere 23 complent; kamp. 1 Sed e< ni- Ardentes taedas alii ad fastigia jactant. hilimpedit quo- ilioneus saxo atque ingenti fragmine montis rapu/^aTtabu- Lucetium 24 , portse subeuntem ignesque ferentem, its; recte enim Emathiona Liger, Corynseum sternit Asilas, J acul ° bonus, hie longe fallente 25 sagitta; « qui requiritur ; Ortygium Cseneus , victorem Caenea Turnus , paSvoTo^ha- Turnus Itym, Cloniumque, Dioxippum, Promolumcfl, bet. Et est prot- Et Sagarim et summis stantem pro turribus 26 Idan ; posfrapturare^ Privernum Capys : hunc primo levis hasta Themillae quiritur. - — 23 J Strinxerat ; ille manum projecto tegmine 27 demens rie?° esta^Fa- ! vu l nus tulit ; ergo alis allapsa sagitta Itigla 8 turrium. ' Et laevo infixa est lateri manus , abditaque intus — 24 Servius an- notavit hoc no- men in nullo a- lio scriptore in- veniri , et lin- gua Osca Luce- tium dici Jovem qui Romanis est •Diespiter. Wa- gnerus tenlabat Ducetium , no- men notius. — 25’ E longinquo veniente neque provisa. — 26 Pro turribus ac- cipias ut apud scriptores pro Rostris, pro tri- bunali , in par- te anteriore.ob- versa concioni. — 27 Scvvto. A- Jis , celerrime , respectu penna- rum quibus in- struitur. — 28 « Est defmitio pulmonum. » S. Observa trajectionem subjectorum sagitta et manus , natam ex variandae stru- cturae studio. — 29 Splendens purpura Iberica vel Hispana, ferruginei vel subni- gri coloris. Hinc autem usque ad versum 663 Peerlkampius multa notavit Virgilio poeta minime digna, quae ex ipso cognoscas p. 202-217. — 30 Symxllius est flu- vius in orientali parte Siciliae, hodie Giaretta. Mater Arcentis fuerit nympha ali— qua ejus regionis, ubi sedes Pali corum , Jovis et JSL tnae vel Thaliae filiorum, quos Siculi colebant; vide Serv. et Macrob. Sat. V, 19. — 31 « Palici primo humanis hostiis placabantur ; postea quibusdam sacris mitigati sunt et eorum immutata sa- crificia : hinc placabilis. » S. Singularis Palicus hoc uno loco legitur. — 32 Ad- versi , quem tamen eo momento convertisse caput oportet. Aliter in Tago, supra 4 18 seq. Liquefacto : « plumbum enim jactum nimio rotatu et aeris calore dissol- vitur. » S. Et Seneca, Quxst. nat. II , 57 : « Liquescit excussa glans funda, et attritu aeris velut igni destillat. » — 33 Et qui Tumi etc. Cujus soror natu major erat Juturna nympha. — 34 « Nova regii generis affinitate. » S. Deinde idem : « Non erat ingens, sed se esse clamitabat ingentem. » Spiramenta animse 28 letali vulnere rumpit. Stabat in egregiis Arcentis filius armis , - Pictus acu chlamydem , et ferrugine clarus HiberA 29 , Insignis facie , genitor quem miserat Arcens , Eductum matris luco Symsethia 30 circum Flumina, pinguis ubi et placabilis 31 ara Palici. Stridentem fundam positis Mezentius hastis Ipse ter adducta circum caput egit habend , Et media adversi 32 liquefacto tempora plumbo Diffidit , ac multa porrectum extendit arena. Turn primum bello celerem intendisse sagittam Dicitur, ante feras solitus terrere fugaces , Ascanius , fortemque manu fudisse Numanum , Cui Remulo cognomen erat, Turnique 33 minorem Germanam , nuper tlialamo sociatus , habebat. Is primam ante aciem digna atque indigna relatu Yociferans , tumidusque novo prsecordia regno 34 , Ibat , et ingentem sese clamore ferebat : « Non pudet obsidione iterum valloque teneri , 539-635) J£l\ E 1 D O S LIBEK IX. 343 Bis capti 35 Phryges , et morti praetendere muros ? En qui nostra sibi bello connubia poscunt ! Quis deus Italiam , quae vos dementia adegit ? Non hie Atridae, nee fandi fictor 36 Ulixes : Durum ab stirpe genus natos ad flumina primum Deferimus , saevoque gelu duramus et undis ; Venatu 37 in vigilant pueri, silvasque fatigant; Flectere ludus 38 equos, et spicula tendere cornu. At patiens operum parvoque assueta juventus | Aut rastris terram domat , aut quatit oppida bello. Omne aevum fcrro teritur, versaque 39 juvencum Terga fatigamus hasta. Nec tarda senectus Debilitat vires animi mutatque vigorem : Canitiem galea premimus 40 ; semperque recentes Comportare juvat prsedas et vivere rapto. Yobis picta croco et fulgenti murice vestis 41 ; Desidiae cordi; juvat indulgere choreis; Et tunicae manicas 42 et liabent redimicula mitrae. O vere Phrygiae, neque enim Phryges 43 ! ite per alta Dindyma , ubi assuetis biforem dat tibia cantum : Tympana vos buxusque 44 vocant Berecyntia Matris Idaeae : sinite arma viris, et cedite ferro 45 . » Talia jactantem dictis ac dira canentem 46 Non tulit Ascanius ; nervoque obversus equino Contendit 47 telum, di versaque brachia ducens, Constitit , ante Jovem supplex per vota precatus : « Juppiter omnipotens, audacibus annue cceptis. Ipse 48 tibi ad tua templa feram sollemnia dona , Et statuam ante aras aurata fronte 49 juvencum , Candentem, pariterque caput cum matre ferentem 50 , Jam cornu petat et pedibus qui spargat arenam. » Audiit et cceli Genitor de parte serena Intonuit lsevum 51 ; sonat una fatifer arcus. Effugit horrendum stridens adducta 52 sagitta , Perque caput Remuli venit , et cava tempora ferro Trajicit. « I, verbis virtutem illude superbis 53 ! Bis capti Phryges haec Rutulis responsa remittunt. » 35 Primum ab Hercule, deinde a Graecis. Mu- ros, non arma et animum for- tcm. — 36 Ver- bis fallax , • qui dolum celatser- monis ornatu. » Serv. — 37 Ve- natui. Fatigant , vide VIII, 94 , n. 41. — 38 Ludus est nostris pue- ris. Cornu , ar- cu. — 39 Versa hasta, imo ligno hastae , caupw- T^pt : quo ute- bantur pro sti- mulo. — 40 E- tiam senes mi- litamus. — 4 1 « Sane vestes a- cu pictas colori- bus Phryges pri- mi invenerunt, ideo et artifices talium vestium phrygiones ap- pellantur. » 5. Desidix vobis sunt cordi. — 42 « Hoc etiam Ci- cero vituperat, dicens(Catil. II, c. 10) , Manica- tis ac talaribus tunicis. Nam co- lobiis utebantur antiqui. Deinde dicturus fuerat : Ilabetis in pi- leis redimicuia : quod convertit in vituperatio- nem majorem , dicens : lleliga- tas (sub mento) liabetis mitras. Nam pilea viro- rum sunt, mi- trae feminarum , quas calauticas . - - - < dicunt. » Serv. Adde IV, 216, not. 4. — 43 Ut Thersites homericus : ’AyarfSe?, obxix' ’ Aycuoi , It. B, 235. Dindyma, 1 Dindymus, mons Phrygiae, Main deum sacer. Cantum bi- forem , biforis tibiae.-— 4 4 Buxea tibia. Berec., vide p. 274 , n. 68. — 4 5 Discedite a ferro, i. e. bello ; mittite bella. — 46 Acerbissima convicia effundentem. Vide XI, 399. — 47 Attius dixerat in Philocteta : Reciproca tendens nervo equino tela. Diver sa ducens , diducens. — 48 « Bene ipse , quia adhuc pro Ascanio pater sole- bat sacrificare.* 5.-49 Cornibus auratis; ex noto ritu antiquitatis.— 50 iEqualem matri (?<70[rdTopa apud Theocritum) , nondum patri; jam adultum. Sequens ver- sus ex Eel. Ill, 87. — 51 Vide p. 174, n. 6. — 52 Arcu adducto emissa. — 53 Ver- bis- superbis : observa tritum et pervagatum hodiernae poeseos morem , ab anti- quis poetis rarissime admissum, sed cum deleclu et effectu. P. VIRGILI I MARONIS (636-674 ) 54 Proseqiiun- tur id factum.— 55 Animis effe- runtur , exsul- tant ; vel ut IIo- ratius , sublimi feriunt sidera vertice. — 56 A- ! libi intonsus ; conf. p. 153, n. | 58. Urbem , cas- traTrojanorum. I — 57 Deos, Ju- lium Caesarem et Auguslum ; vi- de 1 , 288. Turn dicit Apollo: Ju- re merito hoc attribuetur tuae genti , ut oriun- dus ex ea Augu- Hoc tantum Ascanius : Teucri clamore sequuntur 54 , Laetitiaque fremunt, animosque ad sidera tollunt 55 . iEtheria turn forte plaga crinitus 56 Apollo Desuper Ausonias acies urbemque videbat , Nube sedens , atque his victorem affatur Iulum : « Macte nova virtute , puer ; sic itur ad astra , Dis genite , et geniture deos 57 . Jure omnia bella Gente sub Assaraci fato ventura resident : Nec te Troja capit 58 . » Simul haec effatus, ab alto iEthere se mittit , spirantes dimovet auras , Ascaniumque petit. Formam turn vertitur oris Antiquum in Buten. Hie Dardanio 59 Anchisae Armiger ante fuit , fidusque ad limina custos ; Turn comitem Ascanio pater addidit. Ibat Apollo Tms omnia bella Omnia longaevo similis, vocemque coloremque finiat. -- 5s ut Et crines albos et saeva sonoribus 60 arrna; pro tufs^vh-tmi- Atque his ardentem dictis affatur Iulum : bus. Vide viu, « Sit satis, iEnide 61 , telis impune Numanum 59 3 Eii”io in pro^ Oppetiisse tuis ; primam hanc tibi magnus Apollo priis nominibus Concedit laudem , et paribus 62 non invidet armis : St re pit u S t e rri b i - Cetera P arc e , puer, bello. » Sic orsus Apollo lia. Quem non Mortales medio aspectus sermone 63 reliquit , ms C arma A arcus ^t procul in tenuem ex oculis evanuit auram. et sagittae. — 6i Aguovere deum proceres divinaque tela forma patron 3 - Oardanidae , pharetramque fuga sensere sonantem. mici, alibi d'i- Ergo avidum pugnae dictis ac numine 64 Phoebi cens yEneada. Ascanium prohibent ; ipsi in certamina rursus Suecedunt, animasque in aperta pericula mittunt. It clamor totis per propugnacula muris 65 ; Intendunt acres arcus , amentaque 66 torquent. Sternitur omne solum telis : turn scuta cavaeque Dant sonitum flictu 67 galeae; pugna aspera surgit : ferebant ad in- Quantus ab occasu veniens pluvialibus Haedis 68 Cetera de °de in' Verberat imber humu ; quam multa grandine nimbi ceps. — 63 Me- In vada praecipitant, quum Juppiter horridus Austris fimul ^hEec^di ’ Torquet aquosam hieme 69 et ceelo cava nubiia rumpit. cens , nec C adj!~ Pandarus et Bitias , Idaeo Alcanore creti , ciens piura ; vi- Q U os Jovis eduxit luco 70 silvestris Iaera , 30 . — 6 2 ? Divina Abietibus juvenes patriis et montibus aequos 71 , auctoritate. — 65 Per omnia loca murorum , e quibus propugnatur pro castris. — 66 Hastas amentatas. — 67 Afflictu ; antique, ut Pacuvius poeta dixerat , Jlictus navium. — 68 Ablativus temporis : quum Haedi in coelo conspiciuntur, « stellae duae in manu Aurigae , super Tauri cornua : quarum et ortus et occasus tempestates gravissimas faciunt. Oriuntur autem cum Scorpione mense octobri. » Serf. — 69 Versat, agitat nubes pluvias et cum procella imbres exprimit. — 70 Jovis luco in Ida monte. Isera, nympha Ore.as, alibi non memorata. — 7 1 ASquales; ad proceritatem juve- num monstrandam. Commissa i is erat. — 62 Non invi- det tibi, quod arcu tam bene usus es quam solet ipse. Mul- tas autem fortu- nae conversio- nes antiqui re- (675-710) AiNEIDOS LIBER IX. Portam, qua? ducis imperio commissa , recludunt Freti armis 72 , ultroque invitant mcenibus hostcra. Ipsi intus dextrd ac lseva pro turribus 73 adstant, | Armati ferro et cristis capita alta corusci : I Qualcs aeriae liqucntia 74 fluraina circum , < Sive Padi ripis , Athesira seu propter amcenum , : Consurgunt geminae qucrcus , intonsaque coelo . Attollunt capita , et sublimi vertice nutant. i lrrumpunt , aditus Rutuli ut viddre patcntes. ' Continuo Quercens , et pulcher Aquicolus armis , Etpraeceps animi Tmarus 75 , et Mavortius Hsemon ; Agminibus totis aut versi terga dedere , Aut ipso portae posuere in limine vitam. Turn magis increscunt animis discordibus 76 irae; I Et jam collecti Troes glomerantur eodem , ; Et conferre manum et procnrrere longius audent. Ductori Turno, diversa in parte furenti Turbantique viros , perfertur nuntius , hostem Fervere 77 caede nova, et portas praebere patentes. Deserit inceptum , atque immani concitus ir& Dardaniam ruit ad portam fratresque superbos : Et primum Antiphaten (is enim se primus 78 agcbat), Thebana de matre nothum Sarpedonis alti , Conjecto sternit jaculo : volat ltala cornus 79 Aera per tenerum , stomachoque infixa sub altum Pectus abit ; reddit specus atri vulneris 80 undam Spumantem , et fixo ferrum in pulmone tepescit. Turn Meropem atque Erymanta manu 81 , turn sternit [Aphidnum ; Turn Bitian ardentem oculis animisque frementem, Non jaculo 82 , neque enim jaculo vitam ille dedisset, Sed magnum stridens contorta phalarica 83 venit, Fulminis acta modo ; quam nec duo taurea terga 84 , Nec duplici squama lorica lidelis et auro Sustinuit : collapsa ruunt immania membra ; Dat tellus gemitum, et clipeu 85 super intonat ingens. Talis 86 in Euboico Baiarum litore quondam 7 2 Animis cor- | rexit Peerlkam- 1 pius, valdepro- babiliter. Mce- nibus, in mce- nia ; vide VIII , 178, n. 72.— 73 Vide 575, n. 26. Ac videntur bi- naeturresfuisse, inter quas me- dia porta. — 7* Confer Georg. IV, 412. Scioli nescio qui apud Servium inepte scribebant Li- quet i a , ejusdem regionisfiuvium Liquetium com- memorari cre- dentes, hod. Li- venza. Athesis, hod. Adige. Est ' comparatio lio- merica, Iliad. M , 131 seqq. — 75 Alii Marus, quod est nomen Italicum. Prx- ceps animi , vi- de p. 127, not. 66. — 76 Rutu- lorum et Troja- norum. Alii ex- plicant « hostili- bus, scilicet Tro- jan orum , qui a Rutulis discor- dabant. • S — 77 Vide p. 68, n. 7. — 78 Vide Mil, 465, n. 2. Thebana intel- lige de Thebe , ©vjSfl , urbeMy- siae, ‘sub monte Placio. Alti, magni, nobilis. ! — 79 Hasta; v. Georg. II, 447, n. 39. — 80 Ser- vius jungit spe- cus vulneris, ut poetica ! ex- aggerate » de vulnere liiante ; alii undam vulneris, sanguinis atri. Neque offendit in tali loco specus absolute dictum. — 81 Cominus. — 82 Non jaculo sternit, sed hoc primum parenthesi , deinde structura aliter instiluta absorptum. Jaculo (dat.; dare vitam dicitur is cui jaculum vitam aufert. — 83 « Telum ingens , torno fa- ctum , habens ferrum cubitale et plumbum in modum sphaerae. Eo pugnatur de turribus, quas phalas dici manifestum est : unde phalarica, ut a muro muralis. Contorta, quia nervis mittitur tortilibus ex quadam machina. » 5. Ennius : Fa- lido venit contorta phalarica missu. — 84 Scutum ex duobus tergoribus tauri- nis. Duplici squama et auro : intellige duplicem ordinem squamarum aurearum. — 85 Nominativus est gen. neutr. Conf. X, 488. — 86 Coraparatur Bitiae casus cum casu maximae pilae vel molis ad mare arcendum constructae in sinu Baiano, prope P. VIRGILII MARONIS ( 711 - 745 ) Cumas; quocirca Euboico ; v. VI initio, n. 2. A- lii Qualis , cui nec ipsi aptum est sic quod se- quitur; et alia quaedam hie of- fendunt, expo- sita apud Peerl- kamp. pag. 216. — 87 In pon- tum. Traliit, vi- de p. 168, not. 13. — 88 Parva insula promon- torio Campaniaj Miseno objecta , hodie Procida. « Alta : atqui est plana ( vide observata in n. 38 ad III , 76) : sed hoc epithe- tonde praeterito traxit. Nam, ut dicit Plinius in Naturali Ilisto- ria(ll, c. 89, ubi nunc paulo ali- ter ) , Inarimes insulae mons ;o- lim fuit, qui ter- raemotudiffusus alteram insulam fecit , quae Pro- chyta ab effusio- ne (itpoyjjffei ) dicta est. Ilanc Naevius in pri- mo Belli Punici de cognata neae nomen ac- cepisse tradit ; verum Inarime nunc Ainaria di- citur ( hodie Is- chia ) , et saepe fulguribus peti- tur , propterea quod Typhoe- um premat, se- . cundum alios Enceladum, » Sere. Apud Homerum Typhoei cubile est ’Api- poiq [Iliad. B, 783), apud Arimos Phrygiae vel Ciliciae ; sed Pindari et Aschyli aetate fabula de gigante illo in Siciliam atque insulas Vulcanias translata est, et ex elv ’Ap(p.oi$ in unam vocem conjunctis natum est nomen Inarime, ut Heynius su- spicatur, errore Cnei Mattii vel alius poetae qui latine vertit Iliadem. — 89 Vide VI, 101, n. 51. Fuga, Atip-di;, Timor , numina homerica, II. A, 439. Alrum, ut qui tamquam tenebris involvit animum. — 90 * Mars iis injecit audaciam. » S. ■ — 91 Prostrato. Qui casus, quam malus, quam adversus. — 92 Torquet , occludens earn. — 93 Ruentes intro , irrumpentes. — 94 Re nulla cogente , compellente ad tarn absurdum facinus. Similiter supra 676, n. 72. — 95 In vel ex oculis Turni. — 96 Rubrae ; vide 270. Clipeo varie hue et illuc moto. — 97 Prosilit. — 98 Uxoris Latini; amare dictum; vide VII, 56 seq. et 423. — 99 Confer Pyrrhi seu Neopto- lemi verba II, 547 seqq.; et illud Sibyllae, VI, 89 : Alius Lalio jam partus Achil- les, — \ • Viridi : nam hastneigni plerumque torrentur. * Sere. Saxea pila cadit , magnis quam molibus ante Constructam ponto 87 jaciunt; sic ilia ruinani Prona trahit, penitusque vadis illisa recumbit; Miscent se maria , et nigrse attolluntur arense ; Turn sonitu Prochy ta 88 alta tremit, durumque cubile Inarime Jovis imperiis imposta Typhoeo. Hie Mars armipotens animum viresque Latinis Addidit , et stimulos acres sub pectore vertit 89 ; jlmmisitque Fugam Teucris atrumque Timorem. iUndique conveniunt, quoniam data copia pugna; , iBellatorque animo deus 90 incidit. Pandarus, ut fuso 91 germanum corpore cernit , |Et quo sit fortuna loco , qui casus agat res , Portam vi multa converso cardine torquet 92 , Obnivus latis humeris , multosque suorum Moenibus exclusos duro in certamine linquit ; Ast alios secum includit, recipitque ruentes 93 , Demens 1 qui Rutuliim in medio non agmine regem Yiderit irrumpentem , ultroque 94 incluserit urbi, Immanent veluti pecora inter inertia tigrim. Continuo nova lux oculis 95 effulsit , et arma Horrendum sonuere ; tremunt in vertice cristae Sanguine* 96 , clipeoque micantia fulgura mittit. Agnoscunt faciem invisam atque immania membra Turbati subito vEneadae. Turn Pandarus ingens Emicat 97 , et mortis fraternae fervidus ird Effatur : « Non haec dotalis regia Amatae 98 , Nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum. Castra inimica vides; nulla hinc exire potestas. » Olli subridens sedato pectore Turnus : « lncipe, si qua animo virtus, et consere dextram ; Hie etiam inventum Priarno narrabis" Achillen. » Dixerat. Ille rudem nodis et cortice crudo 1 Intorquet, summis adnixus viribus , hastam. Excepere aurae ; vulnus Saturnia Juno (746-782) :EN£lDOS LIBER IX 347 Detorsit venifens 2 , portseque infigitur hasta. « At 3 non hoc telura , mea quod vi dextera versat , Effugies; neque enim is 4 teli nec vulneris auctor. »i Sic ait, et sublatum alte consurgit 5 in ensem, Et mediam ferro gemina inter tempora frontem Dividit impubesque immani vulnere malas. Fit sonus : ingenti concussa est pondere tellus ; Collapsos artus atque arma cruenta cerebro Sternit humi moriens ; atque illi partibus aequis Hue caput atque illuc humero ex utroque pependit. Diffugiunt versi trepida formidine Troes : Et , si continuo victorem ea cura 6 subisset , Rumpere claustra manu sociosque immittere portis , Ultimus ille dies bello gentique 7 fuisset. Sed furor ardentem csedisque insana cupido Egit in ad versos. Principio Phalerim et succiso poplite Gygen Excipit 8 ; hinc raptas fugientibus ingerit hastas In tergum : Juno vires animumque ministrat. Addit Halym comitem , et conflxa Phegea parma ; lgnaros deinde in muris Martemque cientes Alcandrumque 9 , Haliumque, Noemonaqi, Prytanimqb Lyncea tendentem contra sociosque vocantem Vibranti gladio connixus ab aggere dexter Occupat : huic uno dejectum cominus ictu Cum galea longe jacuit 10 caput. Inde ferarum Yastatorem Amycum , quo non felicior 11 alter Ungere tela manu ferrumque armare veneno ; Et Clytium iEoliden , et amicum Crethea Musis , Crethea Musarum comitem 12 , cui carmina semper Et citharse cordi , numerosque intendere 13 nervis ; Semper equos atque arma virum pugnasque canebat. Tandem ductores , audita caede suorum , Conveniunt Teucri , Mnestheus acerque Serestus ; Palantesque vident socios , hostemque receptum. Et Mnestheus : « Quo deinde 14 fugam, quo tenditis ? [inquit. Quos alios muros , quae jam ultra moenia habetis ? 2 Veniens, num Juno? an vul- nus ? Posterius placebat etiam Servio. — 3 Tur- nus loquitur, te~ lum hoc loco di- cens gladium. — 4 Is , talis , ejus- modi , ut eum possis effugere. Proprie dictum auctor vulne- ris , sed teli per zeugma : ensis dominus. — 5 Cum ense al- te sublato etiam totum corpus at- tollit , ut fortio- rem ictum infli- gat. Servius huic versui adscrip- sit : « Genus fe- riendi gallica- num. » — 6 Co- gitatio animi. — 7 « Nimirum oc- ciso etiam Asca- nio, a quo Ro- ■ mani ducunt o- riginem. Ideo bello gentique dixit , quia ple- rumque bellum finitur gente su- perstite, ut. et in bello Trojano contigit. * Sen>. — 8 Excipit , tamquam feram exagitatam. «Or- do est : excipit et succidit po- plitem; ut su- pra : Postibus hsesit adesis (v. 537 , ubi n. 13). Hinc nec loci est , nec tempo- ris , sed ordinis, id est : deinde. Raptas de hos- tilibus cadaveri- bus. Male dicit Donatus : ab ar - migero ; etenim solus inclusus fuerat Turnus. » Serv. — 9 Homericus versus, Iliad. E, 678. — 10 Jacuit : « ad exprimendam celeritatem praeterito usus est tempore. Tanta vis ictus fuit, ut, quamquam cominus percutiens, longe caput excuteret. » S. Vastare eliam de caedendo dici vidimus Georg. IV, 16, n. 8. Conf. &n. 1,471. — 1 1 * Pe- ritior. » S. Ungere veneno, quod xptetv lovq dixerat Homerus, qui videndus in Odyss. A, 261 seq. — 12 ©eptiwtovTa in graecis poetis. De citharoedo loquitur ver- sibus cantilenae quiddam sonantibus, repetitione hemistichii. — 13 Intends ner- vis sive chordis edere musicos sonos ; rhythmos facere intentione nervorum. — 14 « Quo fugietis ulterius? Est amara accusatio. » 5. 3-48 VIRGILII iENEIDO S LIB. IX. ( 783 - 8 ( 8 ) Unus homo , et 1 5 vestris , o cives , undique saeptus 15 Et quidem v^ssi^not. 52 ! Aggeribus , tantas strages impune per urbem — 16 Penatium , Ediderit ? juvenum primos tot miserit Oreo ? quissimls tempo" ^ on infelicis patriae, veterumque deorum 16 , ribus colebam Et magni ^neae, segnes, miseretque pudetque? » Vide* IE ^ 3 is, Talibus accensi flrmantur, et agmine denso n. 46. sequitur Consistunt. Turnus paulatim excedere pugnd, merica rat - h °8 ®t petere ac partem quae cingitur undd. Acrius h6c Teucri clamore incumbere magno, Et glomerare manum 17 : ceu saevum turba leonem Quum telis premit infensis; at territus 18 ille, Asper, acerba tuens, retro redit; et neque terga Ira dare aut virtus patitur ; nec tendere contra , Ille quidem hoe cupiens, potis est per tela virosque. Haud aliter retro dubius vestigia Turnus Improperata refert , et mens exaestuat ird. Quin etiam bis turn medios invaserat hostes , Bis confusa fuga per muros agmina vertit : Sed manus e castris propere coit omnis in unum ; Nec contra vires audet Saturnia Juno Sufficere 19 : aeriam ccelo nam Juppiter Irim Demisit , germanae 20 haud mollia jussa ferentem , Ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis. Ergo nec clipeo juvenis subsistere tantum 21 , Nec dextra valet : injectis sic undique telis Obruitur ! Strepit assiduo cava tempora circurn Tinnitu galea , et saxis solida aera fatiscunt ; Discussaeque jubae capiti ; nec sufficit umbo 22 Ictibus; ingeminant hastis et Troes et ipse 23 Fulmineus Mnestheus. Turn toto corpore sudor Liquitur, et piceum 24 (nec respirare potestas) Flumen agit; fessos quatit aeger anhelitus artus. Turn demum praeceps saltu sese omnibus armis 25 In fluvium dedit. Ille suo cum gurgite flavo Accepit venientem , ac mollibus 26 extulit undis , Et laetum sociis , abluta caede , remisit. v. supra 17t et j seqq .Fulmineus capiendum ut dictum est de Scipionibus fulmina belli. — 24 Sordidum pulvere et ernore. Agit, inducit corpori. — 25 Omnia arma gerens; ut erat armatus. Flu- vium, Tiberim. In verbo accepit de Tiberino deo cogitandum; inde suo cum gur- gite; vide VIII, 72, n. 31. — 26 Mollibus, ut sunt undse fluvii leniter fluentis. Sed intelligendum videtur de deo propitio, molles ei praebente undas suas. Territus ita ut ab incepto desi- stendum et ce- dendum esse vi- deat, non con- stematus neque tremens. Idem est etiam in locis Homeri. Quare repudianda est correctio Haud territus. Inse- quentibus con- fer Georg. Ill , 149, n. 15. — 19 Subministrare Turno ; ut II , 618. — 20 Sorori Jovis; v. XII, 830. Ceclat , ex- cedat. — 21 Nec clipeo , excipi- ens tela , neque ete-r/ra.pugnans gladio, tantum, quantum opus sibi esset, valet subsistere, resi- stere et statum suum obtinere. Sic, adeo. — 22 Umbo est clipei media pars emi- nens. Ingemi- nant , v. p. 153, n. 61. — 23 Et alii Troes et po- tissimum Mnes- theus , dux ab iEnea relictus : Panditur interea domus omnipotentis 1 Olympi , Conciliumque vocat divum pater atque hominum rex Sideream in sedem , terras unde arduus omnes Castraque Dardanidum adspectat populosq* Latinos. Considunt tectis bipatentibus 2 ; incipit ipse : « Coelicolse raagni , quianam 3 sententia vobis Versa retro, tantumque animis certatis iniquis ? Abnueram bello Italiam concurrere Teucris 4 . Quae contra vetitum discordia ? quis metus ant hos Aut hos arma sequi ferrumque lacessere 5 suasit ? Adveniet justum pugnae (ne arcessite) tempus, Quum fera Carthago Romanis arcibus olim Exitium magnum atque Alpes immittet apertas 6 : Turn certare odiis, turn res rapuisse 7 licebit. Nunc sinite 8 , et placitum laeti componite foedus. » Juppiter haec paucis; at non Venus aurea control Pauca refert : « O Pater, o hominum divumque aeterna potestas ! Namque aliud quid sit quod jam implorare queamus ? Cernis ut insultent Rutuli , Turnusque feratur Per medios insignis equis , tumidusque secundo Marte ruat ? Non clausa tegunt jam mcenia Teucros ; Quin intra portas atque ipsis proelia miscent omnibus genti- , _ bus; nam Alpes, secundum Catonem et Livium, muri vice tuebantur Italiam. » 5. — 7 Prsedam fa- cere more belli. Subtilius haec ex jure fetiali interpretatur Servius. — 8 Quiescite. Placita dicuntur quae alicui probantur, in quae consentit. 1 Omnipoten- tis , utpote om- nipotentiumde- orum sedis. Do- mus intelligen- da Jovis domus in summo Olym- po, 8 w{xa Aid; , habitantes. — 2 Fores binarum valvarum ha- bentibus, bipa- tentes portas ut II, 330. Enniana vox. — 3 Vide V, 1 3,n. 6 . Ver- sa retro, muta- ta in pejus. — 4 Quam volunta- tem Jovis irri- tam fecit memor ira Junonis. — 5 Movere,ut pu- gnas lacessunt V, 429, n. 93. — 6 Exercitum ve- nientem per Al- pes apertas, « ut quas Hannibal patefecit , non sibi tantum, sed 350 P. V IRGILII MARONIS (24-60) 9 Antique pro Aggeribus mcerorum 9 , et inundant sanguine fossae. murorum. De re , _r . , . ' , v. ix, 766 seqq. -/Eneas ignarus abest. Nunquamne levari Inundant est in- 1 Obsidione sines ? muris iterum imminet hostis 10 Nascentis Trojae , nee non exercitus alter ; ~ 1 Atque iterum in Teucros JStolis surgit ab Arpis 11 Tydides. Equidem credo , mea vulnera restant 12 , Et tua progenies mortalia demoror 13 arma ! Si sine pace 14 tua atque invito numine Troes ltaliam pet'iere , luant peccata , neque illos Juveris auxilio : sin tot responsa secuti, Quae Superi Manestp 15 dabant, cur nunc tua quisqua Vertere jussa potest ? aut cur nova condere fata ? Quid repetam exustas Erycino * 16 in litore classes? nus. — 1 2 Restat Quid tempestatum regem ventosque furentes j “terum a Diome- excitos 17 ? aut actam nubibus Irim? ! de, quemadmo- f Nunc etiam Manes (haec intentata manebat Tro^am° ll 7 ztaif I ^ ors 18 rerum ) movet » et superis immissa repente E r °330 seqq. — Allecto, medias Italum bacchata per 19 urbes. i 13 Moram facio Nil super imperio 20 moveor; speravimus ista , : 'irmifiiflm nara- : ^ . 7 . Dum fortuna fuit : v meant , quos vmcere mavis. Si nulla est regio, Teucris quam det tua conjux Dura , per eversae , genitor, fumantia Trojaj Excidia obtestor, liceat dimittere ab armis Turnus cum Ru- j tulis. Exercitus j alter, Latin!.— Ji Vide VIII, 9, n. 6, ubi de le- gatione narra- tur, ad Diome- dem ALtolum , Tydei filium , missa ab Latinis petitum auxilia, i quorum adven- tum metuit Ve- j armis jam para- i tis ut me vulne- rent, me ferien- ! di cupidis. — H ] Voluntate, con- ; sensu tuo; v. p. sinuatione uti- , tur Venus, ficta /Eneas sane 21 ignotis jactetur in undis , conditione con- quamcumque viam dederit Fortuna, sequatur : cedendo quod ~~ , . , , , non esse verum Hunc tegere et dirse valeam subducere pugnae. conscia est; ut Est Amathus 22 , est celsa Paphus, atque altaCythera, i deinde, ubi dm T1 .. , . i . . , . rem esse indi- Idaliaeque domus ; positis mglonus armis gnam ostenderit Exigat hie sevum. Magna ditione jubeto auxTrufniS!^ Carthago premat Ausoniam ; nihil urbibus inde 23 mile a s’e factum Obstabit Tyriis. Quid pestem evadere belli gh^magis^o- Juvit > et Argolicos medium fugisse per ignes, vis exoret favo- Totque maris vastaeque exhausta pericula terrae , Planes Hectoris 5 Dum Eatium Teucri recidivacp 24 Pergama quaerunt ? Creusae , Anchi- Non 25 satius , cineres patriae insedisse supremos sae. Quisquam : Atque solum quo Troja fuit ? Xanthum et Simoenta Junonem dicit « verecunde , ut " “ ~ ’ ] apud maritum agens contra uxorem. » S. — 16 Vide V, 606 seqq., de Eryce p. 148, n. 77. — 17 Vide 1 , 50 seqq. Irim, V, 606 seqq. et initio libri.lX. — 18 Haec rerum vel mundi pars, sors Plutonis, Orcus. Movet, ut dixerat Juno : Acheronla movebo, VII, 312. — 19 « Perfuruit. Et bene bacchata, quia per simulationem sacrorum Li- beri patris matres egerat in furorem. » S. Vide VII, 341 seqq. — 20 Imperio ab Jovepromisso ASneae, 1 , 257 seqq. DemZ vide V, 7 5 1 , n. 12. — 21 Sane est conce- dentis. Jactetur per me iEneas ; modo servetur Ascanius. — 22 Cypri urbs , cum celebri templo Veneris. De Cylheris et Idalia vide p. 151, n. 28. — 23 lnde , ab ALnea ejusque posteris. — 24 Vide IV, 344, n. 56. — 25 Nonne satius fuit etc. Hoc dicit : Praestabat suscitare Trojam de cineribus atque iterum subire bellum Grae- : corum , quam perire post tot aerumnas terra marique exanclatas. ( 61 - 92 ) ENEIDOS liber X. 351 26 Vide p. 162, n. 9. - 27 « Ob- (luci propriedi- citur de vulne- ribus, ut sit : ce- latum et diutur- na jam cicatrice coopertum. De- inde Juno uti- tur replicatione rerum objecta- rum. » A'. — 28 Effata furenlis sunt quae fata dicit .Eneas. Vi- de III, I83seqq — 29 Dicit navi- gationem in Ti- beri, ad Evan- drum proficis- centis. — 30 Tyr- rlienorum fi- dem agitare, id est sollicitando eos ad societa- tem cum Troja- nis ineundam perpellere stu- dere. — 3 1 Peri- culum, malum, — 32 Vide IX , 4 , n. 1 . Venilia nympha, Ama- tae soror, Fauni uxor. — 33 Quid est?minusnein- dignum est face etc. ? Invidiose autem Trojanis exprobrat Juno quae fieri solent in bello, etsi fa- cta non fuerant. — 34 Arva jugo premere. Nimi- rumTrojanicon- diderunt castel- lum,unde liber- tati Latinorum imminebant. Improbabiliter alii ritum ilium respici putant, quo condendae urbi locus aratri ductu designabatur. — 35 Pactas sive desponsatas aliis viris ; de Lavinia. — 36 Praetentis manu ramis olivae vittatis; vide p. 284, n. 74. Anna , scuta potissimum (vide VIII, 93) , in latiore puppi et in margine navis sus- pendebant ; quo spectat praefigere puppibus ,de itinere ad Evandrum cum arma- tis facto ab Enea , VIII , 90 seqq. — 37 Quod narravit Homerus , II. E , 315 seqq . — 38 Vide IX , 80 seqq. « Licet hoc mater deum fecerit , tamen liic Veneri impu- tatur, quia in ejus gratiam factum est. » S. — 39 « Ea quae solvere non possumus, irridemus. • 5. — 40 Fcecundam bellis, promptam ad bella. Tent as , experiris an parare tibi possis. — 41 Funditus evertere. « Fluxas, quae possent etiam sine ini- micis perire. » S. — 4 2 Qui : oblique significat Venerem , causam Trojani belli. — 43 Furtivo raptu Ilelenae. « Legitur in historiis quod Trojani cum Graecis feedus habuerunt ; unde etiam Paris est susceptus hospitio. » S. — 44 Dardanius : « pe- rite dubium nomen elegit, quod contumeliam communicaret ^Eneae. » S. Spartam expugnavit , in Spartam vi et ut liostis penetravit, quippe adulterium commissu- rus. Noti facinoris, quod voce adulter satis indicatur, violentiam Juno exaggerat verbo amplioris significatus, quod nolim explicare per usitatam locutionem ex- pugnare pudicitiam alicujus. Redde, oro, miseris; iterumque revolvere casus 26 Da , pater, Iliacos Teucris. » Turn regia Juno , Acta furore gravi : « Quid me alta silentia cogis Rumpere et obductum 27 verbis vulgare dolorem ? iEnean hominum quisquam divumque subegit Bella sequi , aut hostem regi se inferre Latino ? Italiam petiit fatis auctoribus ; esto ; Cassandrae impulsus furiis 28 : num linquere castra Hortati sumus, aut vitam committere ventis 29 ? Mum puero summam belli , num credere muros ? Tyrrhenamve 30 fidem aut gentes agitare quietas ? Quis deus in fraudem 31 , quae dura potentia nostri Egit ? ubi hie Juno, demissave nubibus Iris ? Indignum est Italos Trojam circumdare flammis Nascentem , et patria Turnura consistere terrd , Cui Pilumnus 32 avus, cui diva Venilia mater : Quid 33 , face Trojanos atra vim ferre Latinis , Arva aliena jugo premere 34 atque avertere praedas? Quid, soceros legere, et gremiis abducere pactas 35 ? Pacem orare manu 36 , praefigere puppibus arma ? j Tu potes iEnean manibus subducere Graium 37 , Proque viro nebulam et ventos obtendere inanes , Et potes in totidem classem convertere Nympha s 38 : Nos aliquid Rutulos contrd juvisse nefandum est ? ! -Eneas ignarus abest : ignarus et absit 39 . Est Paphus Idaliumque tibi , sunt alta Cythera : Quid gravidam bellis 40 urbem et corda aspera tentas ? Nosne tibi fluxas Phrygise res vertere fundo 41 Conamur ? nos ? an miseros qui 42 Troas Achivis * Objecit ? Quae causa fuit consurgere in arma Europamque Asiamque, et feedera solvere furto 43 ? Me duce Dardanius 44 Spartam expugnavit adulter ? 45 Feci ut tra- lieretur bellum per Cupidinem ; nam Paris He- lenam reddere nolebat. — 46 Surgis ad que- relas jactandas. Orabat , verba faciebat ; unde orator. — 47 In- i'. VIKGIL1I MARONIS (93-125) Aut ego tela dedi, fovive 4£> Cupidine bella ? Turn decuit metuisse tuis : nunc sera querelis Haud justis assurgis 46 , et irrita jurgia jactas. » Talibus orabat Juno ; cunctique fremebant Ccelicolae assensu vario : ceu flamina prima Quum deprensa 47 fremunt silvis , et cscca volutant Murmura , venturos nautis prodentia ventos. Turn Pater omnipotens, rerum cui prima 48 potestas, ctata* « ’Cxca , j Infit ; eo dicente deiim domus alta silescit , tiomjnap^ret* Et tr emefacta solo 49 tellus ; silet arduus aether ; [tus. j Quadam enim Turn Zephyri posuere 50 ; premit placida aequora pon- I rn ca m si^mur- <( A- 004 ? 4 * 6 er g° animis atque haec mea figite dicta. mur in silvis an- Quandoquidem Ausonios conjungi fnedere Teucris i Yentum 1 ^”™^" Haud licitum , nec vestra capit discordia finem : — 48 siiprema. Quae cuiq? est fortuna hodie, qua quiscp secat 51 spcm, infra ^est°* T* ^ r0S Hotulusne fuat, nullo discrimine habebo 52 , lx)situm S domui Seu fatis Italiim 53 castra obsidione tenentur, deiim et arduo give errore malo Trojae monitisque sinistris. de vn, ’27 ,ii. le. ' Nec Rutulos solvo 54 . Sua cuique exprsa laborem Placida, quae Fortunamque 55 ferent; rex Juppiter omnibus idem : dda; fi sive P 'ut Fata V4am invenient. » Stygii per flumina fratris 56 , Servius , . pre- Per pice torrentes atraque voragine ripas Annuit , et totum nutu tremefecit Olympum 57 . Hie finis fandi : solio turn Juppiter aureo Surgit , ccelicolae medium 58 quern ad limina ducunt. Interea Rutuli portis circiim omnibus instant Sternere caede Tiros , et mcenia cingere flammis 59 . At legio iEneadum vallis 60 obsessa tenetar, Fuat, antiquum ]y ec S p 6 s ulla fugae. Miseri stant turribus altis Non intercede ns Nequicquam , et rara muros cinxere corona : videlicet, quin Asius Imbrasides , Hicetaoniusque 61 Tliymcetes , suafortuSm^aut ! Assaracique duo, et senior cum Gastore Thymbris, spe. Sequentia Prima acies 62 ; hos germani Sarpedonis ambo, aut ab ipso poe- j ta non fuerunt mendo ea reddit placida. » — 5l Sequitur, tenet, quemadmodum viam , quam se- cat , ut dictum VI , 899. Turne- bus explicat: as- sumit, sibi capit. absoluta , aut unus alterve versus excidit ; nam nec sententia plena est , et oratio inconcinna. — 53 « Sive malo fato Italorum obsidentur castra Trojana; sive Tro- jani malo errore ad Italiam venerunt. » Sere. Sed fatis ltaliim significare non potest nisi fata propitia Italis. Essetigitur : Sive per bonam fortunam Italorum, sive per malam Trojanorum , falsa vaticiniorum iuterpretatione in Italiam dedu- ctorum, castra Trojana obsidentur. Trojae, Trojanorum. Errore malo, oracula male interpretantium ; monitis sinistris, vaticiniis falsis et noxiis , qulbus decepti fuerint. — 5i Solvo, scilicet ea quam dixi conditione : ut sua fortuna aut spe utantur, deorum interventu nullo. Exorsa, passive. Laborem, malum , cladem. — 55 Nobis dicendum esset fortunamve ; sed veteres, ubi non id agunt utdistin- guant, etiam et ponunt in oppositis. Conf. p. 156, n. 21. Omnibus idem , eodem in omnes animo, aequus omnibus. — 56 Jurans per Stygem ; vide VI, 323 seq. Ri- pas Stygis. — 57 Ex Homero conversum, II. A, 529 seq. — 58 « Medium, ut liomi- nem magistratum deducunt. » S. — 59 Undique immittere ignes. — 60 Intra val- los, qui efficiebant vallum. — 61 TIicetaonis filius. —62 Principes inter dimicantes, rpo^a^oi. « Laudis est , non ordinis , quia res in muro agitur. » 5 . ( 1 26- 1 GO) /EN E 1 D () S LIBER X. 353 Et Clarus et Themon, Lycia comitantur ab alta G3 . Fert ingens toto connixus corpore saxum , Haud partem exiguam mentis, Lyrnesius 64 Acmon, Xec Clytio genitorc minor, nee fratre Menestheo. Hi jaculis , illi certant defendere saxis, Molirique ignem 65 , nervoque aptare sagittas. Ipse inter medios, Veneris justissima cura , Dardanius caput ecce puer detectus honestum 66 , Qualis gemma, micat, fulvum quse dividit aurum , Aut collo decus aut capiti; vel quale per artem Inclusum buxo , autOricia 67 terebiutho, Lucet ebur ; fusos cervix cui lactea crines Accipit, et molli 68 subnectens circulus auro. Te quoque magnanimre viderunt, Ismare, gentes 60 Vulnera dirigere, et calainos armare veneno, Maeonia generose domo 70 , ubi pinguia culta Exercentque viri , Pactolusque irrigat auro. Affuit et Mnestheus , quern pulsi pristina Turni Aggere mcerorum 71 sublimem gloria toilit; Et Gapys : hinc nomcn Campana*. ducitur urbi 72 . Illi inter sese duri certamina belli Gontulerant : media iEneas freta nocte secabat. Namque, ut ab Evandro castris ingressus Etruscis 73 , Regem adit , et regi memorat nomenque genusque, 63 Nobili, cla- ra; ut IX , 697, Surpedonis al- ii.- 6 i Ex Lyr- nesourbeMysiae majoris , postea dicta Adramyt- tium , hodieque Adramit. — 65 Ignem missilem, laces. — 66 Pul- chrum. — 67 « Or i cos ci vitas est Epiri , juxta quam nascitur terebinthus, ha- bens nigrum li- gnum , folia in buxi speciem. Retulit autem comparationem banc ad candi- dum vultum, ni- gra caesarie cin- ctum. » S. Buxo non elidendum. — 68 Tenui et dnctili.noncras- • so et duro ; vi- ! de infra 818. — 69 Magnaminse ( Homero jjl 0u[xoi , fortes ) geutes intelli- gendum videlur Quidve petat, quidve 74 ipseferat; Mezentius arma de . *** ? MOS du ' .. . ... . , .... cebat Jsmarus , Qua*, sibi coneiliet , violentaque pectora Turni Edocet ; humanis quae sit fiducia rebus 75 , Admonet, immiscetqt preces. Haud fit mora ; Tarchon Jungit opes, feedusque ferit : turn libera fati 7fi Glassem conscendit jussis gens Lydia divum , Externo commissa duci. yEne'ia puppis Prima tenet 77 , rostro Phrygios subjuncta leones; Imminet Ida super, profugis gratissima Teucris. Hie magnus sedet .ZEneas, secumque volutat Eventus belli varies ; Pallasque sinistro Lydis, si hoc ef- fici potest ex e- jus origine.— 70 Orte ex nobili generein Lydia. — 7 i Vide not. 9, et IX , 780 seqq. — 72Capuae,gr KaiTJY). De qua et Capy cogni- tu digna refert Servius. — 73 Quod narralum VIII, 885 seqq , 603 seqq. Re- gem , Tarchon- tem. — 74 Exspectabas bis quidque, sed ve tanquam ex ore Tarch jntis retentum, quaerentis qui sit, quidve petat feratve. De Mezentio vide VIII, 48 1 seqq.; VII, 647 seqq. — 75 Scilicet minima vel nulla, quippe instabilibus et in contrarium non raro vertentibus. — 76 Libera fall dictum est ut voli liber de eo qui solvit votum. Jam Etrusci ( Lydia gens ) solvebant debitum fato, sequentes ducem ex- ternum jussu oraculi, VIII, 198 seqq. Ibidem narratum de classe jam parata. — 77 Vide p. 2.i3, n. 51. Puppis, navis. Cujus in prora erat parasemon sive insigne mons Ida, vel ipse fictus vel symbolo ; rostro autem subjuncti er. nt Phrygil leo- nes (Matris Idaeae coinites), in quorum speciem ipsum rostrum effietum fttisse vi- deri potest. Ex Sei vio : « Notatur a criticis Virgilius hoc loco, sic cito dicens po- tuisse naves yEneae fieri. Quod excusat pictura , quam solam mutatam debemus accipere. Quidarn volant banc navem ex iis esse quibus AEneas ad Evandrum erat '■vectus , et ad Etruriam terra esse pnrtatam. » 45 35 . P. VIRG1LII MARONIS (161-190 Affixus lateri jam quaerit 78 sidera, opacae Noctis iter, jam quae passus terraque marique. Pandite 79 nune Helicona, Deae, cantusque movete : Quae manus interea Tuscis comitetur ab oris Jinean, armetque rates, pelagoque vehatur. Massieus aerata princeps secat aeqttora Tigri ; Sub quo mille manus juvenum , qui mania Clusi 80 , Quique urbem liquere Cosas : quis tela sagittac , Corytique 81 leves humeris, et letifer arcus. Una torvus Abas : huic totum insignibus armis Agmen et aurato fulgebat Apolline puppis. Sexcentos illi dederat Populonia mater 82 Expertos belli juvenes ; ast llva 83 trecentos Insula , inexhaustis Cbalybum generosa metallis. Tertius, ille hominum divumque interpres 84 Asilas, Cui pecudum librae, coeli cui sidera parent, Et linguae volucrum , et praesagi fulminis ignes , Mille rapit 85 densos acie atque horrentibus hastis. Hos parere 80 jubent Alpheae ab origine Pisae , Urbs Etrusca solo. Sequitur pulcherrimus Astyr, Astyr equo fldens et versicoloribus armis. Ter centum adjiciunt (mens omnibus una 87 sequendi) Qui Gaerete domo 88 , qui sunt Minionis in arvis, Et Pyrgi 89 veteres, intempestaeque Graviscae. Non ego te , Ligurum ductor fortissime bello, Transierim , Cinyra , et 90 paucis comitate Cupavo. Cujus olorinae surgunt de vertice 91 pennae, (Crimen amor 92 vestrum) formaeque insigne paterme ; Namque ferunt luctu Gycnum Phaethontis amati, Populeas inter frondes umbramque sororum 93 sum dc eisdem ; locis eifodiuntur. • - 84 • Interpres mediusest (et quasi internuntius) deorum quos interpretatur, et hominum quibus interpretatur et divinas indicat mentes. » Serv. Adduntur divinalionis species quatuor. Parent , apparent, ut agnoscat voluntatem deorum ex bis apparentem ipsi. — 85 Raptirn ducit. — 86 Praesto esse. Pisae urbis origo repetebatur ab GliacaPisa, ad quam fluit Alpheus. Multa hie scitu digna apud Servium. Solo, situ. — 87 Qui omnes eodem studio ardent bellum ineundi. — 88 Ex Caere, p. 298, n. 95; et de syntaxi vide dicta de Tyro, p. 202, n. 20. Mi- nio, • (luviusTusciae ultra Centumcellas » (S.), hodieque Mignoue. — 89 Castellum prope Caere , cum portu , quo et Caeretani utebantur, • nobilissimum eo tempore quo Tusci piraticarn exercuerunt ; nam illic metropolis fuit. Gruviscus ( incerto situ) intempestus accipiamus pestilentes secundum Plinium ( III , 8) et Catonem in Origiuibus, qui ait : Ideo Gruviscac diclae, quod gravem aerem suslinent. » S. — 90 El te. Cinyram et Cupavonem fratres i'acere videtur, (ilios Cycni , Phaethontis amici in eyenum mutati , Metamorph. II, 367 seqq. Sed vetus vitium in hoc versu residere consentiunt meliores critici; conf. n. 95. — 9 1 Vertice galeae, cristam pennarum olorinarum liabentis. — 92 Amor quo Cycntis, pater vester, Phaethon- tem amirum amplexus fuerat,ideo in olorem conversus. Sed neque hoc sufficit . nec probabile est apostrophen fieri ad olorinas pennas. Et mox de uno filio Cycni loquitur (n. 95), non de duobus. Parentheseos signa posuit Wagnerus. Idem pro formaeque malebat scribi fortune. — 93 Sororum Phaethontis, Ileliadum; vide Melam. H, 325 seqq. « Umbram sororunb ambitiose dictum pro; inter arbores de 78 Quaerit ex Ainea sidera , j 1 scilicet quibus- nam sideribus lidat navigatio- | nem nocturnam i 1 regentibus.et ei , quasi prsebenti- ! ; bus iter; bine | ‘ brevitas oratio- ! nis. — 79 Vide ! VII, Kit, n. 92. I — 80 Clusium si- I ve Camars ( po- ! stea Porsenuae i sedes), hodieque | Chiusi. Coste si- ve Cosa , baud procul a mari , ubi hodie Or - bitello. — 8t « Coryti sunt proprie arcuum ; thecae; dicuntur i tamen etiam sa- , gittarum , quae ; et pharetrae. » ; S. — 82 Patria ( urbs, ut VII, j 762, n. 57. Urbs | est Etrusca cum portu , in bellis ! civilibus e versa. — 83 Ilodie El- be. De qua Pli- j nius : « Quum in aliis regioni- j bus elfossis me- [ tallis terra sint j vacuae , apud II- vam hoc conti- git mi rum, quod j sublata renas- | (191-221; ENE1DOS LIBER X. 355 Dum canit et mcestum musa solatar amorem , Canentem molli pluma duxisse senectam 94 , Linquentem terras , et sidera voce sequentem. Filins , aequales 95 comitatus classe catervas, lngentem remis Centaurum proraovet : ille 96 Instat aquae, saxumque undis iramane minatur Arduus , et longa 97 sulcat maria alta carinA. Ille etiam patriis agmen ciet Ocnus 98 ab oris , Fatidicae Mantus et Tusci filius amnis, Qui muros matrisque dedit tibi , Mantua , nomen , Mantua, dives avis 99 , sed non genus omnibus unuin : Gens illi triplex l , populi sub gente quaterni ; Ipsa caput pupulis; Tusco de sanguine vires 2 . Hinc quoque quingentos in se Mezentius armat 3 , Quos patre 4 Benaco, velatus arundine glaucA , Mineius infesta ducebat in aequora pinu. It gravis 5 Aulestes , centenaque arbore fluctum Yerberat assurgens : spumant vada marmore verso 6 . Hunc vehit immanis Triton et caerula concha 7 Exterrens freta : cui laterum tenus hispida nanti Frons 8 hominem praefert, in pristim desinit alvus; Spumea semifero sub pectore murmurat unda. Tot lecti proceres ter denis 9 navibus ibant Subsidio Trojae , et campos salis aere secabant. Jamque dies coelo concesserat 10 , almaque curru Xoctivago Phoebe medium pulsabat Olympum : /Eneas (neque enim membris dat cura quietem) Ipse sedens clavumque regit velisque miuistrat 11 . Atque illi , medio in spatio, chorus ecce suarum Occurrit comitum : Nymphae, quas alma Cybebe 12 Numen habere maris, Nymphasque e navibus 13 esse sororihus factas. Et est unnm de his quae liabet Virgiliils inimi- tabilia et sua propria. » S. — i 94 Album colo- rern , senectutis canitiei assimi- lem. Voce, cum cantu. — 95 Ca- ! tervas aequali- um aetate juve- i mim. Cum sin- gulari//t«j vix conciliabile al- terum liemisti- cbium supra n. i 90, et veslrum , n. 92. - 96 Cen- taurus , insigne ■ navis, ita scul- , plus , ut saxum i altius sublatum I projecturus in j fluctus videre- tur. — 97 Vide V, 158, n. 73.— 98 Ocnus supra memoratus pag. ; 45, n. 57. Fabu- larum varieta- j tern vide apud | Servium atque i Schol. veronen- i sem. — 99 Mul- \ tos haberis ma- I joresquibusglo- riatur , « quia non ab Ocno , sed ab aliis quo- que est condi ta ; primum na to- que a Thebanis , deinde a Thus- cis, novissime a Gallis vel, ut alii dicunt , a Sarsinatibus qui Perusiae consederant. » S. Omnibus Mantuanis. — i Haec ita capiebat Niebuhrius : Mantua liabet tres tribus, quarum tribuum quaeque habet ) quatuor oVjtjiou'g. Alii sic explicant locum diflicilem : Mantuani ex tribus gentibus (Graecis, Umbris, Etruscis) mixti sunt, itatamen ut quaeque liarum gentium qua- tuor populos , id est civitates, comprehendat. Inter has duodecim civitates Etruriae potentissima est et ceteris imperat Mantua. - 2 Quamquam Mantuani ex tribus illis ' gentibus constabant, plurimnm tamen roboris trahebant ex Etruscis. Secundum Servium vero, * quae Mantua robur totum a Lucumonibiis habuit. » — 3 In se ar- ' mat , « odio sui in arma compellit » (5.) ; superbia et crudelitate sua ad bellum in se provocat. — 4 Nimirum Mineius fluvius oritur e lacu Benaco , hodie Lugo di Garda. Est autem liic navis insigne et nomen. Pinu, vide p. 19 , n. 37. — 5 Gra- vis mole sua, ingens corpore, ut p. 236, n. 96. Centena arbore, centum remis. — 6 V 1 erso est a verrere, quo verbo poeta in hac re utitur. — 7 Concha est buccina Tritonis ; vide p. 254, n. 81 . — S Frons de anteriore et superiore parte corporis tota. Pristim , vide p. 227, n. 54.-9 Pro cardinali : triginla. — in Ilaec non apte conveniunt illis v. 14 7 : /Eneas media freta node sccabat ; quam difficultatem jam veteres solntum iverunt ; v. Servium, et Peerlkamp. p. 244 . — 1 1 Vide p. 25S, n. 42. — 12 Ku6Vj 6 yj , Cybele. Vide IX , S0-I22. Comitum, quod, ut naves , cum ipso venerant in italiam. — 13 Quum ante naves fuissent. 1*. VlllGILlI M A RON IS 14 Vide p. 291, n. 76. — 15 A diis genite. • Verba sunt sacroi urn ; elenim virgines Vestales die cer- ta ibant ad re- gilasne , rex ? vigila. *5. — 16 Laxa ; v. VIII , 708, not. I.— 17 Perfdus , quia foedere jam in- ter Latinos et Trojanos facto, bellum move- rat. Prseci piles, in litore stantes acclivi atque ad pracipitandum t'acili. — 18 Tua, quibus tu nus religasti ; v. VII, 106. — 19 Refe- Jusserat, innabant pariter, fluctusque secabant, Quot prius aerate stcterant ad litora prorse. Agnoscunt longe regem , lustrantque choreis l4 . Quarum quae fandi doctissima Gymodocea , Pone sequens, dextra puppim tenet, ipsaque dorso Eminet , ac laeva tacitis subremigat undis. Turn sic ignaru alloquitur : « Yigilasne, deuin gens l \ iEnea ? Yigila , et velis immitte 16 rudentes. Nos sumus , Idseae sacro de vertice pinus , Nunc pelagi Nymphae, classis tua. Perfidus 17 ut nos Praecipites ferro Hutulus flammaque premebat , Rupimus invitae tua 18 vincula , teque per aequor Quaerimus. Hanc genitrix faciem miserata refecit 11 ', Et dedit esse deas, aevumque agitare sub undis. At puer Ascanius muro fossisque tenetur Tela inter media atque horrentes 20 Marte Latinos. Jam loca jussa tenet forti permixtus Etrusco Areas eques 21 : medias illis opponere turmas at, * alteram fe- jy e cas tns jungant 22 , certa est sententia Turno. nt . (5.), pnsti- r , . b . . . Surge age, et Aurora socios veniente vocari nam formam in banc mutavit. — 20 Horrentia si- ve erecta arma ha benles ; conf. supra 178. — 21 Nimirum, dum jEneas auxilia peditum Etrus- corum adducit , Pallas , Evandri lilius,cum equi- tibus Arcadlis et Etruscis terres- tri itinere ad castra Trojano- rum contende- rat. Medias, in- ter loca ilia et castra. — 22 Jun- gant neutrali- ter, id quod di- cimus : faciant junctionem. — 23 Primus, pri- mum exoi ta au- rora agens, vel protinus quum exorta erit ; cf. p. 283. n. 65. — 21 « Modi , mo- — — derationis et perilise libramenti , quippe quae ipsa fnerat navis. » S. — 25 Vide IX . 618, h. 43. — 26 Adjrenu , qui IVenentur et currum Cybelae vehant. De qua Lu- cretius II , 601 : Hanc veteres Graium docti cecincre poetae. . . Sedibus m curru bijugos agiture leones. — 27 Tu me prima impellis ad pugnam. Propinques , ad eventum adducas. — 28 * Cum impetu veniebat , quia per orbem ; oriebatur, ut , ruit Oceuno nox (II, 250, n. 21). » Sere. — 29 Exsequantur quae per signa sit imperaturus. Animos apt cut , adjiciant et intentos babeant armis. Primus 23 in arma jube, et clipeu cape, que dedit ipse Invictum Ignipotens, atque oras ambiit auro. Crastina lux , mca si non irrita dicta putaris , lngentes Rutulae spectabit ctedis acervos. » Dixerat ; et dextra discedens impulit altam , Haud ignara modi 24 , puppim : fugit ilia per undas Ocior et jaculo et ventos sequante sagitta • Inde alia; celerant cursus. Stupet inscius ipse Tros Anchisiades; animos tamen omine tollit. Turn breviter, supera adspectans convexa, precatur : « Alma parens Ida;a deiim, cui Dindyma 25 cordi, Turrigeraeque urbes, bijugique ad frena 26 leones, Tu mihi nunc pugnoe princeps 27 , tu rite propinques Augurium, Phrygibusque adsis pede, diva, secundo. » Tantum effatus. Et interea revoluta ruebat 28 Matura jam luce dies , noctemque fugarat. Principio sociis edicit , signa sequantur 29 , Atque animos aptent armis , pugnaeque parent se. Jamque in conspectu Teucros habet et sua castra , Stans celsa in puppi : clipeum turn deinde sinistra /ENEIDOS LIBER X. 357 Extulit ardentem. Clamorem ad sidera tollunt 30 u .‘‘ cte . . , . on , ^ . Peerlkamp., his Dardanidse e muris; (spes * 50 addita suscitat iras ; interjectis cur- Tela manu jaciimt : ) quales sub nubibus atris sum com|jarati- Strymoniae 31 dant signa grues, atque aethera tranant modoTbrumpH Cum sonitu, fugiuntque Notos 32 clamore secundo. nequedum jaci At Rutulo regi ducibusque ea mira videri Ausoniis ; donee versas ad litora puppes Respiciunt, totumque allabi classibus aequor 33 . Ardet apex 34 capiti, cristisque a vertice flamma Funditur, et vastos umbo vomit aureus ignes : Non secus ac iiquida 35 si quando nocte cometae Sanguinei lugubre rubent, aut Sirius ardor 36 ; llle sitim morbosque ferens mortalibus aegris Nascitur, et laevo contristat lumine cceium. Haud tamen audaci Turno fiducia cessit Litora praecipere 37 , et venientes peliere terra. [Ultro animos tollit dictis, atque increpat ultro :] « Quod votis optastis, adest, perfringere 38 dextra : In manibus Mars ipse, viri. Nunc conjugis esto Quisque suae tectique memor ; nunc magna referto 39 Facta, patrum laudes. Ultro occurramus ad undam , Dum trepidi, egressique labant vestigia prima 40 : Audentes Fortuna juvat. » Haec ait , et secum versat quos ducere contra Vel quibus obsessos possit concredere muros. lnterea TEneas socios de puppibus altis Pontibus 41 exponit. Multi servare recursus Languentis pelagi , et brevibus se credere saltu ; Per remos alii 42 . Speculatus litora Tarchon , Qua vada non spirant 43 , nee fracta remurmurat unda, , cus str l g^ eric “® Sed mare inoffensum crescenti allabitur sestu, fnoxfo'j^on/ri- Advertit subito proras, sociosque precatur 44 : i stat lumine ca- « Nunc, o lecta manus, validis incumbite remis; | ^congrumu" Tollite, ferte 45 rates; inimicam findite rostris ! Unde haec non i expolita fuisse a Virgilio manife- stum est. — 37 Alii prxripere. Sequentem versum , male repetitum ex IX , 127, ignorant codices boni. — 38 Perfringere aciem , cominus pugnare fortiter, « ver- bum militare. » S. Mars ipse, justa et vera pugna. — 39 Referto animo, memine- rit. « Salluslius ait, Hispanorum fuisse, ut in bella euntibus juvenibus parentum facta memorarentur a matribus. » 5. Vitro , antequam illi nos aggrediantur. — 40 Graeca syntaxis saepe observata : in primis quae ponunt vestigiis. — 4 1 Scabs naves cum litore conjungentibus. Multi sociorum observabant illud momentum, quo fluctus, aestu propulsi, post primum impetum refluebant; hi sunt recurs us pelagi languentis. Brevia, vide p. 135, n. 7 1 . — 4 2 Repete saltui se credunt : re- mos litori inligunt, iisque innit entes in terram prosiliunt. — 43 Speculatus locum litoris, in quo vada non spirant , aestuant , fervent fluctibus motis ; vide Georg. I , 327, n. 15. Sed verendum est ne perperam correcta fuerit antiqua scriptura spe- rant, quum deberet sperat scribi, aptissimum huic loco et a duobus criticis pro- batuin, post Servium : « fSam dum vada esse non sperat (vel timet), incidit in ea » Remurmurat, repellitur cum raurmure. — 44 « Cum precibus hortatur » S. — 4 5 1m- tela ; ut suspicio sit interpolatio- nis.— 31 Vide p. 56, n. 25. Signa alacritatis et lae- titiae , clamore secundo. — 32 Notos metony- micede hibernis imbribus , hie- me. Adde quae observamus p. 49, n. 53. — 33 Egregie dictum ex sensu Rulu- lorum stupen- tium, secundum usitatam locu- tionem mare al- labitur flucti- bus. — 34 Conus, cui crista inser- ta est. CapiliJE- neae. — 35 Cla- ra , serena. Com- paratio homeri- ca , Iliad. X , 26 seqq. De come- tis iongum dis- serit Servius. — 36 Sirius ardens, Canicula. De qua sequentia intel- ligidebereetres ipsa docet et lo- 358 P. VIRGILII MARON1S ;296-330) Hanc terram, sulcuinque sibi preinat ipsa carina. Frangere nec tali puppim statione 46 - recuso , Arrepta tellure scmel. » Quae talia postquam Effatus Tarchon , socii consurgere tonsis 47 , Spumantesque rates arvis inferre Latinis , Donee rostra tenent siccum et sedere carinae Onines innocuae : sed non puppis tua , Tarchon ! Namque inflicta vadis dorso 48 dum pendet iniquo, Anceps 49 sustentata diu, fluctusque fatigat, Solvitur, atque viros mediis exponit in undis ; Fragmina remorum quos et fluitantia transtra Impediunt 50 , retrahitque pedem sinrnl unda relabens. Nec Turnura segnis retinet mora : sed rapit acer Totam acieni in Teucros , et contra in litore sistit. Signa canunt. Primus turmas invasit agrestes 51 iEneas, omen pugnse 52 , stravitque Latinos, Occiso Therone , virum qui maximus ultro na , quae reme- ] .Enean petit. Huic gladio perque serea suta 53 , antibus fluctibus p er tunicam squalentem auro, latus haurit apertum. plerumqueden- ^ . . r satur et in mo- Inde Liclian ferit, exsectum jam matre peremptA . dum saxi iiidu- Et tibi , Phoebe , sacrum 54 , casus evadere ferri nautis' puivinus Cui licuit pan e. Nec longe 55 , Gissea durum vocatur. » S. — Immanemque Gyan , sternentes agmina clavA , bia^utrb^cadat" Dejecit leto : nihil illos Herculis arma modo in dex- Nec validsc ju\ ere manus , genitorque Melampus . . sSnistram° d par- Alcidae comes, usque graves dum terra labores tem nutans : sic Praebuit 56 . Ecce Pliaro , voces dum jaetat inertes , JjjJ aqumbri- Intorquens jaculum clamanti sistit in ore. tatem quamdam Tu quoque , flaventem prima lanugine malas 57 S gat'jliuctii? al \i "i Dura se 5 uer4S Glytium infelix , nova gaudia, Cydon. earn quasi labo- Dardania stratus dextra , securus amor urn re muito oppu- Qui juvenum tibi semper erant, miserande, jaceres. 9i n 4i — so ' Ni fratrum stipata cohors foret obvia , Phorci pellite.agite na- ves. Tollite, ut ! « vehemenli re- ; morum impulsu ; ipsa navis in prora toilitur et sublevatur, • ait Peerlk.Tum fin- dite * militari I felle dictum : ut etiam terra ip- sa quodammodo sentiat hostisad- ventum. » Serv. — 46 . Statio est portus tem- poralis; portus, ubi hiematur. » 5. Conf. II , 23. — 47 Vide p. 28 1 , n. 17. Con- surgere, quod alibi insurgere. — 48 « Dorsum Progenies ; septem numero septenaque tela Conjiciunt : partim galea clipeoque resultant ciprocatus non sinit pedibus insistere. — 51 Sunt Latini , qui per agros sporsi habi- tabant ; v. VII , 574 ; VIII, 8 ; IX, 607 seqq. — 52 « Ut Saliustius : Pug'i am illam pro omine bello futuram. Ideo omen , quia sicutnunc, sic ubique vincit /Eneas. » S. — 53 Loricam sutilem , lamellis vel catenulis aeneis contextam. Squalentem , ob- ductam ; v. Georg. IV, 91, n. 50. Haurit, vide p. » 7*2, n. 66. — 54 « Omnes enim, qui secto matris ventre procreantur, Apollini consecrati, quia dens est mpdi- cinae, per quern lucem sortiuntur. Sic et Aesculapius procreatus est [quod expo- nit Serv. ad VII, 7 7 1 j . Caesarum etiam familia ideo sacra retinebat Apollinis . quia primus ejus familia; ita est natus. » S. — 55 Non longo tempore, non muito post. — 56 Prxbuit Herculi , « nove dixit , quutn bona praeberi dicantur. » S. Melam- pus autem ille non confundendus cum vate celeberrimo. Post discessum herois re- stitisse in Italia putandus est, ut Jntor infra 779. Inertes : nam ■ ubi pugnari oportet , loqui inertis est. » S. — 57 Clytium malas habentem flavas prima lanu- gine. Nora gaudia, quern turn coeperat amare, novae ejus deiicjae ( Eel . II, 2). Impediunt quo- minus ad litus perveniant; eos- (331-369) /ENEIDOS LIBER X 359 : Irrita; deflexit partim stringentia corpus Alma Venus. Fidum .Eneas affatur Achaten : « Suggere tela mihi ; non ultum dextera frustra Torserit in Rutulos.steterunt quae in corpore Graium 58 Iliacis campis. » Turn magnam corripit hastam , Et jacit : ilia volans clipei transvcrberat aera \ Maeonis , et thoraca simul cum pectore rumpit. i Huic frater subit Alcanor, fratremque ruentem Sustentat dextra : trajecto missa 69 lacerto Protenus hasta fugit, servatque cruenta tenorem; Dexteraque ex humero nervis moribunda pependit. Turn Numitor jaculo fratris de corpore rapto Enean petiit ; sed non et figere contra Est licitum , magnique femur perstrinxit Achatae. Hie Guribus 60 , fidens primaevo corpore, Glausus Advenit, et rigida Dryopem ferit eminus hasta Sub mentum, graviter pressa 61 , pariterque loquentis Vocem animamque rapit trajecto gutture; at ille Fronte ferit terram , et crassum vomit ore cruorem. Tres quoque Threi'cios, Boreae de gente suprenui 62 , Et tres , quos Idas pater et patria Ismara mitt it , Per varios sternit casus. Accurrit Halaesus , Auruncaeque manus 63 ; subit et Neptunia proles , lnsignis Messapus equis. Expellere tendunt Nunc hi , nunc illi ; certatur limine in ipso Ausoniae. Magno discordcs aethere Venti Prcclia ceu tollunt , animis et viribus aequis ; Non ipsi inter se , non nubila, non mare cedit ; Anceps pugna din ; stant obnixa 64 omnia contra : Haiul aliter Trojanae acies aciesque Latinae Concurrunt ; haeret pede pes, densusque viro vir (j \ At parte ex alia , qua saxa rotantia 66 late lmpulerat torrens arbustaque diruta ripis , Arcadas , insuetos acies inferre pedestres , Ut vidit Pallas Latio dare terga sequaci (Aspera quis natura loci dimitt ere quando 0 ” Suasit equos) , unum quod rebus restat egenis 6 ' 8 , Nunc prece, nunc dictis virtutem accendit amaris : « Quo fugitis, socii ? Per vos 69 et fortia facta , 58 Quibus ego Graecos Rutulis fortiores polui i ferire. Torserit est futururn ex- actum.quod ma- jore vi dicitur q uumtorquebit . — 59 Nova hasta ab ^Enea missa facile trajecit la- ■ cerium Alcano- ris et perrexit ulterius ( prote- nus ) cruore in- fecta. Sic bra- chio ad lmme- l um fracto, fra- trem sustenta- tura dextra ner- vis pependit mo- ribunda. Non debebat offen- dere vox traje- cto posita initio, ul summa cele- ritas facti osten- datur. — 60 Ca- l' i bus dictum ut Tyro pag. 202. not. 20. DeClau- so vide VII, 706 seqq. — 61 Im- pressa.— 62 Qui- bus Boreas erat ultimas auctor sive principium generis; confer VII , 49. Isma- ra adjective, re- gio ad Ismarum montem, p. 27, not. 28. — 63 Vide VII , 723 seqq. — 6i Om- nia constantei obnitunlur in- vicem , nec ce- dant ventis ven- ti , nubes nubi- bus, fluctas flu- ctibas. — 0 5 Se- cundum Ilome- rum , Iliad. N , 130-1, versu a nniltis poelis la- tinis expresso. — 66 Intransiti- ve positam, at volventia plaustra pag. 58, not. 66. Torrens, eorum anas qai in Tiberim se effundebant; ad quern, dimissis propter iniqaitatem locoram equis, Arcades pedestre certamen inierant cum Laliais et Rutulis, qai eos pellant et persequuntur ; bine dicilnr sequaci Latio. — 67 Quandoquidem , siquidem ; quasi praecessisset eis, non quibus ; addidit tarnen conjanctionem , at causae notio magis exstaret. — 66 Rebus egenis , id est, eo adactis , ut inopia esset consilii. — 69 Sup- ple oro et strue : orb vos et per fortia vestra facta, (et) per nomen Ecandri etc. at paalo ante perque..., per, v. 313). Vide p. I59,n. 69. 300 P. VIRGIL1I MARONIS (370-406) 70 Bella victo- riis finita,debel- lata. Subit, suc- cedit. — 7 1 « Pa- tria vult ut hac via, per capdes hostium rever- taraur. » 5. Alta iterum XI , 707. — 72 Vide pag. 125, n. 31. Clau- dimur en ponto, qui nobis tam- quam obicem objicit mare , in quo sisti pedi- bus nequit. Ni- mimm Aineas imperavisse vi- detur Arcadi- bus, ut non pro- cul ab ostio Ti- beris consiste- rent, ubi ipse suas copias ex- posiiurus esset. — 73 Trojam novam , castra Trojanorum ab Rutulis obsessa. — 74 Ubidiscri- men sive inter - vallum erat co- stis , spinae per medium earurn deeurrenti infi- xis. Sic spina di- ci potest dare il- ia intervalla. — 75 Accipe quasi conjunctim scri- ptum super oc- eupat (ut super - venio), occupnt Pallantem dum in eo est ut La- gum feriat. Mox ante jungi de- bet cum excipit, non cum ruen- lem, irruentem. — 76 « Graeca fa- bula est. Rhce- tus, rex Marru- biorum (v. VII , Per ducis Evandri nomen , devictaque 70 bella , Spemque meant, patriae qua3 nunc subit aemula laudi. Fidite ne pedibus : ferro rumpenda per hostes Est via. Qua globus ille virum densissimus urget , Hac vos et Pallanta ducem patria alta reposcit 71 . Numina nulla premunt ; mortali urgent ur ab hoste Mortales; totidem nobis animaeque manusque. Ecce maris m.'.gna claudit nos objice 72 pontus; Deest jam terra fugae : pelagus Trojamne 73 petemus ? » Haec ait , et medius densos prorumpit in hostes. Obvius huic primuin , fatis adductus iniquis , Fit Lagus : hunc, magno vellit dum pondere saxurn, Intoi to figit telo , discrimina costis Per medium qua 74 spina dabat; hastamque receptat Ossibus haerentem. Quern non super occupat 75 Hisbo, Ille quidem hoc sperans : nam Pallas ante ruentem . Dum furit, incautum crudeli morte sodalis , Excipit, atque ensem tumido in pulmone recondit. Hinc Sthenelum petit , et Rhoeti de gente vetusta Anchemolum 7(i , thalamos ausum incestare novercae. Yos etiam gernini Rutulis cecidistis in arvis , Daucia 77 , Laride Thymberque, simillima proles. Indiscreta suis, gratusque parentibus error : At nunc dura dedit vobis discrimina Pallas. Nam tibi, Thymbre, caput Evandrius abstulit ensis : Te decisa suum 78 , Laride, dextera quaerit , Semianimesque rnicant digiti, ferrumque retractant. I Arcadas , accensos monitu et praeclara tuentes Facta viri , mixtus dolor et pudor armat in hostes. Turn Pallas bijugis fugientem Rhoetea praeter 79 Trajicit. Hoc spatium, tantumque morae fuil Ho; Ilo 89 namque procul validam direxerat hastam : Quam medius Rhceteus intercipit , optime Teutlira . ! Te fugiens fratremque Tyren; curruque volutus 81 j Caedit semianintis Rutulorum calcibus art a. Ac velut , optato ventis aestate eoorlis , Dispersa immittit silvis 82 incendia pastor; 750, n. 52), Ancliemolo filio Casperiam superduxit novercam; banc privignus stu- pravit. Quo cognito, quum eum pater ad pcenam vocaret , fugiens ille se ad Dau- num contulit. Merito ergo Turno, Dauni filio, gratiam reddit. Gente vetusta, quia a Pliorco, deo marino, originem ducere legilur. » 5.-77 Daucia proles, fiiii Dauci; de quo nihil relatum. — 78 Suum, * quasi dominum , a quo fuerat sepa- rata. » 5. — 79 Praeterfugientem. Ilo autem, quominus statim trajiceretur. lioc tan- bun spatium erat, quod Rhceteus occupavit inter ipsum et Pallantem', et baec tail- turn moru, tempus perexiguum quo Uhoeteus feriebatur. — 80 In Hum. — 81 Devo- lutus. Arva Rutulorum, quae tenebant Rutuli ; sed erant Latinorum. — 82 Silva; hie dicuntur stipulae, quae demessis aristis in agro relictae erant ; vide Georg. 1,84 seqq. Quas agricola passim incendit [dispersa \ . undo tandem flammae in unum conve- '407-443) yENEIDOS LIBER X. niunt. Alii (ni- mis urgentes , opinor , vocem ItOtVjTtXWT^paV pastor ) intelli- gunt pascua sil- varum , « qua- rum graminain- cendebantur, ut novum gramen surgeret.* Conf. XII , 521 seq. — 83 Nove dictum de incendio ; et * ideo sic ab- usus est , quia companitio ad bellum perti- net. • S. — 84 Se totum scuto te- git subsidens. I- , terum XII , 491 . — 85 Jugulum Halaesi ; jugulo ipsius vulnus il- laturam. — 86 Quasi divinus , sentiens fatale esse filio , ut in Pars ingens belli 91 , sinit agmina : primus Abantem Jjeiio ^^ 1 , Oppositum interimit, pugnae nodumque 92 moramque. abditum S pasto- ritiae vitae dede- rat. In aliis est fata ca veins. — 87 Lumina ca- nentia exponi potest : sua ca- nentis , senilia. Sed praeferen- dum quod addit Servius : * aut physicam rem dicit ; cernun- tur enim pupil- lae mortis tem- pore albescere.» — 88 * Traxe- runtdebitum si- bi. Sermone u- sus est juris. » Serv.Sacrarunt dixit , quod diis inferis sacrati 1 * ' dicuntur quibus est moriendum. Evandri, quippe qui dederat ea filio; sic paullo ante, 394, dictum Evandrius easts. Turn junge sicprecatus. — 89 Quercus tibi sacra , vel quam sa- crabo tibi, tropaea suspendens. De qua re vide XI, 5 seqq. — 90 Clipeum amico prae- tendens. —91 Belli, id est, pugnanlium. Sic, quorum pars magnafui, II, 6. Jun- geperternta (esse) sive perterreri sinit. Primus, primum , ut Eel. VI. 1, etc. — 92 Nam ut nodus difficilis est ad solvendum, ita Abas difficilem hostibus impe- ditamque reddebat victoriam , et mora/n objiciebat. — 93 QuosGraeci perdere ne- quiverunt. — 94 Urgendo nimirum ordiues ante se collocatos. — 95 Non passns est tamen Jupiter etc. — 96 Juturna nymplia ; v. XII, 138 seqq. — 97 Sic, non pugna, codd. optimi. Eodem casu Statius : haud. unquam justo mea eura labori Destitit. — 98 Bene Servius comparat ilia Priami : Qui nati coram me center e Correptis subito mediis , extenditur una Horrida per latos acies Vulcania 83 cainpos ; Ille sedens victor flammas despectat ovantes : Non aliter socium virtus coit omnis in unum , Teque^juvat, Palla. Sed bellis acer Halaesus Tendit in ad versos , seque in sua colligit anna 84 . Hie mactat Ladona , Pheretaque , Demodoeumque ; Strymonfo dextram fulgenti deripit ense Elatam in jugulum 85 ; saxo ferit ora Thoantis , Ossaque dispersit cerebro permixta cruento. Fata canens 86 silvis genitor celarat Halsesum ; Ut senior leto canentia 87 lumina solvit, Injecere manum 88 Parcae, telisque sacrarunt Evandri. Quern sic Pallas petit ante precatus : « Da nunc, Thybri pater, ferro, quod missile libro, Fortunam atque viam duri per pectus Halaesi ! Haec arma exuviasque viri tua 89 quercus habebit. » Audiit ilia deus; dum texit 90 Imaona Halaesus, Arcadio infelix telo dat pectus inermum. At non caede viri tanta perterrita Lausus, Sternitur Arcadiae proles , sternuntur Etrusci , Et vos , o Graiis imperdita 93 corpora , Teucri. Agmina concurrunt ducibusque et viribus aequis. Extremi addensent 94 acies; nec turba moveri Tela manusque sinit. Hinc Pallas instat et urget, Hinc contra Lausus, nec multum discrepat aetas, Egregii forma; sed quis fortuna negarat In patriam reditus. Ipsos concurrere passus 95 Haud tamen inter se magni regnator Olympi ; Mox illos sua fata manent majore sub hoste. Interea soror alma 96 monet succedere Lauso Turnum, qui volucri curru medium secat agmen. Ut vidit socios : « Tempus desistere pugnac 97 ; Solus ego in Pallanta feror ; soli mihi Pallas Debetur : cuperem ipse parens 98 spectator adesset. » P. VIRGILII MARONIS Hgec ait; et socii cesserunt aequore jusso". letum etc. , Ea parte campf, , Rutulum abscessu , juvenis turn , jussa superba qua cedere ju?si Miratus , stupet in Turno *, corppsque per ingens fixuT’in" Turni Lumina volvit, obitque truci procul omnia visu : obtutu. — '2 JE- Talibus et dictis it contra dicta tyranni : 2and^r° b utram- “ Aut s P oliis e S° jam rapt is laudabor opimis , que sortem. — Aut leto insigni : sorti pater jequiis utriqqje est 2 . Tolle minas. » Fatus , medium procedit in tequor. Frigidus Arcadibus coit in praecordia sanguis. Desiluit Turnus bijugis ; pedes apparat ire Cominus. Utque leo , specula quum vidit ab alia Stare procul campis meditantem in prcelia 3 taurum. Advolat : haud alia est Turni venientis imago. Hunc ubi contiguum 4 missae fore credidit hastae , Ire prior Pallas , si qua fors adjuvet ausum Viribus imparibus ; magnuinque ita ad aethera fatur : « Per patris hospitium et mensas quas advena adisti. ( , 4 > ii7contrai > n- Te precor, Alcide 5 , cceptis ingentibus adsis : ° • ‘ Cernat semineci sibi me rapere arma cruenta , Victoremque ferant 6 morientia lurnina Turni. » Se exercen temadpugnam. C>uod poeta de- scripsit Georg. Ill, 232 seqq. Homerica com- paratio. — 4 Qui contirigi posset husta missa, vul- go: intra teli ja- ctum. Ire prior, praevertit.graec. cQdvtt. Si, vi- de pag. 29, not. feriorem bos tem , Fluminis imploravit au- xilium ; nunc contra hostem majorem viri- bus, deum in- vocat praestan- tem viriute. » Serv. — 6 « Su- stineant quasi Audiit Alcides juvenem , magnumque sub into Corde premit gemitum 7 , lacrimasqueeffundit inanes. Turn Genitor natum dictis affatur ainicis : « Stat 8 sua cuique dies ; breve et irreparabile tempus Omnibus est vitae ; sed famam extendere 9 factis. Hoc virtutis opus. Trojae sub mcenibus altis nam d " S $e!v P °7 Tot gnati cecidere deum <0 ; quin occidit una Animo dolet Sarpedon , mea progenies. Etiam sua Turnum Fata vocant , metasque dati pervenit ad aevi. » Sic ait, atque oculos Rutulorum rejicit 11 arvis. At Pallas magnis emittit viribus hastam , Vaginaque cava fnlgentem diripit ensem 12 . Ilia volans , humeri surgunt qua tegmina summa ,3 . Incidit , atque viam clipei molita per oras , Tandem etiam magno strinxit 14 de corpore Turni. Hie Turnus ferro prsefixuin robur acuto In Pallanta diu librans jacit , atque ita fatur : Sarpedone%ide « Aspice num mage 15 sit nostrum penetrabile telo. » Hindis camum ! Dixerat; at clipeum, tot ferri terga 16 , tot arris, XVI. — It Re- I & torquet , avertit graviter, sed re- primit et conti- net eum dolo- rem. Inanes, ni- hil profuturas. — 8 Constituta , fixa est. — 9 Conf. VI, 806, Achilles Theti- dis , et Memnnn Aurorae, Ascala- phus Martis, et ab arvis. Conf. XII , 151. Rutulorum , vide supra n. 81. — 12 « Ne scilicet, jacto telo , esset inermis. » S. Diripit , celeriter stringit. — 13 Ubi summits thorax hu- me rum ( laevum ) ex parte tegit. — 14 Strinxit aliqnid de corpore, partem corpo- ris. — 15 Magis (quam tnum). Penetrabile active dictum, ut penetrabile fr/gits, Georg. I , 93. Quae adjectiva passivae signilicationis usum habere solent. — 16 Ferri terga audacter et perimproprie dictum subjecto versu excusatur, ubi agnoscitur poetica synchysis. Servius ex veteribus annotat : « Quidam pellis liumilifer dictum neeipiunt. » (483-521) /ENEIDOS LIBER X. 17 Homericum: d pd6r,(n bi xeu- yz’ In' aOtw. — 18 Super quem ; nihil est aliud qtiam : cui ad- stans jacenti. — 19 Remitto Pal- lantem, non vi- vum , sed qua- lem remitti sibi Quem pellis toties obeat eircumdata tauri , Yibranti medium cuspis transverberat ictu, Loricaeque moras et pectus perforat ingens. Ille rapit calidum frustra de vulnere telum : Una eademque via sanguis animusque sequuntur. Gorruit in vulnus : sonitum super arma dederc 17 ; Et terrain hostilem moriens petit ore cruento. Quem Turnus super 18 assistens : « Arcades , hsec , inquit, memores mea dicta rcferte hospitia et ami- Evandro : Qualem meruit l9 , Pallanta remitto. [est, citiam ^ ne0e et Quisquis honos tumuli , quidquid solamen humandi Largior. Haud ill i stabunt 20 iEneia parvo Hospitia. » Et laevo pressit pede, talia fatus, Exanimem , rapiens immania pondera baltei , Impressumque nefas 21 : una sub nocte jugali Caesa manus. juvenum fcede , thalamique cruenti , Quae Clonus Eurytides multo caelaverat auro ; Quo nunc Turnus ovat spolio gaudetque potitus. Nescia mens hominiun fati sortisque futurae , Et servare modum , rebus sublata 22 secundis ! Turno tempus erit, magno quum optaverit emptum 23 lntactum Pallanta , et quum spolia ista diemque Oderit. At socii multo gemitu lacrimisque Impositum scuto referunt Pallanta frequentes. O dolor atque decus magnum rediture parcnti ! Haec te prima dies bello dedit , haec eadem aufert , Quum tamen ingentes Rutulorum linquis acervos ! Nee jam fama mali tanti , sed certior auctor 24 Advolat iEneae , tenui discrimine leti Esse suos 25 ; tempus versis succurrere Teucris. Proxima quaiquc metit gladio , latumque per agmen Ardens limitem agit ferro, te, Turne, superbuin Caede nova quaerens. Pallas, Evander, in ipsis Omnia sunt oculis, mensae 26 , quas advena primas Tunc adiit , dextraeque datae. Sulmone 27 creatos Quattuor hie juvenes , totidem , quos educat Ufens, Viventes rapit, inferias quosimmolet umbris 28 , Captivoque rogi perfundat sanguine flammas. Inde Mago 29 procul infensam contenderat hastam : data ei auxilia. — 20 Consta- bunt. — 21 Scu- tum cui inscul- ptum erat ne- landum facinus Danaidum. Sic Ameas attollit humero famam- que et fata ne- potum (VIII fi- ne ) , scutum in quo liaec scul- pta. — 22 Elata. — 23 Sic II , v. 1 04, magno mer- centur Achivi. « Erit tempus, quo Turnus op- tabitquovispre- tio redimere, ne ipse Pallantem occidisse videre- tur. » Serv. Nar- rabitur XII , 940 seqq. — 24 Nun- tius verus. — 25 « Inter suos et mortem modi- cum esse morae discrimen sive intervallum. » Donatus. Non multum abesse ab inlernecione. Et tempus esse. Versis in fu- gam. — 26 « Pe- rite scissa est narratio, qua animus Ameae perturbatus ex- primitur. » S. — — . — — — ; 27 Sillmo homi- nis nomen est IX , 4i2, sed hoc loco intelligendum est oppidum in Pelignis , ho- dieque Sulmona , ut sequenti versu Ufens dictum est de Latii llumine , hodieque Ufjente. 28 Manibus Pailantis. Sicnt Achilles manibus Patrocli, apud Iloinerum Servius : « Sane mos erat in sepulchris virorum fortium captivos necari. Quod postquam crudele visum est, placuit gladiatores anLe sepulchra dimicare , qui a buslis bustuaru dicli sunt. • Ipse adeo Augustus ferebatur trecenlos ex dedilieiis electos ad uram divo Julio exstructam mactavisse, Sueton c 15 — 29 In Ma- gum ; ut llo supra 40 1, n. 80. 364 P. V1RGILII MARONIS v 522-557) 30 Stibsidit et accedit ad AEne- am. Ilomericum est 6 o’ uiteSpa- ijlj zai Xd6z you- vwv II. 68. — 31 Pa- tris tui. Magi et pater et films vivebant. — 32 De pondere ; vi- de p. 231 initio. — 33 Hie, in me, in mea caede. Vertitur , vide p. 283, n. 46. — 3 4 » Parce anti- que pro servo. , ut apud Lucili- um et Ennium invenitur. » S. — 35 Jam turn , quum Pallantem interemit. Quae multo melius o- mitti sensit H. Peerlkamp. — 36 Vide p. 108 , n. 95. — 37 Nimi- rum mortis um- bra, quae omni- um tenebricosis- sima.tegit etob- ruit liostem. I- ta bocaccipitur ; sed ipsa verba sonant : umbra ingenti , magni corporis sui , /E- neas tegii occi- sum , arma le- gens, qua e lecta refert Serestus. Hoc jubet series. Eximie Peerlk. p. 270-1 : ingen- tique umbra le - git arma ; Se- restus Lena re- fert etc. , jun- gens arma in- genli umbra, in- gentem umbram Ille astu subit 30 ; at tremebunda supervolat hasta; Et genua apiplectens effatur talia supplex : « Per patrios 31 Manes, et spes surgentis Iuli, Te precor, hanc animam serves gnatoque patrique. Est domus alta ; jacent penitus defossa talenta 32 Caelati argenti ; sunt auri pondera facti Infectique mihi. Non hie 33 victoria Teucrum Vertitur, aut anima una dabit discrimina tanta. » Dixerat ; iEneas contra cui talia reddit : ! « Argenti atque auri memoras quae multa talenta , | Gnatis parce 34 tuis : belli commercia Turnus Sustulit ista prior [jam turn 35 Pallante perempto]. Hoc patris Anchisae Manes, hoc sentit lulus. » Sic fatus , galeam laeva tenet , atque reflex & Gervice orantis capulo tenus applicat ensem. Nec procul Haemonides, Phcebi Triviaeque sacerdos, Infula cui sacra redimibat tempora vittd 36 , Totus collucens veste atque insignibus armis : Quem congressus a git campo , lapsumque superstans Immolat, ingentique umbra 37 tegit; arma Serestus Lecta refert humeris, tibi , rex Gradive 38 , tropaeum. Instaurant acies Vulcani stirpe creatus Gaeculus, et veniens Marsorum montibus Umbro. Dardanides contra furit. Anxuris ense sinistram Et totum clipei ferro dejecerat 39 orbem ; ( Dixerat ille aliquid magnum , vimque ad fore verbo Grediderat, coeloque animum fortasse 40 ferebat , Ganitiemque sibi et longos promiserat annos ; ) Tarquitus exsultans 4 1 contra fulgentibus armis , Silvicolae Fauno Dryope quem nympha crearat , Obvius ardenti sese obtulit. Ille reduetd 42 Loricam clipeique ingens onus impedit hastd ; Turn caput orantis nequicquam et multa parantis Dicere deturbat terrae 43 ; truncumque tepentem Provolvens , super haec inimico pectore fatur : « Istic nunc , metuende , jace. Non te optima mater facientia, ex ho- merico % no$.— 38 Mars (p. 179, n. 17). Qua caede perculsis Latinorum animis, proelium redintegrant Caeculus et Umbro, de quibus v. VII, 678 seqq., 7 50 seqq. Ibi poeta Umbronem casurum dicit, quae caedes et Caeculi hie intelli- genda y.azd t 6 (ruuTcOSp. evov. Vide infra not. 52. — 39 Jam dejecerat, quando Tar- quitus se obtulit, de quo post tres versus narratur. Ofl'endunt autem voces totum et ferro post ense ; v. Peerlk. p. 27 1-2. — 40 Junge fortasse ccelo ; ad coelum ef- ferebat , majora fortasse cupiens vel speransquam decebat mortalem. Horatius : N it mortalibus arduum est : Coelum ipsum petimus stultitia — 4 i Alacriter prosi- liens. — 42 Hasta reducta, vibrata brachio longe reducto, ut validius emitteretur ; vide XI , 605 seq. Hac loricam et clipeum impedit , ita innexuit et colligavit, ut clipeus a lorica retrahi non posset. Alii cum Servio explicant : « non permisit usui esse ad protegendum corpus. » — 43 In terrain. Super, insuper. 558-592) A5N E I DO S LIBER X. 3G5 Condet hurao, patrioq? onerabit membra sepulchro 44 ; Alitibus linquere feris 45 , aut gurgite mersum Unda feret , piscesque impasti vulnera lambent. » Protinus Antseii et Luca , prima agmina 46 Turni , Persequitur, fortemqt Numam, fulvumqj 47 Camerte , Magnanimo Yolscente satum , ditissimus agri Qui fuit Ausonidum , et tacitis regnavit Amyclis 48 . yEga*on 49 qualis, centum cui brachia dicunt Centenasque manus, quinquaginta oribus ignem Pectoribusque arsisse , Jovis quum fulmina contra Tot paribus 50 streperet clipeis, tot stringeret enses : Sic toto iEneas dessevit in aequore victor, Ut semel intepuit mucro. Quin ecce Niphaei Quadrijuges in equos adversaque pectora tendit : Atque illi, longe gradientem 51 et dira frementem Ut videre , metu versi retroque ruentes , Effunduntque ducem 52 , rapiuntque ad litora currus. Interea bijugis infert se Lucagus albis In medios , fraterque Liger ; sed frater habenis Flectit equos, strictum rotat acer Lucagus ensem. Haud tulit yEneas tanto fervore furentes : Irruit, adversaque ingens apparuit hastd. Cui Liger : « Non Diomedis equos , non currum cernis Achilli 53 , Aut Phrygiae campos : nunc belli finis et aevi His dabitur terris. » Vesano talia late Dicta volant Ligeri : sed non et Troi'us heros Dicta parat [contra ; jaculu na . 54 torquet in hoste]. Lucagus ut pronus pendens in verbera 55 telo Admonuit bijugos, projecto dum pede laevo Aptat se pugnae , subit oras hasta per imas Fulgentis clipei , turn laevum perforat inguen ; Excussus curru moribundus volvitur arvis. Quern pius iEneas dictis affatur amaris : «Lucage, nulla tuos currus fuga segnis 56 equorum 4 4 In patria ter- ra ( quod um- nes praeoptant ) tuniulum impo- nel corpori tuo. — 45 - Sapxo- Impa- sti, ita avidi , ut semper credan- tur impasti. » S. — 46 Qui inter primos pugna- bant.gr. Ttp<5[j.a- yoi. — 4 7 Fulva caesarie conspi- cuum ; vide XI , 642. -4s « Amy- clae , inter Caie- tam et Terraci- nam , oppidum constitutum est aLaconibus, qui comites Castoris et Pollucis fue- runt, atque cum Glauco, filio Mi- nois , in ltaliam venerunt: misti ibi cum Ausoniis oppidum condi- derunt, cui a La- conica civitate Amyclis indi- tum nomen est.» S. Tacitis epi- theton tractum ab Laconica ur- be, quam perdi- dit silenlium ; quippe liostium adventu saepius nuntiato teme- re, quum civitas inani terrore a- gitaretur, scri- pta lex est , ne quis umquam hostisnuntiaret adventum. Ad- venere Dorien- ses : nuntiat ne- ^ et t aeen ii~ bus omnibus, capta est urbs. Perperam alii tacitis exponunt « desertas », ex illis quae apud Plinium leguntur VIII , 43 : M. Varro auctor est , in Italia Amyclas a serpentibus deletas , id est vacuefactas. — 49 Qui et Briareus (vide VI, 287, n. 34), ex Homero II. A, 4 02-4 , sed aliena nonnulla addit Virgilius a Giganti- bus petita , qui coelum oppugnarunt. ■ Homerus amicum jEgaeona dicit Jovis ; sed Antimachus in tertio Thebaidos dicit adversum eum armatum. » Schol. veron. — 50 Paribus, ut qui parem se Jovi crederet viribus. « Sic , ut non unam manum putares; nam ad hoc pertinet comparatio. » S. — 51 Longis , magnis gradibus in- cedentem. — 52 « Et hoc loco poeta omisit occisum, ut supra (545) in Dardanides contra furit. » S. — 53 Vide p. 1 32 , n. 24. Ab utroque ALneas fuerat victus , sed a Venere, Apolline et Neptuno ereptus, ne prosapia ejus interiret. — 54 Jejuna haec grammatico homini deberi annotatum est a criticis. — 55 Vide p. 228, n. 68. — 56 Fuga segnis, poetice dictum de tarditate. Prodidit, ut jam in meas manus ve- nirent. 366 P. VIRGILII M ARON 1 S (593-630; 57 Everterunt vana terricula ex hostevenien- tia, quibus con- sternati fuerint equi. Ipse, quad ultro.per sarca- smum de domi- no, qui percus- sus curru exci- dit.SimiliaHom. II. 11, 745 seqq. Rolx de curru , ut XII , 671, et Georg. Ill, 114. — 5s Imploro te per parentes Uios. Syntaxin vidimus 369, n. 69. Sine, relin- que : parce vi- tae me*. — 59 Edebas, v. 581 seqq. — 60 Me- moranda emen- datio Jacobi: la- tebras animae pknjtus m. r-, quod Virgiliodi- gnius. — 61 Quod sane inest aut subest verbis Ju- nonis, v. 6J-95, j quamquam non i liquido expres- 1 sum. Ironia uti- ' tur Jupiter ple- na aniaritudinis, quum Trojana virtute et socio- rum acta sint omnia , Veneris interventu non ullo. — 62 Acer- ba, severa. — 63 Mihinamque&c- cipitur ut tibi enirn VIII, 84, n. 36 : mihi vi- delicet , mihi ut credere par est, quae sum conjux tua. Sed apodo- sis ( quod saepe fit ) omissa esse videtur : si mi- Prodidit , aut vanae vert£re 57 ex hostibus umbrae , Ipse rotis sallens juga deseris. » Haec ita fatus , Arripuit bijugos. Frater tendebat inertes Infelix palmas, curru delapsus eodem : « Per te 58 , per qui te talem genuere parentes , VirTrojane, sine banc anima, et miserere precantis.* Pluribus oranti iEneas : « Haud talia dudum Dicta dabas 59 . Morere, et fratrem ne desere frater. 1 ' Turn , latebras animae , pectus 60 mucrone recludit. Talia per campos edebat funera ductor Dardanius, torrentis aquae vel turbinis atri More furens. Tande erumpunt et castra relinquunt Ascanius puer et nequicquam obsessa juventus. Junonem interea compellat Juppiter ultro : « 0 germana mihi atque eadem gratissima conjux , Ut rebare 61 , Venus (necte sententia fallit) Trojanas sustentat opes , non vivida bello Dextra viris animusque ferox patiensque pericli. » Cui Juno submissa : «Quid, o pulcherrime conjux , Sollicitas aegram et tua tristia 62 dicta timentem? Si mihi , quae quonda fuerat , quamque esse decebat. Vis in amore foret, non hoc mihi namq* 63 negares, Omnipotens , quin et pugnae subducere Turnum 1 Et Dauno possem incolumem servare parenti. Nunc pereat 64 , Teucrisque pio det sanguine noenas. Ille tamen nostra 65 deducit origine nomen, Pilumnusque illi quartus pater 66 ; et tua larga Saepe manu multisque oneravit limina donis. » Cui rex aetherii breviter sic fatur Olympi : «Si mora praesentis leti tempusque caduco 67 Oratur juveni , meque hoc ita ponere sentis 68 , Tolle fuga Turnum, atque instantibus eripe fatis. Hactenus indulsisse vacat 69 : sin altior istis Sub precibus venia ulla latet , totumque moveri Mutarive putas bellum , spes pascis inanes. » Et Juno adlacrimans : « Quid si, quod voce gravaris, Mente dares , atque haec Turno rata vita maneret ? Nunc manet insontem gravis exitus, aut ego veri hi, quae quon- • — dam, vis foret, res aliter et melius liaberent : namquenon negates etc. Jamveteres apud Servium in struclura liorum versuum dubii haerebant. — 64 Nunc , quando nibil apud te valeo, pereat Turnus, aeque i lie plus atque Aineas , cui victima du- citur. Submissionem simulans, pungit animum Jovis. — 65 Nostra , a diis, divina. Nomen, quo inter eos censetur, qui diis prognati sunt. — 66 Vide IX , n. 1. — 67 Morituro. — 68 Si ea est tua sententia, id est, si vis ut hoc ita constituam. Vide p. 316 , n. 70. — 69 Liberum est. Altior venia , majoris beneficii concessio a me petenda. ■ Fenia duas habet signilicationes : quod petitur, ul liic; et quod con- cedi tur. » Serf. (631-671) .ENEIDOS LIBER X. 367 Vana 70 feror. Quod ut o potius formidine falsa Ludar, et in melius tua , qui potes , orsa refleetas ! » Haec ubi dicta dedit, coelo se protinus alto Misit, agens hiemem 71 nimbo succincta pe^ auras, lliacamque aciem et Laurentia castra petivit. Turn dea nube cava 72 tenuem sine viribus umbram In faciem JEnex ( visu mirabile monstrum i ) Dardaniisornat telis, clipeumque jubasque 73 Divini assimulat capitis; dat mania verba, Dat sine mente sonum , gressusque effingit euntis : Morte obita 74 quales fama est volitare figuras , Aut quae sopitos deludunt somnia sensus. At primas laeta ante acies exsultat imago , Irritatque virum telis , et voce lacessit. Instat cui Turnus , stridentemque eminus hastam Conjicit: ilia dato vertit vestigia tergo. Turn vero ^Enean aversum ut cedere Turnus Credidit, atqt animo spem turbidus 75 hausit inane : « Quo fugis , iEnea ? thalamos ne desere pactos : Hac dabitur dextra tellus quaesita per undas 76 . » Talia vociferans sequitur, strictumque coruscat 77 Mucronem; necferre videt sua gaudia ventos. Forle ratis celsi conjuncta crepidine 78 saxi Expositis stabat scalis et ponte parato , ' Qua rex Clusinis advectus Osinius 711 oris : Hue sese trepida yEneae fugientis imago Conjicit in latebras ; nec Turnus segnior instat , Exsuperatque moras 80 , et pontes transilit altos. Vix proram attigerat : rumpit 81 Saturnia funem , Avulsamque rapit revoluta 82 per aequora navem. Turn levis haud ultra latebras jam quaerit imago , Sed sublime volans nubi se immiscuit atrae. Ilium autem .Eneas absentem in prcelia poscit. Obvia multa virum demittit corpora morti , Quum Turnum medio interea fert aequore turbo. Respicit 83 ignarus rerum ingratusque salutis, Et duplices cum voce 84 manus ad sidera tendil. : w-Omnipotens genitor, tanton 85 me crimine dignum Duxisti , et tales voluisti expendere poenas ? [cit 86 ? Quo feror ? unde abii ? quae me fuga , quemve redu- Laurentesne iterum muros aut castra videbo ? 70 Veri vana , inanis veri , et vana cogitans. Conf. VII , 440, not. I. Silius iti- dem dixit voti farms. Cum eo- dem verbo JV, NO : sed fat is incerl.u feror. Quod , qua in re , quod attinet ad hoc. Ut , uti- narn. — 7 1 Pro- cel lam; cams, in procella. Ntm- bo, nubibus. — 73 Vide pag. 1 65, n. 67. — 73 Ga- leam cum cri- sta ; v. VII , 785. Ina/iia veteres dicebant ea quae nos sans re'ali- tc. — 74 Confer cum bis versi- bus duobus Lu- cret. 1 , 132-5. ■ — 75 Ipsa bac spe turbatus. — 76 Scilicet in se- pulchrum.Simi- lia jactat Tur- nus XII, 359 seqq. — 77 Vi- de p. 242, not. 75. Ferre , au- ferre. Sua gau- dia , id quod u- nice cupiebat , mortem /Eneae. — 78 • Crepido est abrupta al- titudo saxi. » S. Ubi alligatum e- rat retinaculum quod conjunge- bat; bine abla- tivus. Sculis et ponte, vide 287, n. 41. — '9 Su- pra 166 Massi- cus praeest Clu- sinis, quorum e- i tiam Larem ad- fuisse bine in- telligitur. Con- I fer Servium. — 80 Moras scala- rum scandenda- rurn. — 8lPro: quum rumpit, vel :et rumpit (vide p. 1 90 initio); vividius elatum. — 82 Revoluta, tluctibus se revolventibus in recessu maris. — 83 Respicit litus et cainpnm , non intelligens ad salulem ipsius haec omnia fuisse parata. — 84 Cum voce, simul ita precans voce clara. — 85 Tantone, — 86 Retro abducit ex acie. Quern, qua lem, quam turpem. 308 87 Quid dicet manus etc. Vide ! MI , 40. Mox a- i lii Quosve , As- j per grammati- ; cus Quosne, cu- jus vim mon- stravit Wagne- rus collato Ca- tullo LXIV, 180 seqq. — 88 • Do- let sibi etiam . infelicium vota sublata : siqui- dem in mari F. VIRGILII MARONIS 672-71 1; Quid 87 manus ilia virum qui me meaq? arma secuti ? Quosque (nefas !) omnes infanda in morte reliqui ? Et nunc palantes video , gemitumque cadentum Accipio. Quid ago ? aut quae jam satis ima dehiscat Terra mihi ? Vos o potius 88 miserescite , Yenti ! In rupes, in saxa (volens vos Turn us adoro) Ferte ratem, saevisque vadis immittite 89 Syrtes , Quo neque me Rutuli, nee conscia fama sequatur. » Haec memorans , animo nunc hue nunc fluctuat il- An sese mucroni 90 ob tantum dedecus amens [luc : Induat, et crudum per costas exigat ensem; Fluctibus an jaciat mediis 91 , et litora nando Curva petat , Teucrumque iterum se reddat in arma. Ter conatus utramque viam ; ter maxima Juno Gontinuit , juvenemque animo miserata repressit. Labitur alta secans fluctuque sestuque secundo 92 , Et patris antiquam Dauni defertur ad urbem. At Jovis interea monitis 93 Mezentius ardens Succedit pugnae , Teucrosque invadit ovantes. Concurrunt Tyrrhenae acies , atque omnibus uni , Uni odiisque viro telisque frequentibus instant. Ille 94 , velut rupes, vastum quae prodit in aequor, Obvia ventorum furiis expostaque ponto, Vim cunctam atque minas perfert cnelique marisq». Ipsa immota manens ; prolem Dolichaonis Hebrum Sternit humi , cum quo Latagum , Palmumqj fugace : Sed Latagum saxo atque ingenti fragmine montis Occupat os 95 faciemque adversam; poplite Palmum Succiso volvi segnem sinit ; armaque Lauso Donat habere 96 humeris, et vertice figere cristas. Nec non Euanthen Phrygium , Paridisque Mimanta zEqualem comitemque, una 97 quern nocte Theano In lucem genitori Amyco dedit , et face pnegnans 9s Cisseis regina Parim : Paris urbe paterna Occubat, ignarum" Laurens habet ora Mimanta. Ac velut ille canum morsu de monlibus altis Actus aper, multos Vesulus 1 quern pinifer annos Defendit, multosque 2 palus Laurentia, silva Pastus aruudinea , postquam inter retia ventum est , Substitit, infremuitque ferox , et inhorruit armos 3 ; non potest ter- rae. » Sere. — 89 Mittite ratem in Syrtes quae habent vada \x- itiosa ( vide I , 1 1 1-2), « id est , ad rniindi ex- trema , quo me nec fama comi- te tur , ubi me nemo sciat de- sertorem esse. » S. De qua sen- tentia pulchra collegit Peerlk. pag. 282. Malis autem legi sx- vasque. — 90 In mucronem ir- ruat, incumbat. Alii mucrone. Crudum , sae- vura. — 91 Dati- vus : in fluctus. — 92 Secundo maris aestuantis fluctu. Urbem , Ardeam. — 93 * Jupiter admo- net liic sacrile- gum : non ut vincat , sed ut possit perire. » S. Vide VIII , 481 seqq. — 94 Ille manet im- motus velut etc. quod mox in ru- pe dicitur. — 95 Graeca syntaxi usus toti ( occu- pat Latagum ) cdjicit partem (os faciemque) casu eodem. Sic XII , 275 : juvenem... transadigit costas. — 96 Gestanda humeris. — 97 Una sequente et , pro : eadem qua... Beutleius geni tore, quod reclius dicitur. —98 \ide p. 289, n. 38. — 99 Igno- ratum , ignottim sibi. — i Mons in finibus Ligurum , liodie it V iso ; in quo fontes Padi. — 2 Intellige : et ille aper quern multos per annos defendit palus Lauren- lia ; quae magno intervallo distat a Yesulo monte ; ut aliam speciem aprorum his indicari appareat. — 3 Pro : armis ; graeco more, de parte corporis. <712-747) ,-ENE IUOS LIBElt X. Nec cuiquam irasci propiusve accedere virtus 4 , Sed jaculis'tutisque procul clamoribus instant ; llle autem impavidus partes cunctatur 5 in omnes , Dentibus infrendens, et tergo decutit 6 hastas : Haud aliter, justae quibus est Mezentius irae , Non ulli 7 est animus stricto concurrere ferro ; Missilibus longe et vasto clamore lacessunt. Venerat antiquis Corythi 8 de finibus Acron , Graius homo , infectos linquens profugus hymenaeos ; Hunc ubi miscentem 9 longe media agmina vidit, Purpureum pennis 10 et pactae conjugis ostro : Impastus stabula alta 1 1 leo ceu saepe peragrans ( Suadet enim vesana fames ) si forte fugacem Conspexit caprea, aut surgente in cornua 12 cervum, Gaudet , liians immane, comasque arrexit , et haeret Visceribus super incumbens ; lavit 13 improba taeter Ora cruor : Sic ruit in densos alacer Mezentius hostes. 309 , 4 Nec cuiquam | ea vel tanta vir- | tus est , ut iras- 1 ratar, id est au- J daciam ex ira sunaat, ira sua I prodat , et con- ! grediatur. — 5 Dubitat in quam ; potissimuni par- tem prorumpat. — 6 Augustinus: Animuliu quae- : dam ... non so- j lum insidentes muscas, verum etium haerentcs hastas tremo- re cutis discu- tiunt. — 7 Eo- rum nulli. — 8 Vide p. 183, n. 84.-9 Pertur- bantem. — to Cristis pnrpurei ! coloris (vid. IX, Sternitur infelix Acron , et calcibus atram Tundit humu exspirans , infractaque 1 4 tela cruentat. Atque idem fugientem haud est dignatus Oroden Sternere , nec jacta caecum 15 dare cuspide vulnus ; Obvius adversoque occurrit , seque viro vir Contulit , haud furto 16 melior, sed fortibus armis. Turn super abjectum 17 posito pedenixus et hasta : «Pars belli haud temnenda 18 , viri, jacet altus Oro- Conclamant socii laetum paeana secuti. [des. » llle autem exspirans : « Non me, quicumq* es , inulto, Victor, nec longum 19 laetabere : te quoque fata Prospectant paria , atque eadem mox arva tenebis. » Ad quern subridens mixta Mezentius ira : [rex « Nunc morere : ast de me divum pater atcp hominu Viderit 20 . » Hoc dicens eduxit corpore telum 21 . Olli dura quies oculos et ferreus urget Somnus; in aeternam clauduntur lumina noctem. Caedicus Alcathou obtruncat, Sacrator 22 Hydaspen , averso. yuare e- um cursu occupat Mezentius, ut adverso occurrat. — 16 Insidiis; vide p. 266, n. 57. Melior, excellens. — 17 Dejectum , stratum humi. — 18 Vide 427, n. 91. « Paeana carmen esse victoriae /Eschylus docet. • S. Conclamant secuti , id est , prosequun- tur clamore, clamantes paeanem. — 19 Diu. « Homeri more morienti dedit scien- tiam futurorum, qni Patrocluin morientem Ilectori mortem praedicere facit (II , < 851, et Hectorem Achilli, X, 358).* Serv. Cicero : Facilius evenit appropinquante morle, ut animi futura augurentur. — 20 De . .. viderit : hac formula judicium vel cu ram aiicujus rei rejicimus ad alium. —21 Quo statim exspiraret. De qua re post alios Nepos in Epaminonda , c. 9 Ferreus, Ilomero uitvoq. — 22 * Mirum nomen. Exspectaveram Sarclalor, a sarculando, ut sit rusticum La- lini nomen, veluti Caedicus a caedendo, Rapo a rapis. Discrimen | piantilatis in nomine proprio sappe toleratur. * PccrJU. 163) et veste si- mili ab sponsa texla. — li Sil- vas , lustra fera- rum ; v. VI, 1 79. Saepe, pag. 136, n. 92. — 12 Alta cornua liaben- tem ; proprie , qui crevit in cornua, ut seges dicitur surgere in culmum , ar- bor surgere in ramos. Comas, jubam. — 13 Ita Virgilius et Ho- ratius hac in persona, et la- vimus , sed la- vant , lavabat , etc. Improba , vide p. 56, not. 24. — 14 Infra- cta ei , in cor- pore ejusfracta. — 15 In tergo, P, VIRGILIl MAHONIS (748-787 23 Lycaonis fi- lium. lnfrenis , « casu equi as- perrimi.quifre- norum sperne- ret regimen. » Serif. — 24 Pro- cesserat , « sci- licet contra Mes- sapum dimica- turus ; quod ne- quivit efficere , a Valero, ante- quam ad Messa- pum perveni- ret , occisus. » Sen>. — 25 Vi- de IX , 572, n. 25. — 26 Cadc- bant. — 27 Ina- nem, quia neu- tra acies quic- quam proficie- bat. — 28 Ut a- pud Homerum ’Eptvu^ autKfjp in pugna versa- tur. Verbo spe- cial poeta &- (TUvSetoj; adjicit quid conspiciant Venus et Juno , quas ab omni interventu ar- cebat decretum Jovis. — 29 Ira- tus, furens. O- rion, seu Hyriei Bceoti seu Nep- tuni filius, Ve- nator inter si- dera l’eceptus , immani corpo- ris proceritate erat. Fabulas de eo narrant Ser- vius et Apollo- dorus I , cap. 4, § 3. Stagna, v. pag. 135, not. 79. — 30 Refe- rens montibus , quando redit a venatu Partheniumque Rapo et prsedurum viribus Orsen , Messapus Cloniumque Lycaoniumque 23 Ericeten Ilium infrenis equi lapsu tellure jacentem , Hunc peditem. Pedes et Lycius processerat 24 Agis.; Quem tamen haud expers Valerus virtutis avitse Dejicit ; at Thronium Salius, Saliumque Nealces , Insignis jaculo et longe fallente 25 sagitta. Jam gravis aequabat luctus et mutua Mavors Funera ; caedebant pariter pariterque ruebant 26 Yictores victique; neque his fuga nota , neque illis. Di Jovis in tectis iram miserantur inanem 27 Amborum , et tantos mortalibus esse labores ; Hinc Venus , hinc contra spectat Saturnia Juno : Pallida Tisiphone 28 media inter millia ssevit. At vero ingentem quatiens Mezentius hastam Turbidus 29 ingreditur campo. Quam magnus Orion, Quum pedes incedit medii per maxima Nerei Stagna viam scindens , humero supereminet undas ; Aut , summis referens annosam montibus 30 ornum, Ingrediturque solo , et caput inter nubila condit : Talis se vastis infert Mezentius armis. Huic contra iEneas , speculatus in agmine longo, Obvius ire parat. Manet imperterritus ille , Hostem magnanimum opperiens, et mole sua 31 stat ; Atque oculis spatium emensus quantum satis hastae : « Dextra mihi 32 deus et telum , quod missile libro , Nunc adsint! Voveo praedonis corpore raptis Indutum spoliis ipsum te, Lause, tropaeum 33 yEneae. » Dixit , stridenteraque eminus hastam Jecit : at ilia volans clipeo est excussa , proculque Egregium Antoren latus inter et ilia figit , Herculis Antoren comitem , qui missus ab Argis Haeserat 34 Evandro, atque Itala consederat urbe. Sternitur infelix alieno 35 vulnere, ccelumque Aspicit, etdulces moriens reminiscitur Argos. , vide Horn. Odyss. A, 572 seqq. Sequens versus jam supra lectus, IV, 177, de Fama. — 31 Ipso pondere corporis sui , ut rupes sese mole tenet , VII, 589. — 32 Junge mihi adsint. « Non alium sibi putat deum esse sacrilegus (, divum contempt or, yi\, 648) quam dextram suam et hastam. » S. Eam- dem mentem impudentius jactat Capaneus Siatii : virtns mihi numen et ensis, Quem teneo; et : ades o mihi dextera , tantum Tu prxsens bellis et inevitabile numen, Te voco, te solam, supenim conlemptor, adoro. — 33 Tropxum quomodo posuerint antiqui , vides XI , 5 seqq. At Mezentius vovet se armis Alneae indutu- rum esse Lausum filium, ut is tamquam tropaeum adstet. * Sciendum . Lauso pro- priam ideo nihil profuisse pietatem , quod in eum pater mente sacrilega munera transferebat deorum. » S. Neque inconsul to ambiguitatem in verbis admisit poe- ta; nam mox Lausus revera factus est tropxum /Enex. — 34 Comes fuerat. Sic Horatii Alcanis canebat Fenerem et illi semper hirentem puerum. — 35 Non sibi intentato ; destinato alii. ("83-815) yENElDOS LIBER X. 37 1 Turn pius yEneas hastam jacit : ilia per orbem jEre cavum 36 triplici, per linea terga, tribusque Transiit intextum tauris opus, imaque sedit Inguine; sed vires haud pertulit 37 . Ocius ensem yEneas , viso Tyrrheni sanguine laetus , Eripit a femine , et trepidanti fervidus instat. Ingemuitcari graviter genitoris amore, Ut vidit , Lausus , lacrimaeque per ora volutae. Hie mortis durae casum , tuaque optima facta (Si qua fidem tanto est operi 38 latura vetustas) Non equidem, nee te 39 , juvenis memorande, silebo Ille pedem referens, et inutilis, inque ligatus 40 Cedebat , clipeoque inimicum hastile traliebat. Proripuit juvenis, seseque immiscuit armis; Jamque assurgentis dextra plagamque ferentis yEneae subiit inucronem, ipsumque morando 41 Sustinuit; socii magno clamore sequuntur 42 , Dum genitor nati parma protectus abiret ; Telaq* conjiciunt, proturbantque 43 eminus hostem Missilibus. Furit yEneas, tectusque tenet se 44 . Ac velut effusa si quando grandine nimbi Praecipitant , omnis campis diffugit arator, Omnis et agricola, et tuta latet arce 45 viator, Aut amnis ripis , aut alti fornice saxi , Dum pluit in terris , ut possint sole reducto Exercere 46 diem : sic obrutus undique telis .Eneas nubem belli , dum detonet omnis , Sustinet, et Lausu increpitat, Lausoq ? 47 minatur « Quo, moriture , ruis , majoraque viribus audes ? Fallit te incautura pietas tua. » Nee minus ille Exsultat demens : saevae jamque altius irae Dardanio surgunt ductori , extremaque Lauso Parcae fila legunt 48 : validum namque exigit ensem rumque maximarum famam celebranli, » ait assentiens Donato Wagnerus, lie i desideretur modestia Virgilii, conspicua in loco simili IX, 1 46 seqq. Neutra expli- ! catio satisfacit. Quidni exponamus simpliciter : si tanto facto, hodie propemodum j incredibili , fidem allatura sive conciliatura est vetustas facti aliqua ( per litoten , vetustas non spernenda, satis alta, utSilius: sic credit alta vetustas).— 3U JEter- hum juvenis memorande correxit Peerlkampius ; nam plane abhorret nec te posi- tum post tua optima facta. — 40 Et illigatus, impeditus hasta inguini infixa et cum clipeo transfixo eum velut colligante. — 4 1 « Moram injiciendo ejus impetum lusit. » Serv. — 42 Prosequuntur id factum (v.not. 18), clamore terrentes hostem. Ad sequentem versum Servius : « De historia est. Nam Scipio Africanus quum esset vix annorum decern et septem, patrem suum defendit in hello, nec cessit viginti et septem confossus vulneribus. » — 43 Proturbare student. — 44 « Quamquam j furit, tenet se tamen. » Serv. De comparatione quae sequitur, lege Peerlkamp. p. 294-6. — 4 5 Tuto loco, ad quern confugit quasi in arcem. Ripas intellige excavatas. — 46 Exercendo vel faciendo opere transigere diem ; conf. VIII, 94, I n. 4 1. — 47 Nomen repetitum, ut IX, 439, cum vi ; huic uni intentus est yEneas. — ! 4 8 Nentes colligunt in fusum. Exigit, v. supra 682. 36 Concavum ! ex aere factum. Terga , de tegu- tnentis ex lino, quod applicata erant tergis vel tergoribus tau- rinis; vide no- tam 16 ad 482. — 37 Pertulit 1 ad finem desti- I natum. Sic lapis ! non pertulit ic- ■ turn, XII, 907. ! ■ 38 « Id est , pietati et virtuti tuae. Nam hie est sensus : Ego quidem tua fa- cta et mortem ex pietate ve- nientem non si- lebo, si tamen credet vetustas (id est posteri- tas), ex scele- rato patre tarn pium filium fuis- se procreatum.* S. Sic dixit Ci- cero, pro Mi- lone, c. 35 : De me . .. semper om- ; nes gentes lo- quentur , nulla ! unquarn obmu- j tescet VETUSTAS. i At Donatus ita : : * Confido te fu- i turum in laude ! maxima , si libri mei habuerint ! fidem; » de JE- neide accipiens verba tanto ope- j ri , « quippe ho- I ' minum summo- • rum atque for- J tissimorum, re- 1*. VIRGILII MARONIS (810-852) 49 Lausi mina - cis potius quam timendi. Molli , vide 138, not. 68. — 50 Anima, ut XII , 952. — 51 Juvenem ter- Per medium .Eneas juvenem, totumque recondit. Transiit et parmam mucro, levia arma minacis 49 , Et tunicam , molli mater quam neverat auro ; Implevitque sinum sanguis : turn vita 50 per auras Concessit mcesta ad Manes , corpusque reliquit. 52 Cogitatio su* Ora modis Anchisiades pallentia miris, in patrem An- chisen pietatis. Confer II , 560. Male hie intel- ligeretur Lausi pietas. — 53 Vi- de p. 233, n. 58. — 51 Magnus enim honos exi- stimabalur aevo lieroico , si vic- tor victum non Ingemuit miserans graviter, dextramque tetendit 51 , Et inentem patriae subiit pietatis imago 52 : [stis 53 , «Quid tibi nunc, miserande puer, pro laudibus i- Quid pius Eneas tanta dabit indole dignum ? Arma , quibus laetatus , habe tua 54 ; teque parenti , Manibus et cineri si qua est ea cura , remitto. Hoc tamen , infelix ! miseram solabere mortem : Eneae magni dextra cadis. » Increpat ultro spoliaret. Pa- , Cunctantes socios, et terra sublevat ipsum , renti ex criti- corum emenda- tione, pro pa- rent um Mani- bus, quod com- modam explica- tionem mini me admittit. Si Ma- nes tdi hoc cu- rant. Probabi- liter au tern o- mnia haec poe- t ie triliuitPeerl- kampius (cor- rigens remittit ), non Aineae. — Flentes , ingentem atque ingenti vulnere victum. Sanguine turpantem comptos de more 55 capillos. Interea genitor Tiberini ad fluminis undam Vulnera siccabat 56 lympliis, corpusque levabat Arboris acclinis trunco : procul 57 aerea ram is Dependet galea , et prato gravia arma quieseunt. Stant lecti circum juvenes ; ipse aeger, anhelans Golla fovet 58 , fusus propexam in pectore barbam ; Multa super Lauso rogitat, multumque 59 remittit Qui revocent, mcestique ferant mandata parentis. At Lausum socii exanimem super arma 60 ferebant 55 De more sci- licet Etrusco- l'um, qui cerni- tur in monu- mentis vetustis. — 56 Siccabat , nam aqua fri- gida sistit san- guinem. Hinc snmpsit Statius, Theb. 1 , 527 : siccati vulnera lymph is ; et au- dacius X, 716: undantem la- crimis siccare crnorem. — 57 Vide p. 27, not. 15. — 58 Collum lassatum ac deficiens reficit, caput sustinens trunco arboris. Fusus, « barbain in pectus fusam hubens. » S. Sane postulat usus accusativum in pectora, sed hie accedit notio jam recumben- tis in pectore barbae, idque obumbrantis. — 59 Saepe,iterum iterumque mittit, scilicet augurans mala, v. 843. Alii legunt multosque. — 60 Supra scutum , ut Pal- lantem imposition clipeo, v. 506. — 61 Eadem Ovidius Metum. X, 7 1 9. Specie fal- lit Bothii cor.jectura genitum. — 62 Sumptum a Catullo LXIV, 224. Corpore in- hxret, prostratus scilicet supra corpus occisi filii ; conf. XI , 150. — 63 Exitium, mortrferum prope vulnus, ante corpori modo, nunc ipsi animo inflictum. Nepos, Dione c. 6 : Accepit parens gravissi mum morteflii vulnus. Minoris auctoritatis codd. liabent Exsilium. — 64 « Excusat, ne merito esse expulsus videatur. » S. Agnovit longe gemitum 61 praesaga malimens. Canitiem multo deformat pulvere 62 , et ambas Ad ccelum tendit palmas , et corpore inhaeret. « Tantane me tenuit vivendi , nate , voluptas , Ut pro me hostili paterer succedere dextrae Quern genui? Tuane haec genitor per vulnera servor, Morte tua vivens ? Heu ! nunc misero mihi demum Exitium 63 infelix ! nunc alte vulnus adactum ! Idem ego , nate , tuum maculavi crimine nomen , Pulsus ob invidiam 64 solio sceptrisque paternis. (853*893) /ENEIDOS LIBER X. Debueram patriae pcenas odiisque meorum : Omnes per mortes animam sontem ipse 65 dedissem ! Nunc vivo, neque adhuc homines lucemcj relinquo. Sed linquam. » Simul hoc dicens, attollit in aegrum Se femur, et quamquam vis alto vulnere tardat 66 , Haud dejectus , equum duci jubet : hoc decus illi, Hoc solamen erat ; bellis hoc victor abibat Omnibus. Alloquitur moerentem , et talibus inlit : «Rhaebe, diu (res si qua diu mortalibus ulla est) Viximus. Aut hodie victor spolia ilia cruenta 67 Et caput .Eneae referes , Lausique dolorum Ultor eris mecum ; aut , aperit si nulla viam vis , Occumbes pariler : neque enim , fortissime , credo , Jussa aliena pati et dominos dignabere Teucros. » Dixit, et exceptus tergo consueta 68 locavit Membra , manusque ambas jaculis oneravit acutis , .Ere caput fulgens, cristaque liirsutus equind. Sic cursu in medios rapidus dedit 69 . [Estuat ingens Uno in corde pudor, mixtoque insania luctu, Et furiis agitatus amor, et conscia virtus.] Atque hie Enean magna ter voce vocavit. -Eneas agnovit enim 70 , lsetusque precatur : « Sic pater ille deum faciat, sic altus 71 Apollo ! Incipias conferre manum. » Tantum effatus , et infesta subit obvius hasta. Ille autem : « Quid me erepto , ssevissime , nato Terres ? hsec via sola fuit qua perdere posses. Nec mortem horremus , nec diviim parcimus ulli 72 . Desine : jam venio moriturus , et haec tibi porto Dona prius. » Dixit , telumque intorsit in hostem ; Inde aliud super atque aliud figitque, volatque 73 Ingenti gyro ; sed sustinet aureus umbo. Ter circum adstantem lsevos equitavit in orbes , Tela manu jaciens ; ter secum Tro'ius heros Immanem au'ato circumfert tegmine silvam 74 . Inde , ubi tot traxisse moras , tot spicula tsedet Yellere , et urgetur pugna congressus iniqua 75 , Multa movens animo , jam tandem erumpit , et inter Bellatoris equi cava tempora conjicithastam. Tollit se arrectum quadrupes, et calcibus auras Yerberat , effusumque equitem super ipse secutus 76 I 65 Utinam de- S dissem! Utinam j ipse suppiiciis omnibus macta- - tus periissem! 1 — 66 Quamquam ea vis, quam lia- bebat, valde ilia exigua, et fracta vulnere, tardat eum ; vel in- transitive, pro : J tarda est. Haud dejectus animo vel non dejecto animo. — 67 « Arma jEneae , Lausi perfusa cruore. » Serv. Dolorum, vul- i neris mortisque — 68 Quae vel ut consueverat. I — 69 Vide pag. I 231, n. 27. Quae i bine sequuntur, j male hue illata j sunt e libro XII, I 666-8. Tertius i versus, El fu- riis etc., abest ab oplimis Ji- bris , etiam Ser- vio ignoratus. — 70 Enim ex- plication p. 90, not. 90 ; confer VI, 317, n. 49. — 71 «Venera- bilis; aut quia in excelso loco consecratusest.* S. Conf. VI, 9. Sententia Fa- xint dii , ut te- cum liceat con- gredi! t- 72 « Hoc ideo, quia ./Eneas invoca- , verat deos. » S. , Mini me liorrens mortem , etiam diis non parcam qui tibi adsunt. | Sic auget Me- zen ti us senten- tiam hujusmodi : non parcam ti- bi, etiamsi dii i vocati te adju- vent et sint te- cum. — 73 Summa velocitate in orbem equitat. Gyro, v. Georg. Ill , 115, n. 91. — 74 Silvam jaculorum, quae scuto exceperat. Similiter Lucanus VI , 205 : tot vul- nera belli Solus obit, densamque ferens in pectore silvam.— 75 Iniqua, ut pedes contra equitem. — 76 Ipse fusus super effusum equitem , eum implicat , impedit, facit ut is expedite se non possit. 374 VIRGILII jENEIDOS LIB. X. (894-908) :7 Armoejecto, implicat , ejectoque' 7 incumbit cernuus armo. Id est luxato; J m . medicornm vo- Clamore incendunt ' 8 coeliim Troesquc Latmique; cabuio , qui et Advolat iEneas , vaginaque eripitensem, ticukimentiim r » | Et super 79 haec : « Ubi nunc Mezentius acer, et ilia dicunt, et graece Effera vis animi ? » Contra Tyrrhenus, ut auras ; Cernuuses tfacie Suspiciens hausit 80 coelum, mentemque recepit : in terram incli- « Hostis amare , quid increpitas mortemque minaris ? ciemradU ^8 Nullum i n csede nefas ; nee sic 81 ad prcelia veni ; impient. Etenim Nee tecum meus haec pepigit mihi foedera Lausus 82 . verbum mcen- Unum hoc , per, si qua est 83 victis venia hostibus, do, ut graecum „ . „ . , _ r «pXe*fw, ad multa j Corpus humo patiare tegi. Scio acerba meoru [oro: in'mor^^fbnf Circumstare 84 °dia : hunc, oro, defende furorem, m^erincendii Et me consortem nati concede sepulchro. » | cum celeritate et Haec loquitur, juguloque haud inscius accipit ensem, vix ^potesT resi- i Undantique animam 85 diffundit in armacruore. 1 sti,extendunt se ! et incrementa capiunt. Sic clamor dicitur incendi , qui celeriter magnus evadit; poetae autem addito objecto dicunt aerem, coelum incendere clamore, et XI, 147 : mcestam incendunt clamoribus urbem. Ad hunc morem Pompeius Trogus : Tan- tum mcerorem festivissimo convivio intulit, ut regia omnis repentino luctu in - ! cenderetur (XXXV11I, 8). — 79 Vide 556, n. 43. — 80 Coelum hausit oculis, ex participio suspiciens quod praecedit. Alii malunt : suspicit et auras aetherias cceli trahens, animam recipit ; nam sub equo jacens non poterat respirare. — 81 Sic, ea , mente , ut nefas esse putarem si me occideres victum. — 82 Hoc dicit : Interfecisti filium : cur parceres patri? — 83 Vide p. 159, n. 69. — 84 Circumstare , ut impe- diant. Defende, arce. Prohibe ne ita saeviant in me, insepultumque abjiciant. — 85 Sanguinem quo anima continetur (ut IX, 349, n. 38); qui diffunditur undanti cruore (eftluente sanguine). nxHBpp ^ \ ■Mi . V v s r * U ' ^ \i-4i i #■ v -'* -I f \ WJm LIBER. XI. Oceanum interea 1 surgens Aurora reliquit : iEneas , quaraquam et sociis dare tempus humandis Prsecipitant 2 curae , turbataque funere mens est, Vota deum primo victor solvebat Eoo 3 . Ingentem quercum , decisis undique ramis , Gonstituit tumulo 4 , fulgentiaque induit arma , Mezenti ducis exuvias, tibi , magne, tropaeum, Bellipotens 5 ; aptat rorantes sanguine cristas, Telaque trunca 6 viri , et bis sex thoraca petitum Perfossumque locis ; clipeumque ex aere sinistrae Subligat, atque ensem collo suspenditeburnum 7 . Turn socios ( namque omnis eum stipata tegebat Turba ducum) sic incipiens hortatur ovantes : « Maxima res effecta , viri : timor omnis abesto , Quod superest 8 ; haec sunt spolia et de rege superbo tmnVentiebat.— Primitiae , manibusque meis Mezentius hie 9 est. L Vide i p * 1 9G ’ *?' Nunc iter ad regem nobis murosque Latinos. l e : qu j a tropjea Arma parate animis 10 , et spe praesumite bellum ; non .figebantur _ T . ,. . . nisi in eminen- Ne qua mora ignaros , ubi primum vellere signa tioribus locis. ut Annuerint Superi 11 pubemque educere castris, Saiiustius : De- victis Hi spams , — . tropxa in Pyre- nseisjugis Pompeius conslituit. » S. — 5 Mars. — 6 Hastas praefractas ; v. X , 882 seqq. In bis sex argutatur Servius , sed legendus. — 7 Eburnea vagina instructum : v. IX, 305, n. 23. « Paulatim de trunco arboris bumanam figuram fecit, ut et sini- stram illi det et collum. • S. — 8 De eo quod reliquum est belli. De rege captae. — 9 Manuum mearum virtute Mezentius hie est, tabs qualem videtis ; de Mezentio hoc superest ! — 10 Vide X, 258, n. 29 ; et infra 491. — 11 « Non dixit jussero, sed : quum dii jusserint ; nihil se inauspicato vel sine deorum voluntate facturum pro- 1 Interea dic- tum est negli- gentius, quasi pugnatum esset noctu. Debebat dici postera ut Oceanian surg. etc., ut alibi le- gitur. Fortasse aliqua nocte ilia facta erat prae- missurus. — 2 Yalde urgent, ut humandis sociis vacaret. Funere Pallantis,ut rec- te Servius, quem vide ad v. 2. Ea morte,tamquam sui , iEneas se funesta- H76 P. VIRGILII MARONIS (21-58' mittens. » S. — 12 Segnities per metum injectaa- nimo.— 13Inin- ieris. Homerus : to 7^P a ? i'7~\ fiaVOVTOJV. Deinde Peerl- kamp. probabi- liter : Ite, agi- te, egr. etc. • In- genti arte lau- dat potius quam iniseratur ex- stinctos, ut prae- | sentium animos ! in bella succen- I dat. Et hortans socios ut sepe- j Iiantoccisos,ipse j defunctis velut I epitaphion di- xit. • S. — 14 | • Ennii est ver- sus.* Serv. Corif. ! VI, 429, n. 93. — j 15 Arcadio. De intermissa in ta- libuselisionesa?- pe monuimus.— 16 De more fu- nerum. — 17 • Naturale enim j cst ut intermissa lamenta repe- lantur, quando aliquis notus ad- venerit. » S. Li- vius I, 29 : Con- ipeclus aliorum inutua misera- tione ns'TEGRA- isat lacrimas.— , 1 8 Lxvi , « pue- 1 ili, nondum se- toso. » S. Juven- ilis Pallantis si- gnificatur etiam epitheto nivei. — 19 In impe- lium Tyrrheni exercitus; vide VIII , 508 seqq. ; Alii : ad paran- j dum imperium ■ magnum Troja- nis. Consulto in lmpediat, segnisve metu sententia 12 tardet. Interea socios inhuniataque corpora terrse Mandemus : qui solus honos Acheronte sub imo 13 est . Ite, ait , egregias animas , quae sanguine nobis Hanc patriam peperere suo , decorate supremis Muneribus ; mcestamque Evandri primus ad urbem Mittatur Pallas, quem non virtutis egentem 14 Abstulit atra dies et funere mersit acerbo. » Sic ait illacrimans , recipitq? ad limina gressum , Corpus ubi exanimi positum Pallantis Accetes Servabat senior, qui Parrhasio 15 Evandro Armiger ante fuit ; sed non felicibus aeque Turn comes auspiciis caro datus ibat alumno. Circiim omnis famulumque manus, Trojanaqi turba . Et moestum Iliades crinem de more 16 solutae. Ut vero iEneas foribus sese intulit alt is , Ingentem 17 gemitum tunsis ad sidera tollunt Pectoribus , moestoque immugit regia luctu. Ipse , caput nivei fultum Pallantis et ora Ut vidit, laevique 18 patens in pectore vulnus Cuspidis Ausoniae , lacrimis ita fatur obortis : « Tene , inquit , miserande puer, quum laeta veniret, Invidit Fortuna mihi , ne regna videres Nostra , neque ad sedes victor veherere paternas ? Non haec Evandro de te promissa parenti Discedens dederam , quum me complexus euntem Mitteret in magnum imperium 19 , metuensq? moneret Acres esse viros, cum dura proelia gente 20 . Et nunc ille quidem spe multum captus 21 inani Fors et vota facit , cumulatque altaria donis : Nosjuvenem exanimum, et nil jam ccelestibus ullis Debentem 22 , vano moesti comitamur honore. lnfelix, nati funus crudele videbis ! Hi nostri 23 reditus , exspectatique triumphi ? Haec mea magna tides ? At non , Evandre , pudendis 24 Vulneribus pulsum aspicies; nec sospite 23 dirum Optabis nato funus pater. Hei mihi , quantum Praesidium AuSonia , et quantum tu perdis , Iule ! » ambiguo reliquit Virgilius. — 20 Supple '.fore. — 21 Felix emendatio Peerlkampii : spe mulcet pectus inani . Fors, forsitan. — 22 Quippe qui vota etab Evandro et ab ipso suscepta non exaudiverunt. Alii cum Servio : jam inferis diis solis subje- ctum et obnoxium. Vano , inani , qui nihil ipsum juvat. — 23 Promissi a nobis. — 24 A tergo illatis. Pulsum, percussum , ut 7 93. — 25 Sospite nato, scilicet cum in- l'amia , per ignaviam ; quod ex praecedenti membro intelligitur. Servius : • Non talem habes , inquit , filium quo sospite tibi dirum funus optares ; quod parentes sibi precari solent ob nequitiam liberorum. » Qua in sententia vox dirum immo- dica est ; ut intelligere praestet dirum funus nati , cui pater indignatus mortem (59-97) .ENEIDOS LIBER XI Haec ubi deflevit 26 , tolli miserabile corpus Iuiperat , et toto lectos ex agmine mittit Mille viros, qui supremum comitentur 27 honorem , Intersintque patris lacrimis, solatia luctus Exigua ingentis, misero sed debitapatri. Hand segnes alii crates et molle feretrum Arbuteis texunt virgis et vimine querno , Exstructosque toros obtentu frondis inumbrant. Hie juvenem agresti sublimem stramine 28 ponunt : Qualem virgineo demess um pollice florem Seu mollis violae , seu languentis 29 hyacinthi , Cui neque fulgor adhuc , necdum sua forma recessit ; Non jam mater alit tellus , viresque ministrat. Turn geminas vestes auroque ostroque rigentes Extulit iEneas, quas illi laeta laborum 30 Ipsa suis quondam manibus Sidonia Dido Fecerat, et tenui telas discreverat 31 auro : Harum unam juveni supremum moestus honorem Induit; arsurasque 32 comas obnubit amictu; Multaque praeterea Laurentis praemia pugnae Aggerat, et longo praedam jubet .ordine duci. Addit equos et tela , quibus spuliaverat liostem. Vinxerat et post terga manus, quos 33 mitteret um- Inferias, caeso sparsurus sanguine flammam ; [bris Indutosque jubet truncos hostilibus armis 3i Ipsos ferre duces , inimicaque nomina figi. Ducitur infelix aevo confectus Accetes , Pectora nunc feedans pugnis , nunc unguibus ora ; Sternitur et toto projectus corpore terrae 35 . Ducunt et Rutulo perfusos sanguine currus. Post bellator equus , positis 36 insignibus , iEthon , It lacrimans 37 guttisque humectat grandibus ora. Hastam alii galeamque ferunt : nam cetera Turnus Victor habet. Turn moesta phalanx Teucriq? sequun- Tyrrheniqi omnes, et versis Arcades armis 38 . [tur, Postquam omnis longe comitum processerat ordo , Substitit /Eneas , gemituque haec addidit alto : « Nos aliqs bine ad lacrimas 39 eadem horrida belli Fata vocant. Salve 40 seternum mihi, maxime Palla , imprecetur per impiuni votum , se superstile. — 26 Posteaquam haec cum fletu dixit. — 27 Co- mitando ei ha- beant honorem nltimum. — 28 « Hoc est , su- per frond es (vel herbas ) ponunt . Nam hie reddit quod omiserat , dicens Exstru- ctosque toros , nec addens un- , de. » S. Eodem vocabulo utun- tur Silius : mol- lesque virenti Stramine com- posuere toros ; et Statius: fere- trum Texitur ; imavirent agre- sti stramina cul- tu. — 29 Caput demittentis. Vi- de p. 29 , n. 51 . — soGraecasyn- | taxis pro : labo- re; sibi placens in eo opere e- jusque successn gaudens. — 3 1 Distinxerat au- reisfilis,acu pin- gens. Quae vestis memoratur IV, 262 seqq., ubi eadem verba. — 32 Recte Ser- vius : « ALTERA, veste caput ejus velavit. » Quis enim alhis ami- ctus iritelligatur nisi vestium al- tera ? — 33 Ma- nus eorum, quos mitt. Sanguine cseso , id est cae- sorum ; itemque sanguine capti- vo, captivorum , in eodem ver- sn X , 520 ; mox a Tropaea ; quale descripttim initio libri. * Qui- S • — 35 In terram. — 36 Depo nomina immica, lnirrncorum, bus vult affigi titulos cum nominibus occisorum. sitis ; sine phaleris. — 37 « Piiuius solum equum praetor hominem lacrimave di- cit. » S. Vide Hist. Nat. VIII, 4 2, § 64. Nota sunt qiue de equis Achillis cecinit IIo- merus , P, 426 seqq. — 38 Ilaslis baud dubie. Scuta inferversa intelligit Servius, quern vide. — 39 * Ad alias lacrimas , id est ad ceteros sepeliendos, qui eodem prcelio cecidertmt. » S. — 40 * Varro in libris Logistoricis dicit , ideo mortuis Salve et Vale dici , non quod ant valere aut salvi esse possint, sed quod 48 378 P. YIRGILII MARON1S (98-138) ab his recedi- mus, eos num- quam visu ri. • S. — 4 1 Vide VII, 154, n. 74. V e- niam , ut con- cederetur sibi quod exponunt sequentibus ver- bis. Ubi poeta « ostendit cam- pos jam in Tro- janorum esse po- testate. » S- — 42 Privatis luce, vita; videp. 158, n. 43. — 43 Soce- ris , ob Latinum. Nam qua? ad re- ges pertinent , sarpe referunlur etiam ad popu- los. — 44 Fenia concessa. — 45 Quit sequente fugiatis, est : ut vos. referendum ad tanto. — 4tf Venissem ; vide IV, 19, n. 13. — 47 Nobis conces- sa. — 48 Morti huic, qua occu- buenmt ii quos petitis in sepul- turam. • Quasi ostendit jacen- tes.» Sere. — 4 9 His telis, id est telis /u'c , in hoc campo expedi- endis, pugna in hoc campo ine- unda; quod be- ne explicuit Wa- gnerus. Vixet , vixisset. — 50 , Oculos alter in alteram conver- ! sos habebant. O- ra tenebant, vi- de not. 1 libri II. — 51 Crimi- nationibus , qui- . bus eum perse- , quebatur. — 52 Ob justitiam, an ob labores bel- li. Usus est grae- ca constructio- ne . consueta in .Eternumque vale. » Nec plura effatus, ad altos Tendebat niuros , gressumque in castra ferebat. Jamque ora tores aderant ex urbe Latina , Velati 41 ramis oleae, veniamque rogantes : Corpora , per campos ferro quae fusa jacebant , Redderet , ac tumulo sineret succedere terra 1 ; Nullum cum victis certamen et aethere cassis 42 ; Parceret hospitibus quondam socerisque 43 vocatis. Quos bonus .Eneas , haud aspernanda prccantes , Prosequitur venid 44 , et verbis haec insuper addit ; «Quaenam vos tanto fortuna indigna, Latini, Implicuit bello , qui 45 nos fugiatis amicos ? Pacem me exanimis et Martis sorte peremptis Oratis ? equidem et vivis coneedere vellem ! Nec veni 46 , nisi fata locum sedemque dedissent; Nec bellum cum gente gero ; rex nostra 47 reliquit Hospitia , et Tumi potius se credidit arrnis. ^Equius huic 48 Turnum fueratse opponere morti. Si bellum finire manu , si pellere Teucros Apparat, his 49 mecnm decuit concurrere telis : Vixet , cui vitam deus aut sua dextra dedisset. Nunc ite, et miseris supponite civibus ignem. » Dixerat /Eneas : olli obstipuere sileutes , Couversique oculos inter se 50 atque ora tenebant. Turn senior semperqne odiis et crimine 51 Drances Infestus juveni Turno sic ore vicissim Orsa refert : « 0 fama ingens , ingentior arrnis , Yir Trojane, quibus ccelo te laudibus sequem ? Justitijene 52 prius mirer, belline laborum ? Nos vero haec patriam grati referemus ad nrbem ; Et te , si qua viain dederit fortuna , Latino Jungemus regi. Quaerat sibi foedera Turnus. 1 Quin et fatales 53 murorum attollere moles , Saxaque subvectare humeris Trojana juvabit. » Dixerat haec , unoque omnes eadem ore fremebant. Ris senos pepigere dies, et, pace sequestra 54 . Per silvas Teucri mixtique iiupune Latini Erravere jugis. Ferro sonat alta bipenni 55 Fraxinus ; evertunt actas ad sidera pinus ; Robora nec cuneis et olentem scindere cedrum, Nec plaustris cessant vectare gementibus ornos. verbis affectum animi indicantibus : fia'jjJidsW vel d'YajJiaf ffs t v;; dpt-r^. — 53 Fa- tales , ob ilia qua; dicta sunt v. 112, n. 4t>. Trojana, quae tint condenda? urbi Trojanae. — 5i Induciarum fide et auctoritate. * Sequester est medius inter duos altercantes , apud quem aliquid ad tempus deponitur. » S. - 55 Adjective, ut Varro : Fereus ferream humero bipennem securim. (139-178) jENEIDOS LIBER XI. 379 66 I Ho more haud dubie, de quo Servius af- fert verba Var- ronis : Si Jilius familias extra Urbem deces- sit , liberti ami- cique obvium ei procedunt ; ille sub noctem in Urban infertur cum cereis fa- cibus prxlucen- tibus. — 57 Vide X, 895, n. 78. ■ 58 Imitatus est Statius T/iebaid. V, 526 : tandem laxata dolore , Vox ineenit i- ter, gemitusque in verba soluti. — 59 Utinam. Quum dicit rel- ies , quasi turn praesenti pug loquitur , pro vulgari : voluis- ses. Sic mox ob- ruerent,\. 162; etmaneres VIII, 613, n. 70. Se- quentia in so- lutaoratione ad- jungeres hoc mo- do : Qua-mquam baud ignarus e- ram. — 60 Prima specimina juve- nilis fortitudinis. * Propinqui, ni- mium vicini, ut quo Pallas mitti posset. » Sere. — 61 « Natura- lem ordinem vi- ta longiore su- peravi ; hie nim est ordo na- turalis , ut sint parentibus su- perstites liberi.» Sere. — 62 Me utinam obruis- sent ! ( v. not. | 59 ) vel, me de- I bebant obruere. — 63 « Magnifice servat decorem , revocans se ad heroicam consolationem. » 5. — 64 Alii jueabit. — 65 Tropsea de iis quos etc. Dat , vide IX , 266 , not. 7. In his versibus quatuor multa critici reprehendunt merito; lege Peerlk. p. 323. — 66 Stares, ut Mezen- tius , supra v. 5 seqq. Si esset par xtas , « vel mea vel filii ; nam ad utrumque potest referri. » S. Non toleranda hie ellipsis. — 67 Ab armis tractandis, a bello continuando retineo? — 68 Retineo apud me, non sino abire, non abjicio. — 69 Strue : quam vides debere Turnum nlio et mihi. Et jam Fama volans , tanti praenuntia luctus, Evandrum Evandrique domos et mcenia replet , Quae modo victorem Latio Pallanta ferebat. Arcades ad portas ruere , et de more vetusto 56 Funereas rapuere faces : lucet via longo Ordine flammarum , et late discriminat agros. Contra turba Phrygum veniens plangentia jungit Agmina. Quae postquam matres succedere tectis Viderunt, mcestam incendnnt 57 clamoribus urbem. At non Evandrum potis est vis ulla tenere ; Sed venit in medios. Feretro Pallanta reposto Procubuit super , atque haeret lacrimansq? gemensqi , Et via vix tandem voci laxata dolore est 68 : « Non haec , o Palla , dederas promissa parenti l Cautius ut 59 saevo velles te credere Marti ! Haud ignarus eram quantum nova gloria in armis Et praedulce decus primo certamine posset. Primitiae juvenis 60 miserae, bellique propinqui Dura rudimenta 1 et nulli exaudita deorum Yota precesque meae 1 Tuque , o sanctissima conjux , Felix morte tua , neque in hung servata dolorem 1 Contra ego vivendo vici mea fata 61 , superstes Restarem ut genitor. Troum socia arma secutum Obruerent 62 Rutuli telis! animam ipse dedissem, Atque haec pompa domu me, non Pallanta , referret ! Nee vos arguerim , Teucri , nec fnedera , nee quas Junximus hospitio dextras ; sors ista senectae Debita erat nostrae. Quodsi 63 immatura manebat Mors gnatum , caesis Yolscorum millibus ante , Ducentem in Latium Teucros, cecidisse juvaret 64 . Quin ego non alio digner te funere , Palla , Quam pius iEneas , et quam magni Phryges , et qua Tvrrhenique duces, Tyrrhenum exercitus omnis. [ Magna tropaea ferunt , quos 65 dat tua dextera leto ; Tu quoque nunc stares 66 immanis truncus in armis, Esset par aetas et idem si robur ab annis , Turne. Sed infelix Teucros quid demoror armis 67 ?] Vadite , et haee memores regi mandata referte ; Quod vitam moror 68 invisam , Pallante perempto , Dextera causa tua est , Turnum 69 gnatoque patrique 380 P. VIRGILII MARONIS (179-215} 70 Meritis tibi ' pro vulgari : me- ntis luis et for- ! tuuxtuse. Restat meritis de me | tuis et fortunae tuae hoc solum Quam debere vides : meritis vacat hie tibi 70 solus Fortunaeque locus. Non vitae 7 1 gaudia quaero, Nec fas , sed gnato Manes perferre sub imos. » Aurora interea miseris 72 mortalibus almam Extulerat lucem , referens opera atq.ue labores : vindices filiurn et orbatum pa- trem consoleris. — 7 1 ViUe, da- tivus: non quae- ro gaudia xnihi viventi, sed filio quaero, perfe- renda ad Ma- nes, videlicet ju- cundum nunti- um occisi Tur- ni. « Ac si di- ceret, hanc so- lam esse cau- sam quae eum cogat ad vitae patientiam , ut filio Turni nun- tietur interi- Serv. mterfecto^irno 1 J am pater iEneas , jam curvo in litore Tarchon Constituere pyras. Hue corpora quisque suorum More tulere patrum ; subjectisque ignibus atris 73 Conditur in tenebras altum caligine coelum. Ter circum accensos , cincti fulgentibus armis , Decurrere 74 rogos; ter moestum funeris ignem Lustravere in equis , ululatusque ore dedere. Spargitur et tellus lacrimis , sparguntur et arma , It ccelo 75 clamorque virum clangorque tubarum. Hinc alii spolia occisis derepta Latinis Gonjiciunt igni , galeas , ensesque decoros 76 , Frenaque, ferventesque 77 rotas; pars munera nota , Ipsorum clipeos , et non felicia tela. Multa bourn circa mactantur corpora Morti ; Setigerosque sues , raptasque ex omnibus agris In flammam jugulant pecudes. Turn litore toto 72 Vide p. 163, ; ^ not. 28 . — 73 i Ardentes spectant socios, semiustaque servant Re!er fl< ad _ ed ^ 4 Bust8 ^ 78 '> ne Q ue avelli possunt , Nox humida donee tes ^ob sequen- Invertit 79 coelum stellis fulgentibus aptum. Nec minus et raiseri diversA in parte Latini Innumeras 80 struxere pyras, et corpora partim — 76 « Tam cari ! Multa virum terrae infodiunt , avectaque partim Finitimos tollunt in agros 81 , urbique remittunt; in rnffrw ftnrnm ° ’ ^ ’ Cetera, confusseque ingentem caedis 82 acervum, Nec numeronec honore 83 cremant : tunc undiq* vasti Gertatim crebris collucent ignibus agri. Tertia lux gelidam coelo dimoverat umbram : Moerentes altum cinerem et confusa ruebant 84 Ossa focis, tepidoque 85 onerabant aggere terrae. Jam vero in tectis , praedivitis urbe Latini , Praecipuus fragor et longi pars maxima luctus. Hie matres , miseraeque nurus , hie cara sororum lia. him ; igni, 75 In coe- mox i ignem. in rogos eorum etiam pulclier- rima spolia con- jicerent.Non in- ane est epithe- ton. • Peerlk.— 77 « Quae solent fervere in cur- su. » Serv. Sive potius curruum statim ut adve- nerant ad lo- cum pyrae. Mu- nera nota, ar- ma a mortuis “ " geri solita, quae saepe viderant socii; vide VI, 221, n. 2. — 78 « Primo pyrx dicuntur et rogi ; ubi vero arserunt , busla vocantur. » Donatus. — 79 « Invertit, ita ut ea pars quae noctem haberet, jam sub terra esset. » S. Ad sensuum errorem, j ut multa inpoetis, hoc quoque dictum , ac si per noctem coelum circumagalur aboccidente versus orientem; v. II, 250 sq. Heyn. Jplum,\ ide p. 215, n. 15.— 80 * Hoc loco multis rebus ostendit imrnensam caedem lactam esse Paitulorum. » S. J — 81 « Qui enim e longinquo venerant, domum referri non poterant. Urbi, deest unicuique. » S. Partim suae quemque urbi remittunt. — 82 Collective, de caesis. — 83 Id est: non singulos singulis rogis, quod est honorificum. — 84 Eruebant j ex cineribus, legebant. Focis, poetice de rogis. — 85 Ab incendio rogorum adhuc l tepenti terra. (216-252) /ENEIDOS LIBER XI. Pectora 86 moerentum , puerique parentibus orbi , Dirum exsecrantur bellum Turnique hymenseos ; Ipsum armis ipsumque jubent decernere ferro , Qui regnum Italise et priraos sibi poscat honores. Ingravat haec saevus Drances 87 , solumque vocari Testatur, solum posci in certamina Tumum. Multa 88 simul contra variis sententia dictis Pro Turno ; et magnum reginae nomen obumbrat Multa virum meritis sustentat fama tropaeis. Hos inter motus , medio in flagrante tumultu , Ecce super mcesti magna Diomedis ab urbe Legati 89 responsa ferunt : nihil omnibus actum Tantorum impensis operum; nil dona, neq? aurum , p r0 Turno. Non Nee magnas valuisse preces; aliaarma Latinis satis conve nit si- Quaerenda , aut pacem Trojano ab rege petendum Deficit ingenti luctu rex ipse Latinus. Fatalem 91 iEnean manifesto numine ferri Admonet ira deum , tumulique ante ora recentes. Ergo concilium magnum primosque suorum Imperio 92 accitos alta intra limina cogit. Olli convenere , fluuntque ad regia plenis Tecta viis. Sedet in mediis et maximus aevo Et primus sceptris 93 , baud laeta frottte, Latinus. Atque hie legatos y£tola ex urbe 94 remissos , Quae referant, fari jubet, et responsa reposcit 95 Ordine cuncta suo. Turn facta silentia linguis , Et Venulus dicto parens ita farier infit : « Vidimus, o cives, Diomedem Argivaq? castra 96 , I eSaa/prosa^m- Atque iter emensi casus superavimus omnes, tiquior, , poetae Contigimusque manum qua concidit Ilia tellus. llle urbem Argyripam , patriae 97 cognomine gentis , Victor 98 Gargani condebat Iapygis arvis. Postquam introgressi et coram data copia fandi , Munera praeferimus , nomen patriamque docemus ; Qui bellum intulerint , quae causa attraxerit 99 Arpos. Auditis ille haec placido sic reddidit ore : O fortunatae gentes , Saturnia regna , 86 « Caros fra- tres flesiderave- runt. » Servius. Legit igitiu* in suo libro : cara sorores Pecto- ra MOERENTES, quod aptius , ad matres quoque et nurus rei'e- rendum. — 87 : De quo vide 122 seqq. Testatur, ! v. ii5 seqq. — 88 Poetice pro i plurali : multae sententiae erant vel dicebantur satis convenit mul : quare pro- posita est cor- rectio Multa vi- rum , et in al- tero Multa si- mul meritis etc. « Obumbrat , i. e. tuetur, defen- dit; translatio ab arboribus. • S. Ut Livius dixit MI, 30 : Itaque umbra auxilii vestri , o Roma- ni, tegi possu- mus. — 83 Vide MU, 9 seqq Ac- tum, effectual esse. — 90 Sic, s.epius. — 9 1 Ira deorum et re- cens caedes ad- monet nos, fa- torum decreto dineam venisse in Italian), id- que manifesta voluntatis deo- rum significati- one proditur. — 92 Jussu regio. Fluuntque, con- fluunt , accedunt. — 93 « Primus inter sceptriferos. Nam apud majores oinnes duces cum sceptris ingrediebantur curiam.* Serv. — 94 Vide VIII, 9, n. 6. Remis- sos a Diomede, nec eonsecutos quod petierant. — 95 « Mire [id est eximie[ ait reposcit. Ante enim rex solet a legatis universa cognoscere , et sic demum eos , praesente populo, iterum omnia jubere narrare. » Serv.— 96 Dicit Arpos sive Argyrippam; vide p. 305, n. 6. — 97 Palrix gentis, Argorum, non accurate; nam ditolus gente.erat Diomedes, sed ducta uxore dLgialea, Adrasti fiiia, in re- gnum Argivorum successit. — 98 Postquam Messapios vicerat , copiis cum Dauno conjunctis, rege Apuliae, quam poetae et lapygium vocant (p. 325, n. 2 ). lbi est mons Garganus, • qui per Calabriam usque in Adriaticum tenditur pelagus » (5.) , hodie Monte di Santangelo. — 99 Attraxerit nos. 382 (253-277) P. VIRG1LI1 MAR ON IS I Bella ignota , cum hominibus ignolis, quorum quae sit virtus, quae fata, igno- ratis, — 2 • yua- si sacros. Nam violare de reli- giosis rebus di- cimus. » S. — 3 Premat mersos ; vide I, 100-1, n. 62. Nota sunt infortunia hero- um Troja red- euntium. — 4 intelligitur tem- pestasa Minerva excitata, ob fa- cinus AjacisOilei (vide I, 39 sqq.) ; 6idera autem es- se causae tempe- stutiim existi- mabantur. Bene Servius : « Voca- bulo si dux et tempestatem si- gnificat et reve- ra sidus. Nam numina quae in- ter sidera non videmus,cum a- liis sunt pote- state permixta. Sic Minervae a- ries esse digno- scitur. » Absur- dum esset enim « naufragiis infame; ubi et Graecorum post eversam Trojam classis fracta; quare ultor. — 5 Ad Pharum insulam et oras iEgypti delatus Menelaus; vide Odyss. A, 354 seqq. Quam insulam poeta dixit columnus Protei (vide p. 124, n. 17), ut ex- trema. s quasdam terrae plagas signilicare videretur, quemadmodum Columnas Herculis. — 6 Vidil , quod satis est in re horrenda ; sic de Scylla III, 431. — 7 ftrgna Neoptolemi, supple eversa ex sequentibus; vide III, 2:i6 et 330 seqq. Ido- menei, ibidem 121 seqq. — 8 An referam Locros, Ajacis Oi lei socios, nunc Africae litus babitare ? yui ab aliis in Bruttio consedisse narrantur; sed variam famam de parte eorum in Syrtes et Africam delata vide apud Servium. — n Agamemnon. Nescitur unde doctus poeta sumpserit intra prima limina, quum Ilotnerus et tra- gici convivio exceptum et in penetralibus occisum narrent consensu. — 10 Aga- inemnonem, devictam Asiam ut tropaeum portantem, insidiis excepit oppressilque JF.gistlius , per ignavam fraudem victoris victor et ipse triumpbator de Asia victa. De verbo Servius : « Subsedit , dolo poesedit. Sic Lucanus ( V, 226) : subsidere regrium Chalcidos Euboicx, vatia spe rapte, putabas. Unde et subsessores di- cuntur, qui insidiis tauros iiiterimuut ; et boslium dolos subsessas vocamus. » — 1 1 Repete referam ? « Cyllabarus \ul. Cometes] yEgialeam Diomedis uxorem co- gnovit adulterio : quo comperto Diornedes reverti noluit, et in Apuliam concessit. Quod Veneris dolo dicitur esse perfectum, quam in bello Trojano vulneraverat. » Sere. De patriis vide supra not. 97. Sed Calydonem memorans, ALtoliae urbem , poeta erravisse dicendus est , nisi (quod probabilius) ignotas nobis fabulas sequi- tur. — 12 Specie; quae terrent spectantes. « Hoc loco nullus dubitat, fabulae or- dinem a Virgilio esse conversum. Nam Diomedis socios constat in avee esse con- versos post ducis sui interitum, quern exstinctum impatienter dolebant. life aves hodieque Diomedex vocantur; habitant autem in insula Febra sive Eleclride, qufe est baud longe a Calabria in conspectu Tarentinae civitatis. » Sere., qui plura. Vide Metamorph. XIV, 457-526. — 13 Circa flumina. — 14 Vide p. 214 , n. 86. Antiqui Ausonii , quae vos fortuna quietos Sollicitat , suadetque ignota 1 lacessere bella ? Quicumque Iliacos ferro violaviraus 2 agros (Mitto ea quae muris bellando exhausta sub altis, Quos Simois premat 3 ille viros) , infanda per orbem Supplicia et 3celerum prenas expendimus omnes, Vel Priamo miseranda manus ! Scit triste Minervae Sidus 4 , et Euboicae cautes, ultorque Gaphereus. | Militia ex ilia diversum ad litus abacti , Atrides Protei Menelaus adusque columnas 5 Exulat; Jhtnaeos vidit 6 Cyclopas Ulixes. ; Regna Neoptolemi 7 referam, versosque Penates Idomenei? Libycone 8 habitantes litore Locros? j Ipse Mycenaeus magnorum ductor Achivum 9 Conjugis infandae prima intra limina dextrd. Oppetiit; devictam Asiam 10 subsedit adulter. lnvidisse 11 deos, patriis ut redditus aris Conjugium optatum et pulchrara Calydona viderem? Nunc etiam horribili visu 12 portenta sequuntur, Et socii amissi pctierunt aethera pennis , Fluminibusque 13 vagantur aves (heu dira meorum I Supplicia I ) et scopulos lacrimosis vocibus implent. Ilaec adco ex ilIo*mihi jam speranda H fuerunt j Tempore , quum ferro ccelestia corpora demens Appetii et Veneris viola vi vulnere dextram. scit tempestas. » Kacp’/jpey?, promontorium Eubceae orientale , (278-316) jENEIDOS LIBER XI 383 Ne vero , ne me ad tales impellite pugnas. Nec mihi cum Teucris ullum post eruta bellum Pergama; nec veterum memini laetorve malorum 15 . Munera , qua? patriis ad me portastis ab oris , Vertite ad .Enean. Stetimus tela aspera contra 16 , Contulimusque manus : experto credite quantus In clipeum 17 assurgat , quo turbine torqueat hastam. Si duo praeterea tales Idaea tulisset Terra viros , ultro Inachias 18 venisset ad urbes Dardanus , et versis lugeret Graecia fatis. Quidquid 19 apud durae cessatum est mcenia Trojae , Hectoris iEneaeque manu victoria Graium Haesit, et in decimum vestigia rettulit 20 annum. Aiubo animis, ambo insignes praestantibus armis; Hicpietate prior 21 . Coeant in fcedera dextrae , Qua datur : ast armis concurrant arma cavete. — Et responsa simul quae sint , rex optime , regis Audisti , et quae sit magno sententia bello 22 . » Yix ea legati, variusque 23 per ora cucurrit Ausonidiun turbata fremor : ceu saxa morantur Quum rapidos amnes, fit clauso gurgite 24 murmur, Yicinaeque fremunt ripae crepitantibus undis. Ut primum placati animi , et trepida ora quierunt , Praefatus divos 25 , solio rex infit ab alto : « Ante equidem suinma de re statuisse , Latini , Et vellem , et fuerat melius , non tempore tali Cogere concilium , quum muros assidet hostis. Bellum importunum , cives, cum gente 26 deorum Invictisque viris gerimus , quos nulla fatigant Prcelia , nec victi possunt 27 absistere ferro. Spem si quam adscitis iEtolum 28 habuistis in armis , Ponite. Spes sibi quiscp 29 : sed haec qua angusta , vi- riculi "plenum Cetera qua rerum jaceant perculsa ruind , [detis. absolutis enun- Ante oculos interque manus sunt omnia vestras 30 . Nec quemquam incuso : potuit quae plurima virtus Esse, fuit; toto certatum est corpore regni 31 . Nunc adeo, quae sit dubiae sententia menti, Expediam et paucis (animos adhibete) docebo. Est antiquusager Tusco mihi proximus amni 32 , Rem babes in Made E , 330 seqq. — 15 Ma- lorum Trojae. De genitivo v. 73, n. 30. — 16 Et eminus pugna- vimus , et comi- nus. — 17 Quam magnus sit as- surgens, ut gla- dio feriat, cli- peum simul al- tius attollens : qui habitus as- surgentis prae- cipue in sublato clijpeo apparet. — 18 Argivas. Dardanus, Dar- danius, collec- tive : Trojani. — 19 Quidquid cessatum est, id est, quod attinet ad omnem illam raoram, qua tar- data est atque extracta obsidio Trojae. — 20 Pe- dem retulit, id est , retro acta et dilata est. — 2 1 Praestantior. « Qua datur, quacumque ra- tione permitti- tur. » Serv. — 22 Et quae sit Diomedis sen- tentia in hac re, quum ( secun- dum ipsum ) id bellum sit ma- gnum, grave, pe- tiat , magno bel- lo. — 23 Pro : quum variusetc. Jam aliquoties vidimus post vix sic illatum et vel que. — 24 Prae- | cluso aquarum j cursu. « Antiqui 1 ! aquae sonitum cTicebant frenulum. Ennius : ratibusquc fremebal tmber Neptuni. »5. — 25 « More antiquo : nam majores nullam orationem nisi invocatis numinibus inchoabant; sicut sunt omnes orationes Catonis et Gracchi. » S. — 26 Vide X, 228 , n. 15. — 27 « Ac si diceret : Etiam si velint, eos a bellis discedere natura non palitur. » S. — 28 Diomedis et suorum. — 29 In uno se quisque spem certam ponere potest. II xc, nostra spes, quam sit ang. etc. — 30 Periphrasis pro : manifestum est. — 31 Imperii viribus omnibus. — 32 Tiberi. De ipso agro videnda quae Servius affert ex Gatone et aliis veteribus. P. V 1 RGILII MARONIS (317-351) Lonse pa- , Longus 33 in occasum , fines super usque Sicanos: Aurunci Rutulique serunt , et vomere duros Exercent colies , atque horuru asperrima pascunt. Haec omnis regio et celsi plaga pinea montis Cedat 34 amicitise Teucrorum; et foederis aequas Dicamus leges , sociosque in regna vocemus : Gonsidant, si tantusamor, et rncenia condant. Sin alios fines aliamque capessere gentem 35 Est animus , possuntque solo decedere nostro , Bis denas Italo texamus 36 robore naves, 33 tens in occasum et pertingens ul- tra fines Sicano- rum, sive potius Siculorum; vide pag. 31 1 , n. 39. — 3i * In pre- tium concedat i amicitiaram. . S. — 35 Alius gentis terrain. Possunt , si li- cet iis per fata ; quae fata sciebat Latinus ex Fan- Seu plures complere valent : jacet omnis ad undam vid^Vfl 1 ^98 C et ^ ater * es "> ipsi numerumque modumque carinis • 239 ! in aiiis pos- Praecipiant ; nos sera , manus , navalia 37 demus. Ennius^ • Tde^ P raeterea » dicta ferant et foedera firment, campus ' habet Centum oratores prima de gente 38 Latinos textritsam na- ire placet , pacisque manu praetendere ramos , 37 “Navalia du Munera portantes , aurique eborisque talenta 39 , cuntur hoc loco Et sellam regni trabeamque insignia nostri. idTst idx^cera’ Gonsulite in medium 40 , et rebus succurrite fessis. »> funes, vela et Turn Drances , pride 41 infensus , que gloria Turni JerJ 1U t S 3 n s°Ge’ O^liqua. 42 invidisk stimulisque agitabat amaris , nere nobiiissi- Largus opum 43 , et lingua melior, sed frigida bello ™3 S ’se"° nf ' VI1, Dextera » consiliis habitus non futilis auctor, Pomh\s q ’s7iiam Seditione potens 44 ; genus huic materna superbum curuiem. « Dia- Nobilitas dabat , incertum de patre ferebat 45 ; dema italarum g ur gi t ? et fa s onerat dictis atque aggerat iras : « Rem 46 nulli obscuram , nostrse nec vocis egentem Gonsulis , 0 bone rex : cuncti se scire fatentur Quid fortuna ferat 47 populi; sed dicere mussant. Det libertatem fandi , flatusque 48 remittat Cujus ob auspicium 49 infaustum moresque sinistros gentium reges non habebant. » Serv. — 4o In communem uti- litatem. — 41 Pridem correxit Peerlkampius , eterat recipien- „ dum, quia prae- / Di cam equide , licet arma mihi mortemq? minetur 1 positum idem, . H ^ ^ . . • idem infensus, Lumina tot cecidisse ducum , totamque videmus dives, disertus . Consedisse urbem luctu 50 , dum Troia tentat aTonsuemdfne! Castra , fugae fidens , et ccelum territat armis 51 . qua postponitur idem primo alterive adjectivo aut substantivo, non ponitur initio. — 42 « Obliqua, hoc est, qui non ex aperto impugnabat Turnum, sed eum reipublicae simulata de- fensione lacerabat. » S- — 43 « Abundans opibus, dives; non quia multa dona- ret. * S. Lingua melior , scilicet * quam dextra », quod alio modo subjungitur. Frigida , sine ardore et alacritate. — 44 Potentiam sibi quaerens ex movendis seditionibus. — 45 W\\ fere bant. Insolens certe dictu est : Turnus genus ferebat. Onerat Turnum. —46 Consulis de re. quae etc. — 47 Secum ferat sive afferat fa- ciendum, postulet ; sicut in notis locutionibus res fert, tempos fert. Mussant, non audent, verentur; ductum a demisso murmure eorum qui loqui non audent. Adde XII, 657, n. 66. — 48 Spiritus, superbiam. Remittat ille cujus etc. — 49 Imperium; nam, Romano more, auspicium erat penes eum qui bellnm adinini- strabat. Mores sinistros, de pertinacia Turni , qui noluerat obtempera re Latino. — 50 In luctum esse demersam. De fuga Turni narratum est X, o 2 4 seqq. — 51 Terribili sonitu etfragore armorum, ipsum aetherem feriente. Conf. X, 895. Rec- (352-393) dENEIDOS LIBER XI. 385 tissime Servius : « Id dictum qui- dem Vi rgiliigra- vitati non con- venit; sed pe- rite liaec Dranci data sunt verba, qui tumicla uti ora done induci- tur. » — 52 Pro- mi tti. Vide su- pra 316 seqq. — 53 Tantum Unum etiam donis istis , quae pluriraa mitti Dardanidis diciquc 52 jubes , unum , optime regum , Adjicias; nee te ullius violentia vincat 53 , Quin natam egregio genero dignisque hymenaeis Des, pater, et pacem hanc aeterno foedere jungas 54 . Quodsi tantus habet mentes et pectora terror 55 , Ipsum obtestemur, veniamque oremus ab ipso : Cedat, jus proprium 56 regi patriaeque remittat. Quid miseros toties in aperta pericula cives Projicis , o Latio caput 57 horum et causa malorum ? vale . a . t » Nulla salus bello : pacem te poscimus omnes , Turne , simul pacis solum inviolabile pignus 58 . Primus ego , invisum 59 quem tu tibi fingis , et esse Nil moror, en supplex venio : miserere tuorum ; Pone animos, et pulsus abi 60 . Sat funera fusi Vidimus, ingentes et desolavimus agros 61 . Aut , si fama movet , si tantum pectore robur Concipis , et si adeo dotalis regia 62 cordi est , Aude , atque adversum Mens fer pectus in hostem. Scilicet , ut Turno contingat regia conjux , Nos , animae viles , inhumata 63 infletaque turba , Sternamur campis ! Etiam tu , si qua tibi vis , Si patrii quid Martis habes , ilium aspice contra 64 , Qui vocat. » Talibus exarsit dictis violentia Turni ; Dat gemitum , rumpitque has imo pectore voces : « Larga quidem , Drance , semper tibi copia fandi Turn quum bella manus poscunt ; Patribusqj vocatis Primus ades. Sed non replenda est curia verbis , Quae tuto tibi magna volant , dum distinet 65 hostem Agger moerorum, nee inundant 66 sanguine fossae. Proinde tona eloquio ; solitum tibi ; meque timoris Argue tu , Drance : quando 67 tot stragis acervos Teucrorum tua dextra dedit , passimque tropaeis Insignis 68 agros. Possit quid vivida virtus , Experiare licet : nec longe scilicet hostes Quaerendi nobis; circumstant undique muros. Imus in adversos 69 ? Quid cessas ? an tibi Mavors Ventosd in lingua pedibusque fugacibus istis Semper erit ? Pulsus ego ? aut quisquam merito , fcedissime , pulsu Arguet , Iliaco tumidum qui crescere Thybrim dvTvjv etcuBCet.' Iliad. T, 15 : quod est signum audaciae. — 65 Arcet, separat a nobis. — 66 Vide X , 24, n. 9. — 67 * Siquidem. Per irrisionem in ilium suas confert laudes. » Serv. Stragis acervos dedit , pro vulgari : strages edidit. — 68 Nobilitas, ornas. — 69 Ex- hortatorie, ut nostrum : Allons-nous? Dici solet : Quin imus~ minus etc. — 5; Alii firmes. — 55 Tantus ter- ror : coram La- tino non dicit « metus Turni — 56 Suum. - 57 « Quivis auc- tor et princeps rei gestae, caput a veteribus di- cebatur. » Serv. — 58 Intelligit Laviniae conju gium cum /E- nea. — 59 Ini- micum. « Hoc dicit : Non sum quidem inimi- cus ; sed si velis ( atque ita sen- tias) , non re- cuso. Nam hoc est nil moror. Serv. — 60 Te victum fatere et cede. Conf. 392 seqq. — 6l Vide VIII, 8, et X, 310. — 62Dotale regnum. Aliter IX, 737. — 63 « Turba insepul- ta , quantum ad Turnum perti- nebat ; sed be- neficio AEneae qui campos te- nebat, sepultu- rae mandata.De- inde etiam est liortantis adver- bium;ut Teren- tius : Etiam re- sponde. » 5. — Ilomericum 49 1 380 P. VIRGILII MARONIS ( 394 - 426 ) occisi. — 7 1 Vi- de IX, 672 seqq. Z)ie,intraunum diem; ut dicitur mense, anno fe- I ci. — 7 2 Drancis verba, v. 362. ^'oUatio 6 San ^ uine et Evandri totam cum stirpe videbit nem* S pailantis Procubuisse domum , atque exutos Arcadas 70 armis ? Haud ita me experti Bitias et Pandarus 71 ingeus , Et quos mille die victor sub Tartara misi , Inclusus muris , hostilique aggere saeptus. Nulla salus bello 72 ! Capiti cane talia , demens , Dardanio , rebusque tuis. Proinde omnia magno . Quoties argu- cessa turbare metu , atque extollere vires mentum haud . , . . . , Q possumus solve- Gentis bis victae , contra premere ' 3 arma Latini. re, aut contra- j t\ unc et Myrmidonu proceres Phrygia arma tremis- Nunc et Tydides , et Larissaeus 74 Achilles ; [cunt , Amnis 75 et Hadriacas retro fugit Aufidus undas. Vel 76 quum se pavidum contra mea jurgia fingit , Artificis scelus 77 , et formidine crimen acerbat. Numquam animam talem dextrd hac , absiste moveri, Amittes; habitet tecum, et sit pectore in isto. Nunc ad te et tua magna , pater, consulta ' 8 rever- Si nulla nostris ultra spem ponis in armis , [tor. Si tamdeserti 79 sumus, et semel agmine verso Funditus occidimus, neque habet Fortuna regressu, Oremus pacem , et dextras tendamus inertes. Quamquam 80 o si solitae quidqua virtutis adesset ! I lie mihi 81 ante alios fortunatusque laborum Egregiusque animi , qui , ne quid tale videret , Procubuit moriens, et humu semel 82 ore momordit. Sin et opes nobis et adhuc intacta 83 juventus, Auxilioque urbes Italae populique supersunt ; Sin et Trojanis cum multo gloria venit Sanguine (sunt illis sua funera , parque per omnes Tempestas 84 ) : cur indecores in limine primo Deficimus ? cur ante tubam tremor occupat artus ? Multa dies variique 83 labor mutabilis aevi Rettulit in melius ; multos alterna revisens ria objectione , aut risu, aut ma- ledicto, ut hoc loco, re6ponde- mus adversario. Et bene bic di- citmaleominan- tem canere , ut vatem. » Serv. Conf. IX , 621, n. 46 — 73 De- primere. « Invi- diose arma La- tini ; nam de- buit mea dice- re. » Serv. — 74 Vide II , 197 , n. 95. — 75 Amnis, nam post hero- as memoratur Aufidus, Apu- liae fluvius sive regni Diomedei (v. 247. n. 98), cadens in mare Adriaticum, ho- die Ofanto. Re- tro, versus fon- tes relabens. Et significatur ipse Diomedes per- culsus terrore nominis Aineae. Metaphora si- milis VIII, 7 26, — 12. — 76 Vel breviter pro : vel hoc quod afferam , probat quod dico. Graecis est auTtxa. Sic Terentius loquitur initio Hecyrae, v. 3, et alii ap. Peerlkamp. p. 343-4. Respicit ad ilia Drancis : Det libertatem fandi , etc., 346 seqq. — 77 Est artificis scelus (II, 125), scelus compositum ab hoc artifice, qui formidine astute simulata accu- sationem mei reddit acerbiorem. Alii jungunt fingit Artificis scelus, artifex sce- lestus, et supplent apodosin : • quam improbe se gerit! quam improbum hoc est commentum ! » vel similem. — 78 * Consultum est res de qua quis consulitur vel consulit. » S — 79 Deserti , ab auxiliis. — 80 « Servavit viri fortis personam, ut pcenituerit eum dixisse , Oremus pacem. • 5. — 81 Meo judicio, ut Eel. Ill, 104, n. 5. Fortunutus laborum, felix in malis suis et calamitatibus ; graeca syntaxi , EUTir/rj; tmv tovuv, item ut egregius animi .-egregio animo.— 82 Semel, • quasi nihif ultra passurus. » S. Livius : Dimicantes aut vitam semel aut ignominiam finiamus. — 83 Quae nondum pugnavit, nondum delectu coacta. — 84 Vis belli, ut VII, 222, n. I. — 85 Alii variusque. Labor alio tempore alius, id est, qui ante irritus fait, post autem optatum habet eventura. Retulit , refert , ut fieri vidimus; vide pag. 54, n. 51 (427-465) /ENEIDOS LIBER XI. 387 Lusit et 86 in solido rursus Fortuiia locavit. Non erit auxilio nobis /Etolus et Arpi : At Messapus erit, felixque 87 Tolumnius, et quos Tot populi misere duces; nec tarda 88 sequetur Gloria delectos Latioet Laurentibus agris. Est et Yolscorum egregia de gente Camilla , Agmen agens equitum et florentes 89 sere catervas. Quodsi me solum Teucri in certamina poscunt , Idque placet , tantumque bonis communibus obsto , Non adeo has exosa manus Victoria fugit , Ut tanta quidquam pro spe 90 tentare recusem. Ibo animis contra, vel magnum prsestet 91 Achillen , Factaque Vulcani manibus paria induat arma file licet. Vobis animam hanc soceroque Latino , Turnus ego , haud ulli veterum virtute secundus , Devovi. Solum iEneas vocat 92 ! Et vocet oro ; Nec Drances potius 93 , sive est hsec ira deorum , Morte luat; sive est virtus et gloria , tollat. » Illi hsec inter se dubiis de rebus agebant Certantes : castra ./Eneas aciemque movebat. Nuntius ingenti per regia tecta tumultu Ecce ruit , magnisque urbem terroribus implet : Instructos acie Tiberino a flumine Teucros Tyrrhenamque manum totis descendere camp is. Extemplo turbati animi , concussaque vulgi Pectora , et arrectse stimulis haud mollibus irse. Arma manu trepidi 94 poscunt , fremit arma juventus ; Flent mcesti mussantque 95 patres. Hie undiqj clamor Dissensu vario magnus se tollit in auras : Haud secus atque alto in luco quum forte catervse Consedere avium, piscosove amne Padusse 96 Dant sonitum rauci per stagna loquacia 97 cycni. « Imo 98 , » ait , « o cives , » arrepto tempore Turnus , « Cogite concilium , et pacem laudate sedentes" : llli armis in regna ruunt. » Nec plura locutus Corripuit sese, et tectis citus extulit altis. « Tu , Yoluse , armari Volscorum edice maniplis ; Due, ait, et Rutulos. Equitem, Messapus, in armis, Et cum fratre 1 Coras , latis diffundite campis. 86 Lusit et in solido locavit, id est : post- quam luserat. /Etolus et Arpi, v. 246 , not. 96, 97.- 87 Felix, interprete Ser- vio, in opposi- tionem Diome- dis infelicis ( v. 269-277). — 88 Parva est in plurimis codd. Sed alterum ex- plicat Servius : « Latina pubes celerrime vic- toriam adipisce- tur , quam vix Graeci post de- cennium sunt a- depti. » — 89 Vide VII, 804 , not. 77. — 90 Tanta pro spe , « ut solus dicar servasse rempu- blicam. » 5. A- nimis , fidenti anirno et forti. — 91 Licet ille prsestet vel ma- gnum Achillem id est rexhiheat, repraesentet , ei par sit.— 92 Ver- ba Drancis , v. 375. — 93 Po- tius quam ego dimicans cum /Enea, aut mor- te luat iram de- orum, si qua est in hoc certami- ne , aut tollat vel auferat glo- riam virtutis , si qua redundat. Indignus mihi Drances ilia vel morte vel glo- ria. — 94 Cum trepidatione, fe- stini et alacres. Manu, quae ma- nu arripiant. Ea vox saepe addi- tur, non poscente ipsa sententia, ut IV, 344 ; VII , 604, al. Fremit , p. 283, n. 9. — 95 In occulto lamentantur. — 96 Pado, ad cujus ostium Spineticum (ab urbe hodieque Spino dicta) erat Ascoms fossa perRaveunam ducta, etiam Messanicus dicta, et Padusa. Valgius in Elegis canebat: Et placidam fossse qua jungunt ora Padusam , Navigat Alpini Jiumina magna Padi. — 97 Vide p. 37, n. 21. « Rauci twv piffiov est, et modo canoros significat, alias vocis pessimae. » S. — 98 Cum irrisione : Ne capite arma , imo deliberate. — 99 Sedere aliquam pigritiae ve ignaviae notionem adjunctam habet. — i Vide VII , 672, n. 5. Messapus, Coras 388 pro vocativjs , p ars aditus urbis firmet , turresque capessat ; graeco usu. In ^ 0 ’ armis, p. 197, Cetera, qua jusso 2 , mecurn manus inferatarraa. » n. 82. — 2 Qua Iiicet in rauros tota discurritur urbe. •TlrTurbem 0 to Concilium ipse pater et magna incepta Latinus P. VIRGILII MARONIS (46(5-506) Deserit , ac tristi turbatus tempore differt ; Multaque se incusat , qui non acceperit ultro Dardanium ^Enean, generumque adsciverit urbi 3 , Praefodiunt alii portas , aut saxa sudesque jSubvectant. Bello dat signum rauca cruentum Buccina. Turn muros varia cinxere corona Matron# puerique : vocat labor ultimus 4 omnes. Nec non ad templum summasque ad Palladis arces Subvehitur 5 magna matrum regina catervd , Dona ferens ; juxtaque comes Lavinia virgo , Causa mali tanti , oculos dejecta decoros. Succedunt 6 matres , et templum tliure vaporant , Et moestas alto fundunt de limine voces : « Armipotens , belli prseses , Tritonia 7 virgo , Frange manu telum Phrygii prsedonis , et ipsum Pronum sterne solo , portisque effunde 8 sub altis ! » Cingitur ipse furens certatim 9 in proelia Turnus. Jamque adeo rutilum 10 thoraca indutus ahenis Horrebat squamis , surasque incluserat auro 11 , Tempora nudus adhuc , laterique accinxerat ensem , Fulgebatque alta decurrens aureus 12 arce ; Exsultatque animis , et spe jam praecipit hostem 13 : Qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis Tandem liber equus , campoque potitus aperto Aut ille in pastus armentaque tendit equarum , reis ocreis. Alias Aut assuetus aquae perfundi flumine noto foiet 3 iiSui" U - Emicat , arrectisque 14 fremit cervicibus alte 12 Splendore ar- Luxurians 15 , luduntque jubae per colla , per armos. Obvia cui , Volscorum acie comitante , Camilla Occurrit , portisque ab equo regina sub ipsis Desiluit ; quam tota coliors imitata relictis Ad terram defluxit 16 equis. Turn talia fatur : « Turne , sui merito si qua est fiducia forti , Audeo et iEneadum promitto occurrere turmae , Solaque 17 Tyrrhenos equites ire obvia contra. Me sine prima manu tentare pericula belli ; Tu pedes 18 ad muros subsiste , et moenia serva. » ■egnum. Praefo- diunt, ante por- tas fossas fa- ciunt. — 4 Sum- mum discrimen. Sequentia praei- vit Homerus, in II. Z , 86 seqq., 296 seqq. Pallas, dea itoMottyo?, v. Eclog. II, 61, not. 60. — 5 Proprie dic- tum : nam ma- tronae pilentis vehebantur in templa pergen- tes (vide VIII, 665, not 78). » Sere. Catered sine praepositio- ut comita- - 6 Succe- dunt templum, intrant. Tanti sine elisione , p. 47, not. 12. — 7 Vide p. 160, n. 83. — 8 De- jice. — 9 Festi- nanter, propere arma induit. — 10 Sic ex anti- quiore auctori- tate. Vulgo Ru- tulum. — 1 1 Au- morum ut auri. — 13 Pro vul- gari : praecipit spem victoriae ; prae nimia spe jam superasse hostem sibi vi- detur. Compa- ratio quae sequi- tur est Ilomeri , II. Z , 506 seqq., jam ab Ennio expressa , ver- sibus a Macro- bio servatis, ___ Saturn. VI, c. 3.— 14 Junge alte arrectis. — 15 Exsultans et ferociens. — 16 Optime Servius : « Uno verbo absolvit desilientem equis multitudinem. » Unus enim homo dejluere equo dici solet quum est vulneratus vel moribundus. — 1 7 Graeca syntaxi pro : me promitto solam nunc ituram obviam contra Etruscos equites. — 18 Pedes , cum peditatu. (507-516) /ENEIDOS LIBER XI. 389 Turnus ad hsec , oculos horrendd 19 in virgine flxus : « O decus Italiae virgo , quas dicere grates , Quasve referre pare ? sed nunc , est omnia quando 20 Iste animus supra , mecum partire laborem. iEneas, ut fama Mem 21 missique reportant Exploratores , equitum levia improbus arma Praemisit, quaterent 22 campos : ipse ardua montis Per deserta jugo 23 superans adventat ad urbem. Furta paro belli 24 convexo in tramite silvae , Ut bivias armato obsidam milite fauces. Tu Tyrrhenum equitem collatis excipe signis 25 ; Tecum acer Messapus erit , turmaeque Latinae , Tiburtique 26 manus : ducis et tu concipe curam. » Sic ait, et paribus Messapum in prcelia dictis Hortatur sociosque duces , et pergit in hostem. Est curvo anfractu valles 27 , accommoda fraudi Armorumque dolis , quam densis frondibus atrum Urget utrimque latus; tenuis quo 28 semita ducit Angustaeque ferunt fauces aditusque maligni 29 . Hanc super in speculis summoque in vertice montis Planities ignotajacet, tutique recessus 30 , Seu dextra laevaque velis occurrere pugnse 31 , Sive instare jugis et grandia volvere saxa. Hue juvenis nota fertur regione 32 viarum, Arripuitque locum , et silvis insedit iniquis. Yelocem interea superis in sedibus Opim 33 , Unam ex virginibus sociis sacraque caterv&, Compellabat et has tristis Latonia voces Ore dabat : « Graditur bellum ad crudele Camilla , O virgo , et nostris nequicquam cingitur armis 34 , Cara mihi ante alias : neque enim novus iste Dianae Yenit amor 35 , subitaque animum dulcedine movit. Pulsus ob invidiam regno viresque superbas 36 , Priverno antiqua Metabus quum excederet urbe , Infantem , fugiens media inter prcelia belli , Sustulit exilio comitem , matrisque vocavit Nomine Casmillae, mutata parte 37 , Camillam. Ipse sinu prae se portans juga longa petebat Solorum nemorum ; tela undique saeva premebant , Et circumfuso volitabant milite Volsci. 19 Horrere di- citur etiam de admiratione ex verecundia.Ser- vius : • admira- bUi ; alioqui ho- stibus borren- da. » — 20 Quan- do iste animus tuus est supra omnia , omnia exsuperat; vid. XII, 839. Camil- la simul jEneam etTyrrhenosag- gredi cupiebat. — 2 1 Certum nuntium. — 22 Ut quaterent ; quae conjunctio saepe omittitur in jussu dando. — 23 Transeun- do jugo supe- rans ea cacumi- na deserta mon- tis. — 24 « Insi- dias. Sallustius: Gens ad fur- ta belli perido- nea. » S. Quae insidiae postea pluribus expli- cantur, v. 522 et seqq. — 25 Ju- sto prcelio. — 26 Vide VII, 671. Et tu, sicut ego in alia parte. — 27 Vallis, anti- que. — 28 In quam vallem. — 29 Angusti et difficiles. — 30 Latebrae , unde tulo ac sine ul- lo periculo ho- stem possis ad- oriri. — 31 Ho- sti venienti. Ju- gis instare, i. e. consistere in ju- gis. — 32 Vide p. 175, not. 23 Arripuit , rap- tim petiit et te- nuit, ut p. 193, n. 28. Iniquis, per quas iter facere periculosum futurum es$et ./Eneae. — 33 “'iQ-iris, nymplia ex Hyperboreis, unde Tlireissa dicitur infra v. 858. — 34 Arcu et sagittis; v. 652 et 844. — 35 Conf. VII , 805 seqq. — 36 Superbum potentiae usum et tyrannicum. Priver- num , oppidum Volscorum , postea Latii , liodie Piperno Veccliio. — 37 Poeta patris voluntati tribuit quod fuerat temporis, quo procedente Casmena emolli- tum est in Camena , Casmilus in Camillus , etc. Est de lingua sacrorum, qua Camillas , Camilla dicitur minister, ministra 390 P. VIRGIL11 MARONIS (S47-&82) 38 Vide p. ‘299, n. 12. — 39 In ! nnam phrasim conjunctura est quod duabus di- ci solet : Omnia tecum versanti subito hxc sen- te ntia sedit ( v. II, 660, n. 92) : vix ea sedit, (et) telo natam im- plicat. Jam vidi- mus adverbium vix conjunctio- ns vice fungi , ut cum simulac permutari pos- sit: III, 90; VIII, 337 ; X , 659. al. In sequentibus verbis structura habet lenem a- nacoluthiam , iis quae narrantur accommodatissi- mam. — 40 Igne durato , praeu- sto. — 41 Involu- tam. Et suber in illis locis magna copia nascitur. Habilem, ita ut tractari , pro ja- culo emitti cum hasta posset. — 42 « Bene ipse pater , quia au- ctorandi (id est, iiberos homines dandi in famu- latum) potesta- tem nisi patres non habent. Un- de et Camilla dicta est , licet supra earn a ma- tre dixerit esse nominatam. • S. Quocum deinde jungas tua sup- plex. Telis illi- gata infans dici- tur prima tela Ecce, fugae medio, summis Amasenus 38 abundans Spumabat ripis ; tantus se nubibus imber Ruperat! Ille, innare parans, infantisamore Tardatur, caroque oneri timet. Omnia secum Versanti subito vix 39 haec sententia sedit : Telum immane , manu valida quod forte gerebat Bellator, solidum nodis et robore cocto 40 , Huic natam , libro et silvestri subere clausam 41 , Implicat , atque habilem mediae circumligat hastae ; Quam dextri ingenti librans ita ad aethera fatur : « Alma , tibi hanc , nemorum cultrix , Latonia virgo, Ipse pater 42 famulam voveo ; tua prima per auras Tela tenens supplex hostem fugit. Accipe , testor, Diva tuam, quae nunc dubiis committitur auris. » j Dixit , et adducto contortum hastile lacerto Immittit : sonuere undae 43 ; rapidum super amnem Infelix fugit in jaculo stridente Camilla. At Metabus , magna propius jam urgente catervA , Dat sese fluvio , atque hastam cum virgine victor 41 Gramineo , donum Triviae , de cespite vellit. Non ilium tectis ullae 45 , non moenibus urbes Accepere ; neque ipse manus feritate dedisset : Pastorum et 46 solis exegit montibus aevum. Hie natam , in dumis interque horrentia lustra , Armentalis equae mammis et lacte ferino 47 Nutribat, teneris immulgens ubera labris. Utque pedum primis infans vestigia plantis Institerat 48 , jaculo palmas armavit acuto , Spiculaque ex humero parvae suspendit et arcum. Pro crinali auro , pro longae tegmine pallae , Tigridis exuviae per dorsum a vertice pendent. Tela manu jam turn tenera puerilia torsit , Et fundam tereti circum caput egit habend , Strymoniamque 49 gruem aut album dejecit olorem. Multae illam frustra Tyrrhena 50 per oppida matres Optavere nurum : sola contenta Diana , tenens. — 43 Sonuere undx proprie est accipiendum : tanto ausu paternl amo- ris ipsum Oilmen commovetur, cui sensum tribuit poeta , ut saepe alias inanimae naturae. — 44 Vide VIII, 61, n. 26. Donum Trivix refer ad virginem, quasi dictum esset « virginem cum hasta. » Recte Servius : « Mire Trivix, quum ipsa loquatur. • Nimirum haec historia Camillae non Dianam loquentem sonat , sed ipsum poetam , qui fortasse in extremo libro VII hanc narrationem collocaturus erat. — 45 Villx conjecit Peerlkampius. Qui sequentia sic exponit : * Etiamsi Volsci Metabum suscipere eique placari voluissent . manus tendere , se victum agnoscere, prae innataipsi ferocia, noluisset. » — 46 Exegit pastorum xvum , pa- storalem vitam, idque in solis, desertis montibus. — 47 Equum ferum dici vidimus p. 157 , n. 26. — 48 Insistendo fecerat. — 49 Vide p. 56, n. 25. — 50 Nam Etrusci olim etiam regiones ad Amasenum et Lirim, Campaniamque tenuerunt. : ^583-622) /ENEIDOS LIBER XI 391 sternum telorum et virginitatis amorem Intemerata colit. Yellern haud correpta fuisset Militia tali 51 , conata lacessere Teucros ; Cara mihi comitumque foret nunc una mearum. Verum age , quandoquidem fatis urgetur acerbis , Labere , Nympha , polo , finesque invise Latinos , Tristis ubi infausto committitur omine pugna. Haec cape , et ultricem pharetra deprome sagittam : Hac , quicumque sacrum violarit vulnere corpus , Tros Italusve , mihi pariter det sanguine poenas. Post ego nube cava miserandae corpus et arma Inspoliata 52 feram tumulo, patriaeque reponam. » Dixit ; at ilia leves coeli demissa per auras Insonuit 53 , nigro circumdata turbine corpus. At manus interea muris Trojana propinquat , Etruscique duces, equitumque exercitus omnis, Compositi numero in turmas. Fremit aequore toto Insultans sonipes , et pressis pugnathabenis 54 , Hue ob versus et hue ; turn late ferreus 55 hast is Horret ager, campique armis sublimibus ardent. Nec non Messapus contra , celeresque Latini , Et cum fratre Coras , et virginis ala Camillae Adversi campo apparent , hastasque reductis 56 Protendunt longe dextris , et spicula vibrant ; Adventusque virum , fremitusq? ardescit 57 equorum. Jamque intra jactum teli progressus uterque 58 Constiterat : subito erumpunt clamore , furentesque Exhortantur equos ; fundunt simul undique tela , Crebra nivis ritu; ccelumque obtexitur umbrS. Continuo adversis Tyrrhenus 59 et acer Aconteus Connixi incurruut hastis , primique ruinam 51 Talis militiae cupidine. Alia verbis, Vellem.. mearum; videas Peerlk. pag. 360 et 354. — 52 « Aut indetra- cta , aut ipsius inspoliatae. » S. — 53 Insonuit, ut celeri vola- tu secans auras. « Nigro turbi- ne, quia ad mce- rorem luctum- que descendit. Contra in octa- vo , ubi ad laeti- tiam descende- bat Venus, claro cam nimbo cir- cumdatam dicit (v. 608 ). • S. — 54 Dativus : pugnat cum lia- benis , relucta- tur habenis ab equite adductis. — 55 Ut ferreis hastis opertus. • Est Ennianus versus vitupera- tus a Lucilio. » Sere. Dixerat Ennius : Spar- sis hastis longis campus splen - DET ET HORRET. Lucilius obser- vabat dici de- buisse horret et alget , sic ver- sion notans per- Dant 60 sonitu ingenti, perfractaque quadrupedantum frigidum. — sc Junge longe re- ductis dextris, ad vim ictus au- gendam. Spicu- la vibrant, pro- lu dentes ad pu- gnam. — 57 Stre- pitus advenien- tium virorum et fremitus equo- rum subinde in- crebrescit quasi exardescens. — 58 Uterque exercitus. Huic loco adlevit Servius : « Enniana est omnis liaec arabi- tiosa descriptio. » — 59 Tyrrhenus bic est nomen proprium. Aconteus autem erat Latinus. — 60 Cadunt, dum incitati equi in se ipsos irruunt et conflictu suo arm os perfringunt. — 61 Exponitur mors Acontei, causa fugae Latinorum jam narrandae. — 62 Rejiciunt in tergum , ob pei-sequentes. — 63 De quo supra X, 175 seqq. — 6$ Colla equorum mollia , faciiia ad flectendum , utpote domito- rum. Pectora pectoribus rumpunt. Excussus Aconteus Fulminis in morem aut tormento ponderis acti , Prsecipitat longe, et vitam dispergit in auras. Extemplo turbatae acies , versique Latini Rejiciunt 62 parmas , et equos ad mcenia vertunt Troes agunt; princeps turmas inducit Asilas 63 . Jamque propinquabant portis, rursusque Latini Clamorem tollunt , et mollia colla 64 reflectunt : P. VIRG1L1I MARON1S (623-660) 65 Plane laxa- tis , remissis. — 66 Alterno flu- ctu ex gurgite. — 67 « Extre- mam , quantum ad mare perti- net ; nam a ter- ra prima est. » 5. Sinu, fluctu undam curvan- te in sinum. — 68 Resorbens sa- xa aestu prius ejecta , nunc x- stu revolvente revoluta in ma- re. — 69 Nam quum redeunt aquae fluctu pro- volutae in litus , { »aulum vadi re- inquitur, et ip- sum sensim re- labens. — 70 E- ligit , ad confo- diendum. — 71 * Nomen hoc de historia Roma- na est. Namque cum Coclite con- tra Tuscos Lar- tius et Hermi- nius steterunt tempore quo pons sublicius rumpebatur. » 5.-72 Tantam Hi fugiunt , penitusque datis 65 referuntur habenis. Qualis ubi alterno procurrens gurgite 06 pontus Nunc ruit ad terrain , scopulosque superjacit undi Spumeus, extremamque 67 sinu perfundit arenam ; Nunc rapidus retro, atque aestu revoluta 68 resorbens Saxa , fugit , litusque vado labente 69 relinquit : Bis Tusci Rutulos egere ad mcenia versos ; Bis rejecti armis respectant terga tegentes. Tertia sed postquara congressi in prcelia totas Implieuere inter se acies, legitque 70 virum vir, Turn vero et gemitus morientu , et sanguine in alio Armaque , corporaque , et permixti caede virorum Semianimes volvuntur equi; pugna aspera surgit. Orsilochus Rernuli , quando ipsum horrebat adire , Hastam intorsit equo , ferrumque sub aure reliquit : Quo sonipes ictu furit arduus , altaque jactat Yulneris impatiens arrecto pectore crura ; Volvitur ille excussus humi. Catillus Iollan , Ingentemque animis , ingentem corpore et armis Dejicit Herminium 71 ; nudo cui vertice fulva Gaesaries , nudique humeri ; nec vulnera terrent , Tantus 72 in arma patet 1 Latos huic hasta per armos 73 Acta tremit, duplicatque 74 virum transfixa dolore. Funditur ater ubique cruor ; dant funera 75 ferro Gertantes , pulchramque petunt per vulnera mortem. At medias inter caedes exsultat Amazon , sui partem reii-: Unum exserta 76 latus pugnae , pharetrata Camilla; querat intectam et expositam ar- mis ferientibus. — 73 « Armos , abusive : nam propriequadru- pedum sunt ar- mi. » 5. Sunt qui sic capiant IV, ll : quam forti pectore et armis, humeris. — 74 Homero 15v650y] itsdiiSv , II. N, 618. - 7a Caedem edunt. 76 Vide I, 492, Et nunc lenta 77 manu spargens hastilia denset , Nunc validam dextra rapit indefessa bipennem ; Aureus ex humero sonat arcus et arma Dianae. Ilia etiam , si quando in tergum pulsa recessit , Spicula converso fugientia 78 dirigit areu. At circiim lectae comites , Larinaque virgo , Tullaque , et aeratam quatiens Tarpeia securim , Italides : quAs ipsa decus sibi dia Camilla Delegit , pacisque bonas bellique ministras : Quales Threi'ciae 79 quum flumina Thermodontis Pulsant 80 et pictis bellantur Amazones armis , n. 49 .Pugnae , ad pugnam ; ut expedilior esset ad pugnandum. — 77 Vide p. 285, n. 78. Spargens denset, dense spargit. — 78 A fugiente emissa. — 79 Tliraciae. Nam poetae antiqui Thracix , ut Scylhix, nomine complecti solent regiones septentrionales. Ama- zones olim habitarunt ad Tanain flumen : a quo, incertum quam ob causam, digressx, deinde campos Themiscyreos habuere (verba Sallustii ap. Serv.), in Cappadocia, irrigates flurnine Thermodonte, bod. Thermeh. Vide Justin. II, c. 4. — 80 Pulsant amnem glacie obductum , vectae equis ; quamquam Servius Ennium confert, sic alloquentem Musas : Qux pedibus pulsatis Olympum. Depo- nens bellor hoc uno loco videtur legi. (661-695) /ENEIDOS LIBER XI 3U3 Seu circum Hippolyten , seu quum se Martia curru j Du* retinae Penthesilea 81 refert, magnoque ululante tumultu qSbus^.'jusfi- Feminea exsultant lunatis 82 agmina peltis. . num l. c. Varia- te ue telo primum , que postremum , aspera virgo, j Dejicis ? aut quot humi morientia corpora fundis ? Euneura 83 Clytio primum patre ; cujus apertum Adversi longa transverberat abiete pectus. Sanguinis ille vomens rivos cadit , atque cruentam Mandit humum , moriensij suo se in vulnere versat. Turn Lirim , Pagasumq? super : quoru alter habenas Suffuso 84 revolutus equo dum colligit , alter Dum subit ac dextram labenti tendit inermem , Praecipites pariterque ruunt. His addit Amastrum Hippotaden ; sequiturque incumbens eminus hast& Tereacj, Harpalycumcp, etDemophoonta, Chromimq*; Quotque emissa manu contorsit spicula virgo, Tot Phrygii cecidere viri. Procul Ornytusarmis Ignotis 85 et equo Venator Iapyge fertur, Cui pellis latos humeros erepta juvenco Pugnatori 86 operit ; caput ingens oris hiatus Et malae texere lupi 87 cum dentibus albis , Agrestisque manus armat sparus 88 : ipse catervis Vertitur 89 in mediis , et toto vertice supra est. Hunc illaexceptum 90 (ne^enim labor agmine verso) Trajicit , et super haec inimico pectore fatur : « Silvis te, Tyrrhene , feras agitare putasti ? Advenit qui vestra dies muliebribus armis Verba redarguerit 91 . Nomen tamen haud leve patrum Manibus hoc referes , telo cecidisse Camillse. » Protinus Orsilochu 92 et Buten , duo maxima Teucrum Corpora : sed Buten aversum cuspide fixit Loricam galeamque inter, qua colla sedentis 93 Lucent , et laevo dependet parma lacerto ; Orsilochum , fugiens magnum que agitata per orbem, Eludit gyro interior 94 , sequiturque sequentem : circum Hippo- lyten, seu cir- cum Penthesi- leam , quum se refert , red it ex prcelio trium- phans. « Ulula- re veteres etiam vocem qu* red- ditur initio prce- lii appellabant, quam Gr*ci 6- XoXu^v voca- runt. » S. — 8 2 Vide 1 , 490 , n. 48. — 83 Etf- vyjov , attice ES- vewv : v. Serv. Vulgo Eunaeum, EuvaToy. — 84 « Suffuso, id est casuro : nam suffusi equi di- cunt ur quos ce- spilatores vulgo vocant. » S. Ni- mirum laboran- tes suff usione , id est tumore in pedibus orto ex sudore. In aliis codd. est suff os.- i so, subtus per- cusso basta vel jaculo. Ilabenas colligit, addu- cit, qu* modo lax* fuerant, e- quum labentem erecturus. — 85 Insolitis. Iapy- ge , Appulo e- quo. — 86 Ju- venco silvestri, quocum pugna ineunda l'uerat Omyto venanti. — 87 Vide p. 299, not. 4. — 88 « Sparus est rusticum telum in modum pedi recurvum. » 5. — 89 « Vertitur, agit; quod gr*ce dixit, avacrTpc- ! tptTOLi. » S. — 90 Quern Camilla ex ceperat cursu occupans et sic adversum sibi ha- bebat, prorsus ut Mezentius excepit Oroden X, 734, n. 15, et infra 7 19 ipsa filium Auni. Idque facilius assecuta est verso agmine adversariorum quam poluisset stante exercitu pervenire ad Ornytum in mediis versantem. — 91 Futurum exa- ctum : haud dubie redarguet. Melius hoc quam redargueret, quod in aliis legitur. Conf. IX , 282 : me nulla dies tarn forlibus ausis Dissimilem arguerit. Nomen haud leve , non contemnendam gloriam. — 92 De quo supra 636 seqq. — 93 Se- dentis, « equitis » S. ; alii : sedentis in equo. Quod inane est, nec quicqum ad rem facit, ut qu*renda esse videatur explicatio alia aut correciio. Lucent, apparent nuda. Sequentibus significari videtur, a sinistra parte inflictum esse vulnus. — 94 * Sinisterior, breviore scilicet circulo. » S., quem sic explicat Wagner. : « Sumptum hoc a Circo : interiores dicuntur qui , dum alii ampliore sive exteriore orbe cir- 50 \m P. VIRGILII MARONIS (696-732 cumvehebantur metam, quae e- rat certantibus ad sinistram, i- >si breviore or- e atque metae proximo cursu ferebantur.* Ea- dem metaphora Horatius ( Satir . II, 8, 26) : seu bruma nivalem Interiore diem gyro trahit. — 95 Securim con- geminat, gemi- nato ictu infert; vide XII, 713-4. 96 In Camil- lam. — 97 Haud exlremus, scili- cet arte fallen- : id quod nudum nomen gentis sonabat ; nam « Ligures omnes fallaces sunt, sicut ait Cato secundo li- bro Originum. » Servius. Idem- Tum validam perque arma viro perque ossa securim, Altior exsurgens , oranti et multa precanti Congeminat 9b : vulnus calido rigat ora cerebro. Incidit huic 96 subitoque aspectu territus haesit Appenninicolse bellator filius Auni , [bant. Haud Ligurum extremus 97 , dum fallere fata sine- Isque , ubi se nullo jam cursu evadere pugnae Posse neque instantem reginam aver ter e cernit , Consilio versare 98 dolos ingressus et astu, jlncipit haec : « Quid tarn egregium , si femina" forti Fidisequo? Dimitte fugam 1 , et te cominus aequo Mecum 2 crede solo, pugnaeque accinge pedestri : Jam nosces, ventosa ferat cui gloria 3 laudem. » Dixit; at ilia furens, acrique accensa dolore, Tradit equum comiti , paribusque resistit in armis , Ense pedes nudo , puraque 4 interrita parm&. At juvenis , vicisse dolo ratus , avolat ipse , Haud mora , conversisque fugax 5 aufertur habenis , Quadrupedemque citum ferrata calce fatigat. « Vane Ligus , frustraque animis elate superbis , Nequicquam patrias tentasti lubricus 6 artes ; que v. 715 ex jNec fraus te incolumem faliaci perferet Auno. » Nigidii^lijbro de jnaec fatur virgo , et pernicibus ignea 7 plantis •Transit equum cursu, frenisque adversa prehensis Congreditur, pcenasque inimico ex sanguine sumit : Quam facile accipiter saxo sacer 8 ales ab alto Consequitur pennis sublimem in nube columbam , Comprensamque tenet , pedibusque eviscerat uncis ; Turn cruor et vulsae labuntur ab sethere plumae. At non haec nullis 9 hominum sator atque deorum Observans oculis summo sedet altus Olympo. fidis? 3 — S i C . q E° ‘ T y rrhenum Genitor Tarchonem in proelia saeva Suscitat , et stimulis haud mollibus 10 injicit iras. Ergo inter caedes cedentiaque agmina Tarchou Fertur equo, variisque instigat vocibus alas 11 . Nomine quemque vocans, reficitqi in prcelia pulsos. « Quis metus, o numqua dolituri 12 ,o semper inertes Sphaera haec af- ter t : Ligures qui Apenninum tenner ant , la- trones, insidio- si , fallaces et niendaces.— 98 Vide p. 157, n. 99 Quid qnamquam qui celeritatem , cui fidis , relin- que , omitte. » Serv. — 2 Me- cum , sicut ego , desiliens ex e- quo. Accinge te, ut II , 235, not. 13 : Accingunt operi.— 3 Gloria tio; inanis jactantia. Cui dicens, ipsam Camillam intelligit; « an tibi » crassius dictu foret et minus salsum. Pro laudem , alii multi (etiam ap. Serv.) legunt fraudem, i. e. poenam; quo perit ironia. — 4 Vide IX, 548, n. 18 , p. 311.-5 Fugiens. — 6 Fallax. — 7 Celerrima. Item mox 746. Catul- lus dixerat : Flammea prxvertet celeris vestigia cervx. — 8 Sacer, nam est avis auguralis. « Cur graece dictus sit upai; , quasi sacra avis , ratione non caret ; quae nota est sacrorum peritis. • S. — 9 Oculis non nullis, non negligentibus, adeoque non caecis, secundum Homerum, Ouo’ dXaoay.oiurjv ti'ft, II. K, 515. — 10 Injicit Tarclioni iras, graviter eum exstimulans. Plurimi codd. incitat, ut poeta scripsisse videatur incutit. — 1 1 Turmas equitum. Conf. 835. Reficit , restituit. — 12 Num- quam aegre latmi dedecus vestrum. « Et bene numquam, siquidem antea saevitiam ( 733 - 769 ) /ENEIDOS LIBER XI. 395 Mezentii pertu- lerunt, et nunc praebent lerga inulieri. » Sere. — 13 Tibia cur- va , ob affixum cornu vel aere- um oriHcium la- tius in extremo, quo graviorem sonum ederet. Non estis scgnes er spec tare. — \tSecundus, qui secunda, fausta nuntiat ex extis inspectis. In lu- cos , ubi epula- bantur sacris di- ebus. — 15 El ipse , sicut sui , qui turn passim concidebantur. — 16 Ablatum transfert in su- Tyrrheni , quae tanta animis ignavia venit ? ■ Femina palantes agit , atque haec agraina vertit 1 Quo ferrum , quidve haec gerimus telairrita dextris ? i At non in venerem segnes nocturnaque bella , Aut , ubi curva 13 choros indixit tibia Bacchi , Exspectare dapes et plenae pocula mensae [ruspex ( Hie amor, hoc studium ) , dum sacra secundus 14 ha- lf untiet, ac lucos vocet hostia pinguis in altos. » Haec effatus , equum in medios , moriturus et ipse 15 , Concitat , et Yenulo adversum se turbidus infert ; Dereptumque ab equo dextra complectitur hoslem , Et gremium ante suum multa vi concitus aufert' 6 . Tollitur in ccelum clamor, cunctique Latini Convertere oculos. Yolat igneus 17 aequore Tarchon, Arma virumque ferens ; turn summit ipsius ab hasta Defringit ferrum , et partes rimatur apertas , Qua vulnus letale ferat : contra ille repugnans Sustinet a jugulo dextram , et vim viribus exit 18 . Utque volans alte raptum quum fulva draconem Fert aquila , implicuitqj pedes atqj qnguibus haesit ; Saucius at serpens sinuosa volumina versat , Arrectisque horret squamis , et sibilat ore , Arduus insurgens : ilia haud minus urget obunco Luctantem rostro ; simul aethera verberat alis : Haud aliter praedam Tiburtum ex agmine Tarchon Portat ovans. Ducis exemplum eventoimque secuti Maeonidae 19 incurrunt. Turn fatis debitus Arruns Yelocem, jaculo et multa prior 20 arte, Camiilam Circuit, et, quae sit fortuna 21 facillima, tentat. Qua se cumque furens medio tulit agmine virgo , Hac Arruns subit , et tacitus vestigia lustrat ; Qua victrix redit ilia pedemque ex hoste reportat , Hac juvenis furtim celeres detorquet habenas. Hos aditus , jamq* hos 22 aditus , omnemque pererrat Undies circuitu, et certam quatit improbus hastam. Forte sacer Cybelae Chloreus olimque 23 sacerdos Insignis longe Phrygiis fulgebat in-armis , — rp 236j n 97)> aliquamdiu certe, vim quam hostis ei infert, viribus suis. Quod poeta statim illu- strat celebri comparatione homerica , Iliad. M , 200 seqq. Conf. Macrob. Saturn. V, 13, et de dracone ova aquilae consectante , unde pugna, vide Plinium, H. Nat. X, c. 5. — 19 Etrusci ; vide V I II , 479 seq., n. 5, et 499, n. 1 1 . — 20Superans Ca- miilam peritia jaculandi et dolo; nam ilia animi impetum sequebatur , oderat fraudes belli. Sic dictum pietate prior, 292, n. 21 . Ita etiam Servius accepit, rectiu* quam alii : praevertens Camiilam; vel, priusquam ipsam feriat. — 21 Quae via a fortuna oblata sit facillima et commodissima ad illam interficiendam. — 22 Modo hos, modo illos aditus. « Circuitum, proprie; nam circumire insidiantium est.»5. — 23 Olim, in patria, quum ea salva esset. Apud Homerum etiam sacerdotes inducuntur dimicantes. tractum est. Ju- lius Caesar enim quum dimicaret in Gallia , et ab hoste raptus e- quo ejus porta- retur armatus , occurrit quidam ex hostibus qui eum nosset, et insultans ait Caesar [in ali— is cecos] Caesar, quod Gallorum lingua dimitte significat ; et ita factum est ut di- mitteretur. Hoc ipse Caesar in E- phemeride sua dicit , ubi pro- priam comme- morat felicita- tem. » Sere. - 17 Vide not. 7. — 18 Evitat, vertit et eludit P. VIRGILI1 MARONIS 70-793) 24 Quern equura muniebat pellis ferina , obducta squamis in spe- ciem plumarum ex aere factis, aureis fibulis su- bter alvum con* serta. « Pluma est in armatura, ubi lamina in laminam se in- dit. Significat eum fuisse cata- phractum. Ca- taphracti autem equites et ipsi ferro sunt mu- ni ti , et equos similiter njuni- tos habent; de quibus Sailus- tius : Equis pa- ria (ac viris) operimenta e- rant , qux lin- tea ferreis la- minis in mo- dum plums ad- nexuerant. • S. — 25 Peregri- na , ut Hibera ; vide IX , 582 , not. 29. — 26 E- Spumantemque agitabat equum , quem pellis ahenis In plumam 24 squamis auro conserta tegebat. Ipse, peregrina 25 ferrugine clarus et ostro, Spicula torquebat Lycio Gortynia 26 cornu ; Aureus ex humero sonat arcus , et aurea vati Cassida 27 ; turn crocea chlamydemq? sinusqj crepantes Carbaseos fulvo in nodum 28 collegerat auro , Pictus 29 acu tunicas et barbara tegmina crurum. Hunc virgo , sive ut templis prsefigeret 30 arma Troia , captivo sive ut se ferret in auro , Venatrix unum ex omni certamine pugna? Caeca sequebatur, totumque incauta per 31 agmen Femineo praedae et spoliorum ardebat amore : Telum ex insidiis quum tandem tempore capto Concitat et Superos Arruns sic voce precatur : «Summe 32 deum, sancti custos Soractis Apollo , Quem primi 33 colimus, cui pineus ardor acervo Pascitur, et medium freti pietate per ignem Cultores multa premimus vestigia pruna 34 , Da, Pater, hoc nostris aboleri dedecus armis, Omnipotens. Non exuvias pulsaeve 35 tropaeum Yirginis , aut spolia ulla peto : mihi cetera laudem Facta ferent ; haec dira meo dum vulnere pestis Pulsa cadat, patrias remeabo inglorius 36 urbes. » di Claris; vide p. 304, n. 81 ; p. 29, n. 57. — 27 Cassis; poetica forma. Sinus car- baseos, chlamydis ex carbaso textae, auro intertexto, fortasse bracteis aureis di- stinct*, unde crepantes. — 28 « Hanc chlamydem, quo expeditior esset, aureis nexibus (fibula vel cingulo, sub pectore) in nodum habuit collectam. » Donatus. Ex quo nodo, sive complicatione, explicabat se et latius .expandebat sinus vestis. — 29 Habens pictas acu etc. Barbara tegmina crurum, braccas phrygias, qualibus cernere licet indutos Atyn, Ganymedem, Paridem in vasis veterum pictis. Bar- bara, vide p. 169, n. 29 . '« Sane armorum longa descriptio illuc spectat, ut in eorum cupiditatem merito Camilla videatur esse succensa. » S. — 30 Vide III, 286 seqq. Junge virgo venatrix. In auro, ut in armis : eo induta. — 31 Vide p. 114, n. 46. Femineo, impatienti , impotenti ; vide VII, 345, n. 53. « Eo quod Camilla sacerdotem majoris numinis (Cybelae) conatur occidere , quasi exaucto- ratur Dianae favor, interveniente majoris numinis iracundia. » S. — 32 « Summe ex affectu colentis dicitur; nam Jupiter summus est. » 5. Idem valet de omnipo- tens, mox v. 790. Soractis, vide p. 300, n. 17. — 33 Prae ceteris, nos inprimis. Peerlkamp. correxit Quem Hirpini col., de quibus fabulas vide ap. Serv. Pineus ardor, ignis ex strue lignorum pini ; vide similia p. 137, n. 3. — 34 Testis Plinius, Hist. Nat. Vfl, 2 : • Hand procul ab urbe Roma in Faliscorum agro familiae sunt paucae, quae vocantur Hirpi : hae sacrificio annuo, quod fit ad montem Soractem Apollini, super ambustam ligni struem ambulantes non aduruntur. Et ob id per- petuo senatusconsulto militiae omniumque aliorum munerum vacationem ha- bent. » Servius : « Virgilius quidem dicit freti pietate ; sed Varro, ubique expu- gnator religionis, ait, quum quoddam medicamentum describeret : Uti solent Hirpini, qui ambulaturi per ignes medicamento plantas tingunt. » Vestigia pre- mimus, imprimimus, ponimus. Vox cultores, languere visa post quem colimus, a nonnullis mutatur in v ictores, qua voce Silius utitur in imitatione hujus loci, V, 175 seqq. — 35 « Pulss proprie ; nam de occisis liostibus triumphabant , de pulsis et fugatis figebant tropaeum, airo xou TpCiceorfiai. » S. Sed mox pulsa est dejecta, prostrata, ut 56, n. 24. Cetera facta, non belli. — 36 N'ullis captis de Camilla spoliis , quibus ad se pertinere viraginis occisae gloriam probaret. (794-836) jENEIDOS LIBER XI. 397 Audiit et voti Phoebus succedere partem Mente 37 dedit , partem volucres dispersit in auras : [Sterneret ut subita turbatam morte Camillam , Annuit oranti ; reducem ut patria alta videret , Non dedit, inque Notos vocem vert6re procellse.] Ergo , ut missa manu sonitum dedit hasta per auras, Convert&re animos acres 38 oculosque tulere Cuncti ad reginam Yolsci. Nihil ipsa nec aurse 39 Nec sonitus memor, aut venientis ab sethere teli , Hasta sub exsertam 40 donee perlata papillam Hsesit, virgineumque alte bibit acta cruorem. Concurrunt trepidse comites , dominamque ruentem Suscipiunt. Fugit ante omnes 41 exterrifus Arruns, Lsetitia mixtoque metu , nec jam amplius hastse Credere nec telis occurrere virginis audet. Ac velut ille 42 , prius quam tela inimica sequantur, Continuo in montes sese avius abdidit altos , Occiso pastore , lupus , magnove juvenco , Conscius audacis facti, caudamque remulcens 43 Subjecit pavitantem utero , silvasque petivit : Haud secus ex oculis se turbidus abstulit Arruns , Contentusque fuga , mediis se immiscuit armis. Ilia manu moriens telum trahit ; ossa sed inter Ferreus ad costas alto stat 44 vulnere mucro. Labitur exsanguis , labuntur frigida leto Lumina ; purpureus quondam color ora reliquit. Turn sic exspirans Accam , ex sequalibus unam , Alloquitur, fida ante alias quse sola Camillse , Quicum partiri 45 curas ; atque hsec ita fatur : [bum « Hactenus , Acca soror, potui 46 : nunc vulnus acer- Conficit , et tenebris nigrescunt omnia circum. Effuge , et hsec Turno mandata novissima perfer : Succedat pugnse 47 , Trojanosque arceaturbe. Jamque vale. » Simul his dictis linquebat habenas , Ad terram non sponte fluens. Turn frigida toto Paullatim exsol vit se corpore 48 , lentaque colla Et captum leto posuit caput , [arma reliquens 49 , Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.] Turn vero immensus surgens ferit aurea clamor Sidera ; dejecta crudescit pugna Camilla : Incurrunt densi simul omnis copia 50 Teucrum , Tyrrhenumque duces , Evandrique Arcades alse. At Trivise 51 custos jamdudum in montibus Opis p. 171, n. — 61 A Diana posita custos, speculatrix. Ilinc usque ad v. 867 saepe desideratur vel nitor vel acumen eximii poetae : quod verbo indicandum erat ; singula perse- 37 Mente, 7v[JLVj Graecis, anirni" decreto ; conf. X, 629; et adsequentia IX, 33l-2.Sequentes versus Ires, quo- rum nullum ve- stigium in com- mentariis Ser* vii, supervaca- nei suht et bo- minis loquacis, neque uno in- commodo labo- rant in singulis ; vid. Peerlkamp. p. 375-6, qui o- belo confixit. — 38 Acies in ali- quibus incertae fidei. — 39 Ne- que locum ubi sonitus fiebat , neque ipsum so- nitum curans. Pro teli Peerl- kampius leti. (Conf. Serv. ad v. 818.) — 40 Vi- de 649, n. 76. — 4 1 Promptis- sime, antequam ceteri quicquam agerent. — 42 Lupus ille ; si- mile est X , 707. Homerica com- paratio , //. 0 , 586 seqq. — 43 Reflectens, grae- ce uitiXXaiv. — 44 Conf. X, 334. 1 — 45 Partiri solebat; vide p. 60, n. 4. — 46 Potui pugnare : quo addito vis dicti et alfectus minueretur. — 47 Conf. X, 690. — 48 Conf. IV, 703. — 49 Alii apud Servium legebant relin- quunt ( Camil- lam ) , decidunt. Etiam aliis cri- ticis improbata rejecit Peerlk. pag. 378. Alter versus ex XII, 952. — 50 Vide -879)1 P. VIRGILII MARONIS (837' cutus est Peerl- kamp. p. 379- 83. — 52 Degen- ti in locis soli- tariis et deser- tis. — 53 De quo nihil apud anti- quos relatum. — 54 Alii fuigen- tem armis. — 55 Vide II , 283, n. 34.- 56 Poe- nam caede Ca- millae meritarn. Sic II , 537. Se- quentia , Tune etiam etc. , 0- pis non Arrunti dicit, sed sibi de Arrunte : Tune j etiam, homo in- j ers et vilis , di- ^ vinis telis mo- 1 riere, ut alii ! multo te fortio- res? Sic intelli- gebat Servius : « Cum ingenti amaritudine di- ctum est. Nam ei etiam genus invidet mortis. Quod autem ait tune etiam, ad N'iobes numero- sara pertinet so- bolem. » — 57 Vide 532, n. 33, i et 659, not. 79. Cornu, arcum. — 58 Capita , quae dici solent cornua arcus. Mquis, ut aeque tangerent dex- tra pectus et lae- va cuspidem sa- gittae. — 59 • N'onnulli Vir- gilium secun- dum vetustatem hoc verbo usum tradunt,ut obli- ti esse riiuXvj- cavTe*; , negli- gentes et con- temnentes pu- tent ; viderant enim peremp- tum, sed negle- xerunt. » S. — 60 Deserta du- cihus. — 61 Ipsi quippelanguen- Alta sedet summis , spectatque interrita pugnas. Utque procul medio juvenum in clamore furentum Prospexit tristi multatam morte Camillam , Ingemuitque deditque has imo pectore voces : « Heu nimium , virgo , nimium crudele luisti Supplicium , Teucros conata lacessere hello ! Nec tibi desertae 52 in dumis coluisse Dianam Profuit , aut nostras humero gessisse sagittas. Non tamen indecorem tua te regina reliquit Extrema jam in morte ; neque hoc sine nomine letu Per gentes erit , aut famam patieris inultae. Nam quicumque tuum violavit vulnere corpus , Morte luet merita. » Fuit ingens monte sub alto Regis Dercenni 53 terreno ex aggere bustum Antiqui Laurentis , opacaque ilice tectum : Hicdea se primum rapido pulcherrima nisu Sistit , et Arruntem tumulo speculatur ab alto. Ut vidit laetantem animis 54 ac vana tumentem : « Cur , inquit , diversus abis ? hue dirige gressum , Hue periture 55 veni , capias ut digna Camillas Praemia 56 . Tune etiam telis moriere Dianae ? » Dixit , et aurata volucrem Thre'issa 57 sagittam Deprompsit pharetra , cornuque infensa tetendit , Et duxit longe , donee curvata coirent Inter se capita 58 , et manibus jam tangeret aequis , Laevd aciem ferri , dextra nervoque papillant. Extemplo teli stridorem aurasque sonantes Audiit una Arruns haesitque in corpore ferrum. Ilium exspirantem socii atque extrema gementem Obliti 59 ignoto camporum inpulvere linquunt; Opis ad aetherium pennis aufertur Olympum. Prima fugit , domind amissa , levis ala Camillae ; Turbati fugiunt Rutuli ; fugit acer Atinas ; Disjectique duces desolatique 60 manipli Tuta petunt , et equis aversi ad mcenia tendunt. Nec quisquam instantes Teucros letumque ferentes Sustentare valet telis , aut sistere contra ; Sed laxos referunt humeris languentibus 61 arcus , Quadrupedumq ? 62 putre cursu quatit ungula campu. Volvitur ad muros caligine turbidus atrd Pulvis, et e speculis 63 percussae pectora matres Femineum clamorem ad cceli sidera tollunt. Qui cursu portas primi irrupere patentes, tes et fessi. — 62 Quudrupedique Peerlkamp., probabiliter, e codicum vestigiis et imitatione Appuleii. Vide VIII. 596, n. 47.— 63 E muris, unde prospiciunt; (880-015) jENEIDOS LIBER XI. 399 Hos inimica super 64 mixto prcmit agmine turba ; Nec miseram effugiuut mortem ; sed limine in ipso , Mcenibus in patriis , atque inter tuta domorum , Confixi exspirant animas. Pars claudere portas ; Nec sociis aperire viam , nec mcenibus audent Accipere orantes; oriturque miserrima csedes Defendentum 65 armis aditus, inque anna ruentum. Exclusi, ante oculos lacrimantumque oraparentum, Pars in praecipites fossas, urgente ruind 66 , Volvitur ; immissis pars caeca et concita frenis 67 Arietat in portas et duros 68 objice postes. Ipsae de muris summo certamine matres [ (Monstrat 69 amor verus patriae) ut vid£re Camilla, ] Tela manu trepidae 70 jaciunt , ac robore duro Stipitibus 71 ferrum sudibusque imitantur obustis Praecipites , primaeque mori pro mcenibus 72 ardent. Interea Turnum in silvis 73 saevissimus implet Nuntius , et juveni ingentem fert Acca tumultum 74 : Deletas Yolscorum acies , cecidisse Camillam , Ingruere infensos hostes , et Marte secundo Omnia corripuisse 75 ; metum jam ad mcenia ferri. Illefurens (et saeva 76 Jovis sic numina poscunt ) Deserit obsessos colies , nemora aspera linquit. Vix e conspectu 77 exierat campumque tenebat, Quum pater ;Eneas , saltus ingressus apertos , Exsuperatque jugum , silvaque evadit opac&. Sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur Agmine , nec longis inter se passibus 78 absunt , Ac simul iEneas fumantes pulvere campos Prospexit longe Laurentiaque agmina vidit , Et saevum iEnean agnovit Turnus in armis 79 , Adventumque pedum flatusque audivit equorum. Continuoque ineant pugnas et prcelia tentent , Ni roseus fessos jam gurgite Phoebus Hibero 80 Tinguat equos , noctemque die labente reducat 81 . Considunt castris ante urbem , et moenia valiant. vide 475 seq. — 61 Insuper; id est praeter peri- cu In m «'\b hoste imminens. — 65 Et eorum qui fugientes socios vi et urmis ar- cent ab aditu , ut claudi pos- sint portae, et eorurn qui ir- ruunt in ipsa- quearmaruunt, quo recipiantur urbe. Observa autem supra di- ctum esse infini- tivo pars clau- dere portas, qui non ponitur ill re facta semel et absoluta. — 66 Ruina colle- ctive de ruenti- bus : dum ur- . gent se alius su- per alium ruen- tes — 67 Effre- nata ; vide p. 242, n. 82. Arie - tat , * in clausas portas ruit mo- re arietis, belli- ci macliinamen- ti. *5.-68 Non cedentes, utpo- te firmo obice, aut repagulo , munitos. — 69 Docet et horta- tur (conf. IX, 44, n. 19), scili- cet ut hoc fa- ciant exemplo Camillae.Latium armis defende- re , pro Latio mori ansae. Sed frigidissima sunt verus et ut vi- derunt , ejecto autem versu lui- mili , et repug- nante dictis supra 593 seq., sententia recte procedit ; v. Peerlk. p. 381. — 70 Tre- pidx, ut mox prxcipites, de feslinatione et studio. — 7l Junge stipitibus robore duro, ex robore. — 72 In mcenibus obversae hostibus; v. IX, 575, n. 26. — 73 Qui- bus tilm insidebat, v. 531. Implet, penitus percutit; quod prorsus insolenter dictum, ut versus non videatur sanus Confer similem locum supra 447-8. — 74 Rem nuntiat , qua turbatur ejus animus. — 75 Omnem campum victricibus armis tenere. — 76 Sxva,a\. mortem afferentia Turno. — 77 Ut jam ex eo loco, quern reliquit, conspici non posset. Sic 1 , 34 : e conspectu Siculx telluris in al- tum Vela dabant. — 78 Non longo spatio nec multorum passuum. — 79 Junge jEnean in armis. Sxvum , vide p. 1 35, n. 61. — 80 Gurgite Hibero, in Oceano occidentali, Iberiam sive Hispaniam alluente. Tinguat, vide Georg. 11, 4 8l,n. 67. — 81 Reducat, ut Ilomerus de occidente sole, eXxov vtjxxa piX aivav, II. 0, 4 86. LIBER XII. ut ix b , 499? not! Turnus ut infractos 1 ad verso Marte Latinos 97. —i Promis- Defecisse videt , sua nunc promissa 2 reposci , 4 38 q seqq! d L X 3 Se signari oculis , ultro 3 implacabilis ardet , Uitro (post ocu- Attollitque animos. Pcenorum qualis in arvis, hs ) est : ante- §aucius ille gravi venantum vulnere pectus , ; quam exposca- , 7 tur verbis, la- Turn demum 4 mo vet arma leo, gaudetque comantes I cessatur convi- E XC utiens cervice toros , fixumque latronis 5 ciis. mp aca i m p av idiis frangit telum , et fremit ore cruento : Haud secus accenso gliscit 6 violentia Turno. Turn sic affatur regem , atque ita turbidus infit : « Nulla mora in Turno; nihil est quod dicta 7 retrac- Ignavi jEneadae, nec, quae pepigere , recusent. [tent lis , ira impla- cabiK. Sequitur comparatio ho- merica. — 4 Turn demum, *post- quam fuerit vul- nere lacessitus. ii see enim leo- Congredior. Fer sacra, pater, et concipe 8 foedus. mnisriaceTsufi- Aut liac Dardanium dextra sub Tartara mittam , rasci nequeant.* Desertorem Asiae (sedeant 9 spectentque Latini) , ve™ u^d^taufro ^ s0 ^ us ^ err0 10 cr i m en commune refellam ; pugnaturotbxe- Aut habeat u victos ; cedat Lavinia c-onjux. » rat signa mo- Olli sedato respondit corde Latinus : vet, Georg. Ill, 236. Gaudel ex- ~ ^ cutiens , graeco more; vide pag. 90, not. 91. Sic Cybele leonem suum incitans, apud Catullnm : Jtutilnm ferox torosa cervice quale jubam. — 5 • Latronem hie venatorem accipiendum , quia et obsidet saltus et cum ferro est. » Serv., ad- dens sine exemplo esse de venatore dictum. Alia de his dubitat Peerlkamp. pag. 389. — 6 Crescit latenter. Turbidus , v. X , 763. — 7 Vide XI, 1 15 seqq. — 8 Fac verbis concept! s ; « concepta autem verba dicuntur jurisjurandi formula, quam nobis transgredi non licet. » Serv. — 9 « Latenter eos ignaviae arguit. » Serv. Vide XI, 460, not. 99. — 10 Ferro, non verbis. Crimen commune, criminatio- nem, qua me onerant omnes. — 1 1 Habeat nos, in ditionem accipit. Cedat ei; vide p. 188, n. 49. (19-S2) ENEIDOS LIBER XII. 401 «0 praestans anirai juvenis, quantum ipse feroci Virtute exsuperas , tanto me impensius aequum est Consulere , atque omnes metuentem expendere casus. Sunt tibi regna patris Dauni , sunt oppida capta Multamanu 12 ; [necnon aurumqj animus^ Latino est.] Sunt aliae innuptae Latio et Laurentibus agris , ! Nee genus indecores. Sine me haec haud mollia fatu Sublatis aperire dolis; [simul 13 hoc animo hauri :] Me natam nulli veterum sociare procorum Fas erat , idq* omnes diviq* hominesque 14 canebant. I Victus amore tui , cognato sanguine 15 victus , Conjugis et mcestae lacrimis , vincla 16 omnia rupi : Promissam eripui genero ; arma impia sumpsi. Ex illo qui me casus , quae , Turne , sequantur Bella , vides ; quantos primus 17 patiare labores. Bis magna victi pugna vix urbe 18 tuemur Spes Italas ; recalent 19 nostro Tiberina fluenta Sanguine adhuc , campique ingentes ossibus albent. Quo 20 referor toties ? [quae mentem insania mutat ?] Si , Turno exstincto , socios 21 sum adscire paratus , Cur non incolumi potius certamina tollo ? Quid consanguinei Rutuli , quid ceterea dicet Italia , ad mortem si te ( Fors dicta refutet ! ) Prodiderim , natam et connubia nostra petentem ? Respice res bello v arias 22 ; miserere parentis Longaevi , quern nunc moestum patria Ardea longe Dividit 23 . » Haudquaquam dictis violentia Turni Flectitur : exsuperat magis, aegrescitquemedendo 24 . Ut primum fari potuit , sic institit ore : [me 25 « Qua pro me cura geris , hanc precor, optime , pro Deponas , letumque sinas pro laude pacisci. Et nos tela , pater, ferrumque haud debile dextrd Spargimus , et nostro 26 sequitur de vulnere sanguis. Longe illi dea mater erit 27 , quae nube fugacem 12 Virtute bel- lica. Sequentia : sic intelligun- tur : Si aurum insuper cupis , est mihi ( prse- diviti, XI , 213), prsetereaque a- nimus in te pro- pensus. Verba hie prorsus in- commoda et a criticis notata ; vid. Peerlkarnp pag. 390-1 , qui ejecit. — 1 3 Ilaec cum eodem pro- scribenda puta- mus, donee ex- plicetaliquisaut emendet vocem simul. Tentavit Wagner. : « Si- mul peto abs te, ut hoc ipsum , quod sum dictu- rus, penitus ad animum tuum admittas. » — * 14 Faunus et va- tes. — 15 Mater Turni Venilia e- rat soror Ama- tae, uxoris Lati- ni. — 16 « Vin- cula et religio- nis et foederis. » S. Promissam , vide VII, 263 seqq. — i7 Tu ante omnes, et praecipue; ut p, 192, not. 9. — 18 Vix urbe , quae nobis sola superest. — 19 Catenlposcitla- tinitas ; compo* , sito non erat hie locus , cujus de- fensionem doc- tissimi homines susceperunt frustra. Servius : « Iterum calent, quod bis victi. » Neque aliud sonat recalent ; ut distinguendum sit hoc modo : recalent (per alte* ram pugnam) nostro Sanguine, adhuc campique (et expriore pugna campi adhuc) ossibus combustorum albent. —20 Ad quae consilia, in quam mentem redigor to - ties, non modo nunc, sed quoties illae belli impii calamitates me afflictabant ? Se- quentia, repetita ex IV, 595 , non esse hujus loci vidit Peerlkarnp., de versibus tri- bus disserens p. 392-3. — 21 « Bene non adjecit quos, ut levaret invidiam. » 5. — 22 Sive eventus belli varios, X , 160. — 23 Disjungit , distinct a te, ut III , 383. — 24 Eo quod Latinus medetur ei et lenire studet. — 25 « Bis ait pro me, sed diversa affectione. Namque hoc dicit : Quam pro salute mea sollicitudinem geris, hanc pro mea fama et gloria quaeso derelinquas ; vir fortis enim gloriosam mortem praepo* nit saluti. » S. — 26 Nostro , quod nos inferimus; sic II , 436, vulnere Ulixi, ab Ulysse illato. — 27 Non aderit ei Venus, non feret auxilium imploranti, ut se nube tegat, quando in fugam erit conjectus. Longe esse sive abesse dicuntur dii qui vo- cati non exaudiunt; unde sponte accedit « invocandi • notio sequentibus qua? 51 402 P, VIRGILII MA RONJ S (53-85./ Res idtu/^t Eeminea te & at > et vanis 28 sese occulat umbris. » jam P1 supra’ aU- At regina , nova pugnse conterrita sorte 29 , quoties, pugna Flebat , et ardentem generum raoritura tenebat 30 : - «Turne, perhasegotelacrimas, per 3I siquis Amatae Tangit honos animum (spes tu nunc una, senectse Tu requies miserse ; deeus imperiumque Latini Te penes ; in te omnis domus inclinata 32 recumbit ) , Unum oro : desiste manum committere Teucris 33 . Iliad. seqq. , e qua dis- cessit nube cir- cumfusus a ma- tre. — 28 Signi- ficat Turnus, se- cum pugnanti vanas fore iiias Qui te cumque manent isto certamine casus, qu^spem^fta* Et me, Turne, manent : simul haec invisa relinqua li auxilio coiio- Lumina , nec generum ^Enean captiva 34 videbo. » caturum esse JE- Accepit vocem 35 lacrimis Lavinia matris ; solita conditio- Flagrantes perfusa genas ; cm plunmus ignem . ne pugnandi, Subjecit rubor 36 , et calefacta per ora cucurrit. guffil— C 30 Re- lndum sanguineo veluti viola verit 37 ostro tinebat, tam- Si quis ebur, aut mixta rubent 38 ubi lilia multa decrevisset^nisi Alba rosa : tales virgo dabat ore colores, ille (lecteretur. Ilium turbat amor, figitque in virgine vultus. — 31 Vide ii , Ardet in arma magis , paucisque affatur Amatam : 32 Jam labans « Ne, quaeso , ne me lacrimis, neve omine tanto 3 ’ et casura in te prosequere in duri certamina Martis euntem , 7Vucr/.« quomo- O mater : neque enim Turno mora libera mortis 40 . di did potuerit Nuntius haec , Idmon, Phrygio 41 mea dicta tyranno neae^'e < xpos < i turn Haud P lacitura refer : Quum primum crastina ccelo est p. 19, not. Puniceis invecta rotis Aurora rubebit, Ac veren- dum erat Ama- tae ne Teucro \ dicens magis ac- ; cenderet ardo- rem et impetum Turni. — 34 Ca- ptiva, non « vi- , eta » , dicit ad ] augendam invi- : diam. — 35 Jun- I ge vocem ma - i tris L. perfusa lacrimis. - 36 Servius : babiliter si repetitse vocis causa appareret. — 4i Phrygio, cui voci, ut saepe vi- dimus, adjungebatur notio mollitiei et ignaviae. — 42 « Solent enim ex equorum vel moestitia vel alacritate evenlum futurum dimicaturi colligere. » S ■ Pilumno, v. X, 6 1 9. — .4 3 Uxor Boreae (p. 126, n. 53), patris praestantissimorum equorum; v. Iliad. Y, 223 seqq. Veteres quidam critici ap. Serv. culpabant hoc de Orithyia Attica figmentum ut « incongruum. » NonTeucros agat in Rutulos ; Teucru arma quiescant Et Rutuli : nostro dirimamus sanguine bellum ; Illo quseratur conjux Lavinia campo. » Haec ubi dieta dedit , rapidusque in tecta recessit , Poscit equos , gaudetque tuens ante ora frementes 42 , Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia 43 , Qui candore nives anteirent, cursibus auras. Circumstant properi aurigae , manibusque lacessunt Hypallage est pro : cui ignis animi subjecit ruborem. Movebatur autem , intelligens se esse tantorum causam malorum, ut supra (XI, 4 80), Causa mali tanti , oculos dejecta decoros. » Sed non admittenda hypal- lage pervertens rationem grammalicam. Rubor est pudor, qui tam frequenter in omni genere orationis dicitur rubor, ut luc proprii vocabuli locum obtinere credendus sit. — 37 Tinxerit. Expressit homericum oofvtxi [JUVjvvj, II, A, 14 1. — 38 Rubent, repercusso rubore vicino. — 39 Tanto, quantum sunt lacrimae, res ominosissima. — 40 Mortis, si quidem est fatalis mihi. Atqui hoc ominosum ut quod maxime. Ipsi veteres hie haeserunt, teste Servio : « Sciendum est locum hunc unum esse de insolubilibus duodecim , quae habent obscuritatem , licet a multis pro captu resolvantur ingenii. • Martis scripsit Peerlkamp. p. 398, pro- babiliter si rpnpfitap vnnis pnnsn Jinnarnrpt. — 4 I P/irYpin p.ui vnri lit s (86-121) yENEIDOS LIBER XII. 403 Pectora plausa 44 cavis , et colla comantia pectunt. Ipse dehinc auro squalentera 45 alboque orichalco Circumdat loricam humeris ; simul aptat habendo 46 Ensemque clipeumque, et rubrse cornua 47 cristae : Ensem , quem Dauno ignipotens deus ipse parenti Fecerat, et Stygia candentem tinxerat 48 undd. Exin , quae mediis ingenti adnixa columnae .Edibus adstabat , validam vi corripit hastam , Actoris 49 Aurunci spolium, quassatque trementem , Vociferans : « Nunc , o nuraquam frustrata vocatus Hasta meos , nunc tempus adest 50 ! te maximus Actor, Te Turni nunc dextra gerit : da sternere corpus , Loricamque raanu valida lacerare revulsam Semiviri 51 Phrygis , et fcedare in pulvere crines Vibratos calido ferro 52 myrrhaque madentes. » His agitur furiis ; totoque ardentis ab ore Scintillae absistunt ; oculis micat acribus ignis : Mugitus veluti quum prima in prcelia taurus Terrificos ciet , atque irasci 53 in cornua tentat , Arboris obnixus trunco; ventosque lacessit Ictibus , aut sparsd ad pugnam proludit arena. Nec minus interea maternis ssevus in armis .Eneas acuit Martem 54 , et se suscitatird, Oblato gaudens componi fcederebellum. Turn socios mcestique metum solatur Iuli , Fata docens; regique jubet responsa 55 Latino Certa referre viros , et pacis dicere leges 56 . Postera vix summos spargebat lumine montes Orta dies , quum primum alto se gurgite tollunt Solis equi, lucemque elatis naribus efflant 57 : Campum ad certamen , magnae sub moenibus urbis , Dimensi Rutulique viri Teucrique parabant , In medioque focos et dis communibus 58 aras Gramineas. Alii fontemque 59 ignemque ferebant, Velati limo 60 , et verbena tempora vincti. Procedit legio Ausonidum, pilataque 61 plenis 44 Vide Georg. Ill , 186. — 4 5 Vide X, 314, Georg. IV, 91. Albo, splenden- te, Obvius ambustum torrem Gorynseus ab ara Corripit, et venienti Ebyso plagamque ferenti 32 Occupat os flammis : olli ingens barba reluxit , Nidoremque ambusta dedit; super ipse secutus Csesariem lseva turbati corripit hostis , Impressoque genu nitens , terrae applicat ipsum ; Sic rigido latus ense ferit. Podalirius Alsum , Pastorem , primaque acie per tela ruentem , Ense sequens nudo superimminet : ille securi Adversi frontem mediam mentumque reducta 33 Disjicit, et sparso late rigat arma cruore 34 . Olli dura quies oculos et ferreus urget Sornnus; in aeternam clauduntur lumina noctem. At pius iEneas dextram tendebat inermem 35 , bus jungendos; Nudato capite , atque suos clamore vocabat 36 : vide p. 70, n. 61 . — Subjiciunt, vide p. 49, n. 60. — 29 Unum ex regulls Etruscis', qui Lartes vocabantur. — 30 Telo trabali, ab Ennio. — 31 Hoc vulnus habet in corpore. • Habet! proprie de gla- diatoribus dicitur ; quia prius aliivident quam ipsi sentiant se percussos. » Dona- tos. Melior, conf. V, 483. — 32 Inferenti. — 33 Securi reducta, ve hementer vibra- ta ; v. V, 478, n. 10 ; XI, 605, n. 56.-34 Alii cerebro. Sequentia etiam X, 745-6.— 35 « His poeta egregie ostendit ^Eneae in deos pietatem, tantum foederis religione confisi, ut vel in foedissima rerum perturbatione non cogitarit de se aut tegendo aut armando. Eadem via hoc assecutus est Virgilius, ne armatus videretur vulne- rari dSneas, parum convenienter armis quibus utebatur divinis. • Wagn. — 36 Re- (313-350) stu ^ t ense ca P ut » truncumque reliquit arenae. frenos* spuman- Atque ea dum campis victor dat funera Turnus , tes, id est spti- inter ea iEnean Mnestheus et fidus Achates Quae prehende- Ascaniusque comes castris statute cruentum , rat, ut retineret Alternos longa nitentem cuspide 6 * gressus. conatu re test- Saevit 62 , et infracta luctatur arundine telurn tur , dum cli— peum non sustinet ut oportebat. Lancea, non Tumi,sed alius cujusdam. — 59 Vide p. 19.3, n. 23. Degustat, delibat, leviter stringit. — 60 Gladio educto. — 61 Dum incedit, se sustentantem hastae cuspide conversa ( 1 , 8l), extremitate inferiore, caupurr^pi , vide p. 134, n. 53. Jam verbum nitor quia etiam • incedendi » si- gnificationemhabet, hinc ductum accusativum admittit de graecae more syntaxeos: nitor gressus alternos, alternatim insistens huic, turn illi pedi. Haec non neces- sario claudicantem et pede vulneratum indicant ; neque probaretur imitatione Va- lerii Flacci, de Vulcano dicentis (II, 93), Alternos xgro cunctantem poplite gres- sus : nisi infra v. 746, n. 6, Virgilius ipse narraret /Eneae genua impediri tardante sagitta. — 62 Indignatur a pugna abstractus, et fracto hastili (arundine) , lucta- tur, magno studio contendit extrahere telum mucronem inhaerentem vulneri. cum habet ut ministros; con- fer Soplioclem in Antigona 984 et seq. Fugam dant , vide pag. 231 . n. 26. In- commodum ta- men haud unum in hoc versu (388-422) iENEIDOS LIBER XII. Eripere , auxilioque viam , quae proxima , poscit : Ense secent lato vulnus , telique latebram Rescindant penitus , seseque in bella remittant. Jamque aderat Phoebo ante alios dilectus lapis Iasides 63 ; acri quondam cui captns amore Ipse suas artes , sua munera , laetus Apollo Quod quum non procederet,pro- ximam et expe- ditissimam viam auxilii poscit, ut ense secent vui- nus, etc. — 63 Filius Iasi; no- men delectum Augurium citharamque dabat 64 celeresque sagittas. ob graeca laaiq, Ille , ut depositi 65 proferret fata parentis , Scire potestates herbarum usumque medendi Maluit, et mutas 66 agitare inglorius artes. Stabat acerba fremens , ingentem nixus in hastam , iEneas , magno juvenum et moerentis Iuli Concursu , lacrimis immobilis. Ille retorto Paeonium 67 in morem senior succinctus amictu, Multa manu medica Phcebique potentibus herbis Nequicquam trepidat 68 , nequicquam spicula dextr£ Sollicitat , prensatque tenaci forcipe ferrum : Nulla viam Fortuna regit 69 , nihil auctor Apollo Subvenit ; et saevus campis magis ac magis horror 70 Crebrescit , propiuscp malum est. Jam pulvere coelu Stare 71 vident; subeuntcp equites, et spicula castris Densa cadunt mediis. It tristis ad sethera clamor Bellantum juvenum et duro sub Marte cadentum. Hie Venus , indigno nati concussa dolore , Dictamnum genitrix Cretaea 72 carpit ab Idd , Puberibus 73 caulem foliis et flore comantem Purpureo : non ilia feris incognita capris 74 Gramina , quum tergo volucres haesere sagittae. Hoc Venus , obscuro faciem circumdata nimbo , Detulit; hoc fusum labris splendentibus amnem 75 Inficit , occulte medicans , spargitque salubris Ambrosiae succos et odoriferam panaceam 7e . Fovit ea vulnus lympha longaevus lapis , Ignorans ; subitoque omnis de corpore fugit Quippe 77 dolor; omnis stetit imo vulnere sanguis. Ea P° rtis sese extulit ingens , Quid sit virtus] Telum immane manu quatiens; simul agmine denso meo tu exempio Antlieusque Mnestheusque ruunt ; omnisque relictis liis , aliorum e- xemplo disces. — 84 Defendet ; v. IX , 323, not. 29. Et te ducam novum regnum, cujus magnitu- de in fatis est. Inter positum Turba fluit castris. Turn caeco 86 pulvere campus Miscetur, pulsuque pedum tremit excita tellus. Vidit ab adverso venientes aggere Turnus , Vid6re Ausonii , gelidusque per ima cucurrit Ossa tremor. Prima ante omnes Juturna Latinos Audiit, agnovitque sonum, et tremefacta 87 refugit. Ille volat , campoque atrum rapit agmen aperto. Qualis ubi ad terras abrupto sidere 88 nimbus It mare per medium ; miseris , heu ! praescia longe Horrescunt corda agricolis : dabit ille ruinas Arboribus , stragemque satis ; ruet 89 omnia late ; pro ad, quasi « in media prae- mia » , adjuncta qua^tamqliam Ante volant sonitumque ferunt ad litora venti : circumUuunur. Tabs in adversos ductor Rhoete'ius 90 hostes CatUina'TiT 4)1 Agmen agit ; densi cuneis se quisque coactis Dico te priore Agglomerant 91 . Feritense grave Thymbraeus Osirim; node venisse ; id est' adf. . s. Ufentemque Gyas; cadit ipse Tolumnius augur, | ~- s ^seqiiens Pr i mus92 i n adversos telum qui torserat liostes. versus jam III, — — H 343, lectus est. — 86 Vide p. 312, n. 98. — 87 Quasi terrore aliquo excitata et exsultans. Vide VII, 722, n. 35. Agmen atrum, • pulveris nube eoopertum. » S. - 88 Abrupto sidere audacter dictum pro eo quod alibi est abruptis nubibus (III, 199), abruptis procellis (Georg. Ill, 259). Nam sidus etiam de tempestate dicitur; v. XI, 259, n. 4. Per mare adveniens, ubi oritur. — 89 Active. Mox Jlu- Ctumque ferunt corrigit Peerlkamp. — 90 Trojanus; v. Ill, 108, n. 55. — 9l • Den- ; sentur, ut cuneatim dimicent, scilicet in cuneorum modum compositi. » S. Gra- vem, v.X, 207, n. 5. — 92 Vide 258 seqq. I (462-504) jENEIDOS LIBER XII. Tollitur in coelum clamor, versique vicissim Pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros. Ipse 93 neque aversos dignatur sternere morti; Nec pede congressos aequo 94 , nee tela ferentes Insequitur : solum densa in caligine Turnum Vestigat lustrans , solum in certamina poscit. Hoc 95 concussa mettl mentem Juturna virago Aurigam Turni media inter lora 96 Metiscum Excutit, etlonge lapsurn temone relinquit : Ipsa subit, manibusque undantes flectit habenas, Cuncta gerens, vocenuj et corpus et arma, Metisci. Nigra velut magnas domini quum divitis aedes Pervolat et pennis alta atria lustrat hirundo , Pabula parva legens nidisque 97 loquacibus escas; Et nunc porticibus vacuis 98 , nunc humida circum Stagna sonat : similis medios Juturna per hostes Fertur equis , rapidoque volans obit omnia curru ; Jamque hie germanum, jamque hie ostentat ovante ; Nec conferre manum" patitur ; volat avia longe. Haud minus ^Eneas tortos legit obvius orbes l , Vestigatque virum , et disjecta per agmina magnd Yoce vocat. Quoties oculos conjecit in hostem , Alipedumque fugam cursu tentavit 2 equorum, Aversos toties currus Juturna retorsit. Heu ! quid agat ? Vario nequicquam fluctuat aestu , Diversseque vocant animum in contraria curse. Huic 3 Messapus , uti lse va duo forte gerebat Lenta , levis cursu , prsefixa liastilia ferro , Horum unum certo contorquens dirigit ictu. Substitit iEneas , et se collegit in arma 4 , Poplite subsidens ; apicem tamen incita summum Hasta tulit , summasque excussit vertice cristas. Turn vero 5 assurgunt irse ; insidiisque subactus , Diversos ubi sentit equos currumque referri , Multa Jovem et lsesi testatus foederis aras , Jam tandem invadit medios , et Marte secundo Terribilis , ssevam nullo discrimine csedem Suscitat, irarumque omnes effundit habenas 6 . [des Quis mihi nunc tot acerba deus, quis carmine cae- Diversas 7 , obitumque ducum, quos sequore toto Inque vicem nunc Turnus agit , nunc Troius heros , Expediat ? Tanton’ placuit concurrere motu , Juppiter, seterna gentes in pace futuras ? Nam Ennius dixerat : irarumque effunde quadrigas. * Serv . • i editas caedes. 413 93 iEneas. Ster- nere morti , vi- de p. 321, n. 37. — 94 dSquo , ut aequa sit pugna. Male legitur in multi8 : Nec pe- de congress us nec equo. • Ma- gna Aineae os- tenditur pietas , qui nec vulne- ratus irascitur, ut velit contr§ legem foederis in bellum mo- veri. • 5.-95 Vide p. 160, n. 83.— 96 In me- dia aurigatione. — 97 Pullis ; conf. p. 112, n. 9, et Julii Mon- tani versus ap. Senecam Epist. CXXI1. — 98 Amplis, late pa- tentibus, ut rna- gnarum xdium. — 99 Conferre manum, cum JE- nea scilicet. — 1 Obliquas im- plicatasque vias persequitur, ut obvius Turno fiat. — 2 Cursu assequi tentavit equos fugientes Turni. — 3 In jEneam dirigit. Lenta, vide p. 285, not. 78. — 4 • Ita se texit, ut nulla parte posset feriri. » 5. Vide X, 41 2, n. 84. — 5 « Diu laboravit poeta, ut euirpeitw<; re- ligiosi viri per- sonam pugnan- tem induceret post iclum fee- dus. » Schol. veron. Jam in- sidiis a Messapo ei factis suba- ctus , coactus , etc. Diversos , in diversas par- tes agi a Jutur- na. — 6 « Mode- rate locutus est. - 7 Diversis loeis 414 P. VI R GIL 11 MARONIS (505-542 8 Ruentes ,non fugientes , sed yEneam sequen- tes dum per or- dines ruit Tur- num insequens ; vide supra 456 o^Qui" iEneam Congressus pedes , liunc venientem cuspide longd haud muitum Hunc mucrone ferit ; curruqite abscisa duoruin multum’eifaJes- Suspendit capita , et rorantia sanguine portat. tineas Rutulum Sucronem (ea prima ruentes 8 Pugna loco statuit Teucros ) haud rnulta morantem 9 Excipit in latus 10 , et, qua fata celerrima, crudum Transadigit costas et crates pectoris ensem. Turnus equo dejectura Amycum, fratremcp Diore 11 , sit negotii. Alii jnoratus. — 10 Exceptum vul- nerat in latere. Crudum , v. X , 682, n. 90. — ll De quo V, 297, llle 12 Talon , Tanaimqj neci , fortemque Cethegum , Tres uno congressu , et mcestum 13 mittit Onyten , Nomen Echionium u , matrisque genus Peridiae : Hie 15 fratres Lycia missos et Apollinis agris, Et juvenem exosum nequicquam bella Menoeten fum l i!brum — Arcada ’ Pi scosae cui circum flumina Lernae 16 um i rum. Ars fuerat ^ p aU p er q Ue domus , nec nota potentum 12 yEneas. - « Mcestum, na- Munera 17 ; conductaque pater tellure serebat. tem^quem Grae- Ac velut immissi diversis partibus ignes ciaxuGpwitdvdi- Arentem in silvam et virgulta sonantia lauro 18 ; crcov. Auttinagi" Aut ubi decursu rapido de montibus altis natus est exspi- Dant sonitu spumosi amnes, et in aequora 19 currunt, Quisque suum populatus iter : non segnius ambo yEneas Turnusque ruuut per preelia : nunc, nunc Fluctuat ira intus; rumpuntur 20 nescia vinci Pectora , nunc totis in vulnera viribus itur. Murranum hie 21 , atavos et avorum antiqua sonante Nomina, per regesque actum 22 genus omne Latinos, Praecipitem scopulo atque ingentis turbine saxi rantem , morte contristatum. » 5. — 14 Echio- niden , filium E- chionis. Genus , ut deyEnea, Ve- neris genus, est VII, 556. — 15 Turnus. Apolli- nis agri , haud gendi de"pata- Excutit 23 , effunditque solo : hunc lora et juga subter ris; vide p; 205 , Provolvdre rotae; crebro super ungula pulsu Ciarus^et^ie- Incita nec domini memorum 24 proculcat equorum. mon, germani llle 25 ruenti Hyllo, animisque immane frementi , Sarpedoms^x^ Occurrit , telumque aurata 26 ad tempora torquet , vi agri fluvius et Olli per galeam fixo stetit hasta cerebro. paius, sed pro- D ex t era nec tua te, Graium fortissime, Cretheu pinqua hnihus • •*. m Arcadiae. — 17 * ' * Potentum mu- nera, scilicet ho- nores et impe- ria.— 18 Virgul- ta laurea, quae crepantincensa. Plinius : « Laurus manifesto abdicat ignes crepitu et quadam detestatione. • — Eripuit Turno; nec di texere Cupencum 2 yEnea veniente , sui : dedit obvia ferro Pectora, nec misero clipei mora profuit aerei. Te quoque Laurentes viderunt , yEole , campi In campos. — 20 Quasi rumpuntur exaestuante ira, quam continere non pos- sunt. —21 yEneas. Sonantem, jactantem. Peerlkampius con-exit atavos atavorum. — 22 Deductum; quod descendebat ei per stirpem regum Latinorum. — 23 Prx- cipitem excutit curru. Subter lora, quibus equi currui juncti erant; potius quam habenas, quae cum Murrano in terram defluxerant. — 2* Junge nec memorum, immemorum, ut in necopinus et in multis formulis nec est pro non . — 25 Turnus. — 26 Aurata galea tecta. Conf. IX, 50. — 27 « Sciendum est, Cupencum Sabino- rum lingua sacerdotem vocari. Sunt autem Cupenci Herculis sacerdotes. Ac vide (543-585) vENEIDOS LIBER XII. Oppetere , et late terrain consternere tergo : Occidis , Argivse quem non potuere phalanges Sternere , nec Priami regnorum eversor Achilles ; Hie tibi mortis erant metae 28 ; domus alta sub Idd, Lyrnesi 29 domus alta; solo Laurente sepulchrum. Totse adeo conversae 30 acies , omnesque Latini , Omnes Dardanidae , Mnestheus , acerque Serestus , I Et Messapus equum domitor, et fortis Asilas , Tuscorumque phalanx , Evandrique Arcades alae : Pro se quisque yiri summa nituntur opum vi 31 ; Nec mora , nec requies ; vasto certamine tendunt. Hie mentem .Eneae genitrix pulcherrima misit, Iret ut ad muros , urbique adverteret agmen Ocius , et subita turbaret clade Latinos. Ille , ut vestigans diversa per agmina Turnum Hue atque hue acies circumtulit , aspicit urbem Immunem tanti belli atque impune 32 quietam. Continuo pugnae accendit majoris imago; Mnesthea Sergestumque vocat , fortemqj Serestum , Ductores ; tumulumque capit , qua cetera Teucrum Concurrit legio; nec scuta aut spicula densi 33 Deponunt. Gelso medius stans aggere fatur : hie iEneam Tur- no superiorem : nam quem Tur- nus interemit , fortitudo sua li- berare non po- tuit ; ei vero quem occidit JE- neas, ne sua qui- dem numinapo- tuerunt prodes- se. » 5. -- 28 Ut dicitur mor- tis terminus , Qavd-zou tsXo?, id est : finis qui morte constat ; indicante geni- tivo quae sit na- tura rei, quid sit ea res. Lon- ge aliud est me - ta vite. — 29 VideX, 128, n. 64. — 30 Con- verse inter se f ad pugnandum. — 31 « Hemisti- chium est Eri- nianum. » S. — 32 « Quum qui- dem specialiter « Ne qua meis esto dictis mora ; Juppiter hac 34 stat : debuerit pcepas Neu quis ob inceptum subitum mihi segnior ito. Urbem hodie, causam belli 35 , regna ipsa Latini, Ni frenum accipere et victi parere fatentur, Eruam , et aequa solo fumantia culmina ponam. Scilicet exspectem , libeat dum proelia Turno Nostra pati , rursusque velit concurrere victus ? Hoc caput 36 , o cives, hsec belli summa nefandi. Ferte faces propere, feedusque reposcite flammis 37 .’ Dixerat; atque animis pariter certantibus omnes Dant cuneum 38 , densaque ad muros mole feruntur. Scalse improviso , subitusque apparuit ignis. Discurrunt alii ad portas , primosque 39 trucidant ; Ferrum alii torquent, et obumbrant aethera telis. Ipse inter primos dextram sub 40 moenia tendit Eneas , magnaque incusat voce Latinum ; Testaturque deos, iterum se 41 ad proelia cogi, Bis jam Italos hostes , hsec ja altera 42 foedera rumpi. litudinem sedis- Exoritur trepidos inter discordia cives : : ponunt. » Serv. Urbem alii reserare jubent et pandere portas ^ 6 . — ^^statio- luere propter feedus abrup- tum. * S. Ac- cendit eum, a- nimum ejus. — 33 iEneam un- dique circumfu- si, ut audirent. — 34 Hac par- te, a nostra par- te stat et contra eos qui feedus violaverunt. — 35 Causam bel- li, ut caput po- puli bellum in- ferentis. — 36 Conf. XI, 361. — 37 lllato urbi incendio repo- scite id quod La- tini foedere pe- pigerunt. — 38 « In cunei simi- Dardanidis , ipsumque trahunt in moenia regem ; nem agentes ad ^ portas. Vide II, 334-5, n. 55. — 40 Sub , quia res geritur ex inferiore loco. — 41 Donatus hie legebat se invitum. 42 De priore foedere breviter dictum VII, 263 seqq., 285. 416 P. VIRGILII MARONIS (586-628) cedunt n ad mul Arma ferunt ali i et pergunt 43 defendere muros : defenden- Inclusas ut quum latebroso in pumice 44 pastor dos. Hie est ver- bi usus in re mi- litary — 44 Vide Georg. IV, 44, not. 22. De ipsa re ibidem 228 seqq. Amaro, quod Graecis est Sptpiu;, acer et molestus. Vestigavit apes , fumoque implevit amaro ; Illae intus trepidae rerum 45 per cerea castra Discurrunt , magnisque acuunt stridoribus iras : Volvitur ater 46 odor tectis; turn murmure caeco Jntus saxa sonant ; vacuas it funms ad auras. Accidit haec fessis 47 etiam fortuna Latinis , Quae totam luctu concussit funditus urbem. quemcertaequid Re S ina ut tectis venientem prospicit hostem , Incessi 48 muros, ignes ad tecta volare; Nusquam acies contra Rutulas , nulla agminaTurni : Infelix pugnae juvenem in certamine credit Exstinctum ; et subito mentem turbata dolore , Se causam clamat crimenque 49 caputque malorum , Multaque per mcestum demens effata furorem , Purpureos moritura manu discindit amictus , Et nodum informis leti 50 trabe nectit ab alt&. Quam cladem miserae postquam accepere Latinae , Filia prima manu flavos Lavinia crines Et roseas laniata genas , turn cetera circum Turba furit ; resonant late plangoribus aedes. Hinc totam infelix vulgatur fama per urbem. Demittunt mentes ; it scissa veste Latinus , Gonjugis attonitus fatis urbisque ruinA , Canitiem immundo perfusam pulvere turpans; Multaque 51 se incusat , qui non acceperit ante Dardanium iEnean , generumque adsciverit ultro. Interea extremo bellator in aequore 52 Turnus Palantes sequitur paucos jam segnior, atque Jam minus atque minus successu laetus equorum 53 . Attulit hunc illi caecis 54 terroribus aura Gommixtum clamorem , arrectasque impulit aurcs Gonfusae sonus urbis et illaetabile murmur. « Hei milii ! quid tanto turbantur raoenia luctu ? Quisve ruit tantus di versa 55 clamor ab urbe ? » Sic ait , adductisque amens subsistit habenis. q«° e™ Jutur- Atque huic , in faciem soror ut conversa Metisci na e uxerat , ^ ur jggg currumque et equos et lora regebat , queincertaequid agant , incertae rerum suarum; v. I, 178, n. II. — 4C Odor ater, atri fumi. — 47 Afflictis. — 48 Invadi. Supple et vidit. — 49 Usum loquendi sic postulare , se crimen clamat causamque ca- putque m. , ob- servavil Peerl- kamp. p. 438- 9. — 50 Nodum laquei, qui tur- pem et foedam mortem affer- ret. De qua re scitu digna ex antiqui6 scripto- ribus affert Ser- vius. Secundum Fabium Picto- rem Amata me- dia se interemit. — 51 Duo ver- sus jam lecti XI, 471-2, in bonis codicibusomissi; sed necessarios esse demonstra- vit Wagnerus. Alio modo locum constituit Peerl- kamp. p. 440- i . — 52 Extre- mo in campo longissime Arnea. — 53 Suc- cessu pugnae e- questris. * Infir- mitas animi ex equorum etiam tarditate venie- bat , jam fatiga- Talibus occurrit dictis : « Hac , Turne , sequamur Trojugenas, qua prima viam victoria pandit ; Sunt alii qui tecta manu defendere possint. Ingruit .ZEneas Italis, et preelia miscet; torum. » 5. — 54 Csecis, quorum causam ignorabat. — 55 Urbe in diversa parte, a tergo ipsi sita. Amens, consilii egenus. (629-667) ;ENEID O S LIBER XII. 417 56 Inferamus mortem, causam funerum. — 57 Numero, vide- licet caesorum. • Nam occisorum multitudo com- pensat hoc quod tu fugientes in- terimis. Et sci- endum , Jutur- nam in hac om- ni oratione oc- currere quaesti- onibus tacitis. » S. — 58 Agnovi te. — 59 Frustra latere studes, quum sis dea , ouau 0 eo$ : nam Latini partici- pium verbi esse ab usu excluse- Et nos sseva manu mittamus funera 56 Teucris. Nec numero 57 inferior, pugnse nec honore recedes. » Turnus ad haec : « O soror, et dudum agnovi 58 , quum prima per arte Foedera turbasti , teque haec. in bella dedisti , Et nunc nequicquam fallis 59 dea. Sed quis Olympo Demissam tantos voluit te ferre labores ? An fratris miseri 60 letum ut crudele videres? Nam quid ago ?aut quae jam spondet fortuna salute? Vidi oculos ante ipse meos me voce vocantcm 61 Murranum , quo non superat mihi carior alter, Oppetere ingentem atque ingenti vulnere victum. Occidit infelix 62 , ne nostrum dedecus Ufens Aspiceret; Teucri potiuntur corpore et armis. Exscindine domos (id rebus defuit unum) Perpetiar ? dextra nec Drancis dicta 63 refellam ? Terga dabo , et Turnu fugientem haec terra videbit ? p i en dum me Usq? adeone mori miserum est? Vos o mihi , Manes, Este 64 boni, quoniam Superis aversa voluntas. Sancta ad vos anima 65 , atque istius inscia culpae, Descends , magnoru haud umqua indignus avoru. » Vix ea fatus erat : medios volat ecce per hostes Vectus equo spumante Saqes , adversa sagittal Saucius ora , ruitque implorans nomine Turnum : «Turne, in te suprema salus; miserere tuorum. Fulminat ./Eneas armis , summasque minatur Dejecturum arces Italum excidioque daturum ; Jamque faces ad tecta volant. In te ora Latini , In te oculos referunt ; mussat 66 rex ipse Latinus , Quos generos vocet, aut quae sese ad fmdera flectat. Prseterea regina, tui tidissima 67 , dextrS Occidit ipsa sua , lucemque exterrita fugit. Soli pro portis Messapus et acer Atinas Sustentant aciem ; circum hos utrimque phalanges Stant densae , strictisque seges mucronibus horret Ferrea : tu currum deserto in gramine versas 68 ! Obstipuit varia cOnfusus imagine rerum 69 Turnus , et obtutu tacito stetit : aestuat ingens Uno 70 in corde pudor, mixtoque insania luctu , sed neutraliter dicitur fallo, ut in illo Iloratii : qui natus mori - ensque fefellit, latuit. — CO • Mi- seri ad animum sororis referen- dum est. » S. Non necessarium. — 61 Vide p. 221 , n. l. Superat , superest , vivit. Quare supplen- dumret claman- tem se oppetere etc. Sequentia tamen, e libro X , 842 repetita, non satis conve- r.iunt. Servius comparat Dido- nis phantasma , IV, 460 seq. — 62 Infelix Ufens , ne aspiceret etc. Cujus mors ver- bo memoratur v. 460. Nostrum dedecus, quod elapsus mihi neas urbem op- pugnat. — 63 ' Supra XI, 336 seqq. - 64 Propitii, ut I, 734, n. 53. — 65 Anima magno affectu : pronuntiatur : unde breve a production in ictu, neque elisum vocali sequenti. Istius culpae, turpis fugae, qua hosti me subduxisse accuser. — 66 Tacite delibe- rat, non audens aperte; v. XI , 345, n. 47, et mox v. 718. « Veteres mussat pro timet. Ennius mussare pro tacere posuit. Clodius Tuscus : Mussare est ex graeco comprimere os. » S. — 67 Tui fidissima pro : in te, tibi ; inflexion ad ilia: tui amantissima , studiosissima , al. — 68 Hue et illuc agis. Deserto , quippe in ex- trema campo, v. 614. — 69 Ex mnltiplici nnntio, qmem modo acceperat. — 70 A In 418 P. VlRGIEll MARGIN IS *>08-703) I mo. lidem vei- | sus X, 871 -2. — 71 Conscia vir - j tus: nam l'ugere putabatur. — 72 E curru; v. X , 594. not. 57. — ; 73 Flammis un- dabat vertex , \ llainmarum qua- si undis consur- gebat vertex vel 1 incendii llamma Et furiis agitatus amor, et conscia villus 71 . Ut primum discussae umbrae et lux reddita menti , Ardentes oculorum orbes ad mcenia torsit Turbidus , eque rotis 72 magnam respexit ad urbenr Ecce autem , flammis inter tabulata volutus Ad ccelum undabat vertex 73 turrimque tenebat , Turrim , compactis trabibus quam eduxerat ipse , Subdideratque rotas , pontesque instraverat altos. « Jam jam fata , soror, superant : absiste morari 7 in verticem fa- j q uo d eus et q U0 ^ura vocat Fortuna , sequamur. stigata. De turri conf. etiam IX , 530 seqq. — 74 Morari me. — 75 Animo con- stitutum mihi , certum est. — 7 6' Cum vi pronun- tiandum : morte oppetenda , si oportet. — 7 7 Sine,quaeso, me lrnnc, quo ex- arsi , furere fu- rorem, noto hel- lenismo : satisfa- cere llagrantis- sfmae cupiditati pugnandi. An- te , scil. quam me videas ; nam referri debet ad videbis non in- decorem. — 78 In arva. — 79 Yetustas , sen- sim ilia subre- pens. — 80 Mons liic est ilia pars montis, saxum avulsion, adeo terribile ut ip- se mons ruens. Improbus, i. e. vehementissime concitatus , im- petuosus. — si Junge plurima madet , maxi me madel.abundat. — 82 Magna voce, cum clamore. — 83 Quisquis est exitus liujus certaminis , om- nis ad me pertinet. Quare verius est, id est : rectius, justius me unum etc. De quo sic Priscianus : ■ Justum pro vero, et verum pro justo, frequenter tarn nos quam Attici (SCxatov eta \rfl€$) ponimus. » Adde Servium. — 84 Me solum luere poenas foederis quod pepigistis. (Conf. Georg. IV, 454.) Non cogitatde poenis rupti foederis, sed ipsum foedus detestabatur et poenas mereri Latinos de eo existimabat. Recte interpretatus est Peerlkamp., addens : « Ita Silius de Saguntinis, qui luerent feedera inter Romanos et Poenos, I, 671. »— 85 Quasoppugnabat.— 86 Yidep. 318, n. 92. Rumpit , abrumpit, relinquit. — 87 Vide p. 148, n. 77. Comparatio spectat ad proceritatem et majestatem iEneae, turn ad horrendum 6onum armorum ejus. Coruscis, vento agitatis. — 88 Gaudet altollens , v. supra 7, n. 4. Consulto poeta structural!) sua quasi mole impeditam reddidisse videtur. — 89 Pater, appclla- Stat 75 conferremanu ^Enese, statquidquid acerbiest Morte 76 pati; neq? me indecorem , germana , videbis Amplius. Hunc, oro, sine me furere ante furore 77 .” Dixit, et e curru saltum dedit ocius arvis 78 , Perque hostes , per tela ruit , moestamque sororem Deserit , ac rapido cursu media agmina rumpit. Ac veluti montis saxum de vertice prseceps Quum ruit avulsum vento , seu turbidus imber Proluit, aut annis solvit sublapsa 79 Yetustas; Fertur in abruptum magno mons 80 improbus actu , Exsultatque solo , silvas, armenta , virosque lnvolvens secum : disjecta per agmina Turnus Sic urbis ruit ad muros , ubi plurima 81 fuso Sanguine terra madet , striduntque hastilibus aura^ ; Significatque manu , et magno simul incipit ore 82 : « Parcite jam, Rutuli; et vos, tela inhibete, Latini : Quiecumqj est fortuna , mea est 83 ; me verius unum Pro vobis feedus luere 84 , et decernere ferro. » Discessere omnes medii , spatiumque dedere. At pater jEneas , audito nomine Turni , Deserit et muros, et summas deserit arces 85 ; Prsecipitatque moras 86 omnes; opera omnia rumpit, Laetiti& exsultans , horrendumque intonat armis : Quantus Athos, autquantusEryx 87 , aut ipse, coruscis Quum fremit ilicibus , quantus , gaudetque 88 nivali Vertice se attollens pater 89 Appenninus ad auras. (704-733) ^NEIDOS LIBER XII. 410 Jam vero et Rutuli certatim , et Troes et omnes Convert&re oculos Itali , quique alta tenebant Moenia , quique imos pulsabant ariete muros ; Armaque 90 deposuere liumeris. [Stupet ipse Latinus Ingentes, genitos diversis partibus orbis , Infer se coiisse viros, et cernere 9 * ferro.] Atque illi , ut vacuo patuerunt aequore campi , Procursu rapido, conjectis eminus hastis, lnvadunt Martem 92 clipeis atque sere sonoro. Dat gemitum 93 tellus ; turn crebros ensibus ictus Congeminant : fors et virtus miscentur in unum. Ac velut ingenti Sila 9i , summove Taburno , Quum duo conversis inimica in prcelia tauri Frontibus incurrunt; pavidi cessere magistri; Stat pecus omne metu mutum , mussantcp 95 juvencae Quis nemori imperitet , que tota armenta seqaantur ; Illi inter sese multa vi vulnera miscent, Cornuaque obnixi infigunt , et sanguine largo Colla armosq? lavant ; gemitu nemus omne remugit : Haud aliter Tros iEneas et Daunius heros Concurrunt clipeis : ingens fragor aethera complet. Juppiter ipse 96 duas aequato examine lances Sustinet , et fata imponit diversa duorum , Quem 97 damnet labor, etquo vergat pondere letum. Emicat hie, impune 98 putans , et corpore toto Alte sublatum consurgit Turnus in ensem", Et ferit. Exclamant Troes trepidique Latini , Arrectaeque amborum acies. At perfidus ensis Frangitur, in medioque ardentem deserit ictu, Ni 1 fuga subsidio subeat. Fugit ocior Euro , eunt pugnam , j ipsis clipeorum umbonibus se urgentes; quod v. 724 dicit, Concurrunt clipeis. — 93 « Dat gemitum , pulsu pedum. - S ■ — 94 Vide Georg. Ill, 217 seqq., not. 58 ; ex quo loco Virgilius aliquot versus hue transtulit. Taburno, vide p. 72, n. 32. — J 95 Vide 657, n. 66. In eadem imagine Ovidius, Metam. IX, 48 : spectant armenta, pavenlque, Neseia quem maneat tanti victoria regni . — 96 Probabile est Virgilium, si absolvere vEneidem concessum ipsi fuisset, hunc locum non tribus versiculis perstricturnm, sed exornaturum fuisse exemplo Homeri, ll. VIII, 69 seqq.; XXII, 209 seqq., et ^Eschyli in "'Fu 'iptsxo.aior.. Nisi potius , in hoc certe libro , plane omi- sisset ; nam haud injuria Macrobius ( Saturn . V, 13 in fine) reprehendit « impor- tunitatem in Jovis lance; nam quum ante praediclum manifestumque esset , Tur- num utique periturum, sero tamen Juppiter ipse duas etc. »Servius : * Exumen proprie est filum quo trutina regitur. » Graecis est xavtfy. - 97 Supple : explo- rans , quem damnet etc. ; quae mens ex ipsaactione satis apparet. Damnet , desti- net morti. Labor (ut ti:6vo; et p.o/tloc, ap. Horn.) est labor bellicus, pugna. Dein- de quo sive utro pondere fa torum ,'JEneae an Turni, vergat , id est inclinetur, de- primatur lanx. Jam quia depressa lanx denuntiat letum , earn ipsam poetica me- tonymia letum appellavit. Hoc eo minus obscurum , quod eadem notio bis expri- mitur. — 98 Impune hoc sibi futurum putans. — 99 Vide IX, 719, n. 5. De arte rhythmica quae cernitur in hoc loco, vide not. 75 ad V, 64 3. — 1 Ni indicat sup- plendum esse membrum cum conjunctivo plusquamperfecti , ut vidimus VI, 359. n 65 VIII, 523, n. 20, et al. Sic intellige: perfidus ensis deserit Turnum ,ac prodi- tionem deorum honorificam, A- I penrifno monti ob Jovem Apen- ninum tribuit , j • cujus templum j exstat ad oppi- . dum , quod la j Scheggia hodie appellatur. » IV„ Similiter Virgi- lius in Atlan- tis descriptione, IV, 24 7 seqq., numen et mon- tem miscebat , prudens. — 90 Clipeos. Confer v. 130. Repre- henderevidetur scholiasta vero- nensis , qui his addit : « Nimi- um solute, quum exemplo rupti foederis solliciti-» ores esse debue- rint. » Verum quaeproxime se- quuntur, qualia * legimus , homi- I ne sagaci, ne- dum Virgilio , , indignaesse ma- ; nifestum est ; v. Peerlk. p. 447- I 9. — 91 Decer- \ nere armis , ex graeco xpEveiv, etiam apud Sal- | lustium : pro pa- tria , pro aris • atque focis cer- nere. — 92 In- 420 1\ V1KGILI1 MARONIS (734-770; disset eum ad- versario, nisi fu- ga ei subeat in auxilium, subsi- dio veniat. — 2 Quum primum. Patrio mucro- ne , ense Dauni vulcanio,dequo v. 90 seq. — 3 Testinat. — 4 Yi- de 481, n. I. — 5 Servius anno- tat : « Quae nunc nonapparet.* — 6 Sagitta de vul- Ut capulura ignotum dextramque aspexit inermem. Famaest, praecipite, quu prima 2 in prcelia junctos Gonscendebat equos , patrio mucrone relicto , Dum trepidat 3 , ferrum aurigae rapuisse Metisci; Idque diu , dum terga dabant palantia Teucri , Suffecit; postquam arma dei ad Vulcania ventu est, Mortalis mucro, glacies ceu futilis, ictu Dissiluit ; fulva resplendet fragmen arena. Ergo amens diversa fuga petit aequora Turnus , Et nunc hue , inde hue incertos implicat orbes 4 : Undique enim densa Teucri inclusere corona; nere ex sagitta Atque hinc vasta palus 5 , hinc ardua mcenia cingunt. aia sea.) dun ’ ® (v. 319 seq.) dici poterat brevi- ter, ob verbum tardante (eum). In aliis (ardata. — 7 Fugientis Turni. — 8 Vide Georg. Ill, 372, Nec minus iEneas, quamquam tardante sagitta 6 Interdum genua impediunt cursumque recusant , lnsequitur, trepidique 7 pedern pede fervidus urget : Inclusum veluti si quando flumine nactus Cervum, aut puniceae saeptum formidine penuae 8 , n. 4 o. — 9 Canis Venator 9 cursu canis et latratibus instat ; cus?— r io S- Ille autem » insidiis 10 et ripa territus alta , diis, scilicet ilia Mille fugit refugitque vias : at vividus Umber 11 — Ti^ofnfc'ex Haeret hians » J am J am que tenet , similisque tenenti Umbria ; qui ca- Increpuit malis 12 , morsuque elusus inani est. I nes venatoribus Turn vero exoritur clamor ; ripaeque lacusque va ep a^an^ Rcsponsant circa , et ccelum tonat omne tumultu. poilonio , Argo- nie , simul fugiens , Rutulos simul increpat omnes , naut. , 281 , ]y om i ne quemque vocans , notumque efflagitat ens«. qui sic extulit : primoribus in rictibus fruslra collidunt den- tes. — 13 Etsi saucius. « Quis etenim saucium non timeret in- stantem , quum eum integer fu- geret? » S. — 14 Praemia ludi- cra, quae dan- tur victori in lu- dorum certami- nibus. — 1 5 Deo Laurentis Fau- ^Eneas mortem contra praesensque minatur Exitium , si quisquam adeat ; terretque trementes , Excisurum urbem minitans, et saucius 13 instat. Quinque orbes explent cursu, totidemque retexunt Hue illuc : neque-enim levia aut ludicra 14 petuntur Praemia , sed Turni de vita et sanguine certant. Forte sacer Fauno foliis oleaster amaris Hie steterat, nautis olim venerabile lignum, Servati ex undis ubi figere dona solebant Laurenti divo 15 , et votas suspendere vestes; Sed stirpem Teucri nullo discrimine 16 sacrum no. . Quaeritur Sustulerant, puro ut possent concurrere campo. naut* rr suspen- Hic hasta ^Eneae stabat 17 ; hue impetus illam derent dona ? Detulerat , fixam et lenta in radice tenebat. Incubuit , voluitque manu convellere ferrum omnes in peri- ’ 1 culis suis deos Dardanides , teloque sequi quem prendere cursu 18 patrios invoca- jy on p 0 t e rat. Turn vero amens formidine Turnus , re, quorum ut r ’ familiarius nu- men opitulari sibi credunt. » S. — 16 Nullo facto discrimine inter hanc arborem et ceteras. — 17 Quae conjecta narratur v. 7 1 1. — 18 « Prendere cursu quidam hu- ( 777 - 815 ) .ENEIDOS E1BER Xll. « Faune , precor, miserere , inquit , tuq? optima ferru Terra tene , colui vestros si semper honores , Quos contra iEneadae bello fecere profanos. » Dixit , opemque dei non cassa 10 in vota vocavit. Namque diu luctans , lentoque in stirpe moratus, Viribus haud ullis valuit discludere morsus 20 Roboris iEneas. Dum nititur acer et. instat, Rursus in aurigae faciem mutata Metisci Procurrit fratrique ensem dea Daunia reddit. Quod Venus audaci Nymphae indignata licere, Accessit , telumque alta ab radice revellit. Olli sublimes , armis animisque refecti , Hie gladio fidens , hie acer et arduus hasta 21 , Adsistunt contra, certamine Martis anlieli. Junonem interea Rex omnipotentis 22 Olympi Alloquitur, fulva pugnas de nube tuentem : « Quae jam finis erit , conjux ? quid denique restat ? Indigetem 23 iEnean scis ipsa, et scire fateris , Deberi ccelo, fatisque ad sidera tolli. Quid struis ? aut qua spe gelidis in nubibus haeres ? Mortalin 1 24 decuit violari vulnere divum ? Aut ensem (quid enim sine te Juturna valeret?) Ereptum 25 reddi Turno , et vim crescere victis ? Desine jam tandem, precibusque inflectere nostris; Nec te tantus edat 26 tacitam dolor, et mihi curae Saepe tuo dulci tristes ex ore recursent. Ventum ad supremum est. Terris agitare vel undis Trojanos potuisti , infandum accendere bellum , Deformare 27 domum , et luctu miscere hymenaeos ; Ulterius tentare veto. » Sic Juppiter orsus ; Sic dea submisso contra Saturnia vultu : « Ista quidem quia nota mihi tua , magne , voluntas , Juppiter, et Turnum et terras invita reliqui; Nec 28 tu me aeria solam nunc sede videres Digna indigna 23 pati ; sed flammis cineta sub ipsa Starem acie , traheremqj inimica in preelia Teucros. Juturnam misero , fateor, succurrere fratri Suasi , et pro vita majora audere probavi ; Non ut tela tamen , non ut contenderet arcum 30 : militer dictum accipiunt. » S.— I a lnania. Hinc adverbium in- cassum. — 20 Morsus roboris, radicis, quae for- cipis instar cus- I pidem hast* re- tinebat. — 21 Quam tenet ar- duus, ut VIII, 299 \ Arduus ar- ma tenens. Ad- sistunt contra, sistunt inter se adversi. — 22 Vide X, 1. — 23 Livius : ALneam * Jovem indige- tem appellant. » — 24 Decuitne ut a mortali vul- neraretur is qui deus est futu- rus?Id quod tuo consilio factum est, supra 319. — 25 Ereptum, quasi divinitus ; immissa fuissel Turno ilia im- prudentia , qua patrium mucro- nem reliquerat, v. 736 ; nam ali ter is dici non poterat ereptus. Pluralem victis accipe de uno Turno quiob fa- ta jam habendus est pro victo. — j 26 Consumat, ut IV, 66 , not. 39. Deinde et dic- tum pro NEC, quia initio po- sita particulane- gativa saepe ad sequentia omnia refertur. Sen- tentiam exponit Wagner. : • Nec tacitam te edat ira , nec profe- rendis saepe irae ; causis incommo- da mihi ; vel : depone omnem iram sive occultam sive apertam. Modo autem Juno tacita irae indulget (id quod turn fiebat), modo (quod saepius) querelis obtundit au- res Jovis. • — 27 « Deformem reddere , per luctum (et Amatae letum informe, v. 603). » 5. — 28 Nec videres , scilicet si ilia voluntas ignota mihi esset. — 29 Sic dicunt Latini, nulla interposita conjunctione, quando intelligitur : ut fors fert, et casu aut hoc aut illud accidit, vel utraque temere mixta : serius ocius exilura sors ; fanda infanda locutus , etc. Stare sub acie , pro : in acie, dicere videtur ut turn sub telis posita. — 30 « Hoc loco quasi Juturnam sagittam jecisse ( v. 319) P. VIRGIL1I MARONIS (8l6-849i irfmplacabiie | Adjuro Stygii caput iinplacabile 31 fontis , perjuris. Una Una superstitio superis quae reddita divis. ligwetmetusex’ - Et nunc cedo e( l uidem > pugnasque exosa relinquo. reiigione. Red- Mud te , nulla fati quod lege tenet ur 32 , ^ r0 Lat *° obtestor, pro raajestate tuorum 33 : versus Homm^ Quum jam connubiis pacem felicibus , esto 34 , Ii. o, 37 -8. — 32 Component , quum jam leges et fcedera jungent , fati° lege conti- vet us indigenas nomen mutare Latinos 35 , netur, nulla vel Neu Troas fieri jubeas , Teucrosque vocari , Aut vocem mutare viros, aut vertere vestem. Sit Latium , sint Albani per saecula reges ; Sit Romana potens Itala 36 virtute propago : Occidit , occideritque sinas cum nomine Troja. » Olli subridens hominum rerumque repertor : « Es germana Jovis , Saturnique altera proles : Irarum tantos 37 volvis sub pectore fluctus * Yerum age, et inceptum 38 frustra submitte furore : Do quod vis , et me victusque volensque remitto 39 . Sermonem Ausonii patrium moresque tenebunt ; jubetur vel ve- tatur. — 33 Tuo- rum. « Respexit ad Saturnum , qui in Ilalia ali- quando regna- verat, et unde etiam Latinus originem ducit (v. VII, 48seq.) » S. — 34 Esto. « Consentit , sed invita. » 5. Le- ges, condi tiones foederis. Nam • victi om- j Utque est , nomen erit; commixti corpore tantum 40 nomenq ueimpe- Subsident Teucri : morem ritusque sacrorum raniiumeonces- Adjiciam ; faciamque omnes uno ore Latinos, sdifs ai“* -""e Hinc S emis Ausonio mixtum quod sanguine surget , Virtute Itala, Supra homines , supra ire deos 41 pietate videbis ; nonTrojana.. i- iVec gens ulla tuos aeque celebrabit honores. » talorum nomen > . .. . . T accipiant Troja- Annuit ms Juno, et mentem laetata retorsit 42 ; ni, ut Romani ! Interea excedit ccelo 43 nubemque relinquit. de Italis, non de TI - ^ . 1 . Trojanis videan- His act,s > alllld Uenitor secum ipse volutat , tur esse proge- Juturnamque parat fratris dimittere 44 ab armis. Tam *es^ iracun- j Dicunturgeminaj pestes cognomine Dirae 45 , da, ut cognosca- tur inde te vere esse sororem Jo- vis et filiam Sa- Quas et Tartaream Nox intempesta 46 Megaeram Uno eodemque tulitpartu , paribusque revinxit Serpentum spiris, ventosasque 47 addidit alas. que deus ssevus atqueiracundus. Quae Jupiter dixit subridens! - 38 Conceptum in te. - 39 Me remitto, remitto ammnm ab ira ; mollior et mitior fio. — 40 Tantum : hoc solum concedit Teucris. Subsident , • ut in liquore gravior materies ima petit. . Peerlk. Sed adjiciam, in- quit. liuic concessioni ritum sacrorum. deos quos Alneas intulit Latio (I 10) et in federe comprehends : Sacra deosque dabo (v. 192). - 4 1 Hvperbolice pro : supra omnes. — 42 Inflexit, mutavit. — 43 Excedit ccelo idem significat quod nubemque relmqmt , pro : nubem relinquens. N'e scilicet Turnum occumbentem videat. — 4 ♦ Facere ut desinat adesse decertanti fratri. Ironicum colorem orationis intelliges ex bis Servii : « Qui ab exercitu relaxantur, dicuntur ab armis dimitti. Sallustius de Appio, ubi eum Cotta ab exercitu cogit abscedere : dicit se ejus opera non usurum, eumque ab armis dimitt it. » - 45 Furiae duae, Alecto et Tisiphone. De quibus poeta aliter tradiderat libris VI et VII. — 46 . Intempesta dicimus partem noctis sigmficantes; sed hie est perpetuum epitheton Noctis. » S. Tartaream, quia manetin Tartaro, non apparet, non est ministra Jovi. — 47 Motu suo flabra etlicientes. 48 Sxvi ,ad tempus quidem. turn quum utitur ministerio Furiarum 850-885) iiNEIDOS LIBER XII 42J Apparent , acuuntque metum mortalibus a i gris 49 , Si quando letum horrificum morbosque deiim rex Molitur, raeritas aut bello territat urbes. Harum unam celerem demisit ab sethere summo Juppiter, inque omen 50 Juturnoe occurrere jussit. Ilia yolat , celerique ad terram turbine fertur. Non secus ac nervo per nubem impulsa sagitta , Armatam saevi Parthus quant felle veneni , Parthus 51 , sive Gydon, telum immedicabile , torsi t , Stridens et celeres 52 incognita transilit umbras : Talis se sata Nocte tulit , terrasque petivit. Postquam acies videt Iliacas atque agmina Turni , Alitis in parvse subitam collecta 53 figuram , Quae quondam in bustis aut culminibus desertis Nocte sedens , serum canit importuna 54 per umbras : Hanc versa in faciem , Turni se pestis ob ora Fertque refcrtqj sonans , clipeumque everberat alis. Illi membra novus solvit formidine torpor ; Arrcctaeque horrore comae , et vox faucibus haesit. At, proculut Dirae stridorem agnovit et alas 55 , Infelix crines scindit Juturna solutos 56 , Unguibus ora soror foedans , et pectora pugnis : « Quid nunc te tua , Turne , potest germana juvare ? Aut quid jam durae 57 superat mihi ? qua tibi lucein Arte morer ? talin’ possum me opponere monstro ? Jam jam linquo acies. Ne me terrete timentem 58 , Obsccenae volucres : alarum verbera nosco , Letalemque sonum ; nec fallunt 59 jussa superba Magnanimi Jovis. Haec pro virginitate reponit 60 ? Quo vitam dedit aeternam ? cur mortis adempta est Conditio ? possem 61 tantos finire dolores Nunc certe , et misero fratri comes ire per umbras, linmortalis ego ? aut 62 quidquam mihi dulce meorum Te sine, frater, erit? 0 quae satis alta 63 dehiscat Terra mihi , Manesque deam demittat ad imos ! » Tantum effata, caput glauco 64 contexit amictu , , 49 Vide p. 61, n. 37. — 50 Ut omen esset fra- ternae mortis. — 51 Non est apte repetition , ut alibi fit in Vir- gilio (velut iX, 7 75 , n. 12) ; qui baud dubie pro Parthus in prae- cedenti versu a- liud vocabulum scripserat. Cy - don, homo Cy- donius, ex op- pido Cretae Cy- donia. — 52 « Umbras , den- sissimas nebu- las ; et celeres , propter levita- tem semper in- stabiles; multus est enim inter se motus minu- tissimarum illa- rum, quibus ne- bulae constant, hurnoris parti- cularum. » Wa- gner. Sed du- bium est an ita scripserit Yirgi- Jius, aliquoties dicens, sagitta fallens, non in- cognita. — 53 Contracta.5u6/> lam, subito as- sumptam. « N T o- ctuam dicit, non bubonem ( de quo v. IV, 4 62- 3 ) ; bubo enim major est. » S. — 54 Sero, post- quam aliae aves conticuerunt ; et canit importu- na, carmine ni- j mirum strepens ! ferali et tristis- simi ominis. — 55 Stridorem alarum. — 56 Solvit et scindit. — 57 Milii superest durse , crudeli : tamquam in se transfert Juturna culpam quae erat fortunae, ut solent qui graviter dolent iniquitatem fati , quod praevertisse cupiant. Eodem sensu animi Anna Di- donem mortuam videns : Sic te ut posita crudelis abessemt [ IV, 68 1) ubi Dona- tus : « In his casibus te posita, afui ego crudelis et saeva ! » — 58 N'olite novum terrorem mihi incutere, quae jam de fratris vita timeam. Obsccenae , immundae et mali ominis, ut jam vidimus. Loquitur ac si Dira etiam sororem secum haberet. — 59 Nec fallunt me, intelligo. — 60 Rependit. Vide supra 141, n. 67. — 61 Nisi mors adempta esset , possem etc. — 62 An liaec immortalitas aut quidquum om- nino meorum mihi dulce erit sine te? — 63 Ima in iisdem verbis X, 675. — 64 Glauco, ut Na'ias fluminis etlacus, abundarum colore, item ut cseruleus ; conf. p. 122, n. 87. Flwio, v. 139. 424 P. VIRGILII MARONIS (886-923) 65 Jungendum /Eneas ingens. Coruscat, vide p. 242, n. 75. — 66 Deinde, post- quam recupera- visti ensem , ni- hilque piignam impedit. Retra- ctas , tergiver- i saris; etiam in Cicerone : Veni- ! et tempus mor- ; tis, sive retra- i ctabis,sive pro- ! perabis. — 67 « Proverbialiter , dictum est. Con- trahe, collige. » 5.-68 Nihil ta- men te eripiet mihi. Nos dice- remus clausum- ve ; aliter anti- qui.quando non refert ut distin- guatur. — 69 Conf. VII , 292. — 70 Scriptum oportebat, Sa- Multa gemens , et se fluvio dea condidit alto. ./Eneas 65 instat contra telumque coruscat Ingens arboreum, et saevo sic pectore fatur : « Quae nunc deinde 66 mora est ? aut quid jam , Turne , [retractas ? Non cursu , saevis certandum est cominus armis. Verte omnes tete in facies 67 , et contrahe quidquid Sive animis sive arte vales ; opta ardua pennis Astra sequi, clausumque cava te condere terrA 68 . w Ille, caput quassans 69 : «Non me tua fervida terrent Dicta , ferox ; di me terrent, et Juppiter hostis. » Nec plura effatus , saxum circumspicit ingens , Saxum antiquu , ingens 70 , campo quod forte jacebat, Limes agro positus , litem ut discerneret 71 arvis ; Yix illud lecti bis sex cervice subirent , Qualia nunc hominum producit corpora tellus ; Ille manu raptum trepida torquebat in hostem , Altior insurgens et cursu concitus heros. Sed neque currentem se, nec cognoscit 72 euntem , Tollentemve manu , saxumque immane moventem : xum ingens an- Genua la^ant , gelidus concrevit frigore sanguis, iiquum, non in- Turn lapis ipse viri , vacuum per inane 73 volutus , terposito adjec- ]y ec S p a tium evasit totum , nec pertulit 7 * ictum. tivo alio, in re- , . ’ , . f petitione. Wa- Ac velut in somnis , oculos ubi languida pressit gnerus circum- jy oc t e quies , nequicquam avidos extendere cursus 75 mde. °De”toto Velle videmur, et in mediis conatibus segri hoc loco videas Succidimus ; non lingua valet , lion corpore notse — Ti Ut^discer- Sufficiunt vires , nec vox aut verba sequuntur : nendis inter se arvis omnem de flnibus litigandi causam tolleret. Sequentia ex i- mitatione Ho- meri , II. E, 303 seqq., M , 447 i modice aucta*. — Cunctanti telum iEneas fatale coruscat , 1 72 Se non co - I Sortitus fortunam 79 oculis , et corpore toto alius ”vehe- Eminus inturquetT Murattconcita numquam menter immu- Tormento 80 sic saxa fremunt, nec fulmine tanti modu'm^eT^nos Dissultant crepitus 81 . Volat atri turbinis instar loquimur. Cur- rentem ad saxum petendum ; euntem contra hostem. — 73 Per aerem. Sic saepe Lucretius. — 74 Vide X, 786, n. 37. — ?5Grseca locutio Spduov ^xravueiv, Uzii- veiv. — 76 Viam vincendi. — 77 Turnus varia consilia animo "versat. — 78 In quam partem fugiens; « totum enim Trojani clauserant. *5.-79 Fortunam, opportu- num vnlneri locum in corpore Turni. Servius : « Ilunc locum oculis ad feriendum elegit ./Eneas , quern fortuna destinaverat vulneri. » — 80 Murali tormento, bal- lista, qua muri conquassantur. — 81 Nec fulmine, quod statim insequuntur toni- j trua, tanti sonitus velut fractarum rerum in omnes partes disjiciunfur. Sic Turno , quacumque viam 76 virtute petivit, Successum dea dira negat. Turn pectore sensus Yertuntur varii 77 : Rutulos adspectat et urbem , j Gunctaturque metu , telumque instare tremiscit; Nec quo 78 se eripiat , dec qua vi tendat in hostem . Nec currus usquam videt aurigamque sororem. ( 924-952. /ENE1DOS LIBER XII. Exitium dirum liasta ferens ; orasque recludit Loricse et clipei extremos septemplicis 82 orbes; Per medium stridens transit femur. Incidit ictus 83 Ingens ad terram duplicato poplite Turnus. Consurgunt gemitu Rutuli , totusque remugit Mons circum , et voceni late nemora alta remittunt. Illehumilis supplexque oculos dextrainque precante Protendens 84 , «Equide merui, nee deprecor, inquit: Utere sorte tua. Miseri te si qua parentis Tangere cura potest, oro (fuit et tibi t^lis Anchises genitor ) , Dauni miserere senectae , Et me, seu corpus spoliatum lumine mavis, Redde meis. Yicisti , et vietum tendere palmas Ausonii videre : tua est Lavinia conjux ; Ulterius ne tende odiis. » Stetit acer in armis 85 iEneas, volvens oculos , dextramque repressit ; Et jam jamque magis cunetantem flectere sermo Coeperat : infelix humero quum apparuit alto 86 Balteus et notis fulserunt cingula bullis Pallantis pueri , victuin quern vulnere Turnus Straverat, atq? humeris inimicum 87 insigne gerebat. Ille , oculis postquam ssevi monumenta doloris Exuviasque hausit, furiis accensus , et ira Terribilis : « Tune hinc spoliis indute meorum 88 Eripiare mjhi ? Pallas te hoc vulnere , Pallas Immolat , et pcenam scelerato ex sanguine sumit. » Hoc dicens , ferrum adverso sub pectore condit Fer vidus : ast illi solvuntur frigore membra , Vitaque 89 cum gemitu fugit indignata sub umbras. pie ejus , dictum pro cujusque. — 88 Meorum, ut nos quoque re, pro : unius ex meis. — 89 Vide X , 819, n. 50. 425 82 Septempli- cis, ut Ajacis est clipeus apud Homerura; vid. IX, 706 seq., et X, 783 seq. — j 83 Et percussus. • Incidit, quod ! in ipsam tantnrn partem concidit qua fuerat debi- lis redditus. » Donutus. Cum duplicato conf. XI , 615 , n. 74. — 84 Oculos et dextram pro- tendens est zeu- gma, de quo ge- nere structurae dictum p. 144, n. 25. Similii- j mum affertur ex Valerio Flacco VII, 269 : « illi has ego voces, Qua dal ur, bas- que MANUS, Ut possum, a litore TENDO. » — 85 Vide p. 197, n. 82. — 86 In sum- mo humero, in superiore parte ' humeri. De bal- ■ teo Pallantis v. ' X, 495 seqq. Cingula bullis fulgentia, v. IX, 359 , n. 42. — 87 l Insigne inind- f cum, quod ini- j micus gesserat. Post alq te sup- ! loquimur in tali KOf'iU. i 1>. V1HG1L11 M All ON IS (^1)01) l'ERTUli MORETUM. Jam nox hibernas bis quinque 1 peregerat horas, Excabitorque 2 diem eantu proedixerat ales : Simulus 3 exigui cultor quum rusticus agri , Tristia venturse metuens jejunia lucis , Membra levat sensim, vili demissa 4 grabato, Sollicitaque manu tenebras explorat inertes 5 , Yestigatque focum ; laesus 6 quern denique sentit. Parvulus exusto remanebat stipite fumus Et cinis obductae celabat lumina prunae. Admovet his pronam, submissa fronte, lucernam Et producit acu stupas humore carentes 8 , Excitat et creftris lariguentem llatibus ignem. Tandem concepto tenebrae fulgore recedunt; Oppositaque manu lumen defendit ab aura , Et reserat clausi , quo providet 9 , ostia clavi. (lucernes ; ui a- libi dicitur nox, et somnus, et frigus i tiers. — 6 Laesus, nimirum offensa ad eum manu vel pede. — '/ Fumus, quern naribus sensit in tenebris. Scaliger correxit forties, quod debilitate videtur versum sequentem. — 8 Eas quae oleo non sunt infect*, ut ignis concipi possit. — 9 Ostia clausi ( substantivum ) , quo providet sibi, id est cell* penuarise, granarii. Sic Yossius et Bothius correxerunt quod sine 1 Decern horas exduodecim Bo- ris noctis hiber- nae , longiores aestivis. — 2 Cal- lus gallinaceus, qui velut excu- bitoris vice fun- gitur domi. — 3 EquuXo? , infe- rioris conditio- ns et ruslico- rum fere homi- num nomen. — 4 Demissa, naro humilis est gra- batus inopum. — b Tenebras inertes, ut qui- bus opus nul- lum agitur, qua- si inerliam in- 428 VIRGIL II QUOD FERTUR I 6-52) ciaulaqltpr^- 1 Fusus erat terrse 10 frumenti pauper acervus ; videt. — io in Hinc sibi depromit, quantum mensura patebat, ^ USG bis in octonasl1 excurrit pondere libras. Mensura sede- Inde abit , adsistitque molge 12 ; parvaque tabelW , d m frimenU c"" Q uam flxam Paries illos servabat in usus , plena; pauio mi" Lumina fida locat ; geminos turn veste lacertos nor modio, vi- Liberat , et cinctus villosae tegmine 13 caprse , gnijce hbrarom Praeverrit cauda u silices geminumque molarem. Moix manuali, Advocat 15 inde manus operi , partitus utrimque : Pelle^QufTves- L:eva ministerio 16 , dextra est intenta labori. timento uti so- Haec rotat assiduum gyris et concitat orbem 17 ; e e t b agJicffi.° r - Tunsa Geres 18 silicum rapido decurrit ab ictu. 14 Penicuio! si- Interdum fessse succedit laeva sorori , hces, duos la- Alternatque vices. Modo rustica carmina cantat ipso explicame Agrestique suum solatur 19 voce laborem. poeta , adjectis mterdum clamat 20 Cybalen : erat unica custos, farem M (vi de”fn Afra genus , tota patriam testante figura , Georg, i, 174 , Turta comam 21 , labroque tumens , et fusca colore ; nimcarrexit ob- j Pe ctore lata , jacens mammis 22 , compressior alvo , scurissimum^re- Cruribus exilis , spatiosa 23 prodiga planta; nu umque moja- continuis rimis calcanea scissa 24 rigebant. vocal, exquisi- Hanc vocat , atque arsura focis imponere ligna moveTparti^ '■ Ira P erat > et flarama gelidos adolere 25 liquores. opus utrimque, Postquam implevit opus justum versatile 26 finem, Et quatit. Ac remanent summo purgamina dorso , Subsidit sincera foraminibusque liquatur 27 Emundata Ceres. Laevi turn protinus illam Componit tabula , tepidas super ingerit undas. Contrahit admistos nunc fontes 28 atque farinas, Transversal dura ta 29 manu, liquidoque coacto Interdum grumos spargit 30 sale. Jamque subactum Laevat opus , palmisque suum dilatat in orbem , Et notat impressis 31 aequo discrimine quadris. Infert inde foco; (Cybale mundaverat aptum 3 * 2 Ante focum ; ) testisque tegit; super aggerat ignes. Dumque suas peragit Vulcanus testaque partes, Xy), cum litera e. In aliis Scybalen. — 2 1 Crispis capillis. — 22 Mammis jacentibus el pendulis, non stantibus et tumentibus. — 23 Larga, ampla. — 24 Fissuras scissu- rasve cutis in pedibus Afrorum etiam alii observarunt, et calori solis aerisque sicci- tati tribuunt. — 25 Calefacere. Vide supra p. 39, n. 58. — 26 Opus versatile , molae versandae. — 27 Ouasi liquidum percolatur et defluit. — 28 Aquam. Contrahit, co- git. — 29 Transversim acta manu subigit massam farinaceam, quae inde durescit. Durata idem est quod : « et durat, » quern usiim participii passivi in Virgilio ali— quoties annotavimus. Liqui do coacto , vel domito, subacto admixta farina, vel tamquam coagulato per massam in grumos coeuntem. — 30 Conspergit. — 31 Im- pressa nota distinguens quadras aequales. — 32 Ut aptus esset et parattts ad in- ferendum panem. Ministerio, con- gerendis et in- fundendis gra- nis. Labori, cir- cumagendaeTno- lae. — t7 Or- bem , molarem lapidem supe- riorem. — 18 Fa- rina. Decurrit, decidit in vas fill bjec turn. — 19 Vide Georg. I , 293, not. 83. — 20 Clamore vo- cat. Graecis est nomen anus mi- nistrantis Ku6C- (53-83) MORETUM. 429 33 Juxta fo- cum. Nam in domibus beatio- rum foco tigil- lum imminebat instructum un- cis, ex quibus ; carnes suspen- debantur ad fu- mum. —34 Ter- gora suum sale infecta et dura- ta fumo. Tr un- ci, pernae. Va- cabanl , praesto et in promptu erant. — 35 He - ros festive dl- l' ctum de rusti- co liomine stre- nuo. — 36 Quae, . cum arundine , J erant pro saepe et limite. — 3/ Iterum iterum- c|U6 repullulans, si , recisa fuerit; videndus Servi- us p. 2 1 1 , n. 56. — 38 Sumptus, supple requla. Majorem hor- tum possidentes j vicini interdum ' a paupere Si- mulo petebant multa, sed hunc hortulus quern colebat ( illudo - pus ) non ad ma- jores sumptus et lautiorem vitam invitabat.sed ad curam diligen- tiorem : quae sta- tim describitur. — 39lllud omne tempus liortensi operi dabat. Conferenda Georgica I, 259 seq. et 268. — 40 Oc- cultae terrx , intellige occultae parti terrae. — 41 Submitlere poeta cum delectu dixit, respiciens ad fcecundationem , de qua Eel. 1,46: submitlite tauros, ubi v. not. 4 4 . Columella de horto, v. 23 : Vicini quoque sint amnes, quos incola durus Attrahat auxilio semper sitientibus hortis. — 42 Nobis oseille. Mox inula, quae nobis Vaunee. — 43 Siser esse putatur la berle cliervi. In aliis est cicer. — 4 4 Quippe dicuntur, latine porrum cupitalum , graece xs'faXwxov itpaffov. — 45 Requies quid sit, explicatin’ hoc epigrammate Martialis,' XIII ,11: Claudere qux ecenas lactuea solebal avorum , Die mihi cur nostras inchoet ilia dopes? Hand praetereundum tamen, quod critici observarunt, requies non necessario ex- primere finem coenae, quum sedere dicatur de cibis quos stomachus lubens recipit et concoquit , qui non « surgunt » : id quod lactuca efficere credebatur appetitum irritans et fastidia coercens. — 4 6 A vertice angustiore in latiorem ventrem ex- crescens. Propertius : tumido cucurbita ventre. — 47 Hie proventus, olera quae Simulus educabat , ut venderet , non in usum suum. Contraction, parcior, fru- galior. — 48 Nundinis. — 49 Confer Eel. 1 , 36, n. 35. — 50 Carne in macello em- pta. — 51 Quae, Plinio auctore, acrior est quam Candida. Deinde aliam (not. 44) speciem porri memorat, quod sectivum vel sectilr vocabatur. Area porri , area borti consita porris. Simulus interea vacua non cessat in hora; Veruni aliam sibi quaerit opem; neu solapalato Sit non grata Ceres , quas jungat, comparat escas. Non illi suspensa focum 33 carnaria juxta, Durati saleterga suis 34 , truncique, vacabant; Trajectus medium sparto sed caseus orbem , Et vetus adstricti fascis pendebat anethi. Ergo aliam molitur opem sibi providus heros 36 . Hortus erat junctus casulae, quem vimina pauca 36 Et calamo recidiva 37 levi munibat arundo ; Exiguus spatio , variis sed fertilis herbis. Non illi deerat , quod pauperis exigit usus. Interdum locuples a paupere multa petebat , Nee sumptus 38 erat illud opus , sed regula curse. Si quando vacuum casula pluviaeve tenebant, Festav'e lux , si forte labor cessabat aratri , Florti opus 39 illud erat. Varias deponere plantas Norat, et occultae 40 committere semina terrae, Vicinos apte curans submittere 41 rivos. Hie olus et late fundentes bracliia betae , Foecundusque rumex 42 , malvaeq?, inulaecg virebant ; Hie siser 43 , et capiti nomen debentia porra 44 ; Hie etiam nocuum capiti gelidumque papaver, Grataque nobilium requies 45 lactuca ciborum , Et gravis in latum demissa 46 cucurbita ventrem. Verum hie 47 non domini (quis enim contractior illo Sed populi proventus erat ; nonisep diebus 48 [est ?) Venales humero fasces portabat in urbem ; Inde domum cervice levis , gravis aere, redibat 49 , Vix umquam urbani comitatus merce macelli 50 . Caepa rubens 51 , sectique famem domat area porri , YlllGlLH <^G/E FERTUR 52 Unde no-: Quaeque trahunt acri vultus nasturtia 52 1 qui et cresson j Intubaque 53 , et Yenereni revocans eruca morantem PHnms Turn quo® tale aliquid meditans intraverat liortu! sturtium nomen Ac primum , leviter digitis tellure refossa , accepit a na- Quattuor educit cum spissis allia fibris • ^ /orme/i/o , Jnde COinas apii^ erarilps rutammia , post Varronem illuc cumas graciles , rutamque virentem in Pappo : Na- Yellit , et exiguo coriandra trementia filo 55 . aes“,To" 7 ict, H * c ubi coUegit, tetuupe consedit ad ignem ; quodnasumtor- Et clara famulam poscit mortaria voce. nSs ? Vendive. Singula tum capitum 57 nodoso cortice nudat , Qua) sequitur e- Et suminis spoliat coriis, contemptaq? passim [bum r™i’«"° b Ov'- S ? ai ' gi . t humi ’ at ® abicit : servat C « 5S gramine bul- dius in Rente- Tiuguit aqua , lapidisque cavum demittit in orbe 58 . dio amoris 799 : Hinc salis inspergit micas ; sale durus adeso 60 cas opium vita- Gaseus adjicitur ; dictas super ingerit herbas. re saiaces. — 54 Et laeva vestem setosa $ub inguina fulcit 61 ; Dextera pistillo primum fragrantia mollit rum coriandri Allia ; turn par iter mixto terit omnia succo. nuissimaeet flits 11 manus in ^> rum 5 paullatim singula vires similes. — 56 Deperdunt proprias ; color est e pluribus unus , hSerna - *57 Nec t0tUS virldis ’ 9 uia lactea frusta repugnant ; Aiiionm. - 58 Nec de lacte nitens , quia tot variatur ab herbis. Servat cum, e- Saepe viri nares acer jaculatur 62 apertas USi en pro°vuki’i s P iritus . et simo damnat sua prandia vultu 63 . servat um. Bui- Saepe manu summa lacrimantia lumina tergit; ferlor^sFve tu- Immeritoque 6 * furens dicit convicia fumo. cieus ailioruin , Procedebat opus ; nec jam salebrosus , ut ante 65 , peliiculis nuda- §ed gravior lentos ibat pistillus in orbes. tus e - b9°LapT- Ergo Palladii 66 guttas instillat olivi , bem Ca erT i°r ~ Exi £ ui( l ue su per vires 67 infundit aceti , sis^moSS 1 . 11 - Atc P iterum commiscet opus, mixtumque retractat. eo Sale adeso Turn demum digitis mortaria tota 68 duobus pde* hae calathis. a- Ah pereat , cut sunt prisca 28 supercilia ! mnis virgineus , Quid cineri ingrato 29 servas bene olentia serta ? es^ nynfphar Na- Anne coronato 30 vis lapide ista tegi ? ias; quae cur A- Pone 31 merum et talos. Pereat qui crastina curat ! appa°ret d ex a iis ^ Iors aurem vellens 32 , Firite , ait, renin. » quae exponun- tur p. 52, n. 12. — 13 Calathi ipsi dicuntur nivei , utpote pleni liliis niveis. — li Vide Eclog. II . 53, n. 49. Autumnalis dea , Pomona. — 1 5 Sanguine! succi , ex crudeli fato Pyrami et Thisbes, Metamorph. IV, 158 seqq. Et Alcimus poeta : Horreo sangulneo male mora rubentia succo : Heu! grace funest i crimen amo- ris habent. Lentis, flexilibus. — 1 6 Junco, cui alligatus est , fortasse ipsius tricliilae arundini vide supra v. 8), secundum Columellam in Horto, v. 378. Disticlion hoc, vulgo postpositum sequenti, suo in loco reposuit Ilgenius. — 17 Panis siligineus; conf. Moret. v. 43. Bromius , Bacchus, vinum. — 18 Priapus; vide Georg. IV, 110, 1! i, n. 62. — 19 Cybelista, y.uSr.Xt'TTif’C, Cybeles sacerdos, metragy rta. Sic Sil- ligius pro calybita, quod huic loco convenienter explicari non potuit. Huic ve- nit, ad lmnc, Priapum , venit, in mea caupona devertens, eumque hac prece adit. Gallorum stipem colligendum asinus notus ex fabula tritissima (Babrii CXXVI ). — 20 Nam asinus victima grata erat Priapo, qui vehementissime oderat hoc animal, cujus ruditu importuno primum Lotidos nymphie, deinde Vestae deae congressu furtim appetito exciderat proditus. In verbis nostrum delicium quaesita ambi- guitas est, feedam rem animo subjiciens. — 21 Vide Georg. Ill, 32S, n. 20, et Eel. II , 14, n. 12. — 22 Vide Eel. II , 9, n. 8. — 23 yEsticum vitrum intelligit capaeiora pocula, ad restinguendam sitim acriorem aestu contraclam accommodata. — 24 Sive mavis. Ferre , accipere, ut utaris. Junge calices crystallo (ablativus mareriae, ut p. 151, n. 18, al. , crystallinos. — 25 Umbra pampinea : de qua forma dicendi vide p. 137, n. 3. — 26 Strophio, de vitta vel fascia cui innectuntur flores; ut roseum strophium sit ipsum sertum rosarum. — 27 Ora licentius dictum pro : oscula, in tali junctura vix offendat. Formosus, quod arlificia liarum mulierum plane ex- primit, male obliteratum in vulgatis editionibus : Candida formosae dec. etc. — 28 Supercilia, quae priscam severitatem ostendunt. Martialis : Triste superciltum , durique severa Catonis Frons. — 29 Vide /En . VI, 213, n. 99. — 30 Saepe enim coronabant lapidem sepulchralem. Etiam lectus funebris floribus et coronis oble- gebatur, qiias deinde in sepulchrum conjiciebant vel comburebant : quo spectat verbum tegi. — 31 Haec puero acclamat Copa, vinum et talos parare jubens — 32 Admonens; vide Eel. VI , n. 3. Hi cite, vita fruimini. ( t —23) CULEX. 433 CULEX AD OCT AVIUM, Lusimus, Octavi ! , gracili modulante Thalia , Alque, ut araneoli , tenuem formavimus orsum 2 ; Lusimus : haec propter Culicis sint carmina dicta , Omnis ut historic 3 per ludum consonet ordo Notitiae : ducam 4 voces , licet invidus adsit. Quisquis erit culpare jocos Musamque 5 paratus , Pondere vel Culicis levior famaque feretur 6 . Posterius graviore sono tibi Musa loquetur Nostra , dabunt quit securos 7 mihi tempora fructus , Ut tibi digna tuo poliantur carmina sensu. Latonae magnique Jovis decus , aurea 8 proles , Phoebus erit nostri princeps et carminis auctor, Et recinente lyra fautor : sive 9 educat ilium Acta 10 Chimaereo Xanthi perfusa liquore , Seu decus Asteriae 11 ; seu qua Parnasia rupes Hinc atque hinc patula praepandit cornua fronte, Castaliaeque sonans liquido pede 12 labitur unda. Quare , Pierii laticis 13 decus , ite , sorores Naides, et celebrate deum ludente chorea. Et tu , sancta Pales u , ad quam ventura recurrit Agrestiim bona sors , si qua est tibi cura tenentis Aereos 15 nemorum saltus silvasque virentes : Te cultrice 16 , vagus saltus feror inter et astra. uam feratur. — 7 Quum tempora , rerum conditio sive otium benignius , conce- ent mihi ut secure fructibus Musarum et ingenii capiendis indulgeam. — 8 Pul- cherrima horum proles. — 9 Deum aliquem advocantes sibi poetae locos recensere solent quos diligit ille et ubi turn probabile est eum commorari. Pro educat ex- spectes : habet, tenet. De hominibus apte dixerat Virgilius X , 518 : totidem quos educat Ufens , ad ripas tlfentis habitantes. — 10 Litus Lyciae, quod perfluit Xan- thus amnis; ubi est Patara urbs, dilecta Apollini; vide p. 205, n. 72. Epitheton Chimaereo indicat Lyciam, Chimaerae monstri patriam, et poetice vel mythice so- nat idem quod Lycio. Male alii cogitant de Chimaera monte, parte Cragi , quem non tangit Xantlms. — 1 1 Asteria decora, pulchra. Dicit Delum, insulam sacram, cujus inter vetera nomina erat Asteria. Deinde Delphos memorat, a situ in Par- nasso, semicircular! forma, ad theatri modum, meridiem versus patente et campos ad mare vergentes tamquam cornibus includente. In qua planitie Pythici ludi ce- lebrabantur. — 12 Sic Lucretius : via secla semel liquido pede detulit undas; et Horatius : montibus Levis crepante lympha desilit pede. — 13 Hippocrenen in- tellige, quae in Helicone monte scaturit, fontem yiusarum; non memoratur enim fons in Piero monte, ipsi quoque Musis sacro. Naidum vel Naiadum nomen non raro datur etiam Musis; vide p. 32, n. 20. — 14 Vide Eel. V, 35, n. 28, ubi haec dea item conjungitur cum Apolline. Ventura beneficio deae votis iuvocatae sors bona, uberes agrorum proventus. — 15 Altos, ut Eel. I, n. 57. Pascuorum in sallibus et silvis frequens mentio in virgilianis; ubi et nemorum saltus, Eel. VI, 66, not. b\. — 16 Dum tu , dea colis saltus et silvas. Conf. Eelog. II, 60, : I Noli intellige- I re Octavianum Augustum. Gra- cili Thalia, quae dicat carmen te- nue et jocosum. Frequens lude- re de poetis, ut Eel. I , to. — 2 Orsus (masc.,e- 1 tiam in Cicero- nis versibus) et ordior proprie de tela dicun- tur. - 3 Ut or- do historiae, res narranda conso- net notiliae , in- dici vel titulo j carminis, qui lu- dicrum pollice- tur. — 4 Duco et deduco a filis et opere nentium transferunturad carmina. Sic 0- vidius : carmen mirabitur ul- lum Ducere me. I Et Nemesianus : Phcebea ducere : carmen avend. f — 5 Ludicram Musam. — 6 Fe- VIRGIL 1 1 Oil PERTH*. (24-51; Et tu, cui meritis ' 7 oritur fiducia chartis, n. 58. — 17 Cui, quas poetae car- Octavi venerande , meis adlabere ls coeptis ! minibus scriptis Triste 19 Jovis Phorcique canit non pagina bellum , ciareTfacer'e poT- Phlegra 20 Giganteo sparsa est quo sanguine tellus ; sunt ut tut el am Nec Gentaureos Lapithas compellit 21 in enses; - et i* TSe 6 ’ Urit22 Erichthonias Oriens non ignibus arces ; ades adjuvans. Non perfossus Athos 23 , nec magno vincula Ponto 19 Lecta raeo 5, n. 53. Bis lauta, bis tincta, dibapha, de quorum pretio insano lege Plin. Hist. Nat. IX , 39, 63. Sensus : Si his non fruitur pauper (quae sep- tem versibus exponuntur), rebus vanis et ad felicitatem nihil facientibus : at ille pectore puro etc. — 44 Emptaingenti pretio, opibus maximis, quas velut prover- bio Atlalicas esse dictas notum ex oda prima Horatii, v. 12. — 45 Auri qucd lacu- nari suffixurn aut sublitum est. Tangit , movet, delectat. — 46 Gemmarum. Impe- ditam sententiam distinctione expedire studuimus, ut poeta hoc dicat : « Si non j habes lacunaria aurea et picturas decoras, quae tangant animum avarum : (at avaro animo ne gemmarum quidem fulgor, multo ille firmior et constantior quam auri nitor in lacunari colorumve splendor, qui sensim offuscantur delenturve, manet, permanet in eodem pretio habitus et eamdem domino voluptatem afferens, quippe in nulla utilitate cognitus, luxurioso simul et avaro domino [quae vitia in unum conjuncta Sallustiusexsecratur in patriciis] quaestui nulli esse cognitus.) » Negativa nec etiam vocem ulla vi sua afficit. — 47 Exhibent , ostendunt. De Alcone caela- tore vide p. 22, n. 8. Alconem doctumque toreuma pro : Alconis toreuma vel opus caelatum, Topeuixa, nota ilia hendiadyi poetarum. Doctus, ut de poetis et carminibus, ita etiam de artificibus et artis operibtts dicitur. — 48 Margarita ex mari Indo, lndico. — 49 Floribus varii coloris passim inter herbas enitentibus. Gemmantes , non rore (ut supra n. 32), sed nitentes, ut videtur, quia recentes et vegetse ; nisi potius ad herbas transtulisse dicendus est quod proprie dicitur de vitibus. — 50 Codex unus longe aliter : Here notat duris districta ligonibus area. — 51 Laetum carmen , laetos modos canente. Calamo, vide not. 5 Eclogae I. — 52 Sibi visum pollentem , ex sua sententia potentem , id est divitem. Ostendit hominem sua sorte prorsus contentum , sub umbraculis viteis otium cantu fallen- tem. Accusative pendent a verbo velat. — 53 Coma Tmolia, frondes vitisTmoliae jectis , pondere \ fructiis gravatis et depressis , ita ' ut attingerejtos- sint caprae. Ar- bula de fructu dictum, utp. 58, n. 52. — 35 La- bruscum, gen. neutro, uva la- bruscae , de qua' Eel. V, n. 5. — 36 Capra, se eri- geus posteriori- bus pedibus in- nixa, (JL£T£(upoi;. Haec ... haec, a- lia ... alia. — 37 Vide Georg. I , 384, n. 55. — 38 Imminet, i.e. su- pers tans demittit caput in undam rivi qui praestat . vel praebet , re- j fert imaginem ejus.Debebatdi- cere praestantis imagixEM , sed | secutus est ana- i logiam tot par- ticipiorum prae- j sentis genitivum i admittentium.— : 430 V1RGILU QUI FERTUR (75-103) de qua vide p. 75, n. 84.Strue: coma Tmolia, ludenssub viri- di palmite , vc- lat eum subter amictu pampi- neo , umbra sua tamquam vetle tegit. — 5 Qui- bus lactis guttae defluunt sponte ob ubertatem. Sic in £n. VIII, 645 : rorabant sanguine ve- pres. — 55 Quae semper manant, madida sunt et abunde humec- tantur fontibus. — 56 Vel opta- tiore. Quam- quam etiam ma- gis beatior licet jungi , pleonas- mo non admo- dum raro. — 57 Non agnovit , ut alienas ab se ; non appetit, sed fiigidus praete- rit. Oplime au- tem opes dicit avidas, plurium usque appeten- tes et insatiabi- les. — 58 Ilaec spectare viden- tur ad rem co- gnitam Octavio, nobis ignotam . — 59 Qui non caput discrimini pugnae objicit, dum ornet, dummodo possit ornare, id est eo consilio, ut hostium spoliis ornet templa deorum, post triumphum. — 60 Vel ut altius sese efferens et rei suae modum egressus immodicas opes sibi paret. Nam necessaria ad vitam honeste sustentandam sunt finis habendi. Militiam Tibullus, Iioratius et aiii memorant in- ter artes divitiasparandi. — 61 Deus rudi et rustico scalpello effictus , ut ille apud ! Martialem Priapus : rudis indocta fecit me f alee colonus. Notabis zeugma; nam politus ad artem spectat. — 62 Vide Georg. II, l39,n. 1 1 . Agricolis herbae florentes sunt pro thure divitum. — 63 Variantibus active capiendum : flores qui variant, vario colore distinguunt herbas agri. — 64 At divitum et « beatorum • curae mul- tum abest ut sint simplices. Imminet , intendit anirnum , incumbit. — 65 Plurali, ut Faunas, Eel. VI, 27, et alia numina rustica. Tempe, v. Georg. II , 469, n, 58. Junge gratissima Hamadryadibus, propter fontem vallis irriguae, arbores nym- pharum laetificantem ; quod graeca syntaxi exprimitur genitivo,/onOj. — 66 Stru- ctura et sensus : quarum Hamadryadum cultu non divile, quas sine magno sum- ptu , etiam in paupertate facile colens pastor quisque traducit vitam placidam et securam, semulus Ascraeo poetx (vide p. 29, n. 67), exemplo Hesiodi, sapientissimi vatis agricolarum et pastorum. — 67 Tale vitae institutum sectans et amans. Curas apricas, in aprico, sub dio. Dum liaecsecum meditatur et rustieum canit. — 68 In- tendit. Hyperion apud poetas est Sol. Ineveclus hie et v. 339 : in altum evectus.— 69 /Ethereo inundo, coelo, cm Sol lucida discrimina ponit, id est, quod discrimi- nat et splendido limite in duas partes aequas dividit, medio in cursu constilutus, qua parte jacit etc. — 70 Orientalem et occidentalem. Illi sunt gratae rorantes 54 lacte capellae , Et neraus , et fcecunda Pales , et vallibus imis Semper opaca novis manantia 55 fontibus antra. Quis magis oplato 56 queat esse beatior aevo , Quam qui mente procul dura sensuque probando Non avidas agnovit 57 opes; nectristia bella, Nec funesta timet validae certamina classis 58 ; Non 55 ', spoliis dum sancta deum fulgentibus ornet Templa , vel evectus 60 finem transcendat habendi , Adversum saevis ultro caput hostibus offert ? Illi falce 61 deus colitur, non arte politus ; llle colit lucos; illi , Panchaia 62 thura, Floribus agrestes herbae variantibus 63 ad sunt ; Illi dulcis adest requies , et pura voluptas , Libera , simplicibus curis 64 ; hue imminet , omnes Dirigit hue sensus , haec cura est subdita cordi , Quolibet ut requie victu contentus abundet , Jucundoque liget languentia corpora somno. O pecudes, o Panes 65 , et o gratissima Tempe Fontis Hamadryasin, quarum 66 non divite cultu iEmulus Ascraeo pastor sibi quisque poetae Securam placido traducit pectore vitam ! Talibus in studiis 67 baculo dum nixus apricas Pastor agit curas , et dum non arte canora Gompacta solitum modulator arundine carmen ; .Tendit 68 inevectus radios Hvperionis ardor, Lucidaque aethereo 69 ponit discrimina mundo , Qua jacit Oceanum flammas in utrumque 70 rapaces. Et jam compellente vagae pastore capellae (104-132) CULEX. ffl 71 Ad vada ima , ad rivum in ima valle iluentem , quo a pastore compellebantur. — 72 Indepresso loco erant. — 73 Operis, vise e- metiendae. Eti- .•tm Statius dixit, Sol operum mo- di us. — 74 Ubi ; vide jEn. V, 329, not. 4 7. Procul (de quo vide di- cta p. 27, n. IS) adspexit, pro- spexit gregem suum. — 75 Dia- na. Jam descri- bitur locus ubi peragetur argu- mentum : lucus Dianae sacer, in Boeotia , idem ille.quo Penthei caede perpetra- ta, mater Agave bacchata perve- nerat, sub Ci- thaerone mon- te; v. Ovidium Met am. Ill , 701 seqq. — 76 Ny- ctelius , a , quasi Noctur- nus , cognomen Bacchi.cujus sa- cra nocte potis- simum celebra- bantur. Fugie- bat autem Cad- mi filiaBacchum ^ et ejus orgia , postquam ad se rediit et scelus suum cognovit. — 77 Scelere pollutas manus lia- bens, quae infandum facinus commiserant. — 78 Una cum Naiadibus, Orpheiis , tri- syllabe. De re vide p. 12, n. 46, de Hebro Tliraciae, p. 49, n. 52. — 79 Restantem ripis, quas continuo motu perlabi et praeterire solebat. — 80 Quantum retinebant te, o pernix Diva, Diana, chorex illee Panum , Satyrorum, etc., lusibus et cantu suo. — 8 i Dativus : in tuum vultum ; te valde exhilarantes. — 82 Strue : Quibus, praesertim Dryasin et Naiasi, domurn dabat ipsa etc., ad rivum susurrantem. — 83 Quartae decl., hoc solo, ut videtur, loco. Putentes , quod alibi patulx , Eel. I , n. 2. — 84 Ulyssis. Abegit, avocavit ab ejus nave, ad quam dulcedine illius fructus eapti non redibant , deserentes regem suum et patriae obliti : quare impia lotos. Vide p. 74 , n. 7 l. — 85 In peregrina terra eos excipiens. — 86 Periphrasis popu- lorum arborum, in quas prae luctu fratris mutatae Heliades , Solis filiae , sorores Phaethontis, f'ulmine de patris curru praecipitati ; vide p. 29, n. 59.— 87 Habentes ramos truncis vicinarum populorum implexos ; quo nexu fundebant velamina , umbracula faciebant foliis densis, candidis ; nam alba populus intelligitur. — 88 Post has stabat amygdala arbor {amandier) , in quam Phyllis mutata esse fereba- tur, Sithonis Tliracii regis filia , amans Demophoontem, Thesei et Phaedrae filium. Qui Phyllidi reliquit xlerna (adverbialiter ) lamentari, aeternas lamentationes ; infinitivo, ut saepius postverbum dedit. Perfidium enim ilia et pactarum nuptia- rum oblivionem esse putabat moram Demophoonlis, et suspendio vitam tinivit. Advenittamen ille : quare Phyllis dicitur male provida. Ejus est secunda Heroi- dum Ovidii. — 89 Audacter ipsae quercus fatidicae, ex Dodonaeo nemore anti- Iraa 71 susurrantis repebant ad vada lymphae, Qaae subter viridem residebant 12 caerula museum. Jam medias operum 73 partes evectus erat Sol, Quum densas pastor pecudes cogebat in umbras ; Ut 74 procul adspexit luco residere virenti , Delia diva 75 , tuo ; quo quondam victa furore Yenit , Nyctelium 76 fugiens , Gadmeis Agave , Infandas scelerata 77 manus ex csede cruenta;. Quae gelidis bacchata jugis requievit in antro , Posterius poena m gnati de morte datura. Hie etiam viridi ludentes Panes in herbd, Et Satyri Dryadesque choros egere puellae Naiadum coetu 78 . Tantum non Orpheiis Hebrum Restantem* tenuit ripis 78 silvasque canendo , Quantum 80 te pernix remorantem Diva chorese , Multa tuo laetae f undent es gaudia vultu 81 , Ipsa 82 loci natura domum , resonante susurro , Quis dabat, et dulci fessas refovebat in umbra. Nam primum prona surgebant valle patentes Aerese platanus 83 ; inter quas impia lotos, Impia, quse socios Ithaci 84 moerentis abegit, Hospita 85 dum nimia tenuit dulcedine captos. At, quibus 86 insigni curru projectus equorum Ambustus Phaethon luctu mutaverat artus , Heliades, teneris implexse brachia 87 truncis, Candida fundebant tentis velamina ramis. Posterius 88 , cui Demophoon aeterna reliquit Perfidia lamentari , male provida Phyllis ; Quam comitabantur, fatalia carmina 89 , quercus, 438 V111GIL1I OUI FERTUR (133-164) Quercus ante datse , Cereris quam semina , vitae 90 : Illas Triptolemi mutavit sulcus aristis. Hie, magnum Argoae navi decus, edita 91 pinus Proceras decorat silvas hirsuta per artus 92 : Appetit aereis contingere montibus astra Ilicife et nigrse 93 species, et laeta cupressus ; Umbrosaeque monent fagus 94 , hederaeque ligantes Brachia, fraternos plangal ne populus ictus; Ipsaeque excedunt ad summa caeumina lentae 95 , Pinguntque aureolos 96 viridi pallore corymbos; Quis aderat veteris myrtus non nescia fati 97 . At volucres patulis residentes dulcia ramis Carmina per varios 98 edunt resonantia cantus. His suberat gelidis manans e fontibus unda , Quae levibus placidum rivis sonat acta 99 liquorem . Hinc illi geminas avium vox obstrepit 1 aures; Hinc querulas referunt voces, quis 2 nantia limo Corpora lympha fovet : sonitus alit aeris Echo , Argutis et cuncta fremunt ardore 3 cicadis. At circa passim fessae cubuere capellae , Excelsisque 4 super dumis , quos leniter adflans Aura susurrantis possit confundere 5 venti. quissimo,dicijii- tur carmina fa- talia ; quomodo poetam figurata oratione dixeris poesin vel poe- ma. — 90 Vitae , xui (JEto, liomi- riibus *ut vitam sustentent. Vide Georgicor. 1 , 7 seqq. Cereris missu fruges et arationem ho- mioibus mon- stravit Triptole- mus Eleusinius. — 91 Excelsa. Pinu naves prae- cipue texuntur : qnare poetame- moravit navern primam , Argo, cui pinus, ut in- de constructae in Pelio monte , fuerit magnum decus. Similiter dixeris : « Pa- riiirn marmor , magnum tem- ple decus » , de templo quam- quam toto inde exstructo. — 92 Hirsuta per ramos et ramulos , quos vestiunt fron- des acutae, tamquam setae. Nove dictum artus de brachiis vel ramis, ut alia ha- bes singularia in hoc et sequenti carmine. — 93 Nobis Vyeuse , cui truncus nigri- cans. Altissimam i\&xv )v in summo monte Ida memorat Homerus, II. 3, 286 seqq. Species, forma speciosa. Laeta, bene proveniens , vigore vegeta ; v. not. l Geor- gicorum. Tantum abest ut mutandum sit laeta, ut consulto poeta posuisse videa- turepitheton inexspectatum. — 94 Item quartae decl., pro fagi , ut platamis n. 83. Fagi adstantes porrectis in populos brachiis et hederae velut amico complexu eas monent atque adeo prohibent, ne plangant , pectora pulsent luctu fratris ful- miue icti. — 95 Flexiles (Jlexipedes Ovidio), ut lentum vimen , /En. ill , 31, n. 16. — 96 Hederae corymbos suos (de quibus vide p. 12, n. 38) aureolos, a croceo co- lore acinorum , pingunt viridi pallore, id est pallido virore, llavore, referunt co- lorem albicantem. Similiter locutus est Lucretius, IV, 31 1 : ()uae contage sua pal- lor ibus omniapingunt.— 97 Fabulam non nimis notam sic narrat Servius yEnAW, 23 : « Myrenen (vel Mup iEacides : Peleus namqueet Telamonia 88 virtus Per secura patris laetantur nuraina 89 , quorum Connubiis Yenus et Virtus 90 injunxit honorem. Hunc rapuit 91 serva ; ast ilium Nereis amavit. Assidet hac juvenis 92 , sociat quern gloria , fortis , Acer, in excidium referens 93 a navibus ignes Argolicis Phrygios torva feritate repulsos. O quis non referat talis divortia 94 belli , Quae Trojae vid6re viri , videreque Graii ! Teucria 93 quum magno manaret sanguine tellus , Et Simois, Xanthique liquor, Sigeaque praeter 96 Litora , quum Troas , saevi ducis Hectoris irA , Videire in classes inimica mente Pelasgas 97 Vulnera, tela, neces, ignes inferre paratos. Ipsa jugis namque Ida patens frondentibus , ipsa Ida faces altrix cupidis praebebat alumnis 98 , . Omnis ut in cineres Rhcetei" litoris ora Classibus ambustis flanima lacerante daretur. Hinc erat oppositus contra Telamonius heros , Objectoque dabat clipeo certamina ; et illinc Hector erat , Trojae summum decus ; (acer uterque , Fulminibus ccelo veluti fragor editus ingens ; ) Ignibus hie telisque furens , si 1 classibus Argos Eriperet reditus ; alter Vulcania ferro Vulnera protectus depellere navibus instat. Hoc erat iEacides 2 vultu laetatus honores , Dardaniaeque alter 3 fuso quod sanguine campis Hector lustravit devicto corpore Trojam. [hnjus Rursus acerba 4 fremunt , Paris hunc quod letat, et Alta dolis Ithaci virtus quod concidit icta. Huic gerit aversos proles Laertia 5 vultus , Et jam Strymonii 6 Rhesi victorque Dolonis, Pallade 7 jam laetatur ovans ; rursusque tremiscit, Jam Ciconas 8 , jam(£ horret atrox Laestrygone natos. VI RG I LI I QUI FERTUR vide Gratl | d 06 U n’ ' ^ lum Scylla rapax , canibus succincta Molossis 9 , 56. 6 — 1 o ’ Ad ZEtnaeusque Cyclops , ilium Zanclaea t0 Charybdis , Zanclen Siciljae , pallentesque 11 lacus , et squalida Tartara terrent. quaepostea Mes- Hic etTantalei generis decus, amplus Atrida 1 Assidet, Argivum lumen : quo flamma regente Doris 13 Erichthonias prostravit funditus arces. Reddidit , heu , Graius 14 poenas tibi , Troja , ruenti, Hellespontiacis 15 obiturus reddidit undis. Ilia vices hominum testata est copia 16 quondam , Ne quisquam propriae fortuna? munere dives Iretinevectus 17 ccelum super : omne propinquo Frangitur invidise ,8 telo decus. Ibat in altum Vis Argea 19 petcns patriam , ditataque praeda Arcis Erichthoniae : comes huic erat aura secunda ; Per placidum cursus 20 pelagus Nereis ab unda Signa dabat, pars inflexis super acta carinis 21 : Quuin , seu ccelesti fato , seu sideris ortu 22 , Undique mutatur coeli nitor; omnia ventis, Omnia turbinibus sunt anxia. Jam maris unda Sideribus 23 certat consurgere , jamque superne Corripere et soles et sidera cuncta minatur, Ac ruerein terras coeli fragor. Hie modo laeta Copia nunc miseris circumdatur anxia fatis , hnmoriturque super fluctus, et saxa Capherei 24 , Euboicas et per cautes ^Egseaque late Litora : quu Pbrygiae passim vaga praeda peremptae 23 Fluctuat omnis in aequoreo navifraga tractu. Hie 26 alii sidunt pariles virtutis honore Heroes , mediisque siti sunt sedibus omnes , Omnes Roma decus magni quos suscipit 27 orbis. Hie Fabii , Deciique; hie est et Horatia virtus ; Hie et fama vetus numquam moritura Camilli ; Curtius et, mediis quern quondam sedibus Urbis Devotum bellis consumpsit gurges inundans 28 ; Mucius et, prudens ardorem corpore passus , Legitime cessit cui fracta potentia regis. Hie Curius clarae socius virtutis 29 , et ille Flaminius 30 , devota dedit qui corpora flammae. sana,hodie Mes- sina. — 1 1 In- fernos; ut pal- lentes umbras Erebi , /En. IV, 26. — 12 Aga- memnon , Tan- tali abnepos. — 1 3 Dorica , Grae- ca, ut /En. II , 27, n. 16. Eri- chthonix autem arces hoc loco sunt Trojae, a Dardani filio E- richthonio, Tro- is patre, apud Horn. II. T, 219 seqq. — 14 G ra- jas pro plural i : Graeci, qui fue- dum in reditu naufragium pas- si sunt. — 15 Hellespontiacx undx sensu la- tiore dicuntur pro omni mari alluente Graeci- am. — 1 6 Copia deexercituGrae- corum ad Tro- jam, quod copix dici solet; vide Servium ad /En. 11 , 564 , n. 52. Testata est , do- cumentum de- dit, admonuit. — 17 Vide 100, n. 68. — 18 Intel- ligas celebrem illam invidiam deorum. — 19 Argiva, Graeca. — 20 Junge si- gna cursus. Ne- reis collective , pro : Nereides , imo pars Nerei- dum , cui res- ponds sequens pars. Sic item /En. V, 108, et alibi non raro, pars semel positum. — 21 Pars Nereidum adeo naves eorum incurvas conscenderat : tantum favere videbantur! — 22 Vide /En. XI , 259 seq., cum nota 4.-23 Dativus : ad sidera. — 24 Vide i — 53 In notum monstrum mutata, Veneris ira, ut mox narrabitur. Hanc pro purpureo poenam scelerata capillo Proque patris solvens excisa funditus urbe. Complures illara et magni , Messala , poetae (Nam verum fateamur; amat Polyhymnia 37 verum) Longe alia perhibent mutatam membra figura 3R ; Scyllaeum saxuin monstra infectata 39 vocari , 111am aerumnam 40 quant saepe legamus UJixi , Candida succinctam latrantibus inguina monstris , Dulichias vexasse rates , et gurgite in alto Deprensos nautas canibus lacerasse marinis. Sed neque Maeoniae 41 haec patiuntur credere char tar, Nee 42 malus istorum dubiis erroribus auclor. Namque alias alii vulgo finxere pucllas, Quae Colophoniaco Scyllae 43 dicantur Hoinero. Ipse Crataein ait 44 matrem ; sed sivc Crateis , Sive illam monstro genuit germana 45 biformi , Sive est neutra parens, atque hoc in carmine tolo 4G Inguinis est vitium et veneris deseripta libido : Sive etiam est jactis speeiem mutata venenis 47 Infelix virgo : (quid enim commiserat ilia ? Ipse Pater 48 timidam scaeva complexus arend Conjugium carae violaverat Amphitrites ; Attamen exegit 19 longo post tempore poenas, Ut , quum cura 50 sui veheretur conjugis alto , Ipsa trucem multo misceret sanguine 51 pontum ;) Seu vero , ut perhibent , forma quu vinceret omnes , Et cupidos 52 quaestu passim popularet amantes, Piscihus et canibusque malis vallata repente est 53 : Horribiles circum vidit se sistcre formas ; (Heu quoties mirata novos expalluit artus Ipsa suos ! quoties heu pertimuit iatratus ! ) Ausa quod est mulier nuinen fraudare deorurn , Et dictam Yeneri voto intervertere pcenam 54 . Quam 55 , mala multiplici juvenu quod saepta catervA Yixerat atque anirno meretrix jactata ferarum 56 , Infamem tali meritorum more 57 fuisse, Docta Palaephatia 58 testatur voce papyrus. Quidquid 59 et ut quisque est tali de clade locutus , Omnia sint : potius liceat notescere Cirim , Atque unam ex multis Scyllam non esse puellis. Quare quae , cantus meditanti mittere 60 certos , Magna mihi cupido tribuistis praemia 61 , divae Pierides : ( quarum castos altaria 6U postes Munere saepe meo inficiunt , foribusque hyacintbi Deponunt flores 63 , aut suave rubens narcissus, Aut crocus alterna conjungens lilia caltM 64 , Sparsaque liminibus floret rosa ; ) nunc age , divae , Praeeipue nostro nunc adspirate labori , Atque novum aeterno praetexite 65 honore volumen. Sunt Pandioniis vicinae sedibus 66 urbes , Actaeos inter colles et Candida 6 ' Tliesei Purpureis late ridentia 68 litora conchis : Quarum non ulli fama concedere digna Stat Megara 69 , Actaei quondam munita labore Alcathoi , Phcebique ; deus namque adfuit illi ; Unde etiam , citharae voces imitatus acutas , Saepe lapis recrepat Gyllenia murmura 70 pulsus , Et veterem sonitu Phoebi testatur amorem. Hanc urbe, ante alios qui turn florebat in armis 71 , 64 Pcenam, gr. uoivfjv , merce- dem debitam, et voto promissam deae. Hand du- bie loquitur de pecunia quam meretrices tam- quam decumas quaestus sui Ve- neri vovere so- lebant. Nam He- raclitus etiam , de Incredibili- busc. 2, Scyllam de « scorto ava- ro » allegorice exposuit. — 65 Scyllam. — 56 Jactata, agitata animo qualis est ferarum , quasi dicas bestiali. — 67 Tali vitae con- suetudine , qua merebatur infa- miam. Alii , au- ctore Cujacio , merito rumor e. — 58 Verbis Pa- laephati, veteris et docti scripto- ria peripatetici , ad quern referri 1 non debet ine- ptus libellus ttt- pl d-Kfoxaiv qui hodie exstat. — 59 Sic strue et intellige : Om- nia haec sint cu- juscumquemodi | quidque est et | ut quisque retu- lit de tali clade. de muliere tarn perniciosa, de tali monstro : liaec ego sino, et potius acturus sum de Scylla in cirim mutata ; quae inclarescat meo carmine, neque amplius sit una ex multis puellis, puella ignobilis. — 60 Mittere, ore emittere, edere, gr. levat doiS tfv. Cantus certos, non vagos, sed legibus et regulis poetices finitos. — 61 Fa- vorem vestrum, ut n. 2. — 62 Satis singulariter altaria dicuntur munere in ipsis oblato inficere postes templi; quod vel de ara in ipso aditu templi sive vesti- bulo posita intelligendum, vel de nidore victimarum, templum ad postes usque xviffStvci, ut Scaliger. Silligius dedit libamina. — 63 Accusativus : deponunt flores suos, pro: deponuntur in foribus, in corollas nexi. Apud Virgilium Eel. IH, 63, est suave rubens hyacinthus. - 64 Vide Eel. 11 , 50, n. 47. Crocus rubens, Georg . IY 182. — 65 Pr 3 etexite,tamquam limbo purpureo. — 66 Athenis, ab antiquo rege Pandione, Erechthei patre. Aelxos, Atticos , ab dxrVj , lit us, vetere nomine Atti- cae. — 6 7 Candida, a marmore. Nimirum totus ille tractus agn Meganci abundat lapide concliite , candidissimo , cui plurimae insunt conchse marinae. — 68 Vide Eel. Vll n. 55. — 69 Megara rarius dicitur singulari; solitum (xa) Me^apa. Ar- cem eius urbis qui munivit Alcathous , Pelopis filius , e Peloponneso advenerat; hie Actxus sive Atticus vocatus , quia Megarensis ager olim in ditione erat Atne- niensium. - 70 Murmura Cyllenia, id est lyrae, quam invenerat deus Cyliemus (p. 65, n. 23), Mercurius. Recrepat , resonat. Nam m saxoaliquc i turns proles La- toiafertur Deposuisse lyram; saxo sonus ejus inhxsit, Ovid. Metam. VIII, — 7 1 In armis, ut bellator, virtute bellica. 450 VIRGILll OTT/f FERTVR /2 Milne clas- j Fecerat infestam populator reraige /2 Minos ; siano, qui turn TT ... , . _ . ... -o ipsi et remiga- Hospitio quod se Nisi Polyidos 73 avito , bant. — 73 iio- Garpathium 74 fugiens et flumina Gaeratea , ’ v ates° Coiln t hi- Texerat. Hunc bello repetens Gortynius 75 heros us, Minois fiiio Attica Cretaea sternebat rura sagittA. resdtuto” cSl Sed nec I ue tunc cives > neque tunc rex ipse veretur aufugerat Mega- Infesto ad muros volitantes agmine turmas ra ad Nisum re- yi nC ere 76 , et indomitas virtute retun dere mentes ; gem, et a Minoe . . . . armis repeteba- Responsum quoniam satis est meminisse deorum. : Xnr ’ h ~ 74 Car ~ Nam capite a summo regis (mirabile dictu) v?de*p. 240 ^ 11 ! Candida caesaries florebat, tempora 77 lauro; 54 . Cretae flu- At roseus 78 medio surgebat vertice crinis : Yus, KaCpafo;^ Cujus quam servata diu natura fuisset , linossum urbem Tam 79 patriam incolumem Nisi l egnumque futurum . Cretensis ” vide Concordes stabili firmarunt numine Parcap. p. 29 , not. 57 . Ergo omnis caro residebat cura capillo, Rura Attica ite- ^urea sollerani comptum quem fibula ritu, rum de Megan- , an . , , ’ cis, ut supra. Crobylus 8U et tereti nectebant dente cicadae. Apposite adju- iy ec vero haee urbis custodia vana fuisset , nierunt Creten- Nee fuerat 81 , ni Scylla novo concepta furore, see dixit ster- Scylla , patris miseri patriaeque inventa sepulchruni, lagfttisf 1 conf! Minoem cupidis si non 82 inhiasset ocellis ! &n. ix, 666. — Sed malus ille puer, quem nee sua flectere mater adoriri CC soium” Iratum potuit , quem nee pater atque avus 83 idem et pugnae aieaui Juppiter ; (ille etiam Peenos domitare leones , certa^ictoria 3 ™ va ^ das Gocuit vires mansuescere tigris 84 ; rat ex oracuio Ille etiam di vos, homines — sed dicere magnum est ; 1 quod jam refer- j,j em turn tristes 85 acuebat parvulus iras. • tur. — 7/ lem- . , . Qf > pora autem flo- Junonis magme (cujus 8b perjuna divae rebant/auro, id olim si meminere , diu perjura puellae est laurea coro- ... .. . . . . , na cincta erant. Non ulli liceat) viola verat inscia sedem . Sed malis baud - — — - _____ dubie : cxsaries erat , fiorebant tempora lauro. - 78 Purpureus. Mox cujus natura poetica pen phrasi de ipso trine. — 79 Tam diu. Sequens versus ex Eel. IV, 47. — 80 KpwSuXoc vocabatur nodus in quem veteres Attici crinem in summo capite colligebant, susti- nentes eum fibulis in cicadarum formam factis. De quo ritu penitus Attico legas Thucydidem I, c. 6. — 81 Nec fuerat ante vana ; pro vulgari : ut antea non fuerat vana.’ Scylla concepta furore, pro : capta, est insolite dictum, quum ipse furor concipiatur (v. 161), nec tamen ideo mutandum in hoc carmine. Aldus correpta. — 82 Si non repetitum post ni , ut si in JEn. V, 397-8. — 83 Pater atque avus idem , quippe in nonnullis fabulis Jupiter et Veneris pater et ex ea Amoris per- liibebatur. — 84 Validas vires tigris, de ipsis tigribus validis. Post homines poeta orationem abrumpit aposiopesi. — 85 Conf. Eel. II , t4. Deinde junge Ju- nonis sedem, templum, violaverat Scylla. — 86 Locus obscurissimus , aut aia dif- ficultate , aut aliqua corruptione verborum, aut quia prorsus ignoratur fabula quam poeta respicit. Ouae leguntur sic exposueris utcumque : Junonis, quae ta- bs est cujus /'ut ejus) dex perjuna , perjuria commissa in hanc deam a puellis in ejus nomine pejerantibus neque facientibus quae deae voverant, si, etiamsi olim meminerunl puellae ea ab se commissa et sero deam placare student , non ulli ta- men earum liceat meminisse haec perjuria ut diu perjura, id est in longum tern- pus differentia promissam pejeranti et debitam pcienam. Si talis est sententia loci , < i 42- 1*7) C1R1S. 451 lusum quaesivit poeta in perju- ria et per jura , neque eum infi- cetum. — 87 Sa- crificans , sacra offerens ; prae- sentis notione , ut p. 65, n. 25. Lascivit , lusi- bus puellaribus indulget. — 88 Vide p, 133, n. 37. — 89 Vide Eel. V, not. 14. — 90 Relapsd pila. Quod uti, pro : utinam. Quod , positum ut in quodsi , baud abundat ; vide p. 43, n. j 13. — 91 Pro- dita , in frau- dem inducta, ut religionis obli- ; visceretur. Sol- visset , dimisis- set. — 92 Ma- nu, quae pilam in sacro loco di- miserat. Deinde jungas urendo | thura. Nam re- cte Silligius ob- servat « putan- dam esse puel- lam facinoris sui statim gnaram , thure illud ob- lato piare et Ju- nonis iram pla- care voluisse ; sed frustra hoc conatam esse, et Junonem nihi- lo minus ab ea sumpsisse poe- nas. • Sed his omnibus perju- ria ilia non sat intelliguntur. — 93 Fratri suo , Jovi, qui perju- l'orum est ultor : at idem pulclira puellae poterat insidiari et vitium ei afferre. — 94 Junge celeri nisu. — 95 Edones sive Edoni (vide p. 4 10, n. 54 ) et Bi sto- nes, duo populi Thraciae, a poetis nominari solent pro Tliracibus in universum. Bistonides etiam ab Horatio dicuntur Baccliae Thraciae, Od. II, 19. — 96 Tibia Phrygia, quam audit, stimulata et in furorem acta. De larbarico vide p. 169, n. 29. — 97 Unguento ex lacrima arboris styracis vel storacis, provenientis in Creta insula , cujus est Ida mons; quamquam de Syria meliorem peti Plinius scri- bit. — 98 Lixuwvta (uuoo^jJiaTa), calcei Sicyonii, qui in Achaiae urbe Sicyone fie- bant mulieribus et hominibus delicatulis. Conf. Cic. de Orat. I, 54. — 99 Vide p. 151, n. is. — 1 Redit ascendere, ut venimus populat e JEn. I, 527, et al. Perdita, araore correpta. Causam frequenter ascendendi facit, praetexit. — 2 Ex sideribus coeli discere cupiens an amor suus fuluius sit fauslus. — 3 Non ; vide p. 208, n. 1 3 . Dum sacris operata 87 deae lascivit, et extra Procedit longe matrum comituinqiie catervaui , Suspensam gaudens in corpore ludere vestem , Et tumidos agitante sinus Aquilone relaxans. Necdum etiam castos gustaverat ignis honores 88 , IVecdum sollemni lymplid perfusa sacerdos Pallentis 89 foliis caput exorndrat olivae : Qnum lapsa e manibus fugit pila , quumcp relapsd 9 Procurrit virgo : quod uti ne prodita 91 ludo Auratam gracili solvisset corpore pallam I Omnia, quae retinere gradum cursusque morari Possent , o tecum vellem tua semper haberes ! >fon umquam viola ta manu 92 sacraria divae Urendo, infelix , nequicquqm thura piasses. Et si quis nocuisse tibi perjuria credat , Causa pia est : timuit fratri 93 te ostendere Juno. At levis ille deus , cui semper ad ulciscendum Quaeritur ex omni verborum injuria dicto, Aurea fulgenti depromens tela pharetra , Heu nimium celeri 94 , nimium torrentia nisu, Virginis in tenera defixerat omnia mente. Quae simul ac venis hausit sitientibus ignem , Et validum penitus concepit in ossa furorem : Saeva velutgelidis Edonum Bistonis 95 oris, Ictave barbarico Cybeles antistita bu\o 96 , Infelix virgo tota bacchatur in urbe ; Non styrace Idaeo 97 fragrantes tincta capillos , Cognitanon teneris pedibus Sicyonia 98 servans , Non niveo retinens baccata" monilia collo. Multumilli incerto trepidant vestigia cursu : Saepe redit patrios adscendere 1 perdita muros, Aereasque facit causam se visere turres ; Saepe etiam tristes volvens in noctc querelas , Sedibus ex altis cceli 2 speculatur amorern , Castraque prospectat crebris lucentia flammis. Nulla 3 colum novit ; carum non respicit aurum ; 452 V1RGILII qVJE FERTUR intexere solebat , vestibus. — 4 Non Libyco molles plauduntur 4 pectine telae. ^antunconf. Nullus in ore rubor : ubi enim rubor, obstat amori. cten Li bycut in- Atque ubi nulla malis reperit solatia tantis , certum est u- Tabidulamque videt labi per viscera mortem 5 ; trum sit lolinus vel citrinus , an eburneus. — 5 Tabidula mors i dictum de tabe mortifera. — 6 Furore. Ferret, auferret. — 7 Callido, vafro ; ut ex sequenti versu intelligi- tur. — 8 Igno- rant fatalein es- se eum crinem et patri et pa- triae. — 9 Quip- pe Ilaliaeetum usque fugiens. — 10 Ex Eel. X, 58 , n. 45. — 1 1 Repete mu- tatse. Loquitur de Philomela et Procne ( v. Eel. VI , 78 seqq.) , quarumhaecTe- Dauliades , gaudete : venit carissima vobis j DauUdis ^ urbfs Gognatos 12 augens reges numerumque suorum Qu6 vocat ire dolor, subigunt qu6 tendere fata , Fertur, et horribili praeceps impellitur oestro 6 , Ut patris, ah demens ! crinem de vertice ferret, Furtimque arguto 7 detonsum mitteret hosti , ( Namque haec conditio deceptae ponitur una ; ) Sive ilia ignorans 8 : quis non bonus omnia malit Credere , quam tanti sceleris damnare puellam ? Heu tamen infelix ( quid enim imprudentia prodest ? ) Nise pater! cui , direpta crudeliter urbe, Vix erit una super sedes in turribus altis, Fessus ubi exstructo possis considere nido, Tu quoque avis moriere : dabit tibi filia poenas 9 . Gaudete, o ccleres, subnixae nubibus altis, Quae mare , quae virides silvas lucosque sonantes 10 lncolitis, gaudete, vagae blandaeque volucres ; Vosque adeo , humanos mutatae corporis artus , Vos o crudeli fatorum lege 11 , puellae Ciris , et ipse pater. Vos , o pulcherrima quondam Corpora , caeruleas praevertite 13 in aethera nubes , Qua novus ad superum sedes Haliaeetus 14 , et qua Candida concessos adscendat Ciris honores. Jamque adeo dulci devinctus lumina somno Nisus erat; vigilumque procul custodia primis inani : ■ in Phocide : un- j de Dauliades. 1 — 12 Cognat os, ; ex duobus regi- ; bus Atticis, qui- j bus nomen Pan - i dion : prior, E- : richthonii filius, ' ner^et Phikun e- Excubias foribus studio jactabat I len; Nisum ai- Quum furtim tacito descendens Scylla cubili ter Pandion, Ce- Auribus arrectis nocturna silentia tentat , Et pressis tenuem singultibus aera captat. Turn suspensa levans digitis vestigia primis 16 Egreditur, ferroque manus armata bidenti 17 Evolat ; at demptae subitd in formidine vires, j — i 4 Graeca vox Caeruleas sua furta prius testatur ad umbras 18 . Nam , qua se ad patrium tendebat semita limen , De utraqueTu- Vestibulo in thalami paulum remoratur ; et alti tem ave legen- Suspicit ad cceli 19 nutantia sidera mundi, dus est Ovidius in Metamorph. VIII , 145 seqq. — 15 Excubias jactabat , agitabat , sed inani studio (confer Eel. II, 5), nam fefellit eos puella. — 16 Extremis. — i7 Forfice. — 18 N'octi quasi nar- rat quae jam est factura ; simul etiam vota facit. — 19 Junge mundi cceli (ut lege- batur ap. Ennium : Mundus cceli vastus const i lit silent io), nisi vitium inest miro j voc^bulo cceli. Heinsius ad Ixlc rutilantia. Sed nutantia dicuntur ob scintilla- cropis filius. — 13 Nubes pree- vertite vol antes in setherem, et monstrantes ae- therias vias Ifa- liaeeto et CirF. — 14 Graeca vox quae sonata^ut- lam marinam. (2(9-254) CIRIS 453 Non accepta piis promittens munera divis. Quam simul Ogygii Phoenicis 20 filia Garme Surgere sensit anus; (sonitum namfecerat illi Marmoreo seratus stridens in limine cardo ; ) Corripit 21 extemplo fessam languore puellam , Et simul : « O nobis sacrum caput , inquit , alumna ! Non tibi nequicquam viridis per viscera pallor vEgrotas tenui suffudit sanguine venas ; [egit. Nec levis , hoc 22 faceres , ( neqj enim pote , ) cura sub- Haud fallor, quod 23 ut o potius , Rhamnusia , fallar ! Nam qua te causa nec dulcis pocula Bacchi , Nec gravidos 24 Cereri's dicam contingere foetus? Qua causa ad patrium solam vigilare cubile , Tempore quo fessas mortalia pectora curas, Quo rapidos etiam requiescunt 25 flumina cursus ? Die age nunc miser* saltern , quod s*pe petenti Jurabas nihil 26 esse mihi , quum mocsta parentis Formosos circum virgo morerere capillos ? Hei mihi , ne 27 furor ille tuos invaserit artus , Ille, Arab* 28 Myrrh* quondam qui cepit ocellos , Ut scelere infando , quod nec sinit Adrastea 29 , U*dere utrumque uno studeas errore parentem ! Quodsi alio quovis animo jactaris amore, ( Nam te jactari , non est Amathusia 30 nostri Tam rudis , ut nullo possim cognoscere signo ; ) Si concessus amor noto te macerat igne : Per 31 tibi Dictynn* pr*sentia numina juro, Prima deum qu* dulce 32 mihi te donat alumnam , Omnia me potius digna atque indigna laborum Millia visuram 33 , quam te tarn tristibus istis Sordibus et morbo patiar tabescere tali. » H*c loquitur ; mollique ut se velavit amictu , Frigidulam injecta circumdat veste puellam , Qu* prius in tenui steterat succincta crocota 34 . Dulcia deinde genis rorantibus oscula figens , Persequitur miser* causas exquirere tabis; tionem. — 20 ! | Phcenicem liunc alii faciunt Age- noris regis in Phoenicia pro- lem; sed noster poeta Ogygium vocat, id est At- ticum vel Boeo- tian ; nam Ogy- gia vetus erat nomen turn Bce- otiae quam At- ticae : ut Cadmi comes in Bceo- tiam venisse pu- tandus sit. — 21 Corripit susten- tatura. — 22 | Strue: nec levis ■ cura te subegit \ ut hoc faceres. — 23 In qua re ; , conf. p. 4 3, n 13 . Ut, utinam. ; Rhamnusia, Ne- mesis, ab At ticae vico Rhamnun- te , ubi inprimis colebatur. Nam statim nefari- uin aliquem a- morem suspica- tur Carme. — 24 Sic gravidxf ra- ges, gravida se- ges in Georgi- cis.— 25 Trans- itive sicut Eel. VIII , 4, ubi v. notam 3. — 26 , Nullius momen- ti esse. Mox mo- ri circum... ad graeci sermonis imitationem di- ctum est, OvVjffxw ajJL'ft vel itept Tt. Capillos, in qui bus purpu- ’•eus ille crinis et fatalis, cui in tenta erat Scyl la. Atqui longe aliud suspicabatur Carme ; vide n. 29. — 27 Timeo/te... — 28 Pro 4rabis , ut /En VII 605, n. 74. Myrrha, Cinyrae Paphiorum in Cypro regis filia, Arabs dicitur quod fuga in Arabiam delata , ibique in arborem mutata est ; vide Metamorph. X, 298-502 — 29 Unum ex Nemesis deae nominibus. Utrumque parentem, nam Car- me suspicatur, patris amore incesto exarsisse Scyllam. — 30 Amathusia dea, Ve- nus • vide p 350, n. 22. Venus non tarn ignara mei, tarn a me aliena est, ut... — 3t Per numina..., solita inversione in liac formula; vide p. 159, n. 69. Dictynna, dea Cretensium et Laconum , postea cum Dianae numine juncta. Incertum, lpsam- ne deam intelligat Carme , an filiam suam , de qua infra narrat ; vide 305 , n. 60. Hoc si probes, sequenti versu dicat a filia sua, inter deas recepta , commendatam curse suae fuisse Scyllam. - 32 Dulce, ut rem dulcem , in gaudium meum. — 33 Experturam. Sordes etiam in prosa dicitur de luctu. — 34 Kpo/oux^, veste mulie- 45-4 V1RGILI1 QU;E FERTUR (233-294/ bri croco infe- cta. — 35 Can- didam. Reducit earn in ctibicu- lum. — 36 De- flect unt in se. Non nolum ho- minem et ex po- pularibus ami- cisque unum a- mo, sed hostem. — 37 In quo , sci- licet si patrem amarein , lateat certe imago pi- etalis , amoris in consanguine- um , quem ego possim praetexe- re, etsi falsa.— 38 Supplendum « aliquem amo. » — 39 Abrumpit sermonem , ex- horrescens quae dictura est , et addens: Cur non ' sinis me haec ti- bi non dicere , tacere? Sequen- tia ex Eel. VIII, 60. — 40 Nam , Jupiter ipse re- 1 ges omnes insti- tuit ; quod saepe dicit Homerus. — 4 1 Hoc ex fa- bulis nunc igno- tis de Minoe. — ; 42 Ambagibus utor. — 43 Qua- re (ut j£n. II Nec tamen ante ullas patitur sibi reddere voces , Marmoreum 35 tremebunda pedem quarettulit intra. Ilia autem , « Quid nunc me , inquit , nutricula , tor- Quid tantu properas nostros novisse furores ? [ques ? Non ego consueto mortalibus uror amore , Nec mihi notorum deflectunt 36 lumina vultus , Nec genitor cordi est : ultro namque odimus omnes. Nil amat hie animus , nutrix , quod oportet amari , In quo 37 falsa tamen lateat pietatis imago; Sed medid ex acie, mediisep ex hostibus 38 . Heu , heu. Quid dicam , quove ipsa malum hoc exordiar ore ? Dica equide ; quonia 39 — quid non tibi dicere, nutrix . Non sinis? extremum hoc munus morientis habeto. Ille, vides , nostris qui mcenibus assidet hostis , Quem pater ipse deum sceptri donavit honore 40 , Cui Parcae tribuere nec ullo vulnere laedi 41 , ( Dicendu est, frustra circumvehor omnia verbis 42 . Ille mea , ille idem , oppugnat praecordia Minos. Quod 43 per te divum crebros testamur amores, Perque tuum memori sanctu 44 mihi pectus alumnae. Ut me, si servare potes, ne perdere malis. Sin autem optatae spes est incisa 45 salutis , Ne mihi , quam merui , inv ideas , nutricula , mortem. Nam nisi te nobis malus , o malus , optima Carme . Ante hunc conspectum casusve deusve 46 tulisset. Aut ferro hoc » (aperit ferrum quod veste latebat 4: « Purpureum patris dempsissem vertice crinera , Aut mihi praesenti peperissem vulnere letum. n _ Vix haec ediderat , quum clade exterrita tristl ui, ai.) testor, intonsos 48 multo deturpat pulvere crines amTres etc. P — Et graviter questu Carme complorat anili : 44 Venerandum. « o mihi nunc iterum crudelis reddite 3Iinos . 43 4 not! d ^ 3 Pa — ' O iterum nostrae Minos inimice senectae , 46’ Confer ‘/En. Semper ut 49 aut olim natae te propter eumdem, X1 h 32 ' I ' uhs ' Aut amor insanae luctum portavit alumnae : set . obtulisset. , * , n . . Tene ego tarn longe capta atque avecta o0 nequivi . Tam grave servitium , tarn duros passa labores, Effugere , ut sistam 51 exitium crudele meorum ? Jam jam nec nobis ea , quae 52 senioribus , ullum Vivereuti cupiam vitae genus. Ut quid 33 ? ego amens Hunc , patrem. - 47 Ex jEn. VI, 406. — 48 Intonsos mirum de anu ; nisi re- j spicitur aliquid incognitum no- bis. Incomplos ponebat Heinsius. — 49 Strue et intellige : quia semper amor, aut olim nats meae , aut nunc alumnae, propter te eumdem mihi portavit luctum. Aut scribe alumnxl ut particula ut indignationem indicet. — 50 Carme igitur ex Creta ab- ducta captiva fuerat Megara in servitutem. — 51 Et finem facere possim calamita- tibus, quibus ex te premuntur mei, olim filia, nunc alumna. — 52 Mihi jam ne ea quidemsunt, quae senibus esse solent (scilicet liberorum solatium' ; ne eo quidem modo haec adsunt. ut ullum vitze genus virere cupiam. — 53 Ut quid mihi fiat? (296-330) C IRIS, r »55 Te erepta , o Britomarti 54 , mei spes una sepulchrj , Te , Britomarti , diem potui producere vitae ? Atque utinam celeri ne tantum grata Dianae Yenatus esses virgo sectata 55 virorum , Cnosia heu Partho 56 contendens spicula cornu ! Dictaeas ageres 57 ad gramina nota capellas : Numquam , tarn obnixe fugiens Minois amores , Praeceps aerei specula de montis 58 obisses ; Unde alii fugisse ferunt 59 , et nuinina Aphaeae Virginis assignant ; alii , quo notior esses , Dictynnam dixere tuo de nomine Lunam 60 . Sint ha^c vera velim; mihi certe, gnata, peristi : Numquam ego te summo volitante in vertice montis Hyrcanos 61 inter eomites agmenque ferarum Conspiciam , nec te redeuntem amplexa tenebo. Verum haec turn non sic gravia atqj indigna 62 fuere, Turn , mea alumna , tui quum spes integra maneret , Et vox ista 63 meas nondum viola verat aures. Tene etiam Fortuna mihi crudelis ademit ? Tene , o sola meae vivendi causa senectae ? v Saepe tuo dulci nequicquam capta 64 sopore, Quum premeret natura 65 , mori me velle negavi , Ut tibi Corycio glomerarem 66 flammea luto. Quo 67 nunc me , infelix , aut quae me fata reservant ? So°crrta°Ie« An nescis , qua lege patris de vertice summo ■ Edita 68 candentes praetexat purpura canos , Quae tenuis patrio prae sit suspensa 69 capillo ? Si nescis, aliquam possum sperare salutem, Inscia quandoquidem scelus es conata nefandum ; Sin est quod metuo , per me , mea alumna , tuumtp Expertum 70 multis miseraemihi rebus amorem , Per te, saeva, precor, per 71 lumina et Ilithyiae, . Ne tantum in facinus tarn nulla mente sequaris. Non ego te incepto , fieri quod non pote , conor Flectere amore , neqi est cum dis contendere nostril Sed patris incolumi potius denubere regno , | qua spe ? Quo ! modo Graeci’(va t(; — 54 Nomen ! filiae Carmes, i- demque Dianae. A qua una me o- lim sepultum id sperabam. — 55 Studiose secuta venationes,quae j virorum , baud j mulierum sunt opus. — 56 Imi- ' tatur Virgilium Eel. X, 59, ubi v. not. 4 6. Cno- I sia, C ref lea , ab urbe Cnoso vel Gnoso. — 57 Greges pascere j debebas; vel : I (si) greges pa- visses, non esses conspecta a Mi- noe venante et amata. Dictxas, | in Dicte monte Cretae, pag. 29, n. 54. — 58 Ex Eel. VIII, 59, not. 52. Minoem fugiens Brito- martis e Dictyn- praecipitem de- dit in mare. — 59 Nimirum ,/E- ginetae earn nar- rabant piscato- rum retibus ca- su exceptam in ^Eginam insu- lam perveni6se. ubi Aphxx, ’A- 9 «.ia q, nomine colebatur. — 60 Dianam. Brito- marti enim no- men datum erat Dictynnx , a oi- /ctuoic, retibus, i ! t sive venaticis , sive piscatorum illis, de quibus in nota 59. — 61 Inter Hyrcanos canes te comitantes in vena- tibus. Sic Molossi,Spartani dicuntur ellipsi eadem. Cicero : Nobile genus canum in Hyrcania (vide p. 212 , n. 65) scimus esse. — 62 Intolerabilia. — 63 Eox ista, de amore Minois. — 64 Delectata sopore tuo, dormientis in sinu men, quum in- fans esses, sed nequicquam , frustra delectata , quod te in exitiosum amorem ado- levisse video. — 65 Quum me senectus moleste gravaret. — 66 Proprie laua glo- meratur primum, deinde netur et texitur ; liic per metonymiam dicitur de texen- do flammeo, veste vel velo flavi coloris, quo novae nuptae involvebantur. Corycio luto, filis crocei coloris; vide p. 19, n. 43. Corycus , regio Ciliciae, et v. Cul. 400, n. 38. — 67 Ad quid. — 68 Nata. — 69 Praesnspensa sit. — 70 Passive. — 71 Et te precor per lumina Itithyix, quocum Scaliger confert jusjurandum muliebre apud Aristophanem : vri tolv ‘Paj^op'ov , per Dianam Lucinam. 456 VIRG1L1I QU/E FERTUR (331-37 I' ' 2 Penates ali- quot , non om- nino nullos, ut apud hostem. — 7 3 Meis malis. — 74 Unica ei fi- lia. — 75 Piepe- tito. — 76 In- struas et agas. 77 Arcessere, parare virgini. Sunt infinitivi narrationis. — 78 Olivo inter- His ubi sollicitos animi relevaverat aestus partem '"erso”, Vocibus , et blanda pectus spe vieerat aegrum : dum lucemam Paullatim tremebunda genis obducere vestem riorem ’partem” Virginis , et placidam tenebris captare 77 quietem , — 79 Assidue Inverso 78 bibulum restinguens lumen olivo. Pane tiS ‘morien- Inci P it: ad crebros insani pectoris ictus Ferre manum, assiduis 79 mulcens praecordia palmis. Noctem illarn sic moesta super morientis 80 alumna? Frigidulos cubito subnixa pependit ocellos. Postera lux ubi laeta diem mortalibus almum 81 Praegelida veuiens miseris 82 quatiebat ab OEta, Quern 83 pavidae alternis fugitant optantque puellae , At(jaliquos 72 tamenesse velistibi, alumna, Penates. Hoc unum, exitio 73 docta atque experta , monebo. Quodsi non alia poteris ratione parentem [sis ? ) Flectere : ( sed poteris ; quid enim non unica 74 pos- Tunc potius tamen ipsa ( pio cum jure licebit) , Quum facti causam tempusque doloris habebis, Tunc potius conata tua atque incepta referto /a ; Meque , deosque tibi comites , mea alumna , futuros Polliceor : nihil est, quod texas 76 ordine, longum.” tis, sicut supra 236, not. 26. — 81 Vide Eclog. VIII, 17, n. 16. — 82 Ct Georg. Ill, 6C ,Mn. XI, 182. Quatiebat, v. Culic. 42, n. rienti’a abloEta ( Hesperium vitant , optant ardescere Eoum ;) venire dicantur, Praeceptis paret virgo nutricis, et omnes pagin’* 3*7?— 83 I Undique conquirit nubendi sedula causas. Hi°duo versus e Tentantur patriae submissis vocibus aures , ex^ress^quT’de Laudanturque bonae pacis bona ; multus ineptae virginibus re- Virginis insolito sermo novus errat in ore. Nunc tremere instantis belli certamina dicit, cens nuptis di- xerat et sponsi do mum deduc- tis. Quem OEtam Communemque timere deum 84 ; nunc regis amicis. Nunc ipsi verita est ; orbum flet moesta parentem 1 refugiunt P qua * [Cum Jove communes qui quonda habuere nepotes. ] do steilam Ve- ]Sunc etiam conficta dolo mendacia turpi neris vesperti- nam in coelum emittit, optant autem ut in ea fulgeat matuti- lia vel Lucifer , transacta nocte. 84 Commu- nem deum, bic et infra Cala- lect. XI, v. 50, de Marte et va Invenit, et diviim terret formidine cives; Nunc alia ex aliis , nec desunt , omina quaerit. Quin etiam castos ausa est corrumpere vates . Ut , quum caesa pio cecidisset victima ferro , Esset qui generum Minoa auctoribus extis Jungere et ancipites suaderet tollere pugnas. At nutrix , pa tula componens sulfura testa , Narcissum casiamque, herbas contundit olentes 86 ; fortuna bei- Terque novena ligat triplici diversa 87 colore li , quae commu- nis est utrisqne ^ " partibus : nam dum pugnatur et armis cernltur, nenlris victoria certa , sed alea communis. — 85 Nam se quoque, filiam unicam, belli casibus expositam esse et patri orbitatem imminere. Hincaliqua exciderunt, aut sequens versus, plane ab- sonus, caeco casu hue delatus est. — 8b Ex Eel. II , 13. De casia ibid. n. 46, p. 8. Anus parat sacrum magicum. ~ 87 Ex Eel. VIII, 73, n. 65. (372-406; CI1US, Fila : « Ter in gremiu 88 mecu , inquit , despue virgo, Despue ter, virgo : numero deus impare gaudet 89 . » Inde Jovi magno 90 geminat Stygialia sacra , Sacra nec iEaeis 91 senibus , nec cognita Graiis ; Pergit, Amyclaeo spargens altaria thallo 92 , Regis Iolciacis 93 animum defigere votis. Verum ubi nulla movet stabilem fallacia Nisum , Nec possunt homines , nec possunt llectere divi , (Tanta est in parvo iiducia crine cavendl 94 ! ) Rursus 95 ad inceptum sociam se adjungit alumna; , Purpureumque parat 96 rursus tondere capillum , Prselongo quod jam captat 97 succurrere amori ; Non minus ilia tamen , revehi quod incenia Cressa 98 Gaudebat: cineri patria estjucunda sepulto. Ergo iterum capiti Scylia est iniinica paterno. Turn coma Sidonio 99 florens deciditur ostro ; Turn capitur Megara , et divum responsa probantur : Turn suspensa novo ritu 1 de navibus altis , Per mare caeruleum trahitur Nise'ia virgo. Complures illam Nymphae mirantur in undis ; Miratur pater Oceanus, et Candida Tethys 2 , Et eupidas seeum rapiens Galatea sorores ; Illam etiam 3 , junctis magnum quae piscibus aequor Et glaueo bipedum curru metitur equorum , Leueothee , parvusque dea cum matre Palaemon ; Illam etiam 4 , alternas sortiti vivere luces , Cara Jovis soboles , magnum Jovis incrementum 5 , Tyndaridae niveos 6 mirantur virginis artus. Has adeo voces atque haec lamenta per auras Fluctibus in mediis questu volvebat inani , Ad 7 ccelum infelix ardentia lumina tendens , Lumina , nam teneras arcebant vincula palmas : « Supprimite o paullura turbati 8 flamina venti , Dura 9 queror, etdivos, quamquam nil testibus illis Profeci , extrema moriens tamen alloquor hora. 88 In sinum suum despue- bant malum ali- quod averrun- caturi ; de qua re legendus Pli- nius. Hist. Nat. XXVIII, c. 7. — 89 E xEcl. VIII, 75. — 90 Jovi magno , nimi- ium infero, Plu- toni; vid. /En. IV, 638, n. 85. — 9 1 Colchicis ; vide p. 190, n. 88. Colchi ob ar- tes magicas in- fames , item ut in Graecia Thes- sali, de quibus capias Graiis — 92 0aXXGi, ramo viridi, sci- licet lauri, cujus feraces erant ri- pae Eurotae (vi- de Eel. VI, 83, n. 81), in qui- bus sita urbs A- myclarum ; vide p. 96, not. 7 5. — 93 Thessali- cis , ab antiqua urbe Thessaliae Iolco. — 94 Ca- vendi a malis mala evitandi. - 95 Junge ad inceptum rur- , sus, ad alterum | inceptum. — 96 i Parat, nimirum Scylia. Hie non aeque offendor t mutato subjecto 1 atque alii, qui ; hunc locum o- ; nerarunt conje- cturis. — 97 Cu- pide tentat. — 98 In Cretam re- quam in peregrino. — verti, patrium solum, in quo omnes malunt sepelii 99 Alias Tyrio , ut Georg. Ill, 17. Singulari consilio poeta, quae primaria sunt in tota narratione, brevissime attingit versibus duobus , secundaria ubique exor- nans copiose et subtiliter. — 1 Gonf. infra 416 seq. — 2 Oceani uxor. Galatea , vide Eel. VI, n. 36. Cupidas videndi. — 3 Supple miratur. De Leucothea, dea marina, et filio Palaemone, qui olim inter mortales erant Ino et Melicertes, om- nia nota ex Metamorpli. IV, 518-541. Duo versus ducti ex Georg. IV, 388-9, quo- rum interpretationem babes not. 18, p. 124. — 4 Illam etiam mirantur Castor et Pollux, Tyndari filii, scilicet Jovis ex Tyndari uxore Leda, Aioqxoupoi. De se- quenlibus vide p. 153, n. 62. — 5 Ex Ecloga IV, 49. — 6 Quasi novo initio facto post verba interposita dicit niveos virginis artus , quamquam praecessit illam ; ac si dicas : illam, et pulchritudinem quidem ejus, mirantur Tyndaridae. — 7 Duo versus ^x /En. II , 405-6 petiti. — 8 Concitati , turbide ruentes. — 9 Duo versus traducti ex Eel. VIII, 19, 20 , n. 18. 58 VIRGIL II QU.L FERTUR 09 seqq 3 notas Vos eg0 ’ vos ade0 * venti » testabor, et aurae , ; Vos, Pandionia 10 si qui de gente venitis, Cernitis : ilia ego sum cognato sanguine vobis Scvlla ; quod o salva 11 liceat te dicere , Procne , Ilia ego sum , Nisi pollentis Alia quondam , Certatim ex omni petiit quam Graecia regno 12 , Qua 13 curvus terras amplectitur Hellespontus ; Ilia ego sum , Minos , sacra to fredere 14 conjux Dicta tibi : tamen haec , etsi non accipis l5 , audis. Vinctane tarn magni tranabo gurgitis undas ? Vincta tot assiduas 16 pendebo ex ordine luces ? Non equidem me alio possum contendere dignam Supplicio , quod sic patriam carosque Penates Hostibus immitique addixi ignara tyranno. Verum isthsec, Minos, illos 17 scelerata putavi . Si nostra ante aliquis nudasset fcedera casus , Facturos , quorum direptis mcenibus urbis , O ego crudelis , flamma delubra petivi : Te vero victore , prius vel sidera cursus Mutatura suos , quam te mihi talia captse Facturum metui. Jam jam scelus omnia ' 8 vincit. Ten’ ego plus patrio dilexi perdita regno ? Ten’ ego ? Nee mirum , vultu decepta puella Ut 19 vidi , ut perii ! ut me malus abstulit error ! Non equidem ex isto speravi 20 corpore posse Tale malum nasci ; forma , vel sidere fallor 2 '. Me non deliciis commovit 22 regia dives , Curalio 23 fragili , atque electro lacrimoso ; 11 et 12. Salva te } sine offensione tui , pace tua. — 12 Quam reges om- nes Graeciae pe- tiere in matri- monium.— 13 l - bicumque. Hel- lespontus au- tem laliore sen- su accipiendum de omni illo mari quod Grae- ciam alluit, cu- jus litora valde sinuosa ; unde curvus ; confer AAi. Ill, 238. — 14 Sacrato fce- dere, post cri- nem patris tra- ditum, pro con- ditione posita a Minoe, v. 187. — 15 Non accipis , quasi non meri- to in te dicta. — 16 Continuos dies. — 17 Il- los, Megarenses, quorum urbem prodidi : lies o- portebat, non te , supplicium adferre mihi. — 18 Scelus tuum omnia scelera vincit ; maxi- mum est scele- rum omnium. — 19 Ex Eel. VIII, 4 1 , versus cele- bratus. — 20 Exspectavi, ti- mui ; vide pag. 214, n. 86. Cor- pore isto, tarn pulcliro, quo c;i- pta eram. — 21 Aut forma tua deceptus sum , aut sidere, sideribus quae consului ; vide supra 175, n. 2. — 22 Commovit, a pro- denda patria abstraxit. De regia patris sui loquitur. — 23 KouoaXtw ob metrum; nam in coralio vocalis corripitur. Electrum lacrimosum, quia tam'quam lacrima ex arboribus quibusdam destillat succinum. — 24 Corpore aequali , ob aequalem aetatem ; Graecis 6otfjXtxe<; xdpat. Non Nymphx liic dicuntur, sed vu^mat, virgines nubiles. — 25 Ex Eel. X , 69. Sequentia , uti non pauca hujus carminis , e Catullo expressa, LXIV, 43, 48 seq. — 26 Madida erunt, quasi sudore, unguento myrrhi- no. Quo perungebantur sponsae deducendae. - 27 Pinus , unde taedfe fiebant novis nuptis praeferendae, venuste dicitur pronuba, nomine mulieris quae nuptam deducebat in domum mariti. Honores, de igne in re sacra, ut de thure supra 146, n. 88. — 28 Lectus Libycus, ebumeus, an citreus, dubium ut supra 179, n. 4 As- syria, vide p. 87, n. 53. — 29 Catullus: neque injeetd tumulabor mnrtua ter- Me non florentes aequali 24 corpore nymphae ; Non metus incensam potuit retinere deorum. Omnia vicit amor 25 : quid enim non vinceret ille ? Non mihi jam pingui sudabunt 26 tempora myrrhfi . Pronuba 27 nec castos accendet pinus honores , Nec Libys 28 Assyrio sternetur lectulus ostro. Magna queror ; nec me ilia quide, communiter alma Omnibus, injecta tellus tumulabit arena 29 . (4 ClUIS. Mene 30 inter matres ancillarique maritas , [Mene alias inter famularum munere fungi ,] Conjugis atque tuse , qusecuinque erit ilia , beatae Non licuit gravidos penso devolvere fusos ? At belli saltern captivam lege necasses 1 Jam fessae 31 tandem fugiunt de corpore vires , Et caput inflexa lentum cervice recumbit ; Marmorea adductis 32 tabescunt brachia nodis. jEquoreae pristes 33 , immania corpora Ponti , Undique conveniunt, et glauco in gurgite circum Verbere caudarnm atque oris minitantur hiatu. Jam tandem casus hominum , jam respice , Minos ! Sit satis hoc, tantum solam 34 vidisse malorum , Vel fato fuerit nobis haec debita pestis , Vel casu incerto 35 , merita vel denique culpa : Omnia nam potius, quam te laesisse, putabo. » Labitur interea revoluta ab litore classis , Magna repentino sinuantur lintea Coro 36 , Flectitur in viridi remus sale , languida fessae Virginis in cursu moritur querimonia longo. Deserit angustis inclusum faucibus Isthmon , Cypselidae 37 magni florentia regna Corinthi ; Praeterit abruptas Scironis protinus arces 38 , Infestumque suis dirae testud inis exit 39 Spelaeum , multoque cruentas hospite cautes. Jamque adeo tutum longe Piraeea 40 cernit, Et notas secum 41 , heu frustra , respectat Athenas. Jam procul e fluctu Salaminos suspicit 42 arva , Florentesque 43 videt jam Cycladas ; hinc Ceus illi , Sunion hinc, statio contra patet Hermionea 44 . Linquitur ante alias longe gcatissima Delos Nereidum 45 matri et Neptuno iEgaeo. Prospicit incinctam spumanti litore Cythnon 46 , Marmoreamque Paron , viridemq? allapsa Donusa 47 , iEginamque simul, sementiferamque 48 Seriphum. _____ _ 102, not. 00 . — 37 Periandri (inter septem sapientes Graeciae numerati), filii Cypseli, qni Bac- chiadis expulsis regnum Corinthi occupavit. — 38 Petras Seironidas, in finihus Megarensium , Scironis immanitate infames. — 39 It ultra spelaeum, specum sub petris illis situm, tesludinis maximae, quae hospitum a Scirone de rupe deje • ctorum corpora devorare credebatur. Suis, Scvllae civibus, Megarensibus. — 40 Portum Athenarum. — 4 1 Sola, quoniam cum nemine communicare potest quae sentiat vel optet. Conf. Georg. I, 389, n. 60. — 42 Suspicit , nam Salamis insula rupibus altioribus cincta est. — 4 3 Notum est quam laeto vitis et frugum pro- ventu fuerint omnes illae insulae. Ceos vel Ceus, hodie Zed. Sunium, promon- torium extremae Atticae. — 44 Hermione , oppidum Argolidis, e regione Sunii si- tum ; unde Hermionea vel adjectivum, vel substantivum poeticum, 'Epfxidveta. — 4 5 Ex JEn. Ill, 73, 74, ubi v. not. 36. — 46 Parva insula Cyclas, hodie Thermia. — 47 Ex JEn. Ill , 125, ubi v. not. 65. — 48 At Seriphus insula, quae hod. Serpho vel Serp/ianto, petrosa ilia, numquam tali fama fuit. Alii codd. salutiferam. Sca- I rd, LX IV, 153, I cujus mox irifi- 1 tatur etiam 158 i seqq. — 30 Stru- | clura et sensus : An non licuit me , captivae in- star, in Creta vivere ancillam inter matres et maritas , id est, quum feliciores aliae sint conju- ges et matres? an non licuit ut conjugi tuje sim famula et pen- sa faciam? Se- quimur libro- rum scripturam in qua verbum est ancillari , cujus explica- te margini ad- scripta protulis- se v-idetur ver- sum sequentem, prorsus , ut opi- namur, delen- dum. Utrumque versum si ser- i vaveris , despe- randum est de j interpretatione. \ Trajectio parti- culae que et a- liarum non a- deo rara in poe- tis. — 31 Dati- vus. — 32 Ar- clius adstrictis nodis vinculo- rum. — 33 Bel- luae marinae, gr xfjTV). — 34 Me unam inter om- nes puellas tot mala esse ex- pertam. — 35 Forte fortuna. — 36 Vide pag. 4G0 VIRGILII QU/E FERTUR C478-5I2) liger serpeMife- Fertur et incertis jactatur ad omnia 49 ventis, absinthiferam , Cymba velut, magnas sequitur qua parvula classes 50 , ex Plin. xxvii, Afer et hiberno bacchatur in aequore turbo : omnem motum, Donee tale decus form* vexarier ultra impulsion yen- Non tu i[ t ? et m i se ros mutavit virginis artus ta mag 5 nse A nav?i C*ruleo pollens conjux Neptunia regno, confer Servium Sed tamen externam 51 squamis vestire puellam , £ Afer turbo Iu fidosque inter 52 teneram committere pisces Non statuit ; ( nimiu est avidu pecus Amphitrites 5 Aereis potius sublimem sustulit alis , Esset ut in terris facti de nomine 54 Ciris , Ciris Amyclaeo formosior ansere 55 Led*. Hie 56 velut in niveo, tener est quum primitus, ovo Effigies animantis et internodia membris 57 Imperfecta novo fluitant concreta calore; Sic liquido Scyll* circumfusum *quore corpus 58 Semiferi incertis etiamtum partibus 59 artus Undique mutabant, atque undique mutabantur. Oris honos 60 primum , et multis optata labella , Et patul* frontis species 61 , concrescere in unum Ccepere , et gracili mentum producere rostro. Turn, qua se medium capitis discrimen agebat 62 , Ecce repente, velut patrios imitatus honores 63 , Puniceam concussit apex in vertice cristam. At mollis varios intexens pluma colores Marmoreum volucri 64 vestivit tegmine corpus , Lentaque perpetuas 65 fuderunt bracliia pennas. lnde alias partes , minioque infecta rubenti Crura, nova macies obduxit squalida pelle , Et pedibus teneris ungues affixit acutos. Et tamen hoc demum miser* succurrere pacto Yix fuerat placida Neptuni conjuge dignum. Numquam illam posthac oculi videre suorum Purpureas salvo retinentem vertice vittas 66 ; Non thalamus Tyrio fragrans accepit amomo 6 ’, An. l , 728, et alibi. Tener, scilicet animans (quod substantivum . mox position casu alio, jam hie est supplendum), nihildum solidi habens. — 57 Dativus, pro vulgari : mem- bromm. — 58 Struendura arlus mutabant corpus. De circumfusum xquore scite Heynius : « Malim non tam exemptum vinculis et mari natans, quam potius ut pullus in ovo liquore ambitur, sic humore seu nebula inclusum corpus, dum mutabalur, significari. • — 59 Quae in quale corpus coitura* essent , nondum cemi poterat. — 60 Conf. p. 149, n. 88. — 61 Forma , pulchritudo. — 62 Qua se age- bat , qua parte versabatur, movebatur, ubi erat. — 63 Cincinnum purpureum patris. — 64 Tegmine volucri, quale est volucrum , plumis. — 65 Pennas per- petuas, quae totas alas, olim brachia, obducunt. — 66 Quibus virgines pudicae et matronae caput circumtegebant. E Catullo expressurr. videtur, qui de Ariad- ne : Non flavo retinens subtilem vertice mitram (LXIV, 63), sed in salvo ver- tice iioster poeta de crista cogitari voluit. — 67 Vide pag. is. not. 90. et pap !«, not. 25, Africus ventus . vide pag. 134 , not. 56. — 51 Puellam exter- nam , externa parte vel super- ticie corporis e- jus. — 52 Inter pisces commit- tere 'ex duabus locutionibus i- dem significan- tibus contami- natum , quod a- libi observavi- mus : piscibus committere , et sjnere ut verse- tur inter pisces, qui per voraci- tatem mutuo si- bi insidiantur. — 53 Neptuni u- xoris. Sic Nae- vius dixit : la- scivum Nerei simum pecus , de piscibus. — 54 Quod graece est xeipui, de- tondeo. — 55 Ansere, ludicro contemptu di- ctum de cygno ? [ui Ledam fe- ellit Spartae ; v. 37 5, not. 92. — 56 Ilic , ;de tem- pore, tunc An. I (513-5*4) C I R I S. Nullae illara sedes : quid enim cum sedibus illi ? Quae simul ut sese cano de gurgite velox Gum sonitu ad coelum stridentibus extulit alis , Et multum late dispersit in aequora rorem 68 ; lnfelix virgo nequicquam a morte recepta 69 Incultum solis in rupibus exigit aevum Rupibus et scopulis et litoribus desertis. Nec tamen hoc iterum poena sine : namq? deum rex , [Omnia 71 qui imperio terrarum millia versat,] Commotus talem ad superos volitare puellam , 68 Ut solent a- ves madei'actas alas et plumas concutere. — 69 Servata. — 70 Vitam incultatn, asperam et hor- ridam. — 7 1 Proscribitur ah criticis hie ver- sus, sententiam ineptam prae- bens aut corru- ptus. - 72 Vide jEn. Ill , 20, n. Quum pater exstinctus caeca sub nocte lateret, Illi pro pietate sua (nam saepe nitentum 72 Sanguine taurorum supplex resperserat aras ; Saepe deum largo decordrat munere sedes , ) Reddidit optatam mutato corpore vitam , Fecitque in terris Haliaeetus 73 ales ut esset : Quippe aquilis semper gaudet deus ille coruscus /4 . Huic vero miserae , quoniam damnata deorum Judicio patriaeque et conjugis /5 ante fuisset , Infesti apposuit 76 odium crudele parentis. Namq* , utin aethereo signorum munere praestans 77 Unum 78 quern duplici stellarum sidere^ vidi , Scorpius alternis clarum fugat Oriona 79 : Sic inter sese tristes Haliaeetus iras Et Giris memori servant ad saecula fato. Quacumque 80 illalevem fugiens secat aera pennis, Ecce inimicus , atrox , magno stridore per auras Insequitur Nisus ; qua se fert Nisus ad auras, Ilia levcm fugiens raptim secat aera pennis. 13 Vide 204, not. 14. — 74 Qui coni sea fulmina jactat, Conf. Georg. I , 328. — 75 Mi- nois a se amati. Sic conjux non raro dicitur poetis, utroque genere. — 76 Apposuit , pror- sus ut addita in Mn. VI , not. 45. — Scorpius, sidus magnum, splen- didissimum , si quidem munus signorum atci- piendum est de fulgore quo si- dera noctem il- lustrant. Possis etiam de vi si- derum cogitare, qtia multas res humanas regere de ccelo crede- Strue : quern unum Stella- bantur. Heynius munere accepit pro : spectaculo. . rum, inter Stellas. Scorpius spatium siderum blnorum occupat , de qua re vide Georg. 1 , 33, not. 35 et 37. — 79 Nimirum Scorpius et Orion sidera orlu et occasu suo se fugere invicem videntur. Quum enim occidit Orion , altera ex parte Scoi- pius exoritur, et vice versa : ut alter alterum videatur fugarc. Eadem metapliora in Georg. IV, 237, n. 32. — 80 Versus quatuor Georgicorum, 1, 406-9, n. 7 1, /2. 462 VIRGILII OU/E FERUNTUR CATALEGTA. I. AD TUCCAM. Delia , Tucca 1 , tibi veniet ; sed saepe videre Non licet : occulitur limine clausa viri. — Delia 2 saepe tibi , non venit adhuc mihi : namque Si occulitur, longe est , tangere quod nequeas. Venerit ilia tibi 3 ! Sed jam mihi nuntius iste Quid prodest? Illi dicito, cui 4 rediit. II. IN 5 C. ANN1UM CIMBRUM RHETOREM, Corinthiorum 6 amator iste verborum , [Iste 7 iste rhetor ! Namque quatenus totus] Thucydides Britannus 8 , Attice febris, Tau Gallicum , min , al , sil 9 ut male elisit , Ita omnia ista verba miscuit fratri. TIT. IN NOGTUINUM. Superbe 10 Noctuine , putidum caput , pigramira, clioliambicis versibus vel scazontibus Hipponacteo more scriptum,sic testatur Quinctilianus VIII, 3, § 27 : « Quaedam vetera vetustate ipsa gratius nitem, • quaedam etiam necessario interim sumuntur multa alia etiam audentius in- • seri possunt, sed ita demum , si non appareat affectatio; in quam mirifice Vir- « gilius : Cor fratri. Cimber hie fuit , a quo fratrem necatum hoc Ciceronis • dicto notatum est, Germanum Cimber occidit. • Quern poeta finxit vetusta et liorrida vocabula pro veneno miscuisse fratri. Singula hodie , imo jam Ausonii aetate (vide G rammati comast i gem in Technopaegmo , Idyll. XII) obscurissima , multi homines docti explicatum iverunt, inprimis Huschkius in commentatione de Annio Cimbro ( 1 824 ) et Wagnerus Virgilii vol. IV, p. 377 seqq. — 6 Corinthia verba esse putantur per affectationem petita a Graecis poetis et scriptoribus in Ita- lia inferiore et Sicilia degentibus, quo plurimae olim Corintho coloniae deductae fuerant. — 7 Delendus hie versus, quern ignorat Quinctilianus. — 8 Britannus , barbarus, non Atticus. Fortasse historiam quamdam Rritanniae scripserat. Fuerit in numero eorum quos Cicero Thucydideos vocat : qui quum mutila et hiantia loculi sunt , germanos se putanl Thucydidas {Orat. c. 9). Ita autem imitabatur Atticos, ut non exsisteret Atticus quidam decor aut vigor, sed Attice (dTTix^i ) fe- bris. Sic Lucilius de Trebellio dixit : febris, senium, vomitus, pus. —9 Decurtatas voces (etiam ab Ausonio memoratas) explicant, tau, tavum, sive tabum Gallica ra- tione prolatum; min, minium ; al, allium; sil, sili vel seselis.planta; in quibus baud definiam equidem quid sit certi. Haec igitur Cimber elisit , tundendo comminuit , fregit, quasi in mortario conterens ad pharmacum parandum. — lOHocepigramma t Haud dubie l’lotius ille Tuc- ca, Virgilio ca- rissimus, cui e- dendam com- misit yEneida Augustus. — 2 Tucca respon- det nuntio, for- tasse ipsi Virgi- lio, minime cre- dulus. Quaesita, ut videtur, am- biguitate dictum saepe tibi venit , hoc sensu : se- cundum te , ut tu dicis, saepe venit; tu saepe nuntiavisti earn venire. — 3 Tu quidem dicis: Il- ia statim veniet. Nam venerit est futurum. — 4 Cui (sive quoi) Heynius posuit pro quae. Illi , cui saepe venit et rediit. lit hoc dicat : Ipsi tibi hoc nunlia, non mihi. Ileynius vero sic : « Vade ergo, et nuntia marito, earn re- diisse. • — 5 Vir- gilii esse hoc e- CATALECTA. 463 iambicum Vir- gilio tribui'uz a Mario Victorino. — 1 1 De qua in sequente nota. — 12 Herneave 1 hirnea est fictile vas potorium ; quam Atilius vi- nolentus ama- bat ut filiam. Genero igitur , cui ferendus e- rat tabs socer, liaec quoque fi- lia data fuerat. — 13 Hac ac- clamabatur voce sponsae ingre- dienti domum sponsi ; viden- dus Livius I, 9 post med. — 14 Atilius dicitur nec sibi beatus , felix socer , ob generum puti- dum ; neque al- ter i t genero, cu- jus bona erat as- siduo potu con- sumpturus, imo jam consumpse- rat, ut videtur ; nam probabile est generum ae- re alieno obru- turn ex urbe rus concessisse. — 15 Puella eximia et hujuscemodi matrimonio in- digna. — 16 Pressa , haud dubie obscneno sensu : compres- sa; et tuo slu- pore abstractum pro concreto : a te tarn stupido. — 1 7 Versus Catulli, ex epi- grammate in Ju- lium Csesarein , XXIX, 24. — 18 Perdidistis, ge- j ner patrimoni- | um , socer egre- giam filiam. — 19 Scriptum Archilochi metro (iambicis senariis et quaternariis allernantibus) et felle in Lucium quemdam cinsedum, qui poetam opprobrio lacessiverat. Jacere, animo dejectum esse. — 20 Vector freta dictum ut « navigo mare »; curnmus sequor, yEn . Ill, 191, etc. — 21 Antique pro adsim. Sequitur causa antiquae irae : memoria sororis suae a Lucio prostilutae. — 22 Heluatione absumpto. Turpissimus nepos tandem non habuit quo fratri egenti lioneste succurreret. — 23 Vide n. 13. Muliebria passo acclamant ut novae nuptae. Datur tibi puella , quam petis , datur ; Datur, superbe Noctuine , quam petis. Sed , o superbe Noctuine , non vides Duas habere Alias Atilium , Duas, et hanc, et alteram 11 , tibi dari. Adeste nunc , adeste : ducit , ut decet , Superbus, ecce, Noctuinus herneam 12 . Thalassio 13 ! Thalassio ! Thalassio ! IY. IN EIJMDEM. Socer, beate nec tibi 14 , nec alteri, Generque Noctuine , putidum caput , Tuone nunc puella talis 15 , lieu tuo Stupore pressa 16 rus abibit ? Hei mihi ! Ut ille versus 17 usquequaque pertinet : Gener socer que , perdidistis 18 omnia . Y. IN LUCIUM. Jacere 19 me, quod alta non possum, putas, Ut ante, vectari 20 freta, Nec ferre durum frigus , aut sestum pati , Neque arma victoris sequi. Valent , valent mihi ira et antiquus furor, Et lingua , qua adsiem 21 tibi , Et prostitutae turpe contubernium Sororis. O quid me incitas ?. Quid , impudice et improbande Csesari ? Sed furta dicantur tua , Et heluato 22 sera patrimonio In fratre parsimonia : Vel acta puero cum viris convivia , Udaeque per somnum nates ; Et inscio repente clamatum super Thalassio 23 , Thalassio. VIRGILII QUyfc FERUNTLB <17-40, 24 Cotytlia, festa nocturna, quae Athenis et Corinthi in ho- norem Kotut- tou;, Thraciae Veneris, agila- bantur, omni lasciviae genere fuedissima. Pul- e/ira, secundum Lucium. Respi- ciuntur quae Lu- cius in poetam jactaverat, non tamturpia quam quae commise- rat ipse, ut jam poetam minime sit vocaturus ad suarum volupta- tum foeditatem. — 25 Festum a- gentes , festos. — 26 Veste mu- liebri; vide Ci- rin 252, n. 34. Prensis allari- bus , ut in agen- da re sacra ; vi- de p. 208, not. 7. — 27 Sensus : Nec videbo te in ora Tiberina vo* care nautas ap= pellenles , quo- rum libidini ser vias. De ludis Tiberinis nauta- rum , ubi multa lascivia. — 28 0b exilem iis locjs aquam. — 29 Nec me duces tecum in culi - liam, « locum in quoepulaein fu- nere comburun- tur », ut Festus explicat, vel, tit alius , * in sub- urbiis loca ino- pum funeribus ! destinata. » Quae loca egentesalli- eiebant, aeque ac compita, in quibus epulae apponi solebantLaribus Coinpitalibus, quas egeni mox auferebant sibi. Uncla , immunda , ut aliquoties apud Horatium. His acerbe notatur fames et egestas Lucii. — 30 His dapibus vilissimis repletus tamquam epulis sacrilicalibus lautissimis, quae salivam movent : adeo te fames cru- ciat. Sacns, Wagneri correctio pro aquis. — 31 Laborantia vel crepantia intestina, ventrem solvis, cacas node, sub noctem, quo tempore alii ccenant. — 32 Labiis. Pauperrimorum cibus est olus. — 33 Dentes molares. — 34 De podice cinaedi. — 35 Cui Virgilius votum nuncupat pro suscepto opere ALneidis. — 36 Si fuerit , si datum fuerit, si Iicueri't mihi, conligerit ut absolvam jEneidem. — 37 Vide j£n. I, 681 , n. 28. — 38 Carmine , tamquam curru triumphali. — 39 Humilis victima. - S imnl rpnmiat minnrpm virlimam M map m amiV, Geore. 11 . 146. — 40 Sanguine Quid palluisti , femina ? An joci dolent j An facta cognoscis tua ? Non me vocabis pulchra per Cotyttia 2i Ad feriatos 25 fascinos ; Nec dein movere lumbos in crocotula 20 Prensis videbo altaribus ; Flavumque 27 propter Thybrim olentes nauticum Vocare , ubi appulsae rates Stant in vadis , cceno retentae sordido , Macraque 28 luctantes aqua ; Neque in 29 culinam, et uncta compitalia f Dapesque duces sordidas ; Quibus repletus, ut salivosis sacris 30 , Obesam ad uxorem redis, Et aestuantes nocte solvis pantices 31 , Olusque lambis saviis 32 . Nunc laede, nunc lacesse, si quidquam vales ! Et nomen adscribo tuum. Cinaede Luci , en te reliquerunt opes , Fameque genuini 33 crepant ! " Videbo habentem praeter ignavos nihil Fratres et iratum Jovem , Scissumque ventrem 34 , et herniosi patrui Pedes inediii turgidos. VI. AD VENEREM 35 . Si mihi susceptum fuerit 36 decurrere munus, O Paphon, o sedes quae colis Idalias 37 , Troius iEneas Romana per oppida digno Jam tandem ut tecum carmine 38 vectus eat : Non ego thure modo , aut picta tua templa tabella Ornabo, et puris serta feram manibus : Corniger hos aries, humilis 39 , et maxima taurus — VioJima saeratn tinguet honored focos : CATALECTA. V65 Alarmoreusque tibi , dea, vcrsicolo^ibus 4, alis In riaorem picta stabit Amor pharetrA. Adsis , o Gytherea : tuus te Gsesar Olympo , Et Surrentini 42 litoris ora , vocat. VII. KELICTIS ALIIS STUDUS PH1LOSOPHIAM EPICURE AM AMPLECTITUR. Ite 43 hinc, inanes, ite, rhetorum ampullae, Inflata rore non Achaico 44 verba, Et vos, Sile Albuti 45 , Arquitique, Varroque, Scholasticorum natio madens pingui 46 ; Ite hinc , inanis 47 cymbalon juventutis. Tuque 48 , o mearum cura , Sexte, curarum , Vale , Sabine ; jam valete , formosi. Vos ad beatos vela mittimus 49 portus, Magni petentes docta dicta 50 Syronis, -Vitamque ab omni vindicabimus cur£. Ite hinc , Camenae ; vos quoque ite , suaves , Dulces Camenae ; nam fatebimur verum , Dulces fuistis. Et tamen meas chartas Revisitote , sed pudenter et raro. VIII DE S A B I V O 51 PARODIA CATULLIANA. Sabinus ille , quern videtis , hospites , Stilo, clarus ille praeceptor Varronis. De Arquitio nihil constat. Scholaslici au- tem dicebantur declamatores umbratici et inanes. — 46 Pingue, substantivum ut Georg. Ill, 124, not. 98. Natio perfusa, diffluens adipe , qua voce in eadem re utitur Quintilianus : Declamatori sunt tenuandx adipes , et quidquid humoris corrupli contraxerit, emitlendum, si esse sanus et robuslus volet : alioqui tu- mor ille inanis statim deprehendeiur (11, 1 0). — 4 7 Juventutis quae inani et vana institutione utitur. • Notum est nomen Apioni grammatico a Tiberio Caesare indi- lum , quum eum cymbalum mundi appellaret (Plin. praef. § 25), quod ad omnium aures loquaciter et inaniter streperet. * lleyn. — 48 Etiam amoribus valedicit : tanto ardore fertur in philosophiam Epicuri (similiter ac poetaC’ms). Nam Sex- tus Sabinus baud dubie puer erat ab eo amatus ; quod poscit subjunctumyam va- lete, formosi. Ilinc dictus cura curarum mearum, id est mea maxima cura; super- lativum indicandi modo Grsecis usitatiore quam Latinis; sic rex regum, etc. — 4 9 Proprie mittitur navis, tenduntur vela. — 50 Philosophicam disciplinamSyronif Epicurei, Ciceronis amici, qui Virgilium juvenem instituit. — 51 Sabini nomine petilur P. Fenlidius Bassus, ex Cicerone notus, « ab infimo loco ad summum dignitatis et fortunae gradum evectus. Nam Picens, genere humili, puer cum ma- trecaptiva Pompeii Strabonis triumphantis currum praeiverat; quum adolevisset, quaestum sibi jegre paravit, ac sordide invenit comparandis mulis et vehiculis in magistratuum usum provincias sortitorum. In eo quaestu notus esse coepit Julio Cae- sari, cum eoque profectus est inGallias. Huic erat (ut hodie loquimur) bellicx rei in tuum hono- j rem; vide pag. I 133, not. 37. — 4 1 Pro more an- tiquitatis etiam in marmoreis si- gnis aliquas par- tes coloribus in- ficiendi ; vide p. 33, n. 32. — 4 2 Surrentum , Sorrento , Cam- paniae urbs in litore sinus Pu- teolani,cui pro- pinquam villam habebat Virgi- lius , ubi turn commorabatur. — 43 Choliam- bico metro sive scazontibus scri- ptum. Epicureae philosophise fa- ventem Virgi- lium vidimus in Eel. VI et alibi. — 44 Non Grae- co, non elegan- ti et venusto. Sic Martialis: Cujus | Cecropio pecto- ra rore madent , id est, facundia Attica. — 45 De Caio Albu- tio Silo rhetore narravit Sueto- nius in extremo libel lo De Cla- ris rhetor ibus. Alii maluerunt Stilo, Albuti, ut memoretur e- tiam L. .Alius i»>H VIRG1LII OU/E FERUJNTUR i2-2<> Ait fuisse mulio celerrimus 52 , Neque 53 ullius volantis impetum cisi Nequisse praeterire, sive Mantuam Opus foret volare, sive Brixiam 54 Et hoc negat Tryphonis semuli 55 doinum Negare nobilem , insulamve Cseruli : Ubi iste, post Sabinus, ante Quinctio 5 *’ Bidente dicit attotonse 57 forcipe Comata colla , ne qua 58 sordidum , jugo Premente, dura vulnus ederet juba Cremona frigida , et lutosa Gallia , Tibi haec fuisse , et esse , cognitissima Ait Sabinus ; ultimo ex origine 59 Tua stetisse 60 dicit in voragine. Tua in palude deposisse 6 ' sarcinas Et inde tot per orbitosa millia 62 Jugum tulisse , laeva, sive dextera Strigare 63 mula , sive utrumque cceperat [Et haec et ilia conquiescere in latus.] Neque ulla vota semitalibus 64 deis Sibi esse facta , praeter hoc novissimum 65 Paterna lora , buxeumque 66 pectinem . Sed haec prius fuere ; nunc eburnea Sedetque sede, seque dedicat tibi 67 , Gemelle Castor, etGemelle Castoris IX AD VARIUM Scilicet hoc sine fraude 68 , Yari dulcissime, dicain 'axis, similis ilii ~~ — ~~ — p. 166, n. 73. — 53 Et ait se non nequivisse, sed potuisse praeterire , superare ce- leritatem properantis cisii. ( isium erat levioris veliiculi genus duabus rotis innixi - 5* Nunc Brescia. — 55 Trypho et Caerulus, noraina mulionum, alter possessor vel custos insulse, ; domuum sive oecorum junctorum (ffuvoixCa?) qui locabantur. — 5 6 Quinctio, ut videtur mulioni, fuerat submulio vel agaso. — 57 Attotonse pro attotondisse vel attondisse, ut traxe, duxe, al. — 58 Strue : ne qua (aliqua) juba dura, pars aliqua jubae nimis dura, per jugi pressionem atterens cutim. —59 A patre et avo (hinc v. 23 , paterna lora). Sed hoc non convenit, nam Ventidius fuit Picens. Fortasse poeta credidit fuisse Galium cisalpinum. — 60 Catullus dixerat de arbore : ultima ex origineTuo stetisse dicit in cacumine. Voragine, loco palu- stri, Tevtf-yei Sic idem Catullus XVII, extr. : Supinum animum gravi derelinquere coeno, Ferream ut solemn tenaci in voragine mula. — 61 Pro deposivisse, depo- suisse. — 62 Milliaria, vias. Deficientibus eum mulis, jugum ipse tulit. — 63 Sive laeva, sive dextera mula cceperat strigare, interquiescere, ut ilia apud Phaedrum III, 6) mula dicit : Namque ubi strigandum, et ubi currendum sit, scio. Deinde ex Catullo apparet excidisse versum, quern egregie supplevit Nansius. — 64 Sive vialibus, IvoStot?. — 65 Nam consul factus, mulioniae valedicens, artis quam omit- 'ebat instrumenta de more dedicavit diis. — 66 Buxeum Heinsius pro proximum. piod explicant : juxta lora suspensum , eodem pariete. — 67 Statuam suam dedi- cat Dioscuris, quorum effigies rernitur etiam in numistnatis consularibus — 6* commissarius . -t in amicitiam j -:jus,indeinam- plissimum ordi- j intern pervenit , iribunus pleb. , praetor , ponti- fex, consul a. IT. 7 n , Syriae prae- fectus, de Par- this triumpha- tor. Sed bellis civilibus quum ad Antonii par- es transiisset , multorum sale -st perfrictus. Celebre in eum -rat tale epi- gramma : Con- currite omnes augures , aru- s pices : Bor ten- 1 turn inusitatum •onflatum est recens : Nam mulosquifrica- bat , consul fa- j ■tus est. *Heyn. ; Carmen scrip- ! turn iambis qui vocantur pur is , ' < t Catulli car- men IV :Phase- lus ille , quem videt is etc., ar- guta parodia ex- pressum. Cogi- J tandum est pro J titulo adfixum statuae Ventidii consulis, in sella curuli pro Casto- ris aedesedentis. j — 52Graecasyn- CATALECTA •407 Dispeream , nisi me perdidit iste putus 69 . Sin autem praecepta 70 vetant me dicere : sane Won dicam. Sed me perdidit iste puer. X AD VILLAM SYRONIS 7 ' Villula, quse Syronis eras, et pauper agelle, Verum illi domino tu quoque divitiae : Me tibi , et hos una mecum , quos semper amavi , Si quid de patria tristius audiero , Commendo, in primisque patrem. Tununc eris illi, Mantua quod fuerat , quodque Cremona prius. XL AD M. VALER1UM MESSALAM. Pauca mihi, niveo sed non incognita 72 Phcebo, Pauca mihi doctae , dicite , Pegasides 73 . Victor adest , magni magnum decus ecce triumphi 7 Victor, qua terrae , quaque patent maria ; Horrida barbaricae portans insignia pugna; 7 \ Magnus ut OEnides :G , utque superbus Eryx ; Nec minus idcirco 77 nostros expromere cantus Maximus et sanctos 78 dignus inire choros. H6c itaque insuetis jactor magis , optime , curis. Quid de te possim scribere, quidve tibi. Namque, fatebor cnim , quae maxima deterrendi 79 Debuit , hortandi maxima causa fuit. Pauca tua 80 in nostras venerunt carmina chartas , Carmina cum lingua, turn sale Cecropio 81 ; Carmina, quae Phrygium 82 , saeclis accepta futuris,- JJ? qua v ideas Carmina , quae Pylium vincere digna senem, j Min. vui, 68 s Molliter hie 83 viridi patulae sub tegmine quercus j seqq. ’-r-TJ Me- - leager, OEnei f<- Jius, sive potius Diomedes, ejusdem OEnei nepos. De Eryce vide supra pag. 224 , n. 12. Adde Mn. V, 392-3. — 77 Quamauam bellica laude insignis , non ideo tamen minus es maximus in expromendis carminibus, summus poeta. Pro nostros Wagnerus malit doclos. — 78 Choro6 sanctos, poetarum. Suo jure nosier ille Ennius sanctos appellat poetas, inquit Cicero pro Arcliia c. a. — 79 Deter- rendi me causa debuit esse, ea etc. — 80 Pauca ex tuis carminibus in manus meas venerunt et a me descripta sunt. — 81 Attico (conf. not. 44). Quod supplen- dum etiam ad lingua. Graeco sermone scripta fuisse Messalae carmina significat. — 82 Phrygium senem, Tithonum. Sic Heinsius pro Pylium. Item longaevitate notis- simus Pylius Nestor. — 83 Hie, in amoeno aliquo loco, quern Messala in bucolico carmine describebat, unde poetam sequentia referre apparet. Molliter, suavi - ter, bene esse dicuntur qui jucunde et cum voluptate agunt. Sincere, vefe.- 69 Putus vel pu- sus dicebaturdt pueris delicatis Se i In quern scri- ptum sit hoc e- pi gramma , i hue sub judice lis est , ipsius poetae vel cul- pa vel consilio : tarn ille latis et generalibus ver- bis est usus. lu- te rp re tes cogi- tarunt de Ale- xandro M. , de Pompeio M., de Mithridate, de Jugurtha, deni- que de Marco Antonio. — 12 Etiam, vel. - 13 Ex consueta Graecis poetis locutione oopl TTEffeTv. — 1 4 Fortunae. Tali , tain potenti. — ...... 1 15 Deprimit , ut ante extulerat. Sic Ruhnkenius pro dedit , quod nemo explicuit probabiliter. — l6Celebrem medicum Augusti,ut videtur. Nemo certe, quod placuit alicui, Musam rhetorem hue admittet , post ea quae Seneca de eo dixit in praefatione libri X Controversiarum. — 17 Compellunt. — 18 Dii deaeque. — 19 Musae, ut Eel. VI, 66. — 20 Tam pura et nitida. — 21 Quod non ita cupio, ut mutuum a te amorem postulem. Quin ausiiu hoc etiam dicere , vix hominum est : Ipsa , haec ipsa ferent rerum 5 monumenta per orbem, ipsa sibi egregium facta decus parient ; Nos ea quae 6 tecum fmxerunt carmina divi , Cynthius 7 , et Musae , Bacchus, et Aglaie. Si laudes 8 adspirem, humili licet arte Camenae , Si patrio Graios 9 carmine adire sales Possumus : optatis plus jam procedimus ipsis. Hoc satis est, pingui 10 nil mihi cum populo. XII Adspice", quern valido subnixum gloria regno Altius et 12 cceli sedibus extulerat ! Terrarum hie bello magnum concusserat orbem ; Hie reges Asiae fregeratet populos; Hie grave servitium tibi , jam tibi , Roma , ferebat ; { Cetera namque viri cuspide conciderant 13 ; ) Quum subito in medio rerum certamine praeceps Corruit , e patria pulsus in exsilium. Tale deae 14 numen ; tali mortalia nutu Fallax momento temporis hora premit 15 . XIII. AD ANTON1UM MUSAM 16 . Quocumque ire ferunt 17 variae nos tempora vitae , Tangere quas terras , quosque videre homines , Dispeream , si te fuerit mihi carior alter. Alter enim quis te dulcior esse potest ? Cui Venus ante alios , divi , divumque sorores ,8 , Cuncta , neque indigno, Musa, dedere bona, Cuncta , quibus gaudet Phoebi chorus 19 , ipseq? Phoc- Doctior o quis te , Musa , fuisse potest ? [bus. O quis te in terris loquitur jucundior uno ? Clio tarn certe Candida 20 non loquitur. Quare illud satis est , si te permittis amari ; Non 21 , contra ut sit amor mutuus inde mihi. VIRGILII CATALECTA 22 Quern, poe- tam et histori- cum , Horatius inter eos nume- rat, quibus sua scripta probari cupiebat Satir. 1, 10 , 82 ). Atque idem esse vide- tur Octavius, cui Culicem inscri- ptum vidimus et dedicatum. — 23 Pocula, non per se dura et'cru- delia, sed ab u- su immodico. — 2 i In nobis ip- sis ; non in re- bus extends. — 25 Mortuus.A/a- nes, numina in- fera. — 26 Qua- re vos invidi- stis, per invi- diam noluistis Octavium vive- re patri super- stitem ? — 27 Hos versus alibi exposuimus a Virgilio inscri- ptos videri co- dicl alicui ALnei- dos ad amicum aliquem vel pa- tronum misso , ut nos solemus in prima pagi- na missorum li- brorum exarare quos vocamus envois. — 28 Vi- de Eclog. 1, 2, ibidemque not. 3 de silvis, pa- scuis. — 29 Vi- de Georg. I , 47 , not. 49. — 30 Vide p. 356. not. 20. XIV IN OCT A VII 22 MORTEM Quis deiis , Octavi , te nobis abstulit ? an , qua Dicunt a nimio pocula dura 23 mero ? Nobiscum 24 culpa est leti; sua quemque sequuntur Fata : quod immeriti crimen habent cyathi ? Scripta quidem tua nos multum mirabimur, et te Raptum , et Romanam flebimus liistoriam. Sed tu nullus 25 eris. Perversi, dicite, Manes. Hunc superesse patri quae fuit 26 invidia ? XV Fragmenta ex Epistola, quam Virgitius ad Augu- stus Csesarem super AEneide sua scripsit Ego vero frequentes a te literas accipio. Et infra : De iEnea quidem meo , si , me Hercules , jam dignum auribus haberem tuis , libenter mitterem. Sed tan- tum inchoata res est ; ut paene vitio mentis tantum opus ingressus mihi videar : quum praesertim , ut scis , alia quoque studia ad id opus . multoque po- tiora , impertiar. XVI. ALIUD IN1T1UM iENEIDOS. Ille 27 ego qui quondam gracili modulatus a vend 2 * Carmen , et egressus silvis , vicina coegi Ut quamvis avido 29 parerent arva colono , Gratum opus agricolis; at nunc horrentia 30 Martis Armii virumque cano, Trojse qui etc. Pagina quae mcidit vacua prolitendum esse putamus in yE- neide nos minime sprevisse , sed diligenter excussisse crisin docti et sagacis viri Hofman Peerlkamp, indicta quidem causa condem- natara plurimis, quod versus multos a Virgilio abjudicaverit au- dacissime. Nimirum ilia crisis, prudentissimo cuique utilissiraa fungitur vice cotis et mirifice acuit interpretem. Ipsorum adeo veterum fuisse qui siraili mente yEneidem legerent et judicarent quum alia ostendunt in notulis hie illic sparsa , turn Auli Gellii locus memorabilis, Noctium Atticarum libri XVII, capite x « Favorinum philosophum (inquit), quum in hospitis sui Antiatem « villam aestu concessisset , nosque ad eum videndum Roma ve- ( nissemus, memini super Pindaro poeta et Virgilio in hunc ferme « modum disserere : Amici, inquit, familiaresque P. Virgilii in < his quae de ingenio moribusque ejus memorise tradiderunt, di- « cere eum solitum ferunt, parere se versus more atque ritu ur- ■< sino : namque, ut ilia bestia feetum ederet ineffigiatuminfor- < memque, lambendoque id postea, quod ita edidisset , confor- « maret et fingeret ; proinde ingenii quoque sui partus recentes « rudi esse facie et imperfecta , sed deinceps tractando colen- « doque redder e Us se oris et vultus lineamenta. Hoc virum ju- ft dicii subtilissimi ingenue atque vere dixisse, res, inquit, indi- ,( cium facit : nam quae reliquit perfecta expolitaque , quibusque « imposuit census atque dilectus sui supremam manum, omni « poeticae venustatis laude florent ; sed quae procrastinata sunt « ab eo, ut post recenserentur, et absolvi, quoniam mors praever- « terat, nequiverunt, nequaquam poetarum elegantissimi nomine ■< atque judicio digna sunt. Itaque quum morbo oppressus adven- « tare mortem videret, petivit oravitque ab suis amicissimis im- « pense , ut iEneida , quam nondum satis elimavisset , abolerent. « In his autem , inquit , quae videntur retractari et corrigi de- < buisse, is maxime locus est qui de monte ^Etna factus est » etc. : nimirum AEn. Ill , 570 seqq. ; ubi Favorinus ostendit Pindari versus naturae rei quae describitur accommodatiores esse, virgilia- nos autem habere aliquid monstrosi. Atqui hoc ipsum quaesiverat poeta Minus , Trojanos exhibens vehementer conterritos his ( ut ipse dicit v. 583) immanibiis monslris , dmn majestatem potius quam terrorem ejus spectaculi canebat graecus poeta, icupd; a-fvo- ~dia.q Ik ita-pis..., Tfpa$ piv 6a up.d» THE GETTY CENTER LIBRARY