N LIBRARY OF PRINCETON | MAY 25 z207- l ' í THEOLOGICAL SEMINARY | : Cbr Yake (€lassíral S»eties J£ PRIMER MEDIEVAL LATIN Zn Zinthology of Prose and Poetry by CHARLES H. BEESON The University of Chicago SCOTT, FORESMAN AND COMPANY CHICAGO ATLANTA NEW YORK COPYRIGHT, 1925 BY SCOTT, FORESMAN AND COMPANY 279.2 PREFACE The present volume is offered as a contribution to the promo- tion of the study of medieval Latin. It is intended to serve a twofold purpose. Its first object is to provide a collection of material that will prepare students, especially in the modern languages and history, who have me at least four years of high- school Latin, to read ordinary medieval Latin texts with a fair degree of ease and assurance. Its second object is to meet the needs of more advanced students who are interested in the field by furnishing an anthology of medieval Latin prose and poetry. The selections have been made with three classes of readers in mind: the classical student who is interested in the survival of the classical tradition in the Middle Ages; the student of the medieval literatures; and the student of medieval thought and culture. An attempt has been made to include as many of the great names as possible from Cassiodorus to Roger Bacon; to give specimens of various literary types; to present the widest possble view of the manifold aspects of medieval culture; and to give examples of the different kinds and styles of Latin. The common view that medieval Latin is à corruption of classical Latin is as false as the view that medieval literature is & corruption of the classical literature. It rests on the assumptions that medieval Latin is a dead language and that the name is as definite a term as classical Latin. On the contrary, medieval Latin has all the colors of a spectrum grating, one style imperceptibly shading off into another, but the extremes are farther apart than the language of Plautus and of the writers of the Augustan History. This is not Surpris- ing when one considers the long period of its development and the constant interplay of contending forces—classical Latin, 1 2 PREFACE ecclesiastical Latin, and the vernaculars. There are out- standing types, like (a) the Letters of Lupus of Ferriéres, and of Gerbert, which reflect the language as well as the spirit of Cicero; (b) the language of Gregory of Tours, which may fairly be re- garded as a corruption of the classical speech; (c) the diction of Bede, which represents a perfect fusion of the conflicting elements; (d) the ecclesiastical Latin of the liturgies and the so- called *monks! Latin" of the miracles, which reaches its lowest ebb in the Gesta Romanorum. But there are many intermediate styles, due to the normal process of development of the language and to the relative amount of admixture of the classical, ecclesi- astical, and vernacular idioms. The scheme of having short selections was inevitable in view of the twofold purpose of the book. It has made it pos- sible to select passages that contain a minimum number of difficulties, and it was the only means of giving anything like a comprehensive view of the wide range of medieval literary activity and of even approximately meeting suggestions as to what should be included. Law, theology, and the diplomata have been excluded because of their greater difficulty and because of lack of space. A few difficult selections have been added as specimens of style or on account of the importance of the author or subjeect-matter. It is perhaps needless to say that the selections have been made without bias; criticism of the Church has been included for the same reason as has criticism of women—no survey of medieval literature would be complete without them; it will be observed that the critics are them- selves Churchmen. It was desirable to have the selections complete in them- selves, if possible. "This has resulted in the inclusion of what might seem an unduly large number of stories, fables, and miracles. Here my chief fear has been that I might confirm the opinion or add to the number of those who think that the Middle Ages produced nothing serious or dignified outside of law and theology. But a knowledge of this material is essential to an understanding of the medieval mind; it plays too great a róle in PREFACE Ó the vernacular literatures to be passed over, and it comprises literary documents that are extremely important—the writers of these tales are the heirs and successors of the Orient in the fine art of story-telling. 'The chronological arrangement of selections has not been feas- ible throughout, for it is at the beginning of our period that the most difficult Latin occurs. "The first part of the book 1s com- posed, with one or two exceptions, of easy selections, written in a simple style. In reading these, two of the three difficulties of the student (style, vocabulary, and syntax) are reduced to a minimum. "Their word order is simple, often approaching that of the modern languages; they contain a maximum number of elassical words, and the new words often have the mean- ing of their English derivatives. The student can therefore de- vote his attention to the new syntax. Beginning with Selec- tion xuur the order is, with a few exceptions, chronological. The Introduction gives the important facts about vocab- ulary, orthography, forms, syntax, and meter. The state- ments are based on the selections included in this book, but they cover almost the entire ground of medieval Latin usage. Some of the constructions listed are classical but are not familiar to the student of high-school Latin or are relatively infrequent. "These summaries were made primarily for the purpose of relieving the footnotes and of enabling those who are not interested in such matters to pass over them easily. A study of them will, however, insure a much more rapid progress on the part of most students. No attempt has been made to establish a critical text; in a few instances, even, the text has been simplified. "The sources cited in the Table of Contents have occasionally passed over a late edition where the text is available in familiar or easily accessible collections, such as Migne, the Monumenta Germaniae Historica, ete. In order to avoid adding to the troubles of the beginner it seemed wise to adopt the classical orthography throughout, even when in poetry ae rimes with e. It would be impossib!e. in the present state of our texts to reproduce the orthography of 1 PREFACE Cassiodorus, Gregory the Great, and others; and to change from one system to another would only cause confusion. Latin titles for the selections have been kept where possible, and English titles have been supplied for the others. "The captions for the authors and texts have been made as brief as possible at the risk often of being somewhat commonplace. The notes are primarily intended to facilitate translation and the understanding of the text. "The instructor can add such comments as his judgment and interests suggest. "The Bible is cited according to the Latin Vulgate, but the references to the English version are added in parentheses if they differ. The vocabulary is based on Lewis's Elementary Latin Dictionary, but any other dictionary will serve as well. The arrange- ment is as follows: words or meanings not in Lewis or not easily derived from Lewis are explained in the footnotes if they occur in only one or two selections; if they occur oftener they will be found in the Vocabulary at the end of the book. The first occurrence of such words is indicated by an asterisk in the text. Only the more important proper names have been defined. It is doubtful if the study of medieval Latin can best be promoted by the preparation of anthologies. "They are un- doubtedly useful as surveys, e.g., in such a course as Traube used to give on the History of Latin Literature from Cassiodorus to Dante; they may also serve to illustrate certain types of literature, especially of poetry, e.g., epic, lyrie, and dramatie poetry, historical poems, hymns, ete. But wkat is most needed is à series of inexpensive complete texts, based on good MSS, with a brief introduction, a select critical apparatus, a few notes, and a glossary. Such a series is the Hilka Sammlung (Heidelberg, Carl Winter), represented in this book by a number of selections. It is hoped that the publication of these speci- mens here will make this excellent collection better known and more widely used. It is à pleasure to express my thanks to the many scholars who have shown an interest in the success of this volume and have assisted me with their help and advice. First to Pro- PREFACE S fessor J. M. Manly, General Chairman of the Research Com- mittee of the Modern Language Association and to Professor G. R. Coffman, at one time Chairman, later Executive Secre- tary, of the Committee on the Influence of Latin Culture on Medieval Literature, who prompted the preparation of the book. Professor Manly has made many valuable suggestions, and Professor Coffman has been indefatigable in enlisting the support and arousing the interest of scholars in the promotion . of medieval Latin studies; the book has profited greatly from suggestions that have come from him or through him. I am indebted also to my colleagues in the University, Professors J. W. Thompson, P. S. Allen, T. A. Jenkins, T. P. Cross, and C. N. Gould; also to Professor Joseph Christopher of the Catholic University at Washington, the Reverend Mr. John Colville of. Belair, South Australia, Professor G. H. Gerould of Princeton University, Dr. Eleanor Hammond of Boston, Professors E. C. Hills and L. J. Paetow of the University of California, James Hinton of Emory University, H. M. Jones of the University of Texas, G. L. Kittredge and E. K. Rand of Harvard University, Dr. Irene MeKehan of the University of Colorado, J. W. Rankin of the University of Missouri, C. P. G. Scott of Yonkers, N. Y., J. S. P. Tatlock of Stanford University, Lynn Thorndyke of Columbia University, and Karl Young of Yale University. Thanks are also due to Pro- fessor H. F. Scott of Ohio State University, who has read the proof throughout. It would be a useless task to cite the books and periodicals that have been consulted in the preparation of the volume. The works of G. G. Coulton and H. O. Tay- lor have been of especial value; for the metrie I have depended largely on Wilhelm Meyer. Finally, for whatever knowledge I have of the field I have attempted to cover I must acknowl- edge my indebtedness to that greatest of all medievalists, my former teacher and friend, Ludwig Traube. CHARLES H. BEESON June, 1925. MEDIEVAL LATIN AND REVIVAL OF INTEREST IN MEDIEVAL STUDIES Itis a pleasure to write a word concerning Professor Beeson's work in preparing this Primer of Medieval Latin and concern- ing its relation to Medieval Latin studies in this country. In the making of textbooks there is little glory for the scholar. Nevertheless, for such a task a genuine scholar is sometimes essential. 'The present book 1s à case in point. It had its inception in December, 1921, when a group of medievalists from the Modern Language Association of Amer- ica at a meeting in Baltimore discussed the possibilities for Medieval Latin studies in this country. "They realized that the initial activity for such development must come from within the colleges and universities, that the very first need was an anthology for elementary courses in Medieval Latin, and that such à book must be prepared by a recognized scholar in this field. "The officers of this group approached Professor Beeson as the logical person for this task, and after presenting to him the plans for the development of Medieval Latin studies persuaded him to undertake the preparation of this Primer. While he has been engaged in the work, medievalists in section meetings of 'The American Philological Association, the American Historical Association, and the Modern Language Association have discussed a syllabus of the proposed contents. As a8 result, though this text is not an official publieation of any organization, it includes suggestions from these associa- tions as well as from individuals and thus has a definite rela- tion to the recent international revival of interest in medieval studies. GEonGE R. CorFFMAN, Secretary of the Committee on Medieval Latin Studies of the American Council of Learned Societies. . CONTENTS PAGE HELDEN PNE UD EL S LA al mech scs oll DESODOOTIONSM none rue ty eL s a p E ES ur Lis T5 PART I. PROSE ALEXANDER ROMANCE . : si us Ptr 2 Pfister, Kleine Texte zum Alexanderroman, page 22 ALEXANDER ROMANCE . . nudes wed Pfister, Der Alexanderroman des Arch. priesters Leo, page 126 Historia Apollonii regis Tyri |. CF ET (E YPIC C epeAUt RB co Ruese, Historia A pollonii regis Tyri, page 28 Opo DE CERINTON, Narrationes . i EDENDI POE bL Hervieux, Fabulistes Latins II, pages 602, 608, 622, 633, 609, 637, 609 Physiologus 46 Heider, Archiv für Kunde oesterreich.. Geschichtsquellen V (1850) pages 531, 575 JAMES OF "siye Exempla CU PETALT Greven, Exempla, 36, 28, 19, 48, 50, 62, 61, 40, 4l, 43, 44 Gesta Romanorum .. . M EP tendon dps ELE NE rg Oesterley, Gesta Romanorum, 5, 80, 251, 273, 120 Rowurvus, Fabulae . . NEST Ste AT Ee 27 Hervieux, Fabulistes Latins TH page 548 JOHANNES MoNacnus, Liber de miraculis. . . . . . . T2 Huber, Liber de miraculis, 19, 8, 10, 11 MIRACLE OF THE VIRGIN . TUM P M E EE NUM MEER REN rs Wright, Latin Stories, page 44. JAMES OF VonaaiNE, Legenda aurea . 2 IU TEES NM EC WE Graesse, Legenda. aurea, pages 815, 840 PETRUS Arrowsr, Disciplina clericalis — . S E MIENHE Hilka-Sóderjelm, Disciplina clericalis, 1, 2, 27, 16, 18, 20 JOANNES DE ALTA SiLvA, Dolopathos .— . UMS LAUR CI MC SOG Hilka-Sóderjelm, Dolopathos, pages 14, 49 CASSIODORUS, Institutiones. . TENA td E V METOS Migne, Patrologia Latina (— MPL), 70, 1142 DISEDIUE M UERTAPEIPETUl S et reme dt ESL aor aiios te Tout Wolfllin, Regula, SE 38, 48 -I 8 CONTENTS PAGE JoRDANES, Historia Gothorum . P DS Monumenta Germaniae Historica (e MGH), Mommsen, Auctores antiquissimi, V, page 119 FonruNATUS, Vita Radegundis — . O UCCXWEDSIMU MGH. Krusch, Auctores antiquissimi, IV, page 44. GREGORY OF Tovuns, Historia Francorum | . ign. ESL IE General Preface; Preface to Book I; Book III, 15; Preface to Book V; Book VI, 46; MGH. Arndt, Scriptores rerum Mero- vingicarum, I GnEGORY THE GREAT, Dialogi — . 130 MPDOSISDI Il, d II, 14; Il, 22; Epistula VI, 7; kár 54 IsrponE, OR "AREAS cS odbp Lindsay, Origines, 13 40; VE 30- aT 3 JoNas, Vita Columbani | . . ier go Mettre DAT Krusch, Scriptores rerum Germanicarum, ! 30 ez BzgpE, Historia ecclesiastica — . ue P RTEPENL 42 Plummer, Historia ecclesiastica, IH ils IV, 22 WiLLIBALD, Vita Bonifatii — . . Mc e al Fi Levison, Scriptores rerum Germanicarum, page 30 PauLus Dracowvs, Historia Langobardorum — . . 148 Waitz, Scriptores rerum Langobardarum, I, 4; III, 34; VI, 83 CHARLEMAGNE, De litteris colendis — . "iw Loa ida ma uat MGH. Boretius, Leges, 1I, 1, page 79 Fiunanp, Vita Caroli Magni . . i fts Holder-Egger, Scriptores rerum Germanicarum, 1 9; 22; 24-97 PsEupo-TunriN, Historia Karo Magni . . . . . . . . 159 Castets, Historia Karoli M agni, 21 NOoTKER, Gesta Karoli. 3. (ries ESSSRTOTT MGH. Pertz, Scriptores, "n Book II, 6, 12, 14 ALCUIN, Epistola . [07.3 "unde RC LETTO MGH. Dümmler, Epistulae, IV, 43 ALCUIN, Disputatio . . 169 Wilmanns, Zeitschrift für deutsches Altertum, SD page 544 HnABANUS Maunus, De institutione clericorum . . . . . . A73 MPIZ*107 Book III, 26 Lu»us or FEnniEnES, Epistolae . & oy ^. T CRT MGH. Dümmpler, Epistulae, VI, 104, 62, 69, i783 Annales Xantenses . . TMMUCOOENMERNT oÀ2v MGH. Pertz, Scriptores, II, page 222 ExksHARBT IV, Casus Sanct Gal S eL E EREERETOT MGH. Pertz, Scriptores, II, page 94 : ASSER, Annales rerum gestarum Alfredi Magni . . NECEERU Stevenson, Annales rerum gestarum Alfredi Magni, 21-24 CONTENTS 9 PAGE RzciNO, Chronicon . MOL ONE T ET TSDC BEY MGH. Pertz, Scriptores, I, page 555 LivTPRAND, Aníapodosis PL f boreteeuplot MGH. Pertz, Scriptores, III, Book VI, DX WipUuKIND, Aes gestae Saxonicorum |. Ee tubr ts accep [04 MGH. Pertz, Scriptores, III, Book I, E GERBERT, //pistolae — . LL bebes ETO Havet, Epistolae, 2, 7, 8, 9, 12, 44, 130 TROPE . imiv201 Manly, Specimens of the pr e-Shaks perean Drama, page xix A LrrunGICAL PrAY 202 Young, Publications of the Modern Language Association 24 (1909) page 325 A BuniAL SERVICE . iuc PLNS GN OE 20 f. Henderson, Surtees Sociely ISI page 80* WorrHERUS, Vita Godehardi . . f esare DM MEL 2LI MGH. Pertz, Scriptores, Xl, page 216 ISAIBERT OE. HERSFELD, UA 7tialés- t wet TOL e CUM P ZIo MGH. Pertz, Scriptores, V, page 255 Miro CnispiN, Vita Lanfranci — . red COLS 2.10 Acta. sanctorum, May, Tome VI, page 823. EaApMER, Vita Anselmi : aus MEUS LI PAK cmi 2.16 Rule, Rolls Series, pages 339, 314 Huco.og mo Vicrom Iidascalico t P S Y ERU sis S. 220 MPL. 176, Book III, 14 OrTOÓ or FnEISING, PV An p d 2222 Hofmeister, Scriptores rerum Ger manicarum, V, 36; VI, praef. WiNLIAM OF TYnE, Belli sacri historia... us eoe ees esc 224 Historiens des Croisades, I, page 351 GuIBERT DE NocENT, Gesta Dei per Francos. 1. on MT 24 Historiens des Croisades, IV, pages 236, 258, 259 - GUISERTODE INOGENT Do rita suma aste S oU E a us RE 220 MPL. 156, Book I, 6 OnpEnRICUS VrrALIS, Historia ecclesiastica — ..— . s pm 290 Societé de U' Histoire de France, Prevost, IV, page "na lApeEAnD M istona Galamiatuinse roseo NS, Mise 232 MPL. 178, 159 ISEENAERD ORIGDAIRVAUXIMÁpologta sto d oer er. anat. narud34 MPL. 182, 909 BEERNAED ORLGEATBYAUX; Epistola edes $0809 eost er 291 MPL. 182, 255 FLORENCE OF WORCESTER, Chronicon ex chronicis . . . . . 2838 "Thorpe, Chronicon ex chronicis, 1, page 102 10 CONTENTS PAGE WiLLIAM or MALMESBURY, Gesta regum Anglorum 1 JatoNbe- 4 Stubbs, Rolls Series, I, page 253 GEorrnEY or MoNwovurH, Historia Britonum . . . . . . 943 Giles, Historia Britonum, IX, 13; X, 3 JonHN orF SarnisBURY, Polycraticus A LETS MR D A uer REED e Webb, Polycraticus, I, pages 12, 224 PETER OF.BLOIS, Epistola ^ e NOE MPL. 207,311 WALTER MAP, De nugis curialium, ^ ve OE NOUS James, De nugis curialium, page 75 JocELIN oF BRAKELOND, Chronica de rebus gestis Samscnis abbatis .. 957 Rokewode, Camden Society 1840, pages 6, 12 HiaoRD, Gesta PInlippi Augusti; eL Societé de l' Histoire de France, Delaborde, I, page 53 Annales Cambriae Tir A S d Ab Ithel, Rolls Series, page 64 GiRALDUS OF Banni, Gemma ecclesiastica —... . . . . . . 2609 Brewer, Eolls Series, II, page 341 GiRALDUS OF Banni, De rebusasegestis —-. . . . . . .211 Brewer, Rolls Series, I, page 119 GiRALDUS OF Banni, Éxpugnatio Hibernica . . . . . . . 972 Dimock, Rolls Series, V, page 225 BONAYVENTURA, Vila. Francise]. tus BW RM ENMTOE Acta Sanctorum, October, ''ome II, page 774 GERVAIS OF TiLBURY, Otia Imperiala |, 07 7 2T TS MGH. Pertz, Scriptores, XXVII, page 393 CaEsaniUS or HaisrERBACH, Dialogus Miraculorum. . . . 277 Strange, Dialogus miraculorum, I, pages 167, 233, 2306; II, page 328 ViNCENT OF BEavvars, Speculum Majus. . 281 Edition of Douai, 1624, I, Prologue, 7; II, 17, 13; IV, 16, 5- E/TIENNE DE BovnnBoN, T'ractatus de diversis materiis praedicabilibus 285 LeCoy de la Marche, T'ractatus, pages 325, 231-234, 237 SÁBIMBENE; QrOTVGU er Ol etc contem af MRAER E CE MGH. Holder-Egger, Scriptores, XXXII, page 39 Ono, Registrum visitalionum |... 204 Bonnin, Fegistrum Visitatiomum, pages 18, 323, 335, 378, 395, 407, 440 RoaER Bacox, Compendium Studii Philosophiae . . . . . 300 Brewer, Rolls Series, I, pages 398, 425, 469 RoaER BacoN, De secretis operibus... 5:03: 5 20 wo» 30l Brewer, Rolls Series, I, page 532 A Panopy, Carmina Burana... PU SNO NAUTAE M RM Schmeller, Carmina Burana, page 22 CONTENTS ORIGIN OF THE ST. NicHoLAS PraYy . . Coffman, Origin of the Miracle Play, page 51. Vita, Ciarani Plummer, Vitae Sanctorum H iberniae, É page 219 SIMEON O0F DunHAM, Historia ecclesiae Dunelmensis Arnold, Aolls Series, II, page 130 PARDIDSPOERTIY Te Deum laudamus . Daniel, T'hesaurus hymnologicus, II, page 276. FongrTuNATUS, Vexilla regis Dreves-Blume, Analecta hà ymnica, I page 74. FonruNATUS, Ád Chilpericum MGH. Krusch, Auctores ap Und IV, page 209 IsrponE, Versus Beeson, 1 sidorstudien, page 157 EucENIUS OF TorLEpo, PokdS — . Dreves-Blume, Analecta hi ymnica, i^ page 89. ALCUIN, PoEMs . 11 PAGE . 906 . 909 . 910 wl MGH. Dümmler, Poetae Carolini aevi, I, pages 243, 270, 284, 320, 203 HnaBANUS Maunus, HyMN . Dreves-Blume, Analecta hymnica, 1, page 193. EnMorpus NiGELLUS, De rebus gestis Ludovici PW . MGH. Dümmler, Poetae Carolini aevi, I1, page 109 WALAHFRID STRABO, Lilia '"MGH. Dümmler, Poetae Carolini. aevi, L, page 344 ExxEkHanT, Waltharius . Strecker, Waltharius, lines 170 ff O tu, qui servas MGH. Traube, Poetae Carolini aevi, Ill, page 703 - Confessor Christi MGH. Traube, Poetae Carolini aevi, Ill, page 706 - O Roma nobilis ! 340 Traube, Abhandlungen d. k. bayr. Akademie XIX (1891) Abt. II CAMBRIDGE SONGS . . Breul, Cambridge Songs, 22, 26, 27, 215331 GERBERT, INSCRIPTION MPL. 139, 287 M edia vita Daniel, Thesaurus hymnologicus, Im page 328 . 941 . 947 . 948 12 CONTENTS Cantemus cuncti Dreves-Blume, Analecta. hymnica, Dn page 60 - Verbum bonum Dreves-Blume, Analecta. hymnica, LIV, page 343. Ave Maria . Dreves-Blume, Analecta. hymnica, LD page 140 BERNARD OF CLUNY, HYMN . Neale, Medieval in ymns, page 68 BERNARD OF CLAarRvAUX, HYMN . . Daniel, T'hesaurus hymnologicus, I, page 22 ManBop, The Coming of Spring MPDASPIZIEBL17 NIGELLUS Apanadu Brunellus Wright, Satirical. Latin. Poets of the twelfth century, Rolls Series, I, pages 34, 63 WALTER OF ENGLAND, FABLE. . Hervieux, Fabulistes Latins, 1I, page 42 Delupo . Hervieux, Fabulistes Latins, "B page 442 Vita nostra Kónigsfeld, Lateinische H ymnen und Gesünge, ID page 164 Veni, Sancte Spiritus . : Daniel, Thesaurus hymnologicus, II, page 35 Stabat mater |. Daniel, Thesaurus hymnologicus, II, page 131. TuHoMas AqurNAs, Pange, lingua |. Dreves-Blume, Analecta hymnica, I^ page 586 TuHoMas or CEgLANO, Dies irae — . Daniel, Thesaurus hymnologicus, II, 103 Carmina Burana Schmeller, pages 5, 50, 67, 137, 171, 177, 178, 183, 225, 230, 235 Vinum bonum Novati, Studi critici, page 294 - Miraculum Sancti Nicholai Coussemaker, Drames liturgiques, page 123 VOCABULARY . A PRIMER OF MEDIEVAL LATIN INTRODUCTION VOCABULARY The bulk of the vocabulary of medieval Latin (ML.) is derived from classical Latin (CL.), but many new words and new meanings have been added.! 1l. A CL. word has taken on a new meaning, which some- times developed in the late Latin (LL.) period: acquiesco, adiuro, assertio, castellum, castrum, causa, comes, destino, discretus, dux, eques, infans, mansio, miles, obsequium, parentes, placitum, scholares, seu, solacium, vel, villa, virtus, virtutes. (a) A few adjectives and pronouns have changed their meanings or are used loosely: totus- quisque, toti— omnes, tanti-tot; quid-—uter, quanti- quot, neuter- nullus, nullus (and nemo) —neuter, aliquis— ullus, qui- cumque — quisque and quivis, quisquis — quisque, quisque — quisquis, ete. (b) Intra- infra, subito and repente-—cito; absque - sine, super de, pro — propter; seu and vel —et. 2. Especially large is the group of CL. words that developed new meanings in ecclesiastical Latin (EL.): aedificatio, basilica, benedico, capitulum, cardinalis, cella, communio, conversatio, daemon, dominieus, dominus, fervens, festivitas, gentes, gen- 1. For definition of the words listed below see Vocabulary. 13 14 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN í tiles, laudes, lignum, matutinus, nativitas, oratio, ordino, paganus, pietas, pontifex, praedico, saecularis, seduco, tribu- latio. 3. Words that are rare in CL. became common, sometimes driving out the classical competitor: adiutorium, baro (baron), eaballus (Aorse), caballarius (horseman), manduco, papa, tris- tor. 4. LL. words came in, sometimes via EL.: anterior, associo, coquina, decanus, fructifico, grossus, iuramentum, iussio, leprosus, passio, repatrio, sufficientia, trinitas. 9. New words came in from EL.: appropio, annihilo, com- patior, glorifico, missa, oratorium, peccator, praelatus, prior refrigerium, resurrectio, retributio. 6. Many new words developed in ML.: cappa, depaupero, dispareo, duellum (restoration of an early Latin word, war, duel), exeorio, inearcero, incarnatio, modernus (modern), murilegus, posse (noun), quadrivium, sacrista, totaliter, irivium, vale (noun), etc. (a) Compounds, both old and new, are often used with the force of the simple form: comporto, concivis, consocius, diffugio, discurro, elambo, exoro, pertranseo. (b Diminutives, both old and new forms, are often used without diminutive force: aucella and avieula (from avis), vasculum (from vas), etc. (c) Abstract nouns, old and new, are used with concrete force more freely than in CL.: christianitas fer christiani, gentilitas for gentiles, etc. (d) ML. is rich in new formations in -arius, -anus, -osus, -tor, -trix, etc., in abstracts and diminutives, 7. Many Greek words came into ML., for the most part via EL.: abbas, angelus, apostolus, baptismus, catholicus, clerus, coenobium, diaconus, dioecesis, ecclesia, elemosina, episcopus, evangelium, haeresis, hebdomada, heremus, hymnus, idolum, laieus, martyr, monachus, monasterium, paracletus, pascha, pincerna, presbyter, propheta, psalmus, scandalizo. INTRODUCTION 15 (a) Afew Hebrew words came in via the Greek: sabbatum, cherubim, seraphim, etc. 8. Germanie and Celtie words are Latinized: baneus, bur- gensis, marca, etc. ' ORTHOGRAPHY 9. There are numerous differences, generally reflecting & different pronunciation, between CL. and ML. orthography: e.g., e— ae! and oe (hec, pre, ete.); this sometimes causes con- fusion, e.g., ille, que, cepit, equus, etc.; aecclesia, cottidiae occur occasionally. i-e (quatinus); 1i—y (dyabolus, giro); o—u (diabulus); d 2t (aput, capud); f 2 ph (nephandus, fisica); t—th (spata, orathorium); ci-ti, pronounced s? (oracio, nacio); eh -h (k sound), (michi, nichil) ; A was freely added or omitted, frequently causing confusion (ac, hostium, hortus, and especially in forms like hii, hiis, where it is sometimes impossible to tell whether the form is from hic or is); p 1s often inserted (hiemps, contempno, columpna); assimilation is the rule, except in the case of in- negative. INFLECTION AND SYNTAX 10. Towns frequently lost their original name and took the name of the tribe, generally in the accusative or ablative plural. 'lThese forms came to be used for all cases, i.e., they were regarded as indeclinable, e.g., Parisius (accusative plural) for Lutetia Parisiorum. 1l. A few irregularities occur: iter] for itinere, orbs for orbis, nectare for nectar, isdem for idem; generally in the poetical selections. CONJUGATION 12. Ligui occurs for ligavi, confugiere for confugere, volerent for vellent. 1. e, e, ae, and oe rime in poetry. 16 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN 183. The compound tenses are frequently formed with fui, fuissem, etc., instead of sum, essem, etc. 14. Fore occurs for esse, and the future passive participle with fore for the future passive infinitive. 15. "The perfect participle frequently ends in -sus instead of -tus, especially in compounds of tendo. NUMBER 16. Words that are invariably or regularly plural in CL. are found in the singular: altare, angustia, codicillus, euna- bulum, facetia, insidia, palatium, spolium, versutia. (a) Populi occurs in the plural, meaning "crowds." (b) 'The plural of adjectives is used to designate a class; infideles, "infidels." GENDER 17. "The gender of nouns occasionally shifts: mons, praestigia, and scopulus become neuter; stirps and pratum become mas- culine; caelum is masculine in the plural. (a) "There are a few examples of the shift that is so common in Vulgar Latin, by which a neuter plural becomes a feminine singular, e.g., fortia; other feminines are: chronica, physica, lilia, reticula. 18. Asin CL. the neuter plural is common as a substantive, e.g., obscura noctis; abrupta vitiorum. 19. Masculine and neuter adjectives are used as substan- tives, e.g., infernus, festum. CASES 20. 'The subject is frequently omitted when a new subject is introduced. 21. The indefinite *they" unexpressed is commoner than in CL. 22. "The nominative absolute occurs occasionally. 23. 'The partitive genitive occurs with aliquis, multi, unus. INTRODUCTION AUNTTT 24. By an extension of the classical usage the genitive is found with cumulatus, dubius, eruditus, misericors, and recordor. 25. 'The dative is used where CL. would use a genitive, accusative, or à prepositional phrase, or ablative. .(a) With misereor, compatiens. (b) With sceiscitor, which takes an accusative or a prep- ositional phrase in CL. (c) With adfero, dirigo, proicio, and other verbs of motion. (d) In place of the ablative of agent. 26. The accusative is used: (a) Instead of the genitive or ablative with indigeo, inex- pertus, memor. (b) Instead of the dative, or ad with the accusative, with appropinquo, incurro. (c) Instead of the ablative or genitive, with inexpertus, utor, to express price, with coram, with requiro in place of the ablative with a preposition. (d) Induo takes two accusatives or an accusative and an ablative. (e) The aeeusative absolute occurs a few times. (f) The accusative with à preposition occurs with aio (ad), confido (in), iungo (ad). (g) "The aecusative without a preposition 1s common after verbs of motion. 27. 'The ablative absolute is frequently found where CL. would use a participle in agreement with the subject or object. 28. 'The ablative with a, ab is used with à comparative. 29. Means is expressed by the ablative with ab, cum, de, ex, in, as well as by the simple ablative; plenus de occurs once. 30. The locative ablative is used with or without a preposi- tion. | 3l. Time is expressed with or without a preposition, e.g., in die, quadam die, in una dierum, uno dierum, quadam vice. 18 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN 32. Duration of time is frequently expressed by the ablative instead of the accusative. 33. The descriptive ablative is used with ex. 34. Cause is expressed with gaudeo by the ablative with de, instead of in, or the simple ablative. 35. Manner is frequently expressed by the ablative with ab ' OÉJn. 36. The ablative instead of the genitive occurs with paenitet. 37. Confido takes the ablative with in, instead of the dative or the ablative alone. Prepositional phrases are used more freely and with less accuracy than in CL. Characteristic is the use of the phrase to make explicit a case relation. 398. A phrase is used to take the place of a subjective or possessive genitive, e.g., digitus de manu, consilia de meis amicis. 39. A phrase is used to express a partitive idea after certain verbs, e.g., ex aqua bibere, Eng. "drink of the water"; dedit de fructu, ef. Fr. "donnez-moi de l'eau." 40. The distinction of place in which and motion to a place is often disregarded, e.g., in manibus venit and captus in manus, in regiam ambulavit and in fastigia nidificant. (a) Prepositions are used with names of towns instead of the accusative or ablative alone. 41. Phrases are used in idioms that are quite foreign to the Roman way of thinking, e.g., mittere pro, mittere post, currere propter, etc. PRONOUNS 42. 'The personal pronoun is not necessarily emphatic when expressed. 43. 'The reflexive pronoun is not always used reflexively: sibi—ei, suus— eius, and vice versa; occasionally they are re- [11 EJ . versed in a single sentence; cf. Fr. "son INTRODUCTION 19 44. 'The reciprocal relation 1s expressed by ab invicem, ad invicem, sibi vicibus, nobis vicissim, in addition to the words used in CL. 45. Ipse is used (1) as a demonstrative pronoun, in place of is, etc.; (2) in place of the definite article; (3) it is sometimes superfluous. 46. Idem is used for is, hic, ille; cf. the similar use of same" in English. (a) dietus, iam dictus, praedictus, supradictus, praefatus, etc., are often used with about the same meaning as idem. 47. Iste has lost its force as a demonstrative of the second person. 48. Hie, is, Iste, and ille are often used interchangeably, sometimes for the same person in a single line. (a) 'The demonstrative pronouns are often equivalent to the definite article. 49. Numquid, "any," and ut quid, "why," are the favorite words for introducing questions. 50. The indefinite pronouns are often confused; see 1 (a) above. 51. Quidam 1s often equivalent to the indefinite article. 52. Unus is frequently used with the force of an indefinite article. (a) The correlatives unus . . . alter occur for alter . .. alter. ) ADVERBS 53. Adverbs are freely combined with prepositions; the combination is sometimes felt as a phrase and sometimes as an adverb: ab inde, à longe, a modo (amodo, ammodo), ad invicem, deforis, ex inde, ex tunc, insimul, pro tune; the practice of printing them as one or two words varies. 94. In addition to tam . . . quam, ita . . . ut we find also tamquam . . . sicut, ita . . . sicut, etc. - 20 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN CONJUNCTIONS 55. 'The practice of CL. in the use of connectives (a et b et c or abeque) is not carefully observed. 56. Et is often superfluous; nec-—non, nec non-et; nec dum — non dum. 50/. Nam- autem and autem — nam. 58. Many conjunctions have become so weakened as to be often untranslatable; they often serve merely as particles of transition, e.g., at, autem, enim, etenim, nam, namque, sed, siquidem, tamen, vero. COMPARISON There are several departures from the usage of CL. in the comparison of adjectives and adverbs. 59. 'The positive sometimes has comparative force. 60. 'The comparative 1s frequently used with positive force. 61. The comparative 1s very often used with the force of a superlative; cf. the French idiom. (a) The comparative is sometimes strengthened by quam. 62. Quam is sometimes used with a positive that suggests comparison, e.g., supra quam. VERB 63. Some verbs that are intransitive in CL. become transi- tive, e.g., germino, lacrimor, etc. VOICE 64. Many verbs that are deponent in CL. have active forms and vice versa, e.g., consilio, exhorto, hospito, medito, praedo, interpreto, remunero, scruto, etc.; but laerimor. 65. 'The reflexive is sometimes omitted; cavere se occurs twice. INTRODUCTION 2l 'TENSES 66. The tenses are used more loosely than in CL. 67. 'The present is used for the future—a common usage in CL. also, especially in colloquial passages. 68. 'The imperfect 1s used for the perfect (aorist). 69. 'The perfect is used for the imperfect. 70. 'The pluperfect 1s used for the perfect (aorist). 71. The imperfect and pluperfect are used side by side without difference in meaning. 72. 'The tense relation between the main and the subordi- nate clause is not always accurately expressed, e.g., qui me aperiet invenerit. 13. 'l'he present participle is often used loosely, as in English, to express a completed act in reference to the main verb. 74. 'lhe sequence of tenses in general follows the usage of CL. THE INDICATIVE 75. The future indicative is used, as in CL., to express a command. 76. "The indieative 1s used in many clauses that in CL. would require the subjunctive, e.g., in volitive clauses, antici- patory clauses, with utinam, in result clauses and substantive clauses of fact, in descriptive qui clauses, cum clauses of situa- tion and cause, causal clauses with quod in indirect discourse, in indirect questions, with licet, and in conditional clauses. THE INFINITIVE The infinitive has a much wider range of use than in CL. 71. It 1s especially common with facio. 78. It is freely used with verbs that in CL. would take the subjunctive, e.g., with decerno, praecipio; metuo, timeo; rogo, peto; permitto, contingo. 79. It is frequently used to express purpose. (a) Expressions of the type da mihi comedere are common. 22 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN INpiRECT DriscovunsE 80. The most notable departure from CL. usage is found in the construction of indirect discourse. "The old construction of the infinitive with subject accusative 1s still common, but a new one, the seeds of which existed as early as Plautus, gained the upper hand in EL., chiefly through the influence of the Vulgate, and survived in the Romance languages. The in- fintive 1s displaced by a substantive clause introduced by quod, quia, quoniam, or ut. The indicative or the subjunctive may be used. (The usage varies with different writers. In this book quod 1s by far the most common; the indicative and subjunetive occur with about equal frequency. Other intro- duetory words occur elsewhere.) 81. Sometimes the old and the new construction occur in succession, after the same verb. 82. The force of the introductory word is sometimes so weak as to permit the accusative and infinitive construction. 83. Occasionally the introductory word is so weak that it does not affect the quotation at all, i.e., it remains a direct statement; quod or quia is equivalent to a mere mark of quo- tation. 84. An indirect question may take the indicative. (a) An indirect question may be introduced by si. THE SUBJUNCTIVE 85. In independent clauses the negative is frequently non instead of ne. (a) In expressions of command the present subjunctive 1s used where CL. prefers the perfect. 86. Volitive clauses are frequently introduced by quod and occasionally by quatenus. "The indicative sometimes occurs. (a) 'The volitive subjunctive occurs with conor, moveo, and promitto, contrary to the usage of CL. INTRODUCTION 29 87. In clauses of comparison tamquam, as well as quasi, is used. 88. Clauses of purpose are introduced by quod and quatenus. 89. Clauses of fear are introduced by quod and quatenus. 90. The subjunctive is used after antequam and usque dum whether the clause 1s anticipatory or not. (a) The indicative is used after quousque in an anticipatory clause. 91. Utinam is used with the imperfect subjunctive where the wish is possible of fulfillment. (a) 'The indicative with utinam is found. 92. Clauses of obligation may be introduced by quod. 93. Clauses of request (after obsecro, peto, rogo) are intro- duced by quod and quatenus. 94. Clauses of consent (after permitto) may be introduced by quod. 95. Clauses of result and substantive clauses of fact are frequently introduced by quod (often preceded by adeo, ita, sic, talis, taliter, tam, in tantum, tantum). "The indicative is commoner than the subjunctive. (a) The indicative also occurs in clauses introduced by ut. 96. Descriptive (characterizing) clauses with qui may take the indicative. 97. Clauses of situation and causal clauses with cum may take the indicative. 98. 'The subjunctive is common in clauses of situation intro- duced by dum; usque dum also occurs. 99. Dum occasionally introduces a causal clause with the indicative. 100. Causal clauses are occasionally introduced by eo quod, quatenus, quia, ex quo (— Eng. '*since"); the indicative and subjunetive are used indifferently. | 101. Quamquam is occasionally found with the subjunctive. 102. Postquam and mox ut (—simulatque) occur with the subjunctive. 24 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN AssuMPTIONS (Conditions) 103. The present subjunctive occurs in a present assump- tion of fact. | 104. In general assumptions present and future tenses occur side by side. 105. The subjunctive occurs in clauses of repeated action. 106. The imperfect subjunctive occurs in both clauses of a less vivid future assumption. 107. 'The imperfect subjunetive occurs in both clauses of an assumption contrary to fact in past time. (a) 'The imperfect indicative occurs once in the conclusion. PARTICIPLES 108. 'The present participle is used like the future of CL. to express purpose. 109. "The present participle with sum, eram, etc., is used to express tense relation (analytical tendency). 110. Constitutus and existens are used as substitutes for the present participle of sum. 111. The ablative of the gerund is freely used with the force of a present participle. InroMATIC EXPRESSIONS 112. Medieval Latin uses idioms that are quite foreign to CL. Debeo, volo, oportet, and possum are often weakened to mere tense or mood signs and are frequently untranslatable, e.g., debeo stands for "will" or "shall" (volitive and future), "may," "might," or "ought" in its various meanings (natural likelihood, obligation, ete.). Examples are: natura dedit quod filia deberet copulari (p. 64, 1. 5), sciebam quia debere- mus abire (p. 32, 1l. 28), in omnibus quae manducari debent (p. 124, l. 2, for quae manducantur), ut debeat baptizare (p. 135, l. 13, for a purpose clause), cum esset decretum ut cantare deberent (p. 144, l. 17); similarly cum ire vellet (p. 216, l. 5, for cum iret). INTRODUCTION 25 113. Habeo is used in periphrastic expressions, reflecting the analytical tendency of popular Latin. "The classical use of habeo with the perfect participle, the forerunner of the com- pound tenses with have, is extended to adjectives and preposi- tional phrases, e.g., causas exosas habebat (p. 129, 1. 22). It is used like debeo, e.g., cantare habes, *you must sing"; the answer is, quid debeo cantare? (p. 144, l. 29); mori habes (p. 146, 1. 29), habent eum percutere (p. 64, 1. 27, cf. Eng. 'I have to go"). Other uses are: habeo septem menses (p. 75, l. 16, cf. Fr. *avoir sept mois"); fastidio habeas (p. 41, 1. 17). 114. Facio is often used with a noun or adjective where CL. would express only the verbal idea contained in the noun, e.g., facere confessionem for confiteri, moram facere for morari, confugium facere, etc. SUMMARY 115. The outstanding differences between ML. and CL. may be summed up as follows: I. 'Theenlarged vocabulary and extended use of Greek words and new formations. (a) The shift in meaning of nouns and verbs toward that of the English derivative. (b) 'The breakdown in the sharp distinctions in the meaning of certain adjectives, pronouns, and prepositions. II. The breakdown in the sharp distinctions between cases. III. The extended use of the prepositional phrase to indicate case relations. IV. 'The extended use of the infinitive, especially to express purpose and with verbs like facio. V. "The use of clauses with quod, quia, ete., in Indirect Dis- course. VI. The use of other conjunctions than ut (especially quod) in subjunctive (especially substantive) clauses. (a) 'The use of quod as a universal conjunction for *that," even in sentences like *It is the third day that." 26 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN VII. The breakdown in the distinction between the indica- tive and subjunctive in subordinate clauses of all kinds. VIII. The use of sum, habeo, debeo, etc.,as auxiliaries (tense and mood signs). IX. The abandonment of the periodic sentence in favor of a simpler sentence structure, which often differs but little from that of the modern languages. VERSIFICATION The medieval poets employed the classical meters, based on the quantity of the syllables, especially the hexameter and pentameter. 'The number of such poems is extraordinarily large, but most of them are without merit, being little more than exercises in versification. The following points are to be noted!: 116. In foreign and in unusual Latin proper names the vowels are treated as long or short as occasion demands. 117. Long vowels in Greek words are often shortened, e.g., eólon, eeclésia, herémus, irónia, ete. In prose also the Greek accent generally prevailed. 118. In Latin words the final -o of nouns (nom.) and verbs is often shortened, and less frequently the final vowels of other words, e.g., ergá, ergó, posteá, quandó, studiosé, etc. 119. Elsewhere there are occasional changes, generally from long to short, e.g., cotídianus, débetis, gáza, mavís, néquam, but füga, heri. 120. Mulieris is the invariable form in medieval poetry; similar eases occur occasionally (filiolus); forms like seü, heü, suávis, suésco are not uncommon. 121. Syllables are frequently lengthened under the ictus, especially at the end of the first hemistich of the hexameter and pentameter. 1. The metrical irregularities of quantitative verse are indicated in the text. INTRODUCTION 2( 122. The letter À is frequently treated as a consonant in making position and in preventing elision. 193. The use of hiatus varies in different poets, but in general it is more common than in the classical poets. 124. The following meters are represented in this book: Dactylic hexameter: CLII, CLV, CLVII, CLX, CLXI, CLXXI (pp. 318 ff). Elegiae distich: CL, CLI, CLIII, CLIV, CLVI, CLIX, CLXXIX, cLxxx (pp. 316 ff). Iambie dimeter: cxrix, crLvii (pp. 315 ff). 125. The great achievement of the medieval poets was the development of rhythmical verse. Here the syllables are counted, not measured in terms of longs and shorts; there is no substitution of a long syllable for two shorts or vice versa. Aecent displaces quantity. 'The word accent and verse ictus may confliet except at the end of the verse or half-verse, where they must coincide; it is this close that determines the rhythm of the verse. The metrical schemes therefore are reckoned from the end of the verse, not the beginning, e.g., a five-syllabled trochaie verse is Ml thus: 5--—(ie. ye simi- larly the scheme for a five-syllabled iambie verse is: 5— ("E---2); for the iambie trimeter (see 131, c) the scheme is: [edel lal le ke 9777 — 126. Another feature of Arm mail is the use of rime. 'The ends of the two hemistichs may rime, or the ends of lines in various combinations, abab, aabb, ete. At first only the last vowel was involved, but later two-syllabled rimes became common. Rime is also employed by writers of quantitative verse. 127. Elision gradually disappeared; there are only three or four cases in the rhythmical poems in this book. 198. Hiatus was in general avoided; most of the cases in this book are found in a half dozen selections (-am, -em, etoc., before an initial vowel were not regarded as hiatus). 129. In the great majority of poems the meters employed are the trochaie and iambiec. "The effect is often monotonous, but the monotony is relieved by sharply dividing the longer ver- 28 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN ses 1n the middle and by combining into strophes verses of different length, and sometimes of different meter. The meters employed in this book are: 130. (a) (b) (c) (d) (e) 'Trochaie six-syllabled verses, 6— »; crxxv. seven-syllabled verses, 7- —; cLxxxrmu, cxcr. eight-syllabled verses, 8— «; crxxxvi, CXCVII, CXCVIIT. thirteen-syllabled verses, 7- — --6— »; cuxxxix. fifteen-syllabled verses, 8— »--7- — ; c,xviunm. In combinations (f) (g) (h) 1H (a) (b) (c) 132. (a) (b) 133. (a) (b) 4— v and. 7«— ; CLXXXVII, Cxcy. 7«»— and 6— v; CLXXXVIII, CXC; CXCIII, CLXXXI. Srand$8zc Farecxpvo CE Xeon CLXXXIV, CLXXXV, GXONOXOGVDIOXOIX: Iambie | eight-syllabled verses, 8«—; crxvr, OLXIX;veLXXVIE ten-syllabled verses, 4» — 4-6» — ; cc. twelve-syllabled verses, 5 — »--7« — ; cuxirt, crxim. 6- — --6- — ; xxiv. Different meters combined trochaie and iambic verses, 6— » and 4- — ; cxciv. trochaie and hexameter verses, CLXXXI. Daetylic hexameter, versus leonini, CLXXVI, CLXXVIII. tetrameter, cxcit. PART ONE. PROSE IL! THE WONDERS OF INDIA Mense Maio, postquam vicimus Darium, regem Persarum, apud flumen qui dicebatur Granicus, subiugavimus nobis omnem illius terram et posuimus in provinciis orientis nostros honoratos, et divites facti sumus de? multis divitiis, sicut iam tibi in priore epistola significavi. Sed ne videatur multiplieata : ipsa locutio, non replicabo? facta priora, quae cognita sunt. Mense Iulio deficiente venimus in Indiam Phasiacen, ubi eum magna celeritate Porum regem vicimus, et omnes divites facti sumus de multis divitiis illius. Et ut semper in memoria tenea- tur, rectum mihi videtur ut scribam de multitudine exercitus eius, in quo fuerunt sine* peditibus quattuordecim milia oc- tingentae quadrigae, omnes falcatae, et quadringenti elephanti, qui portabant turres, ubi stabant homines armati ad pugnan- dum, et apprehendimus ipsam civitatem* Pori et domum eius, in qua fuerunt quadringentae columnae aureae cum capitellis aureis, et parietes illius domus erant investiti$ de laminis aurels, quae erant grossae," quantum est grossus unus digitus hominis de$ manu$; etiam ego ipsas laminas incidere feci? in multis locis. Vinea quoque de auro pendebat inter columnas, quae folia aurea habebat, et racemi illius erant de crystallo, et inter- PHIBERLACUE UU UOTIS. A Protein enatis ent unersuenoet Cities L 1. From the Epistola Alexandri Macedonis ad. Aristotelem magistrum suum, which goes back to a Greek version of the Alexander Romance. Alexander, like Charlemagne at a later period, became a figure of romance soon after his death. His dramatic expedition to India and the marvels of a strange land appealed to the imagination of the Greeks and Romans and later to the medieval world. 2. with abl. of means; see Introduc- tion, section 29, and cf. 1l. 16, below. 3. repeat. 4-— practer. b. capitals. 6. covered. "T. thick. 8. in place of a genitive; see Int., sec. 38. 9. See Int., sec. 77. 20 mM c Ct 10 20 t» C 20. 5 » PRIMER OF MEDIEVAL LATIN positas habebant gemmas ignitas!? et smaragdos, et omnes ipsae mansiones!* erant ornatae de gemmis quae margaritae nominantur, et de unionibus? et carbunculis.? Regias* vero habebant de ebore albo, habebant et lacunaria, id est subficta,!^ de ligno, quod nominatur ebenum, et est lignum fuscum quod nascitur in India et Aethiopia, et camerae erant factae de lignis cupresseis. Et foras? ipsam domum erant statuae de auro positae, et erant ibi platani aurei, et inter illas erant multa genera de aucellis'? cum variis coloribus, et habebant ungulas et rostra 1naurata et in aurieulis pendebant eis margaritae et uniones. Multa vasa gemmea et crystallina seu* et!9 aurea invenimus ibi, de argento pauca. Cumque omnia in mea habuissem potestate, desideravi videre interiorem Indiam, et perveni ad portas Caspias cum universo exercitu; ubi cum admirarer ipsam terram, quae erat bona, eognovi ibi aliqua quae odiosa mihi videbantur esse. In ipsis autem locis erant diversi serpentes et ferae, quae in ipsis vallibus et campis et silvis et montibus habitabant, et dixerunt nobis homines de ipsa terra, ut essemus solliciti pro* ipsis serpentibus et feris. Sed ego volendo!? persequi Porum regem, qui de proelio fugerat, antequam in desertas solitudines abiret, tuli?? centum quinquaginta duces, qui ipsam viam nove- rant; et mense Augusto perreximus per ardentissimum solem et per loea arenosa, et promisi praemia illis, qui me portabant?! per incognita loca Indiae, si me perducerent in Baetriacen cum omni exercitu meo salvo, ubi sunt gentes quae nominantur Seres, et sunt ibi arbores habentes ipsa folia velut lanam,? quam homines loci illius colligunt et vestimenta sibi exinde? faciunt. Nam? et ipsi duces nostri coeperunt de eadem? VTEE—M————————uÓ—M ecu P 10. fiery. 11. rooms; cf. In my father's house are many mansions." 12. single large pearls. 18. carbuncles. 14. doors. 15. ceiling. 16. prepo- sition; for meanings of Zpse, see Int.,sec. 45. 17. (little) birds. 18 —etiam. 19. equivalent to a present participle. 20. took. 21. conducted. 929. L2 cotton. 23 — inde; see Int., sec. 53 and cf. p. 34,1. 12. 24. See Int., sec. 58. 25. See Int., sec. 46. [From here on, references to the Introduction will be indieated only by the section number.] THE WONDERS OF INDIA 3l lanugine eolligere. Illi namque qui nobis viam ostendebant, sicut ego eognoscere potui, volebant nos portare per loca mor- talia, ubi erat multitudo serpentium et ferarum et beluarum. Quod ego ut vidi, ex parte pro culpa mea hoc evenire dixi, quia despexi consilia de?? amicis?* meis et de hominibus de loco Caspiae, qui dixerunt mihi ut non sie festinarem vincere. Praecepi militibus meis ut omnes se armarent eo quod timebam ne forte supervenirent hostes et tollerent divitias auri et gem- marum, quas milites mei portabant. Tantum?" enim erant divites facti, qui?? vix ipsum aurum portare poterant; insuper et ipsa arma gravabant multum, quia omnia ego feceram in- cludere in auro, et resplendebat totus exercitus meus ad simili- tudinem stellarum; et erat magna admiratio? videre talem exereitum, quia et in ornamento et in virtute supra erant quam?? aliae gentes. Ego certe videndo prosperitatem meam nimium gaudebam de?' nobilissimo numero iuventutis. Sed quia solet?? aliquando, ubi habet homo?? prosperitatem, sequun- tur illum adversa, coepimus sitim habere maiorem. Quam cum non potuissemus durare, tune quidam miles, Zefirus nomine, invenit aquam in una? petra cavata; implevit exinde ipsum? * capsidem?? suum et adduxit illam mihi, quia plus amavit vitam meam quam se ipsum. Ego vero convocavi exereitum meum et coram omnibus effudi ipsam aquam in terram, ne forte, dum videret ipse exercitus quia biberem ego ipse aquam, plus inciperent illi sitire. Laudavi bonitatem Zefiri quam habuit in me, et dona ei optima feci. Ista?* namque causa,* quae facta est de ipsa aqua, confortavit* ipsum exer- citum et deinde coepimus ire. Cumque ambularemus apparuit mihi non longe flumen in 26 —amicorum. 92'l -iam. 28-ut ei; for mood see 76; cf. also p. 32, l. 22. 29. marvel. 30. For quam after a positive see 62. 31. See 34. 32. used impersonally; in CL. it would be adversa sequi solent. 33. in- definite, one, Fr. *on." 34. comparative for a positive; see 60. 35. in- definite article, a; see 52. 36. often fades into the definite article (ll. 23 and 27, below) or is used superfluously, as here. 37 —cassidem. 38. no longer 3. demonstrative of the second person, but used instead of hic, is, and ille. 10 20 20 30 32 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN desertis locis, et erant in ripa ipsius fluminis cannae altae sexaginta pedibus et erant grossae plus quam pinus, quia inde fiebant tabulae ad faciendas casas. "Tunc ego statim feci figere alipergum,?? quia et homines et animalia nimium sitiebant. Cumque ex eadem^? aqua bibere voluissem, tantum erat amara sicut elleborum, quod vulgo velatrum?*! dieitur, unde nec homo nec ulla animalia sine tormento bibere poterant. Angustiabar? ego plus propter ipsa animalia quam pro nostra necessitate, et cognovi quia plus durat homo omnia mala quam ami- malia. Habebam mecum mille elephantos, qui portabant aurum, et quadringentos currus faleatos, ubi? erant per^ currum quattuor caballi? et mille ducentos currus alios, ubi erant duo caballi per eurrum; caballicantesf erant nobiscum viginti milia, pedones^? ducenti quinquaginta milia, et erant prope duo milia muli,*$ qui portabant causam?? de ipso aliper- go^* et causam de ipso populo, cameli, dromede?? et boves duo milia, qui portabant annonam; et boves et vaccae et pecora ad comedendum. maxima multitudo. Multi ex eisdem equis et elephantis et mulis frena aurea habebant. Ipsa namque pecora non poterant se continere prae nimio siti; milites autem lingebant ferrum, alii biberunt oleum, alii ad talem necessitatem perveniebant qui etiam urinam suam bibebant. De qua causa nimium angustiatus sum et plus eram sollieitus de ipso populo quam de meo periculo. Praecepi ut omnes armati sequerentur et talem legem dedi ut vindictam darem* in illum quem armatum non invenissem, unde omnes mirabantur, quia,? ubi nullus appareret inimicus, quid necesse esset in tali siti pergere armatos. Sed ego sciebam quia per loca deberemus* abire quae plena* erant de bestiis et serpen- tibus. 39. camp. 40. See p. 30, 1. 29. 41—veratrum, hellebore. 42. was dis- turbed. 43. used loosely. 44. Cf. Eng. "per dozen." 45 —equi. 46— equites. 4T — pedites. 48 —mulorum. 49. things belonging to the camp. 50. dromedaries. 51. the reverse of the classical idiom, poenam dare, pay a penalty. 52. superfluous. 53. See 80 and 112. 54. See 29. THE WONDERS OF INDIA 33 Igitur secuti sumus ripam iam dicti fluminis, qui habebat ipsam aquam amaram, et ad octavam horam diei venimus ad unum castellum, quod erat positum in eodem flumine in una insula et erat aedificatum ex praedictis cannis, de quibus supra diximus. Vidimus ibi paucos homines nudos de Indis, qui statim, ut nos viderunt, absconderunt se. Ego vero volebam loqui cum illis, ut ostenderent mihi aquam. Sed cum nullus ex eis appareret, praecepi paucas sagittas iactare? in eodem castello, ut si sua voluntate non volerent?? exire, propter timorem tamen sagittarum exirent. Sed illi propter timorem plus se absconderunt. "l'une ego misi in eodem flumine ducentos milites de Macedonibus cum levibus armis. lam quartam partem fluminis nataverant et subito nova causa nobis appa- ruit. Vidimus venire de profundo aquarum hippotamos?? fortiores quam sunt elephanti. Hippotami dicuntur, qui medii?? sunt homines, medii? caballi. Videntibus autem nobis et plangentibus manducaverunt ipsos Macedones, quos in eodem flumine ad natandum misimus. Ego vero iratus contra illos, qui nos per talia loca portabant, iuss1 ex eis centum in ipso flumine mittere. "Tune coeperunt exire hippotami sicut : formicae et devoraverunt illos. Sed ne forte cum eisdem hippo- tamis nocte pugnaremus moti*? exinde sumus. Igitur cum pervenimus ad horam diei undecimam vidimus in medio ipso flumine homines cum navicellis** rotundis factis de canna. Interrogavimus illos ubi aquam dulcem inveniremus. Illi vero sua lingua dixerunt quia deberemus invenire lacum cum aqua duleissima, in quo loco portare nos debebant illi qui nobis viam trahebant.? Ambulavimus tota nocte fatigati de siti et erat angustia quia ibant omnes armati. Insuper et alia nobis angustia advenit: occurrebant nobis leones, ursi, pardi, : tigres, et tota nocte pugnavimus cum eis. Alio vero die cum 55. For the infinitive see 78; the subject is omitted, as often. 56 — castellum; see 40 and cf. ll. 17 and 19, below. . 57 —wellent. 58. 'The Eng. word is from the (correct) longer form. 59. Ahalf...half. 60. middle voice. 61. boats. 62. were showing, leading. 10 h2 ca c 10 M ct — 94 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN iam lassi essemus, erat quasi octava hora, quando pervenimus ad ipsum lacum. Cumque bibissem aquam dulcem, gaudio magno repletus sum et bibit totus exercitus et omnia animalia. Tunc iussi alipergum figere in latitudine et longitudine ad tria miliaria? Deinde fecimus incidere ipsam silvam quae erat9 de? gyro in gyrum** super ipsum lacum. Ipse lacus erat spatiosus ad unum miliarium. "Tune fecimus poni elephantos in media parte de ipso alipergo, ut bene continere se posset ipse exercitus, si aliquid nobis nocte superveniret. Tunc accenderunt focos mille quingentos quia ligna ad sufficiendum habebamus de ipsa silva. II! TWO MODERN INVENTIONS Abinde venimus ad mare rubrum. Et erat ibi mons altus; ascendimus eum et quasi essemus? in caelo. Cogitavi cum amicis meis ut instruerem tale ingenium* quatenus?* ascenderem caelum et viderem si est*hoc caelum quod videmus. Praeparavi ingenium ubi sederem et appre- hendi griphas? atque ligui$ eas cum? catenis et posul vectes ante eos et in summitate? eorum cibaria illorum et coeperunt ascendere caelum. Divina quidem virtus obumbrans eos deiecit ad terram longius? ab exercitu meo iter dierum decem in loco campestri et nullam laesionem sustinui in ipsis cancellis ferreis. "Tantam altitudinem ascendi ut sicut area videbatur! esse terra sub me. Mare autem ita videbatur mihi sieut draco PLE ERI NMSERIA SUIS "US CNN PPS READS UNEE MIS dU 63. miles; in CL., milestones. 64. with super, surrounded. | 65 —in gyro. IL 1. From the translation of the Alexander Romance of the pseudo- Callisthenes (third or fourth century) made by the Neapolitan arch- priest Leo, who found à copy of the Greek version on a visit to Constan- tinople (c. 942). Leo's translation is the source of most of the medieval texts that deal with Alexander. Versions of the romance are found in thirty languages. 2. The construction is elliptical; 4£ was as 4f we were. 3. with subjunctive; see 88. 4. For the indicative in indirect questions see 84. D -—grypas. 6 -—ligavi. "7. with abl. of means ; see also p. 35, 1. 8. 8. top, back. 9. comparative for positive; see 60. 10. For indicative see 95 (a). THE PRINCESS'S COURTSHIP 25 e&yrans* eam et cum forti angustia iunctus sum militibus meis. Videntes! me exercitus meus acclamaverunt laudantes me. Venit iterum in cor meum ut mensurarem?? fundum maris. Feci venire astrologos et geometricos" praecepique illis ut con- struerent mihi vasculum in quo valerem'^ descendere in pro- fundum maris et perquirere admirabiles bestias quae 1bi habitant. Illi dicebant hoc fieri non posse nisi tali modo: faciamus doleum olovitreumP et ligetur catenis et regant eum fortissimi milites. Hoc audito praecepi cito talia facere et tali modo perquisivi profundum maris. Vidi ibi diversas figuras piscium atque ex!$ diversis coloribus; vidi ibi et alias bestias habentes imagines terrenarum bestiarum, ambulantes per fundum maris quasi quadrupedia." Veniebant usque ad me et fugiebant. Vidi ibi et alias admirabiles causas quas recitare non possum. Gaude mi, karissima mater. III. THE PRINCESS'S COURTSHIP Et dum? hortaretur iuvenem, subito introivit filia regis spe- ciosa atque auro fulgens, iam adulta virgo; dedit osculum patri, post haec diseumbentibus omnibus amicis. Quae dum oscularetur, pervenit ad naufragum.? RHetrorsum rediit ad patrem, et ait: Bone rex et pater optime, quis est nescio* hic? iuvenis qui contra te in honorato loco discumbit et nescio quid flebili vultu dolet?" Cui rex ait: Hic iuvenis naufragus est et in gymnasio mihi servitium? gratissime fecit; propter quod 11. agreement according to sense. 12. measure, explore. 13 -geo- metres. 14- possem. 1b. glass. 16. See 33. 17. four-footed animals. III. 1. From the History of Apollonius of Tyre, the favorite romance of the Middle Ages, familiar to all the peoples of Europe. It was first trans- lated in England in the tenth or eleventh century, where it has left its influence on the literature for à period of seven hundred years. "The text was in a constant state of flux, almost every MS representing a separate version. In its present form it is apparently a sixth-century revision of à third-century original (from a Greek source?). 2. For the subjunctive see 98. King Archistrates is entertaining the shipwrecked Apollonius at dinner. 3. ie., Apollonius. 4. this strange. 5D. service. 10 Qt 10 30 36 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN ad cenam illum invitavi. Quis autem sit aut unde, nescio. Sed $1 vis, interroga illum; decet enim te, filia saplentissima, omnia nosse. Et forsitan, dum cognoveris, misereberis illi."$ Hor- tante igitur patre, verecundissimo sermone interrogatur a puella Apollonius; et accedens ad eum ait: *Licet taciturnitas tua sit tristior, generositas" autem tuam nobilitatem ostendit. Sed si tibi molestum non est, indica mihi nomen et casus tuos." Apollonius ait: *Si nomen quaeris, Apollonius sum vocatus; si de thesauro quaeris, in mare perdidi." Puella ait: * Apertius indica mihi, ut intellegam." Apollonius vero* universos casus suos exposuit et finito ser- mone lacrimas effundere coepit. Quem ut vidit rex flentem, respiciens filiam suam ait: "Nata dulcis, peccasti, quod dum eius nomen et casus adulescentis agnosceres, veteres ei reno- vasti dolores. Ergo, dulcis et sapiens filia, ex? quo* agnovisti veritatem, iustum est ut ei liberalitatem tuam quasi regina ostendas." . Puella vero respiciens Apollonium ait: Iam noster es, iuvenis, depone maerorem; et quia permittit indul- gentia patris mei, locupletabo te." Apollonius vero cum gemitu egit gratias. Rex vero videns tantam bonitatem filiae suae valde gavisus est et ait ad!? eam: "Nata dulcis, me salvum habeas," iube tibi adferri lyram et aufer iuveni lacrimas, et exhilara? ad convivium." Puella vero iussit sibi adfervi lyram. At ubi accepit, cum nimia dulcedine vocis chordarum sonos, melos cum voce miscebat. Omnes convivae coeperunt mirari dicentes: ''Non* potest esse melius, non esse dulcius plus isto, quod audivimus." Inter quos solus tacebat Apollonius. Ad quem rex ait: "Apolloni, foedam rem facis. Omnes filiam meam in arte musica laudant, quare tu solus tacendo vituperas?" Apollonius ait: *Domine rex, si permittis,^ dicam quod sentio: MH Ix pense que uno pih dita stébe er dijiem mil dia. fog t DNE 6—ilius. "T. bearing; his lofty bearing betrays his noble birth. 8. See 98. 9. 'This phrase, like cum and Eng. since, ]s first temporal and then causal. 10. See 26 (f). 11. conditional in force, if you wish me'safe. 12. cheer. 13—nihil. 14. double comparative. 15. present for future, as often in colloquial speech. THE PRINCESS'S COURTSHIP 5n filia enim tua in artem musicam incidit, sed non didicit. Deni- que iube mihi dari lyram et statim scies quod ante nesciebas." Rex Archistrates dixit: ''Apolloni, ut intellego, in omnibus es locuples." Et induit statum,'$ et corona caput coronavit, et accipiens lyram introivit triclinium. — Et ita fecit ut discum- bentes non Apollonium sed Apollinem existimarent. Atque ita facto silentio 'arripuit plectrum animumque accommodat arti." Muiscetur vox cantu modulata chordis. JDiscumbentes una eum rege in laude clamare coeperunt et dicere: *'Non potest melius, non potest dulcius." Post haec deponens lyram ingreditur in comico habitu et mirabili manu" et saltu inauditas actiones expressit, post haec induit tragicum; et nihilominus admirabiliter complacuit ita ut omnes amici regis hoc se numquam audisse testarentur nec vidisse. Inter haec filia regis, ut vidit iuvenem omnium artium studio- rumque esse cumulatum,!? vulneris saevo capitur igne. Incidit in amorem. Et finito convivio sie ait puella ad patrem suum: *Permiseras? mihi paulo ante ut, si quid voluissem, de tuo tamen, Apollonio darem, rex et pater optime." Cui dixit: "Et permisi et permitto et opto." Permisso sibl à patre quod?? ipsa ultro praestare volebat,?? intuens Apollonium ait: *'Apol- loni magister, accipe indulgentia patris mei ducenta talenta auri, argenti pondera?! xr, servos Xx et vestem copiosissimam." Et intuens Apollonii famulos, quos donaverat, dixit: *Afferte quaequae promisi et praesentibus omnibus exponite in tricli- nio." Laudant omnes liberalitatem puellae. Peractoque con- vivio levaverunt se universi; vale* dicentes regi et reginae discesserunt. Ipse quoque Apollonius ait: *''Bone rex, mi- serorum misericors,? et tu,regina? amatrix^ studiorum, valete." Et haec dicens, respiciens famulos quos illi puella donaverat, ait: ''"Tollhite, famuli, hoc quod mihi regina donavit: aurum, 16 —Aabitu of l. 11, below; he assumed the róle of à musician. 17. gestures. 18. with genitive; see 24. 19. For tense see 70. 20. a part of the abl. absolute with permisso. 21. pounds. 22. with genitive. 23. princess. 24. fond of. 10 20 25 30 10 20 t2 [9]! 30 38 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN argentum et vestem; et eamus hospitalia? quaerentes." Puella vero timens ne amatum non videns torqueretur, respexit patrem suum et ait: ''Bone rex, pater optime, placet tibi ut hodie Apollonius à nobis locupletatus absceedat, et quod illi dedisti a malis hominibus ei rapiatur?" Cui rex ait: "Bene dieis, domina; iube ergo ei dari unam zaetam,* ubi digne quiescat." Accepta igitur mansione? Apollonius bene acceptus requievit, agens deo gratias, qui ei non denegavit regem con- solatorem. Sed "regina'?5 sui *iam dudum saucia cura" Apolloni *figit in pectore vultus verbaque" cantusque memor *'credit genus esse deorum." Nee somnum oculis *nece membris dat cura quietem.'?5 Vigilans? primo? mane?? irrumpit cubiculum patris. Pater videns filiam ait: ''Filia dulcis, quid est quod tam mane praeter consuetudinem vigilasti?" ^ Puella ait: "Hesterna studia me excitaverunt. Peto itaque, pater, ut me tradas hospiti nostro Apollonio studiorum percipiendorum gratia." Rex vero gaudio plenus iussit ad se iuvenem vocari. Cui sie ait: "Apolloni, studiorum tuorum felicitatem filia mea à te discere concupivit. Peto itaque ut desiderio natae meae parueris, et iuro tibi per regni mei vires: quiequid tibi iratum abstulit mare, ego in terris restituam." Apollonius, hoe audito, docet puellam, sicuti et ipse didicerat. Interposito brevi temporis spatio, cum non posset puella ulla ratione vulnus amoris tolerare, simulata infirmitate membra prostravit fluxa, et coepit lacere imbecillis?! in toro. Rex ut vidit filiam suam subitaneam?! valetudinem incurrisse, sollicitus adhibet medicos, qui, temptantes venas, tangunt singulas corporis partes, nec omnino inveniunt aegritudinis causas. Rex autem post paucos dies, tenens Apollonium manu, forum petit et cum eo deambulavit. Iuvenes scholastici* tres nobi- lissimi, qui. per longum tempus filiam eius petebat in matri- 25. inn. 26. room; also spelled diaeta. 27. Cf. p. 30,1. 2. 28. Aeneid IV, 1-5. 29. waking up; see 73. 30— prima luce. 31-imbecillus. 39. sudden. THE PRINCESS'S COURTSHIP 39 monium, pariter omnes una voce salutaverunt eum. Quos videns rex subridens ait illis: *'Quid est hoe quod una voce me pariter salutastis?" Unus ex ipsis ait: ''Petentibus nobis fillam vestram in matrimonium tu saepius nos differendo fatigas; propter quod hodie una simul venimus. Elige ex nobis quem vis habere generum." Rex ait: Non apto tempore me interpellastis; filia enim mea studiis vacat et prae amore studiorum imbecillis iacet. Sed ne videar vos diutius differre, seribite in codicillos nomina vestra et dotis quanti- tatem*; et dirigo?? ipsos codicillos filiae?^ meae, et illa sibi eligat quem voluerit habere maritum." Illi tres itaque iuvenes seripserunt nomina sua et dotis quantitatem. Rex accepit codicillos anuloque suo signavit datque Apollonio dicens: '""lolle, magister, praeter? tui contumeliam?* hos codicillos et perfer discipulae tuae; hie enim locus te desiderat." Apollonius acceptis codicilis pergit domum regiam et introivit cubiculum tradiditque codicillos. ^ Puella patris agnovit signaculum. Quae ad amores? suos sie ait: "Quid est, magister, quod sic singularis?? cubiculum introisti?" Cui Apollonius respondit: "Domina, es nondum mulier et male?? 2 habes. Sed potius accipe codicillos patris tui et lege trium nomina petitorum." Puella vero reserato codicillo*? legit, perlectoque nomen ibidem non legit quem volebat et amabat. Et respiciens Apollonium ait: ''/Magister Apolloni, ita tibi non dolet quod ego nubam?" Apollonius dixit: *Immo gratulor quod abundantia horum studiorum docta et a me patefacta deo volente et cui animus tuus desiderat, nubas." Cui puella ait: "Magister, si amares, utique doleres tuam doctrinam." Et scripsit codicillos et signatos suo anulo iuveni tradidit. Pertulit Apollonius in forum tradiditque regi. Ac- cepto codicilo rex resignavit et aperuit illum. In quibus rescripserat filia sua: ''Bone rex et pater optime, quoniam 33. For tense cf. p. 36, l. 30. 34 —ad filiam; see 25 (c). 35. without being offended. 36. seal. 3T. beloved one; cf. Eng. my love." 38 solus. 39. you are ill. 40. only in plural in CL. 10 30 10 15 20 30 40 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN clementiae tuae indulgentia permittis mihi, dicam: illum volo coniugem, naufragio patrimonio deceptum. Et si miraris, pater, quod tam pudica virgo tam impudenter scripserim: per ceram mandavi, quae pudorem non habet." Et perlectis codicillis rex ignorans quem naufragum diceret,*! respiciens illos tres iuvenes qui nomina sua sceripserant vel* qui dotem in illis codicillis designaverant, ait ilis: ''Quis vestrum naufragium fecit?" Unus vero ex iis, Ardalion no- mine, dixit: '^Ego." Alius ait: '"Tace, morbus te consumat nec salvus sis, cum scio? te coaetaneum? meum? et mecum litteris eruditum, et portam civitatis numquam existi; ubi ergo naufragium fecisti?" Et cum rex non inveniret quis eorum naufragium fecisset, respiciens Apollonium ait: ''^Tolle, magister Apolloni, hos codicillos et lege. Potest enim fieri ut, quod ego non inveni, tu intellegas, quia praesens fuisti." Apollonius accepto codicillo legit et, ut sensit se a regina amari, erubuit. Et rex tenens ei^ manum paululum secessit ab eis iuvenibus et ait: Quid est, magister Apolloni, invenisti naufragum?" Apollonius ait: ''Bone rex, si permittis, inveni." Et his dietis videns rex faciem eius roseo colore perfusam, intellexit dietum et ait gaudens: *''Quod filia mea cupit, hoc est et meum votum; nihil enim in huiusmodi negotio sine deo agli potest." Et respiciens illos tres iuvenes ait: ''Certe dixi vobis quia non apto tempore interpellastis. Ite, et dum tempus fuerit mittam ad vos." Et dimisit eos a se. Et tenens manum iam genero, non hospiti, ingreditur domum regiam. lpso autem Apollonio relicto rex solus intrat ad filiam suam dicens: *'Duleis nata, quem tibi elegisti coniugem?" Puella vero prostravit se ad pedes patris sui et ait: — 'Pater carissime, quia cupis audire natae tuae desiderium: illum volo coniugem et amo, patrimonio deceptum et naufragum, magis- A1. meant. 42. For indicative see 97. 43. are of the same age as myself. 44. dative of reference instead of genitive; so also genero, l1. 26, below and ei, p. 41, l. 8. THE PRINCESS'S COURTSHIP 41 trum meum Apollonium; cui si non me tradideris, a9 prae- senti? perdes filiam." Et cum rex filiae non posset ferre lacri- mas erexit eam et adloquitur dicens: *'Nata dulcis, noli de aliqua re eogitare, quia talem concupisti quem ego, ex quo eum vidi, tibi coniungere optavi. Sed ego tibi vere consentio, quia et ego amando factus sum pater." Et exiens foras respi- clens Apollonium ait: Magister Apolloni, quia scrutavi^? filam meam quid ei in animo resideret nuptiarum causa,4? lacrimis fusis multa inter alia mihi narravit dicens et adiurans* me ait: 'Iuraveras magistro meo Apollonio, ut si desideriis meis in doctrinis paruisset, dares illi quiequid iratum abstulit mare. Modo? vero, quia paruit tuis praeceptis et, obsequiis ab ipso tibi factis et meae voluntati in doctrinis, aurum, argentum, vestes, mancipia aut possessiones non quaerit, nisi solum regnum quod putaverat perdidisse, tuo? sacramento per meam iussionem* me el tradas. Unde, magister Apolloni, peto ne nuptias filiae meae fastidio*?? habeas." 59? Apollonius ait: 'Quod a deo est, sit, et si tua est voluntas, impleatur." Rex ait: '(Diem nuptiarum sine mora statuam." Postera vero die vocantur amici, invocantur vicinarum urbium potes- : tates! viri magni et nobiles, quibus convocatis in unum pariter rex ait: ''Amici, scitis quare vos in unum congrega- verim?" Qui respondentes dixerunt: */Nescimus." Rex ait: "Seitote filiam meam velle nubere Tyrio Apollonio. Peto ut omnibus sit laetitia, quia filia mea sapientissima sociatur viro prudentissimo." Inter haec diem nuptiarum sine mora indicit et quando in unum se cóniungerent praecepit. Quid multa? Dies supervenit nuptiarum, omnes laeti atque alacres in unum conveniunt. Gaudet rex cum filia, gaudet et "Tyrius Apollonius, qui talem meruit habere coniugem. —Celebrantur 4b — statim. 46. not adversative; see 58. 47. deponent in CL. 48. in the matter of, in regard to. 49. loosely connected; (therefore) in accordance with your oath, etc. 50 —fastidias; see 113. 51. abstract for concrete; cf. Eng. ''the powers." 10 30 10 20 tz Ct 42 : PRIMER OF MEDIEVAL LATIN nuptiae regio more, decora dignitate; gaudet universa civitas; exultant cives, peregrini et hospites; fi& magnum gaudium in citharis, lyris et canticis et organis modulatis cum vocibus. Peracta laetitia, ingens amor fit inter coniuges, mirus affectus, incomparabilis? dilectio,* inaudita laetitia, quae perpetua caritate complectitur. [V! DE TORTUCA? ET AQUILA Tortuca, manens in locis humidis et imis, rogavit aquilam quod? portaret eam in altum. Desiderat enim videre montes et colles et nemora. Aquila acquievit* et tortucam in altum portavit, dixitque ei: '*'Vides iam quae numquam vidisti." Dixit tortuca: — *Bene video; mallem tamen esse in forami- ne meo." Aquila vero dimisit eam cadere et cadens fracta est. | Mistice.^ Ita contigit aliquando quod aliquis, vivens in pau- pere tecto, desiderat ascendere super pennas ventorum et volare. Rogat aquilam, id est diabolum,* quod aliquo modo eum exaltet. Assumit munera et dat ea ut promoveatur, et sic per simoniam? ascendit ad dignitatis altitudinem; et sie dia- bolus portat ipsum; sed quandoque, talis in se reversus, intellegit statum suum periculosum; mallet esse in paupere tecto quam in dignitatis periculo. Sed diabolus, aliquando vitae suae terminum anticipans, subita morte eum perimit, et sic eum in puteum inferni ruit? ubi totus confringitur. Unde dicitur: Sic? est eum stultus scandit pernicibus alis: Incidit à scalis in loca plena malis. 52. Eng. IV. 1. This and the six following selections are from the Narrationes of Odo de Cerinton (c. 1180); Odo used a tenth-century collection of fables known by the name of Romulus, also the works of Pliny the Elder, Isidore, and the Physiologus. | 2. tortoise. 3. See 93. 4. mystical inter- pretation. | 5. simony. 6. hurls. "T. 'The elegiac distieh points the moral (moralitas). DE MURE DOMESTICA ET CAMPESTRI 43 V DE MURE DOMESTICA ET CAMPESTRI Quaedam mus domestica quaerebat a campestri quid come- deret vel quo sustentaretur. Quae respondit: *'Duras fabas, sicca grana frumenti vel hordei comedo."' Et ait mus domestica: * Arida sunt cibaria tua. Mirum est quod fame non peris." Quaesivit etiam silvestris quid comederet mus domestica; . quae respondit: (Certe comedo pingues morcellos! et album panem; sed venias ad prandium meum et optime comedes." Placuit muri campestri et venit ad domum alterius muris. Sedebant autem homines in domo ad prandium, qui micas et morcellos de mensa proiecerunt. Mus domestica dixit silvestri: '*Exeas de foramine; ecce quot bona proiciuntur." Exivitque campestris et, uno morcello accepto, saltavit catus* post murem et fere eam cepit; sed ipsa sic territa vix evasit et in foramine existens? dixit muri domesticae: Habes singulis diebus talem socium, scilice& murilegum,* qui te cotidie nititur devorare?" Quae respondit: "Utique habeo, quoniam patrem meum et matrem meam interfecit." Et ait campestris: *Eece nollem habere totum mundum cum tali periculo." Unde quidam ex parte muris campestris: Rodere maló fabam quam cura perpete rodi. Tutius est certe modico gaudere salubri, Quam magnis tristi condicione frui. VI DE VULPE, QUI DICITUR REYNARDUS, OBVIANTE TEBERTO MURILEGO Vulpes, qui et Reynardus dicitur, obviavit semel Teberto, id est murilego, cui dixit Reynardus: '/Dic mihi, quot fraudes vel artificia nosti?" Qui respondit se unum artificium tantum- modo scire. Cui vulpes: *Quod est illud?" Respondit murilegus: "Quando canes me sequuntur scio super arborem ascendere ct V. 1. morsels. 2. «xisto often —sum. ZU CQ 10 20 30 HL PRIMER OF MEDIEVAL LATIN sic evadere." 'Tunc catus quaesivit a vulpe, dicens: '^Quot fraudes nosciset tu?" Quirespondit: ''Scio autem xvrrr, et adhuc habeo sacculum plenum. Propterea veni mecum et docebo te artificia mea; quibus agnitis morsus canum semper evades." Euntibus autem illis simul, ecce venatores et canes insequebantur eos a tergo, et ait catus: "Audio canes et iam timor invasit me." Cui vulpes: "Ne timeas." Et appropinquantibus canibus, dixit catus: Certe amplius non sequar te; volo enim uti arti- ficio meo," et ascendens arborem evasit, et, ipso dimisso, canes vulpem insecuti sunt et tandem eum ceperunt. Catus vero, in alto sedens et eventum rei considerans, clamavit, dicens: "Reynarde, Reynarde, aperi sacculum tuum, quia iam tempus est. Certe omnes fraudes tuae non tibi proficiunt." Mistice. Per catum intellegendi sunt simplices, qui unicum artfierum — tantum sciunt, scilicet per contemplationem Domini invocare et super arborem crucis Christi per fiduciam ascendere et sie a canibus, id est, ab humani generis inimicis, liberantur. Per Reynardum vero designantur advocati, causidi- ci fraudulenti, qui xvii fraudes obtinent, insuper et sacculum plenum. Tandem veniunt venatores infernales et cum canibus suis ipsos insequuntur, rapiunt et lacerant. Dicat ergo iustus ad tales: '"Aperite sacculum vestrum," etc. VII QUALITER! MURES INIERUNT CONSILIUM QUOMODO A CATO PRAEMUNIRI POSSENT Mures inierunt consilium qualiter a cato se praemunire possent, et ait quaedam sapientior ceteris: *Ligetur campana? in collo eati. "Tune poterimus praecavere ipsum, et audire quocumque porrexerit,? et sic eius insidias evitare." Placuit omnibus consilium hoc, et ait una: *Quae igitur est inter nos tanta innata audacia, ut in collo cati liget campanam?" . Re- spondit una mus: *Certe non ego." Respondit alia: *Certe non ego audeo pro toto mundo ipsum catum* appropinquare." VII. 1—quomodo. 2. bell. 3. goes. 4. accusative for dative; see 26 (b). DE ANTILOPE 45 Mistiee. Sie plerumque contigit quod clerici,* monachi* et subditi? insurgunt contra praelatum* suum, dicentes: Utinam esset talis amotus et alium praelatum haberemus." Placet istud consilium omnibus. "landem inter se dicunt: *Quis apponet se contra eum? Quis accusabit eum?" "Tunc omnes et singuli, sibi timentes, dicunt: Non ego certe, nec ego"; et sic subditi praelatos vivere permittunt. MITI DE ANTILOPE! Quoddam animal est quod vocatur antilops; quod cum virgultis ludit cum cornibus, tandem cornua eius implicantur eum virgultis quod? non potest ea extrahere et tune incipit clamare; quo audito veniunt venatores et interficiunt eum. Mistice. Sie contigit quod plerique delectati sunt et ludunt eum negotiis huius mundi et sic in eisdem implicantur quod evelli non possunt et sic à venatoribus, id est a daemonibus,* capiuntur et interficiuntur. IX DE PANTHERA Panthera, quoddam animal de se emittens saporem et odorem ita quod animalia crudelia, ut leo, lupus et leopardus, ipsam pantheram nocere volentes, bono ipsius odore percepto, continue! mansuescunt eamque amplius non infestant. Mistice. Ita sunt quidam ita benigni in sermone et opere ut etiam inimici eorum, illos audientes, ex dulci colloquio mitigati, iram et odium auferunt et eos diligunt. Unde Salomon in paraboli?: *'Responsio mollis frangit iram; sermo durus suscitat furorem"; et iterum: ''Sermo? bonus supra datum* optimum." b. subjects. VIII. 1. antelope. 2-ut; see 95. IX. 1-continuo. 2. Proverbs xv, 1. 3. Ecclesiasticus xviii, 17. 4. gift. 10 20 25 10 20 46 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN X DE HYDRO Quoddam animal dicitur hydrus, cuius natura est se involvere luto, ut melius posset labi. Tandem in os crocodili, quando dormit, intrat et sic, ventrem eius ingrediens, cor eius mordet et sic crocodilum interimit. Mistice. Hydrus significat filium Dei, qui assumpsit lutum nostrae carnis ut facilius laberetur in os diaboli, et sic, ventrem eius ingrediens et cor eius mordens, ipsum interficit. XI DE PHOENICE Est et volatile? quod dicitur phoenix, cuius figuram gerit Dominus noster Iesus Christus qui dicit in evangelio? suo: "Potestatem habeo ponendi animam meam et potestatem habeo iterum sumendi eam. Nemo eam tollet a me." Propter haec enim verba irati sunt Iudaei. Est itaque haec avis in Indiae partibus. De ea dicit physiologus quia expletis quingen- tis annis vitae suae intrat in lignum? Libani repletque ambas alas suas diversis aromatibus eiusdem ligni faciensque variis de pigmentis* clausum nidum, congregat sarmentorum acervum maximum subter domum ponens. Accedensque ad aerem solis ignem trahit secum et incendit sarmenta ac ingreditur in nidum suum mense Faminoth, id est Martio, et comburit se ipsam. Et cinis prima die vertitur in vermem, secunda die in volucrem, tertia vero die revocatur in pristinum statum. Haec avis signifieat Christum utrisque alis odore suavissimo repletis, id est, veteris et novi testamenti. | XI. 1. This and the following selection are from the Latin Physiologus, a work in which the peculiarities of animals and fabulous creatures were given a mystical, symbolieal interpretation. "There are numerous transla- tions and versions of the text; it was à popular source book for medieval writers and is also important in the history of art. 2-—avis. 3. John ix, 17, 18. 4. re, the cedars of Lebanon. DE PELLICANO 47 XII DE PELLICANO! De pellicano dieit David in psalmo ci?: *Similis factus sum pellieano in solitudine." Physiologus dicit de eo quod nimis amans? sit? filios suos. Cum autem genuerit natos et coe- perint crescere, percutientes lacerant parentes suos in faciem. Ili autem repercutiendo* occidunt filios suos. "Tertia autem die mater eorum percutiens costam suam aperit latus suum et infundit sanguinem super corpora mortuorum, sieque cruore ipsius sanantur resuscitati pulli. Ita et Dominus noster Iesus Christus per Isaiam? prophetam dicit: *'Filios genui et exal- tavi; ipsi autem me spreverunt." Nos igitur auctor et conditor noster omnipotens Deus creavit et cum non essemus fecit nos ut essemus. Nos vero e contrario percussimus eum cum in conspectu eius potius creaturae servivimus quam creatori. Ideireo in erucem ascendere dignatus est pereussoque latere eius exivit sanguis et aqua in salutem nostram et vitam aeter- nam. Amen. XIII! DE MAGISTRO QUI LEGIT?! IN AERE ET IN AQUA Audivi quod? rex Franciae valde commotus fuerat et iratus contra praecipuum magistrum Petrum Baalardum,^ qui Pari- sius? legebat, et prohibuit ei ne de* cetero* legeret in terra sua. XII. 1. pelican. 2. Psalms ci, 7 (cii, 6). 3-amet; see 109. 4. striking back. b. Isaiah i, 2. XIII. 1. xin-xxmr are stories (exempla) taken from the sermons of James of Vitry, cardinal bishop of Tusculum, 11240 (1—died). They were inserted in the sermons, generally at the end, for the entertainment and edifieation of his hearers. "They are important for the cultural history of the Middle Ages and for the study of comparative literature. Many of them are oriental in origin (James spent nine years in Palestine). Later, collections of such exempla were made for the use of preachers as well as to furnish entertaining reading (cf. note on xxiv, p. 55). 2. lectured. 3. See 80. 4. the famous Abelard. 5. aí Paris; see 10. 10 15 10 20 25 48 "^ PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Ipse vero ascendit super$ arborem praeminentem" prope civi- tatem Parisiensem, et omnes scholares* Parisienses secuti sunt eum audientes sub arbore magistri sui lectiones.* Cum autem rex quadam die de palatio? suo videret multitudirem scholarium sub arbore residentium, quaesivit quid hoe esset, et dictum est ei quod clerici erant, qui magistrum Petrum audiebant. Ille vero valde iratus fecit magistrum ad se venire? et dixit ei: *Quo- modo ita audax fuisti quod contra prohibitionem meam in terra mea legisti?" — Cui ille: Domine, non legi post prohibitionem vestram in terra vestra, verum tamen legi in aere." Tunc rex inhibuit'? ei ne in terra sua vel in aere suo doceret. At ille in- travit in naviculam et de navicula docebat turbas discipulorum. Cumque rex quadam die videret scholares in ripa fluminis residentes, quaesivit quid hoc esset, et dietum est ei quod magister Petrus in loco illo scholas regebat, et cum magna indignatione fecit eum vocari et dixit ei: ^Nonne tibi inhibueram ne legeres in terra mea vel in aere?" Et illo respondente: *^Nec in terra tua nec in aere legi, sed in aqua tua," rex subridens et in mansuetudinem iram convertens, ait: *Vicisti me; de cetero, ubicumque volueris, tam in terra mea, quam in aere vel in aqua lege." XIV DE EQUO PRAELATI QUEM FRATER EIUS QUADAM ARTE OBTINUIT Audivi quod quidam praelatus in Francia optimum equum habebat; frater autem eius miles* valde desiderabat ipsum,! ut uteretur illo! in torneamentis,? et nullo modo potuit obtinere. Tandem eum? multis precibus obtinuit quod* frater eius tribus diebus equum sibi commodaret. Et accedens ad quendam 6. would be omitted in CL. "7. tall. 8. palace. 9. See 77. 10- pro- hibuit. XIV. 1. refer to the same thing. 2. Eng. 3. See 29. 4. For mood see 86. DE EQUO QUEM FRATER OBTINUIT 49 capellanum? dicti* praelati coepit diligenter inquirere cuiusmodi verba frater eius, dum equitaret, diceret frequentius. At ille coepit cogitare et respondit: Dominus meus equitando dicit horas? suas nec video? aliquod verbum quod frequentius dicat quam illud quod dicit in principio cuiuslibet horae, id est: 'Deus'? in adiutorium* meum intende. "!^ "Tune miles ille coepit equum sibi accommodatum! equitare et frequenter dicens verba praedicta, quotiens dicebat, fortiter cum calcari- bus equum pungebat et ita in triduo illo equum instruxit ut, quotienscumque dicebat: *Deus in adiutorium meum intende," equus timens calcaria, licet non pungeretur, magnos saltus dabat et impetuose?? currens vix poterat retineri. Postmodum, cum praelatus ille equum equitaret, frater eius comitabatur eum ut videret finem. Cum autem praelatus diceret: *Deus in adiutorium meum intende," equus coepit magnos saltus dare et currere ita quod fere deiecit sessorem.? Cum autem pluries* hoc fecisset dixit miles: Domine, iste equus non competit vobis, vos enim gravis persona estis et si^ forte caderetis, multum laedi possetis.'"5 'Tune praelatus valde tristis effectus ait: *Equus iste composito:gradu valde suaviter me ferre solebat, nune autem—nescio quomodo istud accidit illi—doleo quod equum bonum amisi, sed ex? quo! ita est, accipe illum; magis autem competit militibus quam praelatis." Etita equum optatum obtinuit. eir LR Ut AP quao Du). Fietéenii Bed uat 5. chaplain. 6. scarcely more than a definite article. 7. See 61. 8. the office or service prescribed for the canonical hours GE PIVTTDIOLTG: 9. think of, know. 10. *Make haste, O Lord, to deliver me," Psalms lxix, 2 (Ixx, 1). 11—commodatum. 12. impetuously. 13. rider. 14. For tenses see 106. 15. you might. 16. since. 10 15 20 -— -— h2 Ct 50 . PRIMER OF MEDIEVAL LATIN XV DE REGE ET EIUS ASTRONIMO* Contra illos vero qui luminaria* caeli dicunt esse in! signa! futurorum et in auguriis et divinationibus confidunt audivi quod? astrologus quidam cum aliquando vera divinaret, sicut etiam daemones quaedam praevident futura, rex, de cuius familia? erat, coepit ei valde credere et in eius divinationibus confidere. Quadam autem die valde tristis stabat coram rege; cum rex ab eo quaereret quare tristaretur* et maestus esset, nolebat dicere ei; tandem ad multam instantiam^ lugens et dolens in secreto dixit regi: Domine, respexi in astralabio? meo et pro certo ex dispósitione stellarum perpendi* quod non potestis vivere nisi dimidio anno."7 Quo audito rex credidit et coepit singulis? diebus? angustiari,? macerari et valde tristis esse, ita!? quod milites multum mirabantur et dolebant. Nam rex more solito nolebat eos hilariter" videre vel loqui eis. "Tandem ad multas preces et instantiam unius, qui magis? familiaris erat ei, confessus est quod clerieus eius, qui optimus erat astroni- mus, de morte imminente praedixerat ei. "Tune miles ille, metuens ne rex nimia tristitia absorberetur et gravem ineurrens!? infirmitatem moreretur (nam et multi metu moriendi mori- untur), vocato coram omnibus astronimo, dixit illi: «Quomodo tu certus es de morte regis?" Qui respondit: *Certus sum de morte eius, quam ex arte mea, quae infallibilis4 est, perpendi." Cui miles: Melius debes scire de te ipso quam de alio. Scis quanto? vieturus es tempore?" At ille: *Sceio utique et certus sum quod citra viginti annos non moriar." Cui miles: ^Mentitus' es in caput tuum."!5 Et extracto cultello* coram cunctis occidit eum. Tune rex attendens quod divinationes astronimi mendaces essent, resumptis viribus confortatus est et postea diu vixit. XV. 1. signs. 2. SeeS80; astrologus belongs in the cum clause. 3. retinue. 4. urging. 5. astrolabe. 6. I have reached the conclusion. "I. For case see 32. 8-in dies. 9. be disturbed. 10. See 95. 11. cheerfully. 12. com- parative for superlative; 'so also p. 49, l. 2. 13. Zncurring, with accusative. 14. Eng. 15b. how long? 16. Daniel xiii, 55. DE ILLO QUI DIVERSOS MORBOS APERUIT o1 XVI DE ILLO QUI DIVERSOS MORBOS IN DAMNUM SUUM APERUIT Hi autem qui peccata sua excusant et ad! imitationem priorum? parentum, dum peccata sua defendere volunt, peccata peccatis addunt similes sunt cuidam qui iter faciebat per civitatem, cui talis erat consuetudo, quod, quieumque extraneus transibat, pro quolibet morbo seu macula, quam in corpore habebat, unum denarium* sol- vebat. | Erat autem ille homo luscus. Cum vero unus denarius ab eo peteretur coepit se defendere et dicere quod non solveret et, dum hoc diceret? apparuit quod erat bal- bus seu blaesus. Unde et pro secundo vitio alium dena- rium exegerunt ab eo. — Qui si tacuisset, damnum non du- plieasset. Ipso autem arripiente frenum suum ut diverteret et ad partem aliam equum converteret, apparuit quod manus ali- quantulum incurvata erat nec eam plene extendere poterat, et pro tertio morbo tertium denarium petierunt ab eo. Cum vero valde iratus de equo descenderet et se ad defendendum pararet, apparuit quod claudicaret et ob hoc quartum denarium ab eo exegerunt. Illo vero exuente cappam,* ut magis expeditus esset ad pugnandum, apparuit quod strumam in dorso haberet, et ita oportuit quod quintum denarium persolveret, nam quanto amplius se defendere voluit, tanto maius damnum semper incurrit. XVII DE ILLO QUI VOLUIT EMERE CANTILENAS! Sicut fures in carcere non cantant, ita nos 1n hoc exilio potius lugeremus quam vanitatis et lasciviae cantilenas cantaremus. Quidam enim in maioribus sollemnitatibus* magis? vacant XVI. 1. in. 2. first. 3. For mood see 98. 4. For mood see 9?. XVII. 1. songs, melodies. 92. (oo much. 10 15 25 c 10 20 02 J PRIMER OF MEDIEVAL LATIN cantilenis et vanitatibus. Audivi de quodam fatuo rustico qui, imminente festo* sancti* villae suae, perrexit ad proximae civitatis nundinas ut emeret cantilenas. Quidam autem truffa- tor? dixit quod venderet ei saccum plenum optimis cantilenis et implevit saccum muscis quibusdam pungitivis,* quae vespae appellantur, quae more suo cantabant in sacco. Cumque audisset rusticus gavisus est valde dicens: * Si ita cantant intra saecum, quanto magis extra cantabunt." Et cum tulisset saccum in die festo, ubi omnes congregati erant ante ecclesiam* in platea, aperto sacco vespae famelicae omnes invaserunt et usque ad sanguinem pungendo et mordendo vulneraverunt, ita quod in luctum versae sunt cantilenae. XVIII DE MAUGRINO, QUI NESCIEBAT CHARTAM LEGERE Hie est Maugrinus, quem episcopus* suus, quando pecunia indigebat, ad se vocabat et, sicut providerat, praesentatis* sibi litteris coram Maugrino, dicebat: "Domine Maugrine, ego patior in oculis, non possum ad praesens legere chartam istam; legatis mihi illam." Ille vero, qui legere nesciebat, agnoscens intentionem episcopi, apertis litteris dicebat: *Domine, in hac charta continetur quod vos pecunia multum indigetis et quod ego decem marceas* accommodem vobis." Et ita soluta pe- cunia manus episcopi evadebat. XIX DE MAUGRINO, QUI SCHOLAREM LIGARI FECIT Hic autem sacerdos valde inlitteratus erat et pecuniosus atque avarus. Et accidit quod! in parochia? eius, quae erat in civitate Parisiensi, quidam scholaris infirmaretur,* et mittens pro? eo 3. joker, cheat. 4. stinging. XVIII. 1. Maugrinus was mentioned in a previous story. XIX. 1. See 95. 2. parish. 3. See 41. DE DIABOLO QUI DUXIT UXOREM 23 coepit Latine peccata sua confiteri. Sacerdos vero, non in- tellegens quid diceret, vocavit servientes clerici* et ait: *Domi- nus vester versus est in frenesim? et nescit quid dicat; ligate eum, ne aliquem insaniendo laedat." Sanatus autem clericus conquestus est episcopo Parisiensi de sacerdote illo qui eum ligari fecit et freneticum? reputavit eo? quod"? Latinis verbis, cum nesciret Gallicam linguam, suam faciebat confessionem. Episcopus vero, simulata aegritudine, misit pro sacerdote et ait ili: *Maugrine domine" (sie enim vocabatur homo ille), **vos estis homo sapiens et discretus*; et ideo misi pro vobis ut confessionem vobis faciam et iniungatis mihi paenitentiam."* Cum autem ille se excusaret et episcopus non acquiesceret coepit Latinis verbis loqui ei ex dialectica et aliis facultatibus,? tamquam? confessionem suam faceret et Latinis verbis peccata diceret. Maugrinus vero ad singula verba dicebat: * Deus vobis indulgeat." "Tandem episcopus non valens amplius a risu continere respondit: *Et Deus numquam mihi indulgeat; sed nec ego indulgeo tibi." Et cum vellet ei auferre parochiam redemit se centum libris.* XX DE DIABOLO QUI DUXIT UXOREM CUIUS LITIGIA NON POTERAT SUSTINERE Audivi quod quidam daemon in specie hominis cuidam diviti homini serviebat et, cum servitium eius et industria multum placerent homini, dedit ei filiam suam in! uxorem! et divitias multas. Illa autem omni die et nocte litigabat cum marito suo nec eum quiescere permittebat. In fine autem anni dixit patri uxoris suae: *'"Volo recedere et in patriam meam redire." Cui pater uxoris ait: Nonne multa tibi dedi ita quod nihil desit tibi? Quare vis recedere?" — Dixit ille: ^Modis omnibus volo 4 —scholaris of l.24, p. 52. b. fit of madness. 6. mad. "I. because; see 100. 8. subjects. 9. For mood see $87. XX. 1. Biblical, to wife. c 1 20 b5 [o 0 10 20 94 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN repatriare."* Cui socer ait: *"Ubi est patria tua?" Ait ille: "Dicam tibi et veritatem non celabo; patria mea est infernus,* ubi numquam tantam discordiam vel molestiam sustinui quan- tam hoc anno.passus sum a litigiosa uxore mea. Malo esse in inferno quam amplius cum ipsa commorari." Et hoc dieto ab oculis eorum evanuit. XXI DE BACHONE! QUI PENDEBAT IN QUADAM VILLA* Aliquando transivi per quandam villam in Francia, ubi sus- penderant pernam seu bachonem in platea hac condicione ut, qui vellet iuramento* firmare quod uno integro anno post con- tractum matrimonium permansisset cum uxore ita quod de? matrimonio? non paenituisset, bachonem haberet. Et cum per decem annos ibi pependisset non est unus solus inventus qui bachonem lueraretur, omnibus infra* annum de matri- monio contracto paenitentibus. XXII EXEMPLUM CONTRA MALITIAM MULIERUM ET DE ILLO CUI PATER DEDIT UXOREM Ecce quam pauci hodie uxoribus suis adhaerent fide et dilec- tione sicut instituit Dominus noster lesus Christus qui est benedictus in! saecula saeculorum.! Amen. Ut autem de malitia filiarum Evae aliquid subdam,? nolui sub silentio praeterire quod audivi de quodam iuvene, qui rogabat patrem suum ut ei duas uxores daret. Cumque vehe- menter instaret dedit ei pater unam, promittens quod in fine anni daret alteram. Illa vero adeo primo anno maritum afflixit quod non poterat sustinere sed mallet mori quam vi- vere. Cumque pater finito anno diceret filio: *Vis habere XXI. 1. flitch of bacon. 2 —matrimoniü. XXII. 1. Biblical, for ever and ever. 2. add. DE ARBORE 25 seeundam uxorem?" respondit ille: *S1 una me afflixit fere usque ad mortem, quomodo duas ferre possem?" Accidit autem in civitate illa ut caperetur maleficus et latro pessimus, qui multos de civitate illa spoliaverat et occiderat. Cumque cives convenirent et quaereret iudex a singulis ut quilibet 5 consilium suum daret quomodo latro ille magis? torqueri valeret, quibusdam dicentibus: '/Distrahatur caudis equorum et sus- pendatur," alus dicentibus: '"Igne cremetur," ceteris vero consulentibus ut vivus excorlaretur,* cum perventum fuisset ad illum qui malam habebat uxorem, respondit: *Date illi uxo- 10 rem meam; non video qualiter ipsum magis affligere valeatis." XXIII DE ARBORE IN QUA SE SUSPENDEBANT MULIERES De quodam alio audivi, qui habebat arborem in horto suo, in quà duae eius uxores suspenderant semetipsas. Cul quidam eius vicinus ait: *'Valde fortunata est arbor illa et bonum omen habet. Habeo autem uxorem pessimam; rogo te, da 15 mihi surculum ex ea, ut plantem* in horto meo." XXIV! DE SECTANDA? FIDELITATE? Rex quidam regnavit in cuius imperio erat quidam iuvenis à piratis captus, qui scripsit patri suo pro redemptione. Pater noluit eum redimere sic quod iuvenis multo tempore in carcere 3 —superlative. XXIV. 1. xxiv-xxvrir are taken from the Gesta Romanorum, the most remarkable collection of medieval tales that we have, compiled at the end of the thirteenth century for the use of preachers as well as to furnish enter- taining and edifying reading. It was one of the most popular books of the Middle Ages and is important as a source for later writers (Gower, Chaucer, Shakespeare). 'Tlhe stories are not all drawn from Roman sources, but from Greek, oriental, and other sources as well. 2. keeping faith. 10 15 20 30 56 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN erat maceratus. llle qui eum in vinculis habebat quandam pulehram filiam ae oculis hominum gratiosam genuerat, quae nutrita in domo erat quousque? viginti annos in aetate sua compleverat, quae saepius* incarceratum* visitatum? ivit? ac consolabatur. Sed ille in ? tantum" desolatus? erat quod nullam consolationem recipere poterat sed suspiria et gemitus continue? emittebat. Accidit quodam die quod, cum puella eum visitaret, ait iuvenis ei: **O bona puella, utinam velles pro mea liberatione laborare"! Quae ait: "Quomodo potero hoc attentare? Pater tuus qui te genuit non vult te redimere, ego vero, cum sim tibi extranea, quomodo'^ deberem!? hoe cogitare? Et si te libera- rem! offensionem patris mei incurrerem quia tuam redemp- tionem? perderet pater meus. Verumtamen mihi unum concede et liberabo te." Aitille: **O bona puella, pete a me quid? tibi placuerit. Si mihi est possibile* ego concedam." At illa: "Nihil aliud peto pro tua liberatione nisi quod me in uxorem ducas tempore opportuno." Qui ait: Hoe tibi firmiter promitto." Statim puella patre ignorante ipsum a vinculis liberavit et eum eo ad patriam suam? fugit. Cum vero ad patrem suum venisset,? ait el pater: *'O fili, de tuo adventu gaudeo. Sed die mihi qualis est!* ista puella quam tecum duxisti?" Ait ille: *Filia regis est quam in uxorem habeo." Ait pater: "Sub poena amissionis hereditatis tuae nolo ut eam in uxorem ducas." Ait ille: "'O pater, quid dicis? Plus ei teneor* quam tibi. Quando captus eram in manus" inimici et fortiter vineulatus tibi pro mea redemptione scripsi et noluisti me redimere. Ipsa vero non!5 tantum?? a carcere sed!5 a perieulo mortis me liberavit; ideo eam in uxorem ducere volo." Ait pater: *'Fili, probo tibi quod non possis in eam confidere et per? consequens!? nullo modo in uxorem ducere. Patrem proprium decepit quando ipso ignorante te a carcere M rr E ELEME INNEN 6 Lid MON HXLECUSMESUUE CIUS ME [oe ef Lo siccat ue 3. unlil. 4. comparative for positive. 5. supine. 6. See 69. "7 -—íam. 8. wretched. 9 — continenter. 10. why should I? 11. See 106. 12. ransom. 13—quodcumque. 14-—eius; see 43. 1b. subject omitted. 16. See 84. l7-—manibus. 18 -—non solum . . . sed etiam. 19. in consequence. DE SECTANDA FIDELITATE 3y| Ct liberavit. Pro?? qua liberatione pater eius multa perdidit quae pro tua redemptione habuisset. Ergo videtur quod tu non possis in eam confidere et per consequens nullo modo in uxorem ducere. Item alia ratio est. Ista licet?! te liberavit hoc fuit causa? libidinis ut posset te in virum habere et 1deo quia eius libido erat causa? liberationis tuae non mihi videtur quod uxor tua erit." Puella audiens istas rationes ait: *'Ad primam respondeo quando dicis quod ego decepi patrem meum proprium quod non est verum. Ille decipitur qui in aliquo bono dimi- nuitur.4^ Sed pater meus tam locuples est quod alicuius auxilio non indiget. Cum hoe perpendi, iuvenem istum a carcere liberavi et si pater meus pro eo redemptionem accepisset non multum propter hoc ditior fuisset et tu per redemptionem depauperatus* esses. Ergo in? isto actu? te salvavi* quod redemptionem non dedisti, et patri meo nullam iniuriam feci. Ad aliam rationem quando dicis quod ego ex libidine hoc feci respondeo: hoe nullo modo potest fieri quia libido aut est propter pulchritudinem aut propter divitias aut propter forti- tudinem. Sed filius tuus nullum?s istorum habuit quia pulchri- tudo eius per carcerem erat annihilata?'; nec dives fuit quia non habuit unde se ipsum redimeret; nec fortis quia fortitudinem perdidit per carceris macerationem.?? Ergo sola pietas* me movebat quod?? ipsum liberavi." Pater hoc audiens non potuit fiium arguere ulterius. Filius ergo cum magna sollemnitate eam in uxorem duxit et in pace vitam finivit. Moralisatio.?? Carissimi, filius captus a piratis erat totum genus humanum, captum per peccatum primi parentis 1n carcere daemonis, scilicet in eius potestate. Pater, qui noluit eum redimere, est mundus iste, qui nullo modo volebat hominem iuvare à carcere diaboli sed potius eum tenere. Filia, quae eum in carcere visitavit, est divinitas animae coniuncta, quae 20 — propter. 21. takes subjunctive in CL. 22. ablative; follows the gen. in CL. 23. nominative. 24. suffers loss. 2b. by this act. 26— nihil. 2'I. destroyed. 28. weakening effect. 29. See 86 (a). 30. erplana- tion in a moral sense. [ori 20 30 58 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN 10 E c jv] Q humano generi compatiebatur,* quae post passionem* suam ad infernum descendit et hominem a vinculis diaboli liberavit. Pater vero caelestis nostris divitiis non indiget quia super omnia est dives et summe?! bonus. Ideo Christus motus pietate ad nos de caelis descendit, nos visitavit, quando carnem nos- tram assumpsit, et tamen nihil aliud petiit pro nostra rederap- tione nisi quod sit homini desponsatus,? iuxta illud Oseae 119: "Desponsabo eam mihi in fide." Verum tamen pater noster mundus, cui multi oboediunt, contra hoe semper murmurat et al- legat*: '*Si Deo adhaereas, hereditatem meam, id est, mundana,* non habebis, quia impossibile? est Deo servire et Mammonae, Matth. vi.7* Sed melius est nobis spernere mundum quam societatem Dei amittere, iuxta illud Matth.9: *Qui reliquerit patrem et matrem, uxorem aut agros propter me, centuplum? accipiet et vitam aeternam possidebit. Quam nobis" etc. XXV DE VERSUTIA! DIABOLI ET QUOMODO DEI IUDICIA SUNT OCCULTA Erat quidam heremita* qui in quadam spelunca iacebat? et diebus et noctibus devote? Deo serviebat. Iuxta cellam suam erat quidam pastor ovium qui pascebat oves. Accidit uno die quod pastor erat somno oppressus; ipso dormiente quidam latro venit et omnes oves secum abstulit. Superveniens dominus ovium a pastore quaerit ubi oves erant; ille vero incepit iurare quod oves perdidit, sed quomodo penitus ignorabat. Dominus hoe audiens, furore repletus, ipsum occidit. Heremita hoc videns ait in eorde suo: *O Domine, ecce homo iste culpam innocenti dedit et ipsum occidit; ex quo ergo permittatis talia 31. supremely. 32. betrothed. 33. Hoseaii, 20. 34. Eng. 35. Matthew vi 24. 36. Matthew xix, 29. 37. hundredfold. XXV. 1. plural in CL. 2. dwelt. 3. devotedly. 4. plural of ad- dress. DE VERSUTIA DIABOLI 59 fieri, ad mundum vadam et sicut ceteri vitam ducam." His co- gitatis heremitarium* dimisit et ad mundum perrexit; sed Deus ipsum dimittere nolebat et angelum* in forma hominis ad eum misit ut ei se associaret.| Cum eum angelus in via euntem invenisset, ait ei: Carissime, quo vadis?" At ille: Ad istam civitatem ante me." Angelus dixit ei: Ego in via ero comes tuus, quia angelus Dei sum ego, et ad te veni ut simus socii in hae via." Ambo ambulabant versus civitatem; cum autem intrassent, hospitium à quodam milite propter" Dei amorem? petebant, miles vero satis gratanter? eos recepit et honorifice? ac splendide eum bona devotione? in omnibus ministravit. Miles iste tantum unicum filium habebat in cunabulis iacentem, quem multum dilexerat. Cena facta, camera!! est aperta et lecti satis honorifice ornati pro angelo et heremita. Media vero nocte surrexit angelus et puerum in cunabulis strangu- lavit. Hoe videns heremita intra se cogitavit: Numquid iste erat angelus Dei bonus? Miles omnia necessaria propter Dei amorem ei dedit, et non habuit nisi unicum filium inno- centem, et iste eum occidit!" Sed tamen non audebat ei quic- quam dicere. Mane vero ambo surrexerunt et ad civitaten; aliam perrexerunt, in qua in domo unius civis satis honorifice erant recepti et splendide ministrati. Civis iste quendam aureum ciphum,? quem miro modo dilexit, habuit. Media vero nocte surrexit angelus et furatus est ciphum illum. Here- mita hoe videns intra se cogitabat: "Iste malus angelus est, ut credo; iste civis nobis optime fecit et iste est furatus ciphum suum." "Tamen nihil ei loquebatur quia timuit eum. Mane vero surrexerunt et per viam ambulabant donee ad quandam aquam pervenerunt, ultra? quam erat pons. Pontem ascen- derunt et quidam pauper eis obviabat.* Ait angelus: "'Caris- sime, monstra nobis viam versus talem" civitatem." Pauper vertit se et cum digito viam versus civitatem ostendit. Cum b. hermitage. 6 —sociaret. "T. for the love of God. 8. joyfully. 9. with honor. 10. zeal. 11. room. 12. goblet. i3-supra. 14. such and such, mentioning the name of the city. 30 [1] 10 20 30 60 . PRIMER OF MEDIEVAL LATIN vero vertisset se, angelus subito per scapulas eum accepit!? et ultra pontem proiecit, et submersus est pauper. Quod cum heremita vidisset ait in corde suo: *Iam scio quod iste dia- bolus est et non angelus Dei bonus; quid mali fecit pauper iste? Et tamen eum occidit." Ab illo tempore cogitabat ab eo recedere, verumtamen timuit et nihil loquebatur ei. Cum vero cirea horam vespertinam ad civitatem pervenissent, ad domum cuiusdam divitis accesserunt et hospitium pro Dei amore petebant; ille vero simpliciter! eis negavit. Ait angelus Dei: "Amore Dei saltem, tectum domus nobis concedatis ne lupi aut malae bestiae hic nos devorent." Ille ait: *Ecce domus ubi porci mei iacent; si placet vobis cum eis lacere, po- testis: sin!" autem, recedatis quia alium locum vobis non dabo." Ait ei angelus: *Si aliud non potest fieri, cum porcis vestris iacebimus." Et sie factum est. Mane vero surrexerunt, angelus hospitem vocavit et ait: "Carissime, do tibi ciphum istum." Et dedit ei ciphum quem furatus fuerat ab illo cive. Heremita hoc videns ait intra se: *Iam sum expertus quod iste est diabolus; bonus homo erat qui cum omni devotione nos recepit, et furatus est ei ciphum et dedit isti pessimo qui negavit nobis hospitium." Ait angelo: * Nolo vobiseum!s amplius expectare!?; ad?" Deum vos recommendo. 29 Angelus dixit ei: *Audite me et tunc recedite. Primo, quando eras in heremitario, dominus ovium pastorem iniuste occidit. Scias quod pastor ille pro? tunc?! mortem non meruit sed alias? commisit quare mori deberet; tune temporis inventus est sine peccato; Deus ergo permisit eum occidi, ut poenam post mortem evaderet propter peccatum quod alias commisit pro quo num- quam paenitentiam faceret. Latro vero qui evasit cum ovibus poenam aeternam sustinebit, e& dominus ovium qui pastorem occidit vitam suam emendabit per largas elemosinas* et opera misericordiae. Demum filium illius militis de nocte strangu- CERES RRERUSTC EE DEAE pars 15. took, seized. 16. outright, emphatically. 1 si minus. 18. plural of address; cf. p. 58,1. 25. 19. Biblical, *tarry," *abide." 20 —vale, adieu (1.e., ad deum). 21-tunc temporis, at that time. |. 92. on another occasion. THE THREE CASKETS 61 lavi qui nobis bonum hospitium dedit. Scias quod antequam puer ille natus erat, miles optimus elemosinarius? erat et multa opera misericordiae fecit sed postquam natus est puer factus est parcus, cupidus et omnia collegit ut puerum divitem faciat, sic quod? erat causa perditionis* eius, et ideo puerum occidi et iam, sicut prius, miles factus est bonus christianus.* Deinde ciphum illius civis qui nos cum devotione recepit furatus ful; scias tu quod, antequam ciphus ille erat fabricatus, non erat sobrior eo in tota terra, sed tantum cipho gaudebat post fabri- eationem quod omni die tantum de eo bibebat, quod bis aut ter omni die fuit inebriatus,? et ideo ciphum abstuli, et factus est sobrius sicut prius. Deinde pauperem in aquam proieci; scias quod pauper iste bonus christianus fuit, et si ad? dimi- dium miliare? ambulasset, alium in peccato mortali?' occidisset, sed iam est salvatus et regnat in caelesti gloria. Deinde ciphum illius civis dedi illi qui nobis hospitium negavit; scias quod nihil in terra fit sine causa; ipse nobis concessit domum porcorum et ideo ciphum ei dedi, et post vitam istam 1n inferno regnabit. Pone ergo ammodo* custodiam ori tuo ut de? Deo non attrahas?5; ipse enim omnia novit." Heremita hoc audiens cecidit ad pedes angeli et veniam petiit et ad heremi- tarium perrexit. Et factus est bonus christianus. XXVI. THE THREE CASKETS Honorius regnavit, dives valde, qui unicum filium habebat, quem multum dilexit. Fama eius imperatoris per mundum volabat quod in omnibus probus erat et iustus. "amen contra unum regem guerram! habebat et eum devastabat. Rex iste cum? multas persecutiones* ac damna infinita ab eo sustinebat tandem cogitabat: "Tantum unicam filiam habeo et adver- 23. almsgiver. 24-4; sc. puer as subject of erat. 2b. drunk. 26. a half-mile. 2. Eng. 28. censure. XXVI. 1. war. 2. with indicative; see 97. 10 20 62 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN sarius meus unicum filium. Si per? aliquam viam? filiam meam possem filio suo in matrimonium copulare pacem perpetuam obtinerem." Misit sollemnes^ nuntios ad imperatorem ut saltem ei trewgam* ad tempus concederet quod? cum eo per- sonaliter" loqui posset. Imperator habito consilio trewgam unius anni concessit. Rex vero personaliter ad eum accessit et filiam eius filio suo obtulit. At iste: "Non faciam nisi duo habeam. Primo ut tua filia sit virgo; secundo ut post decessum tuum totum regnum tuum filio meo destinetur." Atille: *Bene 10 20 bh2 c 30 placet mihi." Statim de conventione charta sigillata? est. Rex. vale imperatori fecit. Cum autem ad regnum suum venerat navem parari fecit quia? oporteret ut filia sua per mare ad imperatorem transiret. Facta nave et omnibus necessariis paratis, puella intravit habens thesaurum secum in magna copia ae milites quinque cum dominabus!? et ancillis: Cum autem per mare navigarent cete grandis ei occurrebat in mare et navem deglutire! volebat. Nautae hoc percipientes timuerunt valde et praecipue puella. Nautae vero ignem copiosum fece- runt et die ac nocte vigilabant. Sed accidit post triduum quod, fessi propter magnas vigilias, dormierunt. Cete subito navem cum omnibus contentis? deglutivit. Puella cum intellexit quod in ventre ceti esset fortiter clamabat. Ad cuius clamorem omnes excitati sunt. Nautae vero puellae dixerunt ac militibus: "Carissimi, estote confortati, Deus nos salvabit; habeamus bonum consilium quia sumus in ventre ceti." Ait puella: "Audite consilium meum et erimus salvati." Qui dixerunt: "Die." Quaeait: 'Accendamus ignem in magna copia et cete quilibet vulneret sicut! profundius possit! et per ista duo mortem recipiet et statim ad terram natabit et sic per gratiam Dei evadere poterimus." Illi vero consilium puellae per omnia impleverunt. Cete cum mortem sensit ad terram perrexit. MOXJUE missed. esi Poudip s guid cati iue is ras MC Ed 3-—aliquo modo. 4. distinguished. b. truce. 6. introduces purpose cl. T. in person. 8. sealed. 9. with causal cl. in the subjunctive. 10. like filiabus to distinguish it from the masculine form. 11. swallow. 19. con- tents. 13. as deeply as possible. THE THREE CASKETS 63 Iuxta quam terram erat quidam miles manens,'* qui cena facta versus litus maris ambulavit. Cum ergo cete hine inde natare vidisset et terrae appropinquare, servos vocat et cete ad terram traxit. Qui inceperunt eum instrumentis percutere. Puella cum sonitum audisset loquebatur pro omnibus et ait: *'Caris- simi, suaviter percutite et latus ceti aperite; hie sumus in eius ventre fili bonorum virorum de generoso sanguine." Miles cum vocem puellae audisset ait servis suls: "Carissimi, latus ceti aperite et videamus quid lateat interius." Cum vero apertum fuisset, puella primo exivit immo quasi mortua, deinde milites et ceteri alii. Coepit narrare cuius filia esset et!6 uxor fili imperatoris esse deberet." Hoc audiens miles eam per aliquot dies cum tota familia secum retinuit donec perfectum! statum!* suum reeuperabant. Post hoc puellam eum muneribus ad imperatorem misit cum tota familia. Imperator cum eam vidisset, ait: *Carissima filia, bene tibi sit nune et in perpetuum. Sed tibi dico, filia, antequam filium meum habueris in maritum, te probabo per unum actum." Statim fecit fieri tres cophinos.!? Primus erat de auro purissimo et lapidibus pretiosis. Et erat talis superseriptio?! super cophinum: *'Qui me aperiet, in me invenerit? quod meruit." Et totus cophinus erat plenus ossibus mortuorum. Secundus erat de argento purissimo, plenus gemmis ex omni parte, qui talem superscriptionem habebat: "Qui me elegerit, in me invenerit quod natura dedit." Iste cophinus terra plenus erat. "Tertius cophinus erat de plumbo habens superseriptionem talem: ''Potius eligo hie esse et requiescere, quam in thesauris regis permanere." In cophino isto erat tres anuli pretiosi. "Tune ait imperator puellae: *"Carissima, hie sunt tres cophini; eligas quemcumque volueris ; et si bene elegeris, filum meum in maritum obtinebis." Illa vero tres cophinos intime? respexit et ait in corde suo: "Deus, qui omnia videt, det mihi gratiam sic eligendi ut de illo pro quo 14. dwelling, stationed; see 109. 15. gently, carefully. 16. Sc. quod, that. 17. was destined; see 112. 18. health. 19. caskets. 20. Eng. 21. See 12. 22. closely. [51] 10 20 30 10 20 30 64 J PRIMER OF MEDIEVAL LATIN multum laboravi non deficiam." Quae primum cophinum tetigit et scripturam legit: "Qui me," ete. Illa cogitabat : ""Cophinus exterius est pretiosus, sed quid interius lateat penitus ignoro, ideo eum eligere nolo." Deinde secundum legit, etc. Quaeait: ' Numquam naturà dedit quod filia patris mei debe- ret copulari filio imperatoris. Etideo," etc. Tertium cophinum legit dicens: "Melius est mihi cum filio regis requiescere quam in thesauris patris mei." Et alta? voce clamabat: "Istum cophinum tertium eligo." Imperator cum audisset, ait: **O bona puella, satis prudenter elegisti. In isto cophino sunt tres anuli mei pretiosi; unum pro me, unum pro filio, tertium pro te in signum desponsationis."^ Statim fecit nuptias celebrare, et tradidit ei filium suum, et sie in pace vitam finierunt. Moralitas.5 Carissimi, imperator est Deus, qui diu guerram cum homine habuit in tantum quod tota natura humana erat destructa per peccatum. Modo trewgae nobis datae sunt per Dominum, id est, Christum. Filia quae filio imperatoris debet? desponsari" est anima. Oportet ergo ut navis paretur pro ea cum nuntiis, id est, corpus in quo anima residet cum quinque sensibus et ceteris, nautae sunt ratio, voluntas, etc. Sed opor- tet per mare, id est, per mundum, transire. Cete grande est diabolus, contra quem debemus vigilare. Sed si nos contingit dormire in peccatis deglutiet corpus et animam. Face ergo, sicut fecit puella; ignem devotionis accende et eum cum instrumentis, id est, bonis operibus percute, donec recedat et potestatem suam contra te amittat. "lune servi militis, id est, praedicatores?8 et confessores,* habent?? eum percutere, donec puella, id est, anima, ab eorum potestate exeat et ad curiam Dei veniat. Sed est sciendum quod tres cophini ei praesentantur. Per primum cophinum potentes ac divites intelleguntur, qui habent talem superscriptionem: "Qui me," ete., id est, quando anima a corpore separetur, nihil in me Deus inveniet nisi peccata quae A ———— À——Ó À— M ÓnÀMM À 9 La MEL E 23. loud. 24. betrothal. 295 —moralisatio of 1. 26, p. 57. 26. Cf. p. 63, l.12. 27. be betrothed. 28. preachers. 29. like the colloquial Eng. use of have; see 113. KING LEAR 65 merui, quod est dolendum; vae?? qui hunc eligit. Per seeundum intellegitur mundi sapientes, quorum eloquia splendunt sicut argentum et intus pleni sunt terrenis, cum tali superseriptione: *Qui me elegerit," etc. Natura semper appetit animae con- trarium et illi non maritantur Christo. Per tertium cophinum .: designantur boni christiani, qui sunt plumbei, id est, quod non curant de aliquo mundano; in quibus sunt tres anuli, scilicet, fides, spes et caritas; qui istos eligit, lium Dei habere potest libentias quam in thesauro mundano permanere. Studeamus. XXVII. KING LEAR 'Theodosius in civitate! Romana! regnavit, prudens valde et potens, qui tres filias pulchras habebat, dixitque filiae seniori?: Quantum diligis me?" At illa: Certe plus quam me ipsam." Ait ei pater: *^Et te ad magnas divitias promovebo." Statim ipsam dedit uni regi opulento et potenti in uxorem. Post haee venit ad secundam filiam et ait ei: "Quantum diligis me?" At illa: *^Tantum sicut? me ipsam." Imperator vero eam cuidam duci* tradidit in uxorem. . Et post haec venit ad tertiam filiam et ait ei: Quantum me diligis?" At illa: *"Tan- tum sieut vales, et non plus neque minus." Ait ei pater: :*Ex quo ita est, non ita opulenter ero maritare sicut et sorores tuae"; tradidit eam cuidam comiti* in uxorem. Accidit cito post haee quod imperator bellum contra regem Aegypti habe- bat. Rex vero imperatorem de imperio fugabat unde bonum^* refugii* habere non poterat. Scripsit litteras anulo suo signa- tas ad primam filiam suam, quae dixit quod patrem suum plus quam se ipsam dilexit, ut ei succurreret in sua necessitate eo quod de imperio expulsus erat. Filia, cum has litteras eius legisset, viro suo regi casum primo narrabat. Ait rex: "Bonum 30. Sc. illi. XXVII. 1. Rome. 2. oldest; see 61. 3—quantum. & bonum refugium. CQ I 0 men c1 10 20 30 66 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN est ut succurramus ei in hae sua magna necessitate. Colligam exereitum et cum toto posse* meo adiuvabo eum." Ait illa: "Istud non potest fieri sine magnis expensis? Sufficit quod ei concedatis, quamdiu est extra imperium suum, quinque milites qui ei associentur."* Et sic faetum est. Filia patri rescripsit quod alium auxilium ab ea habere non posset, nisi quinque milites de sumptibus regis in societate? sua. Imperator eum hoe audisset contristatus est valde et infra se dicebat: *Heu mihi, tota spes mea erat in seniore filia mea eo quod dixit quod plus me dilexit quam se ipsam, et propter hoc ad magnam dignitatem ipsam promovi." Scripsit statim secundae filiae, quae dixit: "Tantum te diligo quantum me ipsam," quod suc- curreret ei in tanta necessitate. At illa, cum audisset, viro suo denuntiabat? et ipsi consiliavit? ut nihil aliud ei concederet nisi victum et vestitum quamdiu viveret honeste pro tali rege, et super hoc litteras patri suo rescripsit. Imperator cum hoc audisset contristatus est valde dicens: *Deceptus sum per duas filias. Iam temptabo tertiam quae mihi dixit: "Tantum te diligo quantum vales. " Litteras scripsit ei ut ei succurreret in tanta necessitate et quomodo sorores suae ei respondebant. Tertia filia cum vidisset inopiam patris sui ad virum suum dixit: Domine mi reverende, mihi succurre in hac necessitate. Iam pater meus expulsus est ab hereditate sua." Ait ei vir eius: *Quid vis tu ut ei faciam?" At illa: *Exercitum colligas et ad debellandum inimicum suum pergas cum eo." Ait comes: "Voluntatem tuam adimplebo."!^ Statim collegit magnum exercitum et sumptibus suis propriis eum imperatore perrexit ad bellum. Victoriam obtinuit et imperatorem in imperio suo posuit. Tunc ait imperator: *Benedicta* hora in qua genui fiiam meam iuniorem.! Ipsam minus aliis filiabus dilexi et mihi in magna necessitate succurrit et aliae filiae meae defe- cerunt, propter quod totum imperium relinquero post deces- —————————PÉ LIB M REL dem RR RR 00010. b. expense. 6. attend. "T. retinue. | 8 —annuntiabat; see 68. 9. de- ponent in CL. 10-—zmplebo. 11-superlative. DE MULIERUM DECEPTIONE 67 sum meum filiae meae iuniori," et sic factum est. Post deces- sum patris filia iunior regnavit et in pace vitam finivit. Moraliter.? Carissimi, iste imperator potest dici quilibet homo mundanus qui habet tres filias. Prima filia, quae dicit: "Diligo patrem plus quam me ipsam," certe est mundus iste, quem homo tantum diligit, quod vitam suam circa? mundana expendit, sed quando est in necessitate mortis tunc mundus vix cum'* omni dilectione? quam habuit concedet ei quinque milites, id est, quinque tabulas ad modum cistae ad involven- dum corpus suum.. Secunda filia, quae tantum diligit patrem sicut se ipsam, est uxor tua, filii tui et parentes, qui inveniunt necessaria quousque in terram positus fueris et nihil aliud. Tertia filia quae dicebat: "Tantum te diligo quantum vales," est Deus, quem nimis parum? diligimus. Sed si ad eum venerimus in necessitate puro corde et munda mente sine dubio eius auxilium obtinebimus contra regem Aegypti, id est, contra diabolum, et ponet nos in nostram hereditatem, scilicet in regnum caeleste, etc. XXVIII DE MULIERUM SUBTILI DECEPTIONE* Darius regnavit prudens valde, qui tres filios habuit quos multum dilexit. Cum vero mori deberet! totam hereditatem primogenito* legavit; secundo filio dedit omnia quae in tem- pore? suo acquisivit; tertio filio, scilicet minori, tria iocalia? pre- tiosa dedit, scilicet anulum aureum, monile et pannum? pretio- sum. Anulus illam virtutem habuit quod qui ipsum in digito gestabat gratiam omnium habuit, in tantum quod, quiequid 12. Cf. moralisatio of 1. 26, p. 57. 13. on. 14. in spite of. 15. Bib- lical, love. 16 — parum. XXVIII. 1. was about. 2-—vita. 3. strictly, jewels; here used loosely. 4. rug. 10 15 20 10 h2 Qt 30 68 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN ab eis peteret, obtineret; monile illam virtutem habuit quod qui eum in pectore portabat, quiequid cor suum desiderabat quod possibile esset, obtineret. Pannus illam virtutem habuit quod, quieumque super eum sederet et intra se cogitaret ubi- cumque esse vellet, subito ibi esset. Ista tria 1ocalia dedit filio suo iuniori ut? ad. studium pergeret et mater ea custodiret et tempore opportuno ei daret; statimque rex spiritum? emisit; qui honorifice est sepultus. Duo primi filii eius legata? occu- pabant, tertius filius anulum à matre recepit ut ad studium : pergeret; cui mater dixit: *'Fili, scientiam acquire et a muliere caveas ne forte anulum perdas." Ionathas anulum accepit, ad studium accessit et in scientia profecit. Post hoc cito qua- dam die in platea ei quaedam puella occurrebat satis formosa et, captus eius amore, eam secum duxit; continuo anulo ute- batur et gratiam omnium habuit et quiequid ab eis voluit habere obtinuit. Puella eius concubina mirabatur quod tam laute viveret cum tamen pecuniam non haberet; rationem qua- dam? vice,? cum laetus esset, quaesivit, dicens quod creatura* sub caelo non esset quam magis diligeret; ideo sibi dicere deberet. Ille, de malitia non praemeditatus sibi, dixit virtu- tem anuli esse talem, ete. At illa: Cum singulis? diebus? cum hominibus conversare? soles, perdere posses; ideo custodiam tibi eum fideliter." Qui tradidit ei anulum, sed cum repeteret, penuria ductus, illa alta voce clamavit quod fures abstulissent ; qui motus flevit amare,!? quia unde viveret non habuit. Qui statim ad reginam, matrem suam, est reversus denuntians ei anulum perditum. At illa: *Fili mi, tibi praedixi ut a muliere te!! caveres; ecce tibi iam trado monile quod diligentius eusto- dias; si perdideris, honore et commodo perpetuo carebis." Ionathas monile recepit et ad idem studium est reversus, et ecce concubina eius in porta civitatis occurrit et cum gaudio eum recepit; ille, ut prius, convivia multa habuit et laute vixit. 5. (with the command) that. | 6. breathed his last. "T. legacies. 8. one day. 9. associate daily. 10. adverb, bitterly. 11. See 65. DE MULIERUM DECEPTIONE 69 Concubina mirabatur quia nec aurum nec argentum videbat, et cogitabat quod aliud iocale apportasset, quod sagaciter ab eoindagavit?; qui ei monile ostendit et virtutem eius dixit. Quae ait: "Semper monile tecum portas; una hora tantum? cogitare posses quod? per annum sufficeret tibi; ideo trade mihi ad eustodiendum." At ille: "Timeo quod sicut anulum perdidisti sie perderes monile et sic damnum maximum incur- rerem." Quae ait: '*O domine, iam per anulum scientiam ac- quisivi; unde tibi fideliter promitto quod sic custodiam monile quod nullus posset à me auferre." lle credens dictis eius, monile ei tradidit. Postquam'^ omnia consumpta fuissent monile petiit; illa, sicut prius, iuravit quod furtive ablatum esset. Quod audiens Ionathas flevit amare et ait: '*^Nonne sensum perdidi quod? post anulum perditum monile tibi tradidi"' Perrexit ad matrem et ei totum processum? nuntiavit; illa non modicum* dolens dixit: **O fili carissime, quare spem posuisti in muliere? Iam altera vice deceptus es per eam et ab omnibus ut stultus reputaris; ammodo sapien- tiam addiscas quia nihil habeo tibi nisi pannum pretiosum quem pater tuus tibi dedit, et si illum perdideris, ad me am- plius redire non valeas." Ille pannum recepit et ad studium perrexit et concubina eius, ut prius, gaudenter!" eum recepit. Qui expandens! pannum dixit: "Carissima, istum pannum dedit mihi pater meus," et ambo posuerunt se super pannum. Ionathas intra se cogitabat: *Utinam essemus in!? tantam distantiam?? ubi nullus hominum ante venit!" Et sie factum est; fuerunt enim in fine mundi in una foresta? quae multum distabat ab hominibus. Illa tristabatur et Ionathas votum vovit Deo caeli quod dimitteret eam bestiis ad devorandum donec? redderet anulum et monile; quae promisit facere si posset, et ad petitionem concubinae Ionathas virtutem panni 12. drew out. 13. enough to. 14. For subjunctive see 102. 15. seeing that. 16. course of events. 17. with joy. 18. spreading out. 19. at. 920. Eng. 21. forest. 229 —nisi. 1C 20 25 30 bn | 10 15 20 b2 Qt 10 . PRIMER OF MEDIEVAL LATIN dixit, scilicet, quicumque super eo quiesceret? et cogitaret ubi esse vellet, ibi statim esset. Deinde ipsa se super pannum posuit et caput eius in gremio suo collocavit et, cum dormire coepisset,? ipsa partem panni supra quam sedebat ad se traxit. At illa cogitabat: Utinam essem in loco ubi mane fui!" Quod et factum est, et Ionathas dormiens in foresta mansit. Cum autem de somno surrexisset et pannum ablatum eum concubina vidisset, flevit amarissime nec scivit ad quem loeum pergeret. Surrexit et, signo crucis se muniens, per quandam viam ambu- lavit, per quam ad aquam profundam venit per quam transire - oportebat, quae tam amara et fervida fuit quod carnes pedum usque ad nuda ossa separavit. Ille vero, de hoc contristatus, vas implevit et secum portavit et ulterius veniens coepit esurire, vidensque quandam arborem, de? fructu? eius comedit et statim factus est leprosus.* De fructu illo etiam collegit et secum portavit. 'Tune veniens ad aliam aquam, per quam transivit, quae aqua carnes restaurabat pedum, vas de ea implevit et secum portavit et ulterius procedens coepit esurire; et videns quandam arborem, de cuius fructu cepit et comedit et, sicut per primum fructum infectus erat, sie per secundum fructum a lepra? est mundatus.7 De illo fructu etiam attulit et secum portavit. Dum vero ulterius ambularet vidit quoddam castrum,* et duo homines ei obviabant, quaerentes quis esset. At ille: ^Medieus peritus sum." Qui dixerunt: '*Rex istius regni manet in isto castro et est homo leprosus; si eum a lepra curare posses, multas divitias tibi daret." At ille: *Etiam."?5 Qui adducentes ipsum ad regem, dedit ei de secundo fructu et curatus est a lepra, et de secunda aqua ad bibendum, quae carnes eius restaurabat. Rex ergo multa donaria? e1 contulit. Ionathas igitur postea invenit navem de civitate sua et illuc transfretavit.? Rumor per totam civitatem exivit quod magnus medieus advenisset et concubina sua, quae abstulerat iocalia 23. sat, lay. 24. Sc. illeassubject. 25. Biblical, eat of; see 39. 26. leprosy. 27. cleansed. 28. expresses assent, even so, very well. 29 —dona. 390. sailed. DE HOMINE ET UXORE LITIGIOSA 71 el, ad mortem infirmata?! est mittens pro medico isto. Iona- thas ignotus est ab omnibus sed ipse eam cognoscens dixit ei quod medicina sua non valeret ei, nisi prius confiteretur omnia peecata sua, et si aliquem defraudasset, quod redderet. Illa vero alta voce confitebatur quomodo Ionatham decepisset de anulo, monili et panno et quomodo eum in loco deserto reli- quisset bestiis ad devorandum. Ille hoc audiens ait: *'Dic, domina, ubi sunt ista tria ilocalia?" Et illa: *In area mea." Et dedit ei claves arcae et invenit ea. Ionathas ei de fructu illius arboris à qua lepram recepit ad comedendum dedit et de aqua prima, quae carnem de ossibus separavit, ad bibendum ei tribuit; et eum gustasset et bibisset statim est arefacta?? et, dolores interiores sentiens, lacrimabiliter?? clamavit et spiritum emisit. Ionathas cum iocalibus suis ad matrem suam perrexit, de euius adventu totus populus gaudebat. Ille vero matri a principio usque ad finem narravit quomodo Deus eum a multis malis periculis liberavit et per aliquos annos vixit et vitam in pace finivit. XXIX! DE HOMINE ET UXORE LITIGIOSA Homo quidam habuit uxorem rebellem et contumacem, gar- rulam et pertinacem. . Contigit aliquando ut pariter ambularent in prato, quod nuper dominus prati cum summa diligentia faleaverat,? et ait homo: *Quam diligenter et congrue? faleatum est hoc pratum!" *'*Mentiris," ait mulier, *quoniam forcipe* praecisum est." Semper," inquit vir, "verbis meis contraria 31. sick. 32. dried up, withered. 33. mournfully. XXIX. 1. Translation from the French version of Marie de France (c. 1200). Most of Marie's fables are apparently derived from an English translation of Romulus (see note on 1v, p. 42), which in turn was derived from the fables of Phaedrus. 2 falce demessuerat; cf. p. 72, 1l. 2 3— congruenter. .4. shears. 15 20 10 15 20 72 " PRIMER OF MEDIEVAL LATIN fuisti. Sed tamen hoc vere scio quod pratum hoc vicinus meus falce demessuit." ''Deliras," ait mulier, *quia forcipe factum est hoc." "'Seeundum consuetudinem tuam," inquit vir, "semper novissima vis retinere verba," et deiciens illam incu- buit super eam, et dixit: *Ego linguae officium, qua semper proterva fuisti locuta, tibi impediam nisi mihi consentias." Et ait: 'Quo instrumento praecisum est pratum?" Quia igitur linguam eius arripuerat et fortiter premebat, plena verba formare non poterat, sed ''orhipe" pro forcipe dixit. "Tunc incepit linguam incidere, et quaesivit ut quaesierat ante. Illa autem, quia iam linguam amiserat et loqui non potuit, signo quo valuit pertinaciam ostendit, forcipis formam et officium digitis ostentans. Sie vir mulieri linguam amputavit. Moralitas: Sie litigiosi et contumaces 1urgia sua semper malo fine concludunt; malunt enim iniuste alios superare quam ipsi iuste subiciantur. XXX! DE QUODAM SOLITARIO? Fuit quidam solitarius habens duo colobia,? unum in sollem- nitatibus et aliud cotidianum. Venit quidam pauper hiemis tempore quaerens indumentum. Ille vero eduxit panem et dedit ei dicens: "Accipe hoec, quia indumentum* non habeo superfluum? quod tibi donem." Pauper vero non cessabat flere ae vociferare dicens: *'Miserere mei." Victus itaque monachus a5 prece pauperis, intrans cellam suam exuit se cotidiano colobio b. the moral. XXX. 1l. xxx-xxxin are from the Liber de miraculis of Johannes Monachus, a monk belonging to some monastery near Amalfi (c. 950-1050). The book is composed of translations of various Greek texts (chiefly the Pratum Spirituale of Johannes Moschus) with which Johannes had become aequainted during a visit to Constantinople. 'The discovery of this work revealed a new route by which oriental tales reached western Europe. The Latin is a good example of *monk's Latin." 2. hermit. 3- pallia. 4. clothing. 5. Eng. 6. See 29. DE QUODAM IUVENE 13 et dedit pauperi; sibi autem retinuit melius. Postea vero com- punetus* dixit pauperi: 'Redde mihi quod tibi dedi ecolobium et accipe hoe melius." Cum autem accepisset, induit? se illud et abiens in civitatem vendidit illud euidam meretrici. Illa vero induens se illud venit semel et bis ubi erat ille monachus. Ut autem vidit indumen- tum suum, recognovit quia suum esset quo in sollemnitatibus utebatur. Contristatus est valde et intrans eellam suam dixit: "Vere quia? non placuit Deo hoc quod feel nec recepit meam devotionem, quoniam in talibus manibus? venit pallium meum, quo ego in diebus festis induebar et modo meretrix utitur eo." Prae tristitia vero non comedit die illa. Nocte vero cum obdormisset vidit Dominum nostrum Iesum Christum indutum vestimentum suum quod pauperi dedit et introeuntem in cellam suam et dicentem sibi: ''Frater, frater." Qui ut aspexit, vidit lucem magnam dixitque: '*'Quis es, Domine?" Qui dixit ei: "Aspice in me." Ut autem prospexit, dixit ei: ''Cognoscis hoc?" Respondit: Etiam, Domine; colobium meum est." Ait ili: *Ego sum lesus. Non iam tristeris, sed gaude et laetare et age gratias Deo. Ex quo enim illud dedisti pauperi, ego aecepi." Et laetatus monachus valde in benignitate Domini nostri lesu Christi, qui non permisit eum torqueri a cogita- tionibus, sed certificabat!? eum in verbo quod ante praedixerat, quia *quod uni ex minimis meis fecistis, mihi fecistis." XXXI DE QUODAM IUVENE Narravit abbas* Iohannes, qui manebat in loco qui dicitur Petra, de abbate Daniele Aegyptio dicens, quia cum ascendisset senex in locum qui dieitur Terenuthi ut venderet opus manuum T. with two accusatives, he put it on; cf. 1. 13, below; note abl. in l. 11, below. 8. See 83. 9. See 40. 10. gave assurance to. 11. Matthew xxv, 40. 5 10 20 roli 10 20 74 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN suarum, iuvenis quidam accessit deprecans eum dicens: '*Prop- ter Deum te rogo, pater, ut venias in domum meam et facias orationem super uxorem meam, quia sterilis est." Senex autem victus à prece iuvenis, eo quod per nomen Domini eum adiura- verat, abiit cum eo. Et facta oratione super uxore eius recessit et abiit in cellam suam. Non post multum vero tempus concepit mulier. Quod ut viderunt pravi homines Deum non timentes, detrahebant seni dicentes: *''Vere scimus quia iuvenis ingenerabilis! est et non generat, sed de abbate Daniele concepit mulier." Devenit autem haec fama usque ad senem. Quod cum audisset, misit ad virum mulieris dicens: *(Cum genuerit uxor tua, notifica? illud mihi." Quando vero genuit mulier, nuntiatum est a iuvene abbati Danieli in. Cithi, quia? cum Dei adiutorio et orationibus tuis genuit mulier. Tunc abiit abbas Daniel dixitque iuveni: (Fac prandium et invita omnes parentes* et amicos tuos." Cum autem omnes pranderent, accepit senex infantem in manibus suis et coram omnibus dixit ei: *'Quis est pater tuus, o infans?" Dixit puer: ''Iste est, domine mi," demonstrans iuvenem digito manus suae. Erat enim puer dierum viginti quinque. Quod videntes omnes qui aderant glorificaverunt* Deum. . Ex tunc obstrusa* sunt labia loquentium iniqua, qui Dei homini detrax- erant. XXXII DE EO QUOD BONUM EST PONERE IN DEO SPEM SUAM Narravit nobis abbas Palladius dicens: "Senex quidam saecularis* deprehensus est in Alexandria in homicidio. Qui, diutius extortus! et maceratus suppliciis, dixit nequaquam se 1. impolent. 2. Eng. 3. See 83. 4. thrust out, in a pout. XXXII. 1. pui to the torture. BONUM EST PONERE IN DEO SPEM 75 fuisse solum in homicidio, sed socium habuisse quendam iuve- nem qui erat annorum circiter triginta. "Multum autem utrique adflicti sunt a tortoribus. Dicebat enim senex quia? mecum fuit in homicidio; iuvenis autem dice- bat: 'Nequaquam.' Quid multa? Post diversa tormenta acceperunt utrique sententiam ut infurcarentur. Et accipi- entes eos, milites una cum carnifieibus deduxerunt in eum locum qui dicitur Quinto. Ibi enim soliti erant puniri qui huiusmodi noxae erant. Est enim in loco illo templum Saturni desertum. j "Cum autem venissent omnes simul in loco milites cum car- nifiPdibus, voluerunt iuvenem primum appendere* in ligno.* Qui procidens ad pedes militum rogabat eos dicens: 'Propter Deum, domini gei, facite? caritatem,* ut contra orientem faciatis me aspicere, cum appenderitis me. — Et dixerunt: "Quare? Et dixit eis: 'Vere, domini mei, non habeo? nisi septem menses, ex quo sanctum baptismum* suscepi et factus sum christianus. Senex autem indignans et irridens verba iuvenis, ait: 'Me vero contra Serapin et Saturnum facite aspicere. Ut autem audierunt milites blasphemiam" senis, appenderunt ipsum primum. "Providentia vero Dei usque? dum? illum infurcarent, ecce caballarius? in festinantia!? missus ad milites ab Augustalio! ut senem quidem appenderent, iuvenem autem ad se reducerent. Quod audientes milites gavisi sunt gaudio magno et qui ibi stabant glorificaverunt Deum qui salvos facit sperantes in se. Et reducentes illum ad praetorium praesentaverunt Augustalio. Quem ut vidit, dedit ei absolutionem et dimisit in pace. Iuvenis autem abiit et factus est perfectissimus monachus." Haec vero scripsimus ut sciant omnes quia novit Dominus iustos de temptationibus? eripere, impios autem servare ad diem tormen- torum. 2. See 83. 8. be hanged on the gallows. 4-suspendere. 5. See 114. 6. See 113. 7. Eng. 8-dum. 9. horseman, cavalier. 10 —festinatione. 11. governor. 5 16 20 30 10 30 76 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN XXXIII SIMILE SUPRADICTO Idem abbas Palladius narravit nobis et hoc quod quidam amator Christi fuerat habitans in Alexandria, valde religiosus et elimosinator! et susceptor? pauperum atque monachorum, habens uxorem fidelem et timentem Deum et ieiunantem* cotidie; habebant vero et unicam filiam annorum sex. Hic autem vir quodam tempore voluit navigare in Constantino- polim; erat enim negotiator. Et dimisit uxorem et filiam in domo cum servo uno. . Cum vero exiret a domo ut iret ad navem, dixit ei cum lacrimis uxor sua: /Cui nos dimittis, domine mi?" At ille respondens ait: ''Dominatriei vestrae sanctae Dei genetrici et virgini Mariae." : Una? autem dierum? eum sederet mulier una cum filia sua ut operaretur opus suum, inspiratus à diabolo servus voluit occi- dere matrem cum filia et tollere quicquid haberet 1n domo et fugere. "lTollens vero gladium a coquina ascendit in triclinium, ubi erat mulier eum filia sua. Et cum appropinquasset ad ianuam triclinii, statim percussus caecitate nequissimus servus non valebat neque in triclinium ascendere neque 1n coquinam descendere. Cum autem per unam horam vim sibi faceret ut intraret et non valeret, coepit vocare dominam suam ut iret ad eum. llla autem coepit admirari quomodo staret in medio ianuarum et non pergeret ad ipsam. Dixitque ei: '"Tu veni ad me; sic enim decet." Nesciebat enim quia caecus effectus esset. Coepit vero servus magis eam vocare et coniurare ut iret et appropinquaret ei. Illa autem iuravit se nequaquam ire ad eum. Qui dixit: *'Saltem puellam mitte ad me." Cui respondit mulier: *'Neque puella veniet ad te neque ego. Iam dixi tibi, si vis venire, venil; sin* autem, sta illie." "Tune vidit quia nihil valuit ex his quae cogitaverat facere, arreptoque gladio transfixit viscera sua. Domina autem, ut vidit quod XXXIII 1. almsgiver. 2. protector. | 3. See 31. 4. See p. 60, I. 13. DE FAMILIARITATE MULIERUM ("ni fecerat in semetipsum nequissimus servus, exclamavit. Quod audientes vicini concurrentes simul eum praetorianis? invenerunt eum semivivum et adhue spirantem. Et interrogantes eum pro? quo$ hoe fecisset, confessus est .coram omnibus quae agere voluit; et tune expiravit. "Tunc dederunt omnes laudem Deo qui salvavit matrem cum filia. et salvat. omnes per auxilium sanctae genetricis suae. Amen. BOXEX TIVI DE FAMILIARITATE MULIERUM PERICULOSA Narravit mihi quidam homo valde religiosus quod in partibus in quibus commoratus? fuerat? accidit quod quaedam valde religiosa et honesta matrona, frequenter veniens ad ecclesiam die ac nocte, devotissime Domino serviebat. Quidam autem monachus, custos et thesaurarius? monasterii,* magnum nomen religionis habebat et revera ita erat. Cum autem frequenter in ecclesia de iis quae pertinent ad religionem mutuo loqueren- tur, diabolus invidens honestati et famae eorum immisit eis vehementes temptationes, ita quod amor spiritualis! conversus est in carnalem,* unde dixerunt sibi? et assignaverunt noctem in qua recederet monachus a monasterio eum thesauro eccle- siae, et matrona a domo sua cum summa pecuniae quam au- ferret clam marito. Cum autem sic discederent et fugerent, monachi surgentes ad matutinas* viderunt arcas fractas et thesaurum ecclesiae asportatum, et cum non invenirent mona- chum festinanter secuti sunt eum. Similiter maritus dictae? mulieris, videns aream suam apertam et pecuniam ablatam, secutus est uxorem suam et, apprehendentes monachum et b. soldiers, police. 6 —quare. Note the free word-order in this selec- tion. | XXXIV. 1. From Wright/'s Latin Stories. 'This theme is common in medievalstories. 2. had dwelt. 3. treasurer. 4. Eng. D. reflexive, to each olher. 6. See 46 (a). 10 h2 [51 10 20 25 30 78 JA PRIMER OF MEDIEVAL LATIN mulierem cum thesauro, reduxerunt eos et in arto carcere posuerunt. 'Tantum autem scandalum* fuit per totam re- gionem et ita omnes infamabant religiosas personas quod lon- ge malus damnum fuit de infamia et scandalo quam de ipso peecato. 'Tune monachus ad se reversus, coepit cum multis lacrimis rogare beatam Virginem, cui semper ab infantia ser- vierat et nihil umquam tale ei acciderat. Similiter et dicta matrona coepit instanter auxilium beatae Virginis implorare, quam frequenter diebus ae noctibus consueverat salutare, et coram? eius imaginem genua flectere. 'lTandem beata Virgo valde irata eis apparuit et, postquam eis multum improperavit,* alt: ^Remissionem peccati possem vobis obtinere a filio meo; sed quid possum facere de tanto scandalo? Vos enim fetere fecistis nomen religiosarum personarum eoram omni populo, ita quod de? cetero? eis non eredetur. Hoc est enim quasi damnum irreeuperabile."? 'Tandem orationibus* eorum pia Virgo devicta, compulit daemones qui haec procuraverant venire, iniungens eis quod, sieut religionem infamaverant, ita infamiam cessare procurarent. Illi vero, cum non possent eius imperiis resistere, post multas anxietates et varias cogita- . tiones reperta via quomodo cessaret infamia, restituerunt nocte monachum in ecclesia et arcam fractam sicut prius reparantes et in ea thesaurum reponentes, arcam etiam quam matrona aperuerat clauserunt et serraverunt!? et pecuniam in ea reposuerunt, et in camera sua in loco ubi orare solebat mulierem posuerunt. ^ Cum autem monachi repperissent thesaurarium domus suae sicut consueverat Dominum exorare, et maritus uxorem suam reperiret, et thesaurum sicut prius fuerat repperissent, coeperunt obstupescere et mirari, et cur- rentes ad earcerem viderunt monachum et mulierem in com- pedibus, sicut eos prius dimiserant. Sie enim videbatur eis quia unus daemon transfiguravit!" se in speciem monachi et 7. takes the abl. in CL. 8. zn the future. 9. irreparable. 10. locked. ll. transformed. LEGENDA AUREA 79 alius in speciem mulieris. Cum autem tota civitas ad videnda miracula convenisset daemones, cunctis audientibus, dixe- runt: *Recedamus; satis enim istis illusimus et de religiosis personis mala cogitare fecimus." Et hoc dicto subito dis- paruerunt.* Omnes autem ad pedes monachi et mulieris inclamati veniam postulaverunt. Ecce quantam infamiam et scandalum atque inaestimabile damnum diabolus contra religiosas personas procurasset nis] beata Virgo succurrisset. XXXV! LEGENDA AUREA Incipiensque igitur Barlaam coepit et de mundi creatione* et hominis praevaricatione? ac fili Dei inearnatione,* passione et resurrectione* longum sermonem contexere nec non et de die 1udieii et de retributione* bonorum et malorum multa proferre et servientes idolis* plurimum exprobrare ac de eorum fatuitate tale exemplum ponere dicens: ''Sagittarius quidam avieulam? parvam nomine philomenam* capiens, cum vellet? eam occidere, vox data est philomenae et ait: Quid tibi proderit, o homo, si me occideris? Neque enim ventrem tuum de me implere valebis, sed s1 me dimittere velles, tria tibi mandata darem, quae si diligentius conservares, magnam inde utilitatem consequi posses. Ille vero ad eius loquelam stupe- : factus promisit quod eam dimitteret si haec sibi mandata proferret. Et ila: 'Numquam rem quae apprehendi non XXXV. 1. This and the following selection are from the Legenda aurea of James of Voragine (1c. 1298), a collection of lives of the saints and one of the most popular religious works of the Middle Ages. xxxv is taken from Barlaam and Josaphat, the most popular medieval religious romance, which in turn is derived from a Buddhistic romance dealing with the life of Buddha (Barlaam - Buddha). Such lives served not only to edify the reader, but to increase the fame of the saints or some religious center. 2. Biblical, éransgression. 3. diminutive, bird. 4. nightingale. 5. was abouí to. 15 20 b2 c 30 80 .. PRIMER OF MEDIEVAL LATIN potest apprehendere studeas; de re perdita irrecuperabili? numquam doleas; verbum"? incredibile numquam credas ; haec tria eustodi et bene tibi erit. Ille autem, ut promiserat, eam dimisit. Philomena igitur per aera volitans dixit ei: 'Vae tibi, homo, quod malum consilium habuisti et quod magnum thesaurum hodie perdidisti; est enim in meis visceribus mar- garita quae struthionis? ovum sua vincit magnitudine." Quod ille audiens valde contristatus est quod eam dimiserit, et eam apprehendere conabatur, dicens: *Veni in domum meam et omnem tibi humanitatem exhibebo et honorifice te dimittam. Cui philomena: *Nune pro certo cognovi te fatuum esse, nam ex his quae tibi dixi nullum profectum habuisti, quia et de me, perdita et irrecuperabili, doles et me temptas capere, cum nequeas meo itinere pergere, et insuper margaritam tam grandem in meis visceribus credidisti esse, cum ego tota ad magnitudinem ovi struthionis non valeam pertingere. Sie ergo stulti sunt illi qui confidunt in idolis quia plasmatos? a se adorant et custoditos a se custodes suos appellant." Coepitque contra fallacem mundi delectationem et vani- tatem multa disputare et plura ad hoc exempla adducere,!? dicens: *Qui corporales* delectationes desiderant et animas suas fame mori permittunt similes sunt cuidam homini qui dum a/! facie!! unicornis? ne ab eo devoraretur velocius fugeret, in quoddam? barathrum magnum cecidit; dum autem caderet, manibus arbustulam'* apprehendit quandam et in base quadam lubriea et instabili pedes fixit. Respiciens vero vidit duos mures, unum album et unum nigrum, incessanter* radicem arbustulae quam apprehenderat corrodentes et iam prope!* erat ut ipsam absciderent.5 In fundo autem barathri vidit draconem terribilem, spirantem ignem et aperto ore ipsum devorare cupientem; super basim vero, ubi pedes tenebat, vidit quattuor aspidum capita inde prodeuntia. | Elevans D IUe M M re s pei NEIN 6. that cannot be recovered. "T. statement. 8. ostrich. 9— factos. 10. Eng. 11-ab, Biblieal expression. 12. unicorn. 13 —indefinite article. 14. small tree, shrub. — 1b. they were on the point of cutting it off. LEGENDA AUREA 81 autem oculos vidit exiguum mellis de ramis illius arbustulae stillans oblitusque periculi in quo undique positus erat se ipsum dulcedini illius modici mellis totum dedit. | Unicornis autem mortis tenet!6 figuram, quae hominem semper persequitur et apprehendere cupit, barathrum vero mundus est, omnibus malis plenus. Arbustula uniuscuiusque vita est, quae per horas diel et noctis quasi per murem album et nigrum incessanter consumitur et inecisioni" appropinquat. Basis vero aspidum quattuor!? eorpus ex quattuor elementis compositum, quibus inordinatis,? eorporis compago dissolvitur. Draco terribilis!? os infernij cunctos devorare cupiens; dulcedo ramusceul??? delectatio fallax mundi, per quam homo seducitur ut periculum suum minime intueatur." Addidit quoque dicens: ''Similes sunt iterum mundi amatores homini qui tres amicos habuit, quorum unum plus quam se, secundum tantum quantum se, tertium minus quam se et quasi nihil dilexit. In magno itaque periculo positus et a rege citatus, cucurrit ad primum amicum, eius auxilium quaerens, et qualiter eum dilexerit semper com- memorans. Cul ille: *Neseio quis sis, o. homo; habeo alios amicos, cum quibus me hodie laetari oportet, quos et amicos amodo possidebo; praebeo tamen tibi duo ciliciola?' ut habeas quibus valeas operiri, | Confusus igitur ad secundum venit et similiter eius auxilium postulavit. Cui ille: Non vacat mihi tecum subire agonem,? curis etenim multis cireumdor; modicum tamen usque ad ostium palati te sociabo? et statim domum revertar, propriis vacans negotiis. "Tristis igitur et desperans ' ad tertium amicum perrexit sibique? facie demissa dixit: *Non habeo os loquendi ad te quoniam non, ut debui, amavi te sed, in tribulatione* circeumdatus et ab amicis destitutus, rogo ut mihi auxilium feras et mihi veniam praebeas. Et ille hilari vultu dixit: Certe amicum carissimum fateor te esse et tul, licet modici, beneficii non immemor praecedam te et apud 16. represents. | 17. cutting in two. | 18. Sc. est. | 19. disordered. 20. branch; sc. est. 21. small garments of goat's hair. 22. struggle, referring to the trial before the king. 23. accompany. 24. ei; see 43. 10 20 30 10 15 20 82 JX PRIMER OF MEDIEVAL LATIN regem interveniam? pro te ne in manibus te tradat inimicorum." Primus igitur amicus est divitiarum possessio, pro quibus homo multis periculis subiacet, veniente vero mortis termino, nihil ex omnibus nisi viles accipit ad sepeliendum panniculos.?? Secundus amicus est uxor, filii et parentes, qui tantum usque ad monumentum secum pergentes protinus revertuntur, suis vacantes curis. "Tertius amicus est fides, spes et caritas et elemosina et cetera bona opera, quae nos cum eximus de corpore possunt praecedere et pro nobis apud Deum inter- venire et ab inimicis daemonibus nos liberare," XXXVI DEI ORDINATIONI RESISTENDUM NON EST Huius Conradi tempore, scilicet anno Domini Mxxv, comes Lupoldus, ut in quadam chronica* dicitur, iram regis metuens cum uxore sua in insulam fugiens in quodam tugurio latita- bant. In qua silva dum Caesar venaretur, nocte super- veniente in eodem tugurio ipsum oportuit hospitare.* Cui hospita praegnans vicinaque? partui decenter, ut potuit, stravit? et necessaria ministravit. Eadem nocte mulier filium peperit et vocem tertio ad se venientem Caesar audivit: **Con- rade, hic puer modo progenitus gener tuus erit." Mane ille surgens duos armigeros* sibi? secretarios? ad se vocavit, dicens: "Tte et puerulum illum de manibus matris violenter auferte et : ipsum per medium scindentes cor eius mihi portate." —Conciti illi euntes de gremio matris puerum rapuerunt. Quem videntes elegantissimae formae, misericordia commoti, ipsum super quandam arborem ne a feris devoraretur reposuerunt et leporem scindentes cor eius Caesari detulerunt. | Eodem die dum qui- 25. intercede. 26. is exposed to. 2T. rags. XXXV[. 1. plural, construction according to sense. 2. figurative, close lo. 3. prepared their couches. 4. squires, attendants. b. in his confidence. DEI ORDINATIONI RESISTENDUM NON EST 83 dam dux inde? transiret et puerum vagientem audiret, eum ad se duci fecit et, dum filium non haberet, uxori? attulit et, nutriri eum faciens, a se de uxore sua genitum esse finxit et Heinricum vocavit. Cum igitur iam crevisset, erat corpore pulcherrimus, ore facundus et omnibus gratiosus. Quem Caesar, tam de- corum et prudentem videns, a patre ipsum petiit et in curia* sua manere fecit, sed cum videret puerum omnibus gratiosum et ab omnibus commendari, dubitare coepit ne post se regnaret et ne iste sit ille quem occidi mandaverat. Volens igitur esse securus, litteras manibus suis scriptas per eum? uxori dirigit in hune modum: "In? quantum est tibi cara vita tua,? mox! ut!? litteras 1stas receperis puerum hune necabis." Dum igitur pergens in quadam ecclesia hospitatus fuisset et fessus super bancum"' quiesceret et bursa? in qua erant litterae dependeret, sacerdos, curiositate ductus, bursam aperuit et litteras sigillo!? regis munitas videns ipsas salvo sigillo aperuit et legens scelus abhorruit et radens'^ subtiliter? quod!9 dicebatur: *Istum necabis," scripsit: *Filiam nostram isti in uxorem dabis." Cumque regina litteras sigillo imperatoris munitas videret et de manu imperatoris scriptas esse cognosceret, convocatis principibus, celebravit nuptias et filiam suam eidem in uxorem dedit. Quae nuptiae Aquisgrani" celebratae sunt. Cum autem Caesari a dicentibus narraretur quod sollemniter fuissent filiae suae nuptiae celebratae, ille obstupefactus, a duobus armigerls et duce et sacerdote veritate comperta, Dei ordinationi! resis- tendum non esse vidit et ideo pro puero mittens, eum esse suum generum approbavit et post se regnare instituit. In loco autem ubi puer Heinricus natus fuit nobile monasterium aedificatum est quod usque hodie Ursania nominata est. 6 —ibi. T. See 25 (c). 8. the young man. 9. as you value your life. 10 simulatque. 11. bench. 12. bag, purse. 13. seal. 14. erasing. 15. cleverly. 16. the words. 17. Aix-la-Chapelle. 18. ordinance. 10 1a 20 10 20 84 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN XXXVII DE FORMICA, GALLO, CANE Balaam, qui lingua Arabiea vocatur Lucaman, dixit filio suo: Fili, ne sit formica sapientior te, quae congregat in aestate unde vivat in hieme. Fili, ne sit gallus vigilantior te, qui in matutinis? vigilat, et tu dormis. Fili, ne sit gallus fortior te, qui iustificat? decem uxores suas, tu solam castigare non potes. Fili, ne sit canis corde nobilior te, qui benefactorum* suorum non obliviscitur, tu autem benefactorum tuorum oblivisceris. Fili, ne videatur tibi parum? unum habere inimicum vel nimium mille habere amicos. Dico tibi: Exemplum I. De dimidio amico. Arabs moriturus vocato filio suo dixit: *Die, fili, quot tibi, dum vixi, adquisieris amicos." Respondens filius dixit: *'Cen- tum, ut arbitror, mihi adquisivi amicos." Dixit pater: ''Philo- sophus dieit: 'Ne laudes amieum donee probaveris eum.' Ego quidem prior natus sum et unius dimidietatem vix mihi adquisivi. 'Tu ergo centum quomodo tibi adquisisti? Vade igitur probare" omnes, ut cognoscas si quis omnium tibi per- fectus erit amicus." Dixit filius: ^*Quomodo probare consulis?" Dixit pater: *'Vitulum interfectum et frustatim* comminutum in sacco repone, ita ut saccus forinsecus? sanguine infectus sit. Et cum ad amicum veneris, die ei: Hominem, care mi, forte interfeci; rogo te ut eum secreto sepelias; nemo enim te sus- pectum!? habebit, sieque me salvare poteris." Fecit filius XXXVII. 1. This and the three following selections are from the Disciplina clericalis of Petrus Alfonsi, a Spanish Jew who had been con- verted to Christianity (1106). It is the oldest story book of the Middle Ages, à collection of oriental tales, proverbs, and fables in which, how- ever, the religious zeal of the new convert constantly appears. Spain is the most important gateway by which oriental tales found entrance into western Europe. "The Disciplina was used by the compilers of such col- lections as the Gesta Romanorum and the Legenda aurea. |t has been translated into many languages, even Icelandic. 2. morning (sc. horis). 9. keeps in order, rules; so also castigare. 4. Eng. 5. a little thing. — 6. a half. "". Infinitive expresses purpose. 8. info bits. 9. on the outside. 10. See 113. DE INTEGRO AMICO 85 sicut pater imperavit. Primus autem amicus ad quem venit dixit ei: Fer tecum mortuum super collum tuum. Sicut fecisti malum, patere!! satisfactionem.? In domum meam non intra- bis." Cum autem per singulos sic fecisset, eodem responso ei omnes responderunt. Ad patrem ergo rediens, nuntiavit quae fecerat. Dixit pater: "Contigit tibi quod dixit philosophus: "Multi sunt dum numerantur amici, sed in necessitate pauci." Vade ad dimidium amicum meum quem habeo, et vide quid dieat tibi." Venit et, sicut aliis dixerat, huie ait. Qui dixit: "Intra? domum. Non est hoc secretum quod vicinis debeat propalari."^ Emissa ergo uxore cum omni familia sua sepul- turam? fodit. Cum autem ille omnia parata videret, rem prout erat disseruit, gratias agens. Deinde patri retulit quae fecerat. Pater vero ait: *Pro tali amico dicit philosophus: INA est vere amicus qui te adiuvat, cum saeculum* tibi deficit." Dixit filius ad patrem: *'Vidisti hominem qui integrum sibi amicum lucratus fuerit?" "Tune pater: *Non vidi quidem, sed audivi." Tunc filius: **Renuntia mihi de eo, si forte talem mihi adqui- siero." At pater: | | Exemplum II. De integro amico. "Relatum est mihi de duobus negotiatoribus, quorum unus erat in Aegypto, alter Baldach, seque?? solo auditu" cognoverant et per internuntios pro sibi necessariis mittebant. Contigit autem ut qui erat Baldach in? negotiationem! in Aegyptum iret. Aegyptiacus audito eius adventu occurrit ei et suscepit eum gaudens in domum suam et in omnibus ei servivit sicut nios est amicorum per octo dies, et ostendit ei omnes manerias!? cantus quas habebat in domo sua. Finitis octo diebus infirma- tus est. Quod valde graviter dominus de amico suo ferens adscivit? omnes medicos Aegyptiacos ut amicum hospitem viderent. Medici vero, palpato?! pulsu, iterum et iterum urina respecta, nullam in eo agnoverunt infirmitatem. Et quia per hoe nullam corporalem agnovere infirmitatem, amoris Eua iui eM e qr rr AT, UL MAT Tu eU ll. imperative. 12. reparation, i.e., punishment. 189. imperative. 14. be made public. 15. grave. . 16. reciprocal. 17. by hearsay. 18. on business. 19. kinds. 920. summoned. 91. feeling the pulse. 10 15 20 30 Qt 10 1 5 t2 cQ 30 86 | PRIMER OF MEDIEVAL LATIN sciunt esse passionem. Hoc agnito dominus venit ad eum et quaesivit si qua esset mulier in domo sua quam diligeret. Ad haee aeger: Ostende mihi omnes domus tuae mulieres, et si forte inter eas hane videro, tibi ostendam." Quo audito ei ostendit cantatrices? et pedissequas; quarum nulla ei com- placuit. Post hoc ostendit ei omnes filias; has quoque sieut et priores omnino reppulit atque neglexit. Habebat autem domi- nus quandam nobilem puellam in domo sua, quam iam diu educaverat ut eam acciperet in uxorem; quam et ostendit el. . Aeger vero, adspecta hae, ait: ^Ex hae est mihi mors et in hae est mihi vita." Quo audito dedit ei puellam nobilem in uxorem cum omnibus quae erat cum ea accepturus. Et praeterea dedit ei ea quae erat daturus puellae si eam acciperet in uxorem. His completis, accepta uxore, cum his quae cum uxore acceperat et negotiatione facta rediit in patriam. Contigit autem post haec ut Aegyptiacus omnia sua multis modis amitteret et pauper effectus cogitavit apud se quod iret Baldach ad amicum quem ibi habebat, ut sui misereretur. Iter ergo nudus et famelicus arripuit atque Baldach intempestae noctis silentio pervenit. Pudor autem ei obstabat ne domum amici adiret, ne forte incognitus tali tempore domo expelleretur. "Templum ergo quoddam antiquum intravit ut ibidem pernoc- taret. Sed cum ibi anxius multa secum diu volveret occurrerunt sibi? duo viri prope templum in civitate, quorum unus alium 5 interfecit clamque aufugit. Multi ergo cives pro strepitu de- currentes interfectum repperierunt, et quaerentes quisnam homicidium perpetrasset, intraverunt templum sperantes homi- cidam ibi reperire. Aegyptiacum vero illie repperierunt et sciseitantes ab eo quisnam virum interfecisset audierunt ab ipso quia *ego illum interfeci." Paupertatem enim suam morte saltem finire vehementer eupiebat. Captus itaque et incarceratus? est. Mane autem facto producitur ante iudices et morte condemnatus ducitur ad erucem. Multi vero de more DEED EE LA iil [i d 22. singing-girls. 23. reciprocal. 24. imprisoned. DE INTEGRO AMICO 87 accurrerunt, quorum unus fuit amicus eius cuius causa Baldach adierat. Et acutius eum intuens deprehendit esse amicum quem in Aegypto reliquerat. Reminiscens itaque bonorum quae sibi in Aegypto fecerat, cogitans etiam quia post mortem retri- buere illi non poterat, mortem pro ipso subire se decrevit. Voceigitur magna exclamavit: Quid innocentem condemnatis quove eum ducitis? Non mortem meruit, ego virum interfeci." At illi iniecerunt manus in eum atque ligatum secum ad erucem traxerunt aliumque a poena mortis absolverunt. Homicida vero in eodem agmine haec intuens gradiebatur atque secum ait: "Hunc interfeei et iste damnatur. Hic innocens supplicio deputatur,? ego vero nocens libertate fruor. Quaenam causa est huius iniustitiae? Nescio, nisi sola sit Dei patientia. Verum Deus, iudex iustus, impunitum scelus nullum dimittit. Ne igitur posterius in me durius vindicet, huius me prodam eri- minis reum; sicque eos a morte absolvendo quod commisi luam peccatum." Obiecit se ergo DOugue dicens: *Me;,* me, qui feci; Istum dimittite innoxium." Iudices autem non parum? ATE hune, alio a morte absoluto, ligaverunt. Iamque de iudicio SUE ERR. hune cum TATE prius liberatis ante regem duxerunt eique omnia ex ordine referentes i 1psum etiam haesitare compulerunt. Communi itaque consilio? rex eis omne crimen quod sibi imposuerant condonavit, eo tamen pacto ut criminis sibi impositi causas patefacerent. At illi rei veritatem ei exposuerunt. Communi autem consensu omnibus absolutis, indigena qui pro amico mori decreverat ipsum in domum suam introduxit eique, omni honore pro ritu facto, inquit: "Si mecum manere adquiescis, omnia nobis prout decet erunt communia; si vero repatriare volueris, quae mea sunt aequa lance partiamur." At ille natalis soli dulcedine irretitus, partem totius substantiae quam ei obtulerat recepit sicque repatriavit. 25. condemned. 26. accusative of exclamation. 927. a little. 98 —con- sensu of 1l. 25, below. 10 20 30 10 15 20 88 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN XXXVIII DE MAIMUNDO SERVO Iuvenis senem interrogavit: (Cum invitatus fuero ad prandium, quid faciam? — Parum! vel nimis? comedam?" . Cui senex: «Nimis. Quoniam si amicus tuus fuerit qui te invitavit, multum gaudebit; si autem inimicus, dolebit." Hoc audito risit puer. Ad quem senex: "Quid rides?" Puer: '^Recorda- tus sum? verbi quod audivi de Maimundo nigro. . Quidam . enim senex quaesivit ab eo quantum posset comedere. Cul ipse: *De cuius prandio, de meo vel de alterius?! Atille: 'De tuo. Maimundus: 'Quanto* minus* possum. Senex: 'De alterius quantum? Maimundus: 'Quanto? magis? possum.' " Senex: '^Tu modo recordaris verborum cuiusdam gulosi,$ pigri, stulti, garruli et nugigeruli* et quiequid tale de illo dicitur vel eo amplius in eo invenitur." Iuvenis: '"Multum placet mihi de eo audire, quia quiequid de eo est, derisorium? est. Et si quid de eius dictis vel factis mente retines, eloquere, et habebo pro munere." Senex: "Dominus suus praecepit ei quadam nocte ut clauderet ianuam. Ipse vero desidia pressus surgere non potuit? et ideo dixit quia clausa erat ianua. Mane autem facto dixit dominus servo: ^Maimunde, aperi ianuam.' Cui servus: «Domine, sciebam quod volebas eam hodie esse aper- tam et ideo nolui eam sero claudere. "Tune primum com- perit dominus quod propter pigritiam dimiserat et dixit: 'Surge, fac opus tuum, quia dies est et sol iam altus est. Cui servus: «Domine, si sol iam altus est da mihi comedere." Cui dominus: *Pessime serve, vis nocte comedere? Servus: /(Si nox est permitte me dormire. Alia vice'? dixit dominus servo noctu: *Maimunde, surge et videas utrum pluat necne. Ipse vero advocavit canem qui iacebat extra ianuam et cum venisset XXXVII. 1. a litlle. 9. a great deal. 9. regularly takes the accusa- tive in CL. 4-quam minimum. 5-—quam maximum. 6. gluttonous. 7. worthless fellow, fool. 8. ridiculous, laughable. 9 —volwit. 10. time. DE MAIMUNDO SERVO 89 canis palpavit pedes eius. Quibus inventis siccis domino inquit: 'Domine, non pluit. Alia vice dominus interrogavit servum noctu an ignis esset in domo. Ipse vero vocato muri- lego temptavit an! calidus esset an non. Et cum invenisset eum frigidum, ait: *'Domine, non." Iuvenis: "Pigritiam audivi; modo garrulitatem eius audire cupio." Senex: *'Dic- tum fuit quod dominus suus veniebat de foro laetus pro lucro, quia multum lucratus fuerat. Et exivit servus Maimundus contra dominum suum. Quem cum videret dominus, timuit ne aliquos rumores, ut mos suus erat, diceret et dixit: 'Cave ne dieas mihi rumores malos. Servus: 'Non dicam rumores malos, sed canis nostra parvula Bispella mortua est.) Cui dominus: Quomodo mortua est? Servus: */Mulus noster exterritus fuit et rupit camum??" suum et dum fugeret sub pedibus suis canem suffocavit."? Dominus: Quid actum fuit de mulo? Servus: 'In puteum cecidit, et mortuus est. Dominus: 'Quomodo exterritus fuit mulus?! Servus: Filius tuus de solario* cecidit ita quod mortuus est et inde exterritus futt mulus) Dominus: Quid agit genetrix eius?' Servus: "Prae nimio dolore nati mortua est. Dominus: *Quis cus- todit domum?' Servus: *Nullus, quoniam in cinerem vertitur et quiequid in ea erat. Dominus: Quomodo combusta fuit?' Servus: 'Eadem nocte qua domina mortua fuit, pedissequa quae vigilabat pro domina, oblita fuit candelam in thalamo, et 1ta combusta est domus tota. Dominus: 'Pedissequa ubi est? Servus: Ipsa volebat ignem exstinguere et cecidit trabs super caput eius et mortua est. Dominus: *Tu quo- modo evasisti cum tam piger sis? Servus: '/Cum viderem pedissequam defunctam effugi.' " 1l-—utrum. 12. halter. 13. crushed, lit., choked. 14. house-top, bal- cony. 10 20 c 1C — 2C -— 90 ^. PRIMER OF MEDIEVAL LATIN XXXIX DE DECEM TONELLIS! OLEI Contigit quod? quidam homo habuit filium, eui post mortem suam nihil praeter domum dimisit. Iste cum magno labore corpori suo vix etiam quae natura exigit suppeditabat, et tamen domum suam, licet? magna coactus inedia, vendere nolebat. Habebat autem puer iste quendam vicinum valde divitem, qui domum pueri emere cupiebat ut suam largiorem faceret. Puer autem nee prece nece pretio vendere volebat. Quod postquam dives ille comperit, quibus ingeniis* et quibus artibus puero subtraheret domum cogitavit. At iuvenis secundum posse? suum familiaritatem eius devitavit. Denique contristatus dives ille causa$ domus et quod non posset puerum decipere, quadam die venit ad puerum et inquit ei: ''O puer, aecommoda? mihi parvam tuae partem curiae pretio, quoniam in ea sub terra decem tonellos cum oleo eustodire volo et nihil tibi nocebunt, et habebis inde aliquod sustentamentum? vitae." Puer autem coactus necessitate concessit et dedit illi claves domus. Iuvenis vero interim more solito liberis? liberaliter? serviens victum perquisivit. At dives homo, acceptis clavibus, euriam iuvenis suffodiens quinque tonellos plenos oleo ibi recondidit et quinque dimidios. Et hoc factoiuvenem advoca- vit clavesque domus illi tribuens ait: '*O iuvenis, oleum meum tibi committo atque in tua eustodia!? trado." Iuvenis simplex, putans omnes tonellos esse plenos, in custodia recepit. At post longum tempus contigit quod in terra illa oleum earum fuit. Dives hoc videns puero inquit: '*'O amice, veni et iuva me oleum effodere quod tuae iam dudum mandavi custodiae et laboris praemium accipies et tutelae." Iuvenis, audita prece eum pretio, diviti concessit ut secundum posse suum XXXIX. 1. casks. 2. See 95. 3. with a participle not in classical prose. 4. Cf. p. 34, Il. 14. 5. noun, ability. 6. because of the house, connected with the following causal clause by et. 7 —commoda. 8. means of support. 9. word play. 10 -custodiam. DE DECEM TONELLIS OLEI 91 eum iuvaret. Dives vero non oblitus fraudis suae nequissimae adduxit homines ut oleum emerent. Quibus adductis terram aperuerunt et quinque plenos tonellos et quinque dimidios invenerunt. Perceptis talibus advocavit puerum ita dicendo: "Amice, causa tuae custodiae amisi oleum; insuper quod tibi commisi fraudulenter! abstulisti. Quapropter volo ut mea mihi restituas." His dietis eum accepit? et, vellet? nollet,!'? ad iustitiam'^ deduxit. Iustitia eum videns accusavit, sed iuvenis quid contra diceret nescivit. Sed tamen indutias unius diei quaesivit. Quod iustitia, quia l1ustum erat, con- cessit. In civitate autem illa morabatur? quidam philosophus, qui cognominabatur? Auxilium Egentium, bonus homo atque religiosus. Iuvenis autem, audito bonitatis illius praeconio, perrexit ad eum quaesivitque ab eo consilium dieens: «8i vera sunt quae multis referentibus de te mihi dicta sunt, more domestico! fer mihi auxilium; etenim iniuste accusor." Philosophus, audita prece iuvenis, interrogavit si iuste vel iniuste accusarent eum. luvenis vero quod iniuste aecusaretur firmavit sacramento. Audita rei sinceritate, philosophus pietate commotus ait: '*Auxiliante Deo feram tibi auxilium; sed sieut a iustitia respectum? usque in crastinum diem ac- . cepisti, quin!? eas ad placita* dimittere noli,!? et ero ibi paratus succurrere tuae veritati atque eorum nocere falsitati."* Iuvenis autem quod philosophus ei iusserat egit. Mane autem facto venit philosophus ad iustitiam. Quem postquam vidit ius- titia, ut sapientem et philosophum vocavit vocatumque iuxta se sedere fecit. Inde iustitia vocavit accusantem et accusa- tum et praecepit quod suorum recordarentur placitorum; et ita fecerunt. Illis vero sie eoram adstantibus, iustitia ait philosopho quod causas eorum audiret et inde iudicium faceret. Inde philosophus: *Praecipe nune, iustitia, clarum oleum de quinque tonellis plenis mensurari?? et scias quantum sit 11. by fraud. 12. seized. 18. whether he would or not, will nilly. 14. abstract for concrete, the justice, judge. 15b. dwelt. 16 nominabatur. 17. your own, your. 18. postponement. 19. donotfailtogo. 20. bemeasured. Ct 10 20 v Qt 30 10 20 25 92 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN ibi clari olei; et similiter de quinque dimidiis, et scias quan- tum celari olei ibi fuerit. Deinde spissum oleum de quinque plenis tonellis sit mensuratum et scias quantum spissi olei fuerit ibi; et similiter de quinque dimidiis facias mensurari et scias quantum spissi olei in eis sit. Et si tantum spissi olei inveneris in dimidiis tonellis quantum et in plenis, scias oleum fuisse furatum. Et si in dimidiiss tonellis inveneris talem partem spissitudinis? qualem oleum clarum ibi existens exigit, quod quidem et in plenis tonellis invenire poteris, scias oleum non fuisse furatum." Iustitia haec audiens confirmavit iudi- cium factumque est ita. Et hoc modo iuvenis evasit sensu? philosophi. Finitis placitis iuvenis philosopho grates reddidit. Tune philosophus ait ili: *'fNumquamne illud philosophi audisti, non emas domum, antequam cognoscas vicinum?" "' Ad haee iuvenis: * Primum? habuimus domum, antequam? iuxta nos hospitaretur." Cui philosophus: ''Primum?* vendas domum quam maneas iuxta malum vicinum." XL DE DUOBUS BURGENSIBUS ET RUSTICO Arabs castigavit! filium suum: "Fili, si fuerisin viacum aliquo socio, dilige eum sicut te ipsum et non? mediteris aliquem decipere, ne et tu decipiaris, veluti duobus contigit burgensibus* et rustico." Filius: *Pater, refer mihi, ut aliquid utilitatis inde capiant posteri." Pater: "Dictum fuit de duobus bur- gensibus et rustico, causa orationis Mech? adeuntibus, quod essent socii victus* donec venirent prope Mech, et tune defecit illis eibus ita quod non remansit eis quicquam nisi tantum farinae 21. thick oil, hit, density. 22. by the common sense. 23- prius (ante) . . quam. 24 -— potius. XL. 41. instructed, admonished. 2. Non is frequently used instead of ne in independent volitive clauses. 3. Mecca. 4. genitive depending on socii (partners). DE DUOBUS BURGENSIBUS ET RUSTICO 93 qua? solum panem et$ parvum facerent. Burgenses vero hoc videntes dixerunt ad invicem: 'Parum panis habemus et noster multum comedit socius. Quapropter oportet nos habere con- silium quomodo sibi partem panis auferre possimus et quod nobiseum debet, soli ecomedamus. Deinde aeceperunt con- silium huiuscemodi quod facerent panem et coquerent et dum coqueretur dormirent et quisquis eorum mirabiliora somniando videret, solus panem comederet. Hoe artificiose? dicebant quia rusticum simplicem ad huiusmodi fictieia? deputabant. Et fecerunt panem miseruntque? in ignem, deinde iacuerunt ut dormirent. At rusticus percepta eorum astutia, dormientibus sociis, de igne extraxit panem semicoctum!^ et comedit et iterum iacuit. Sed unus de burgensibus, sicut!! somno per- territus esset, evigilavit!?? sociumque vocavit. Cui alter de burgensibus ait: *Quid? habes?'5 At ille inquit: *Mirabile somnium vidi; nam mihi visum erat quod duo angeli aperiebant portas caeli et me sumentes ante Deum ducebant.' Cui socius: 'Mirabile est hoc somnium quod vidisti. At ego somniavi quod ego, duobus angelis ducentibus et terram findentibus, ducerer in infernum.! Rustieus vero hoe totum audiebat et tamen se dormire fingebat. Sed burgenses, decepti et decipere volentes, ut evigilaret rusticum vocaverunt. Rusticus vero callide et sicut! territus esset respondit: *Qui sunt qui me vo- cant? Atill: Socii tui sumus. Et rusticus: *Rediistis iam?" At ipsi contra: Quo perreximus unde redire debeamus?! Ad haec rusticus: *Nunc visum erat mihi quod duo angeli unum ex vobis accipiebant et aperiebant portas caeli ducebantque ante Deum; deinde alium accipiebant duo alii angeli et aperta terra ducebant in infernum. Et his visis putavi neminem" ves- trum iam amplius rediturum et surrexi et panem comedi. Et pater: **O fili, sic evenit eis qui socium decipere voluerunt, quia suo ingenio decepti fuerunt." Tunc filius: *'Ita evenit eis, b —ut ea. 6. and that too. ^T. artfully. 8. tricks. 9. put. 10. half- baked. 11-quasi. 12. woke up. 13. What is the matter? 14 2neutrum. 5 20 30 c 10 L2 Q 30 94 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN sicut in proverbio dictum est: Qui totum voluit, totum per- didit. Haec autem natura est canis, cui faverunt!? illi, quo- rum unus ali cibum auferre eupit. Sed si naturam cameli sequerentur, ó mitiorem naturam imitarentur.9 Nam talis est natura cameli: quando insimul'? datur praebenda!5 multis, quod nullus eorum comedet, donec omnes insimul edant; et si unus ità infirmatur quod nequeat comedere, donec removeatur aliieiunabunt. Et isti burgenses postquam volebant animalis naturam sibi assumere, mitissimi animalis naturam sibi debuis- sent!? vindicare; et merito cibum amiserunt. Quin etiam hoec eis evenisse voluissem, quod magistro meo narrante iam dudum audivi evenisse incisori? regis pro? discipulo? suo Nedui, videlicet quod fustibus eaederentur." Pater ad haee: *Dic mihi, fili, quid audisti? Quomodo contigit discipulo, quoniam talis narratio animi erit recreatio?"* "Narravit mihi magister meus quendam regem habuisse unum incisorem qui diversos diversis aptos temporibus ei incidebat pannos. At ille discipulos sutores? habebat, quorum quisquis artificiose suebat quod magister incisor regis artificiose scindebat. Inter quos discipulos unus erat nomine Nedui, qui socios arte sutoria?^ superabat. Sed, die festo veniente, rex suorum ad se incisorem pannorum vocavit et pro? tempore? pretiosas vestes sibi et suis familiaribus parari praecepit. Quod ut citius et sine impedimento fieret, unum de camerariis? suis eunuchum, cuius illud erat officium, sutoribus eustodem addidit et ut eorum eurvos?' ungues observaret et eis ad sufficientiam* necessaria ministraret, rogavit. Sed in?3 una dierum? ministri calidum panem et mel cum aliis fereulis incisori et consociis* comedendum dederunt. Et qui aderant comedere coeperunt. Quibus epulantibus ait eunuchus: 'Magister, quare Nedui absente comeditis nec ilum expectatis? | Magister inquit: 15. were like. 16. For tenses see 107. 17-—simul. 18. allowance of food. 19 -—debuerunt. 20. culter, tailor. 21-propter. 22. apprentice. 23. tailors; in CL. cobblers. | 24. sartorial. 26 —aptos temporibus of 1. 17, above. 26. chamberlains. 2T. thieving. 28. one day. DE DUOBUS BURGENSIBUS ET RUSTICO 95 *Quia mel non comederet, etiamsi adesset. Et comederunt. Deinde venit Nedui et ait: *Quare me absente comedistis nec partem meam mihi reservastis? Cui eunuchus: 'Magister tuus dixit quod mel non comederes, etiamsi adesses. At ille tacuit et quomodo illud magistro suo recompensare?? posset cogitavit. Et hoc facto, magistro absente, secreto dixit eu- nucho: *Domine, magister meus quandoque?? frenesim?! patiens sensum perdit et indiscrete* circumstantes verberat atque interimit. Cui eunuchus: '8i scirem horam quando ei hoc contigit, ne quid inconsulte ageret, ligarem et loris corrigerem.' , At Nedui ait: 'Cum videris illum hue et illuc aspicientem terramque manibus verberantem atque sua sede surgentem et scamnum super quod sedet manibus.rapientem, tunc eum scias insanum esse, et nisi tibi et tuis provideris caput fuste dolabit.' Ad haee eunuchus: "Tu? benedicaris? quia ammodo mihi et meis providebo.' '"l'alibus dietis Nedui sequenti die magistri sul secreto forfices?? abscondit. At incisor, quaerens forfices et non inveniens, coepit manibus terram percutere et huc et illuc aspicere suaque sede surgere et scamnum super quod sedebat manu demovere. Hoc videns eunuchus statim suos vocavit clientes et praecepit incisorem ligari et, ne aliquos verberaret, graviter verberari. Sed incisor clamabat ita dicendo: Quid forisfeci?** | Ut* quid talibus me afficitis verberibus?" At illi acrius verberando tacebant. Quando autem lassi fuerunt verberando et ipse vapulando, exosum vitae? solverunt. Qui, respirans sed longo temporis intervallo, quaesivit ab eunucho quid forisfecisset. Cui eunuchus: *Dixit mihi Nedui discipulus tuus quod quandoque insanires nec nisi vinculis et verberibus correptus cessares, et ideo te ligavi et verberavi. Hoc audito incisor Nedui discipulum suum vocavit et ait: *Amice, quando novisti me esse insanum?' Ad haee discipulus: *Quando me mel non comedere scivisti? ^ Eunuchus et alii hoc audientes 29. repay. 30. sometimes. 31. See p. 53, 1. 3. 32. blessings on you. 33. shears. 34-offendi, nocui. 35. genitive with exosum (sc. eum). [ór| 10 15 20 30 96 "^. PRIMER OF MEDIEVAL LATIN riserunt et utrumque merito poenas suscepisse iudicaverunt." Ad haec pater: Merito hoc illi accidit, quia si eustodiret?? quod Moyses praecepit," ut diligeret fratrem suum sicut se ipsum, hoc ei non evenisset." XLI. VERGIL AND LUCINIUS Florebat per idem tempus Romae ille famosissimus poeta Virgilius, qui de Manthua, Siciliae civitate, oriundus optime notus erat regi, quia et saepe fuerat ab eo muneribus honoratus. Huic ergo ob notitiam sui et quia tune temporis inter philoso- phos praecipuus habebatur, cum muneribus magnis pater transmittit filium,? obsecrans eum per deos suos quatenus? puerum et scientia sua instrueret et a malignorum insidiis dili- gentius custodiret. "Timebat enim pater ne aliquid sinistri per invidiam pateretur, quia hoe a divinis et astrorum peritis acceperat. At Virgilius, ob reverentiam et amicitiam regis puerum recipiens, primo quidem ei litterarum tradidit elementa ae deinde blandiendo leniendoque, ut moris est magistrorum, syllabam ex litteris conficere et ex syllabis formare dictionem 36. For tense see 107. 37. Leviticus xix, 18. XLI. 1. This and the following selection are from the Dolopathos sive de rege et seplem sapientibus of Joannes of Alta Silva (c. 1200), based, as he asserted, on oral tradition. 'lThe story of the Seven Sages had an ex- traordinary vogue. dt apparently originated in India, and eight oriental versions have survived (Book of Sindibád). In the West we have the Dolopathos in two versions and the Seven Sages in at least forty, practi- cally every European language being represented. In the Dolopathos the Instruetor Sindibád has been replaced by Vergil, who at a very early date came to be regarded as the possessor of all-embracing knowledge— reflected in the extraordinary efforts of the commentators to derive allegorical meanings from his writings., With his knowledge was supposed to go equally great power. He was first merely the protecting genius of Naples, his later home and burial place, then of Rome, and was finally transformed in popular legend into à magician with universal power. 'lhe belief in Vergil as the prophet of the fourth eclogue and the association of virga, the magician's wand, contributed to the development of the legend. 2. His name is given below, Lucinius. 3. See 93. VERGIL AND LUCINIUS 97 et ex dietionibus* vero perficere orationem eum in* angustia temporis? perdoeuit. Sicque paulatim proficiens puer iam per se et legere et utramque linguam, Graecam videlicet et Latinam, proferre? coepit. Laetabatur Virgilius et tantam in puero velocitatem ingenii mirabatur spemque de eo concipiens meliorem, ampliorem ei curam impendebat. Puer vero ani- mum dictis magistri accommodans, qui naturaliter elegantis erat Ingenii, quiequid semel audisset, subtili statim ingenio intelleetum. vivaei memoriae commendabat, nec opus erat ei secundo? super hoc requirere praeceptorem.? Unde factum est ut infra unius anni cireulum? consocios suos, qui eum et aetate praecedebant iamque quinquennio vel sep- tennio'? sub disciplina fuerant magistrorum, transcenderet! rogaretque Virgilium quatenus eum altioribus instruere dig- naretur. Ipse vero videns in eo infanti* abolitam ruditatem?? iamque habilem fore? ad percipiendam artium disciplinam, eius libenter annuit voluntati. Ob dilectionem igitur ipsius earundem" artium liberalium immensam fprolixitatem* in tantam brevitatem quadam mirabili et ineffabili* subtilitate contraxit? ingenii, ut eas intra libelluli'* manualis compen- dium!$ concluderet possetque eas quivis in tribus annis facile ad perfectum! addiscere quas ipse vix eum magno etiam sudore pereipere valuisset. Hunc autem libellum nulli umquam vel hora una concedere voluit, non magistro, non discipulo, sed nec ipsi principi orbis Augusto nisi tantum Lucinio cuius pro- fectui incumbebat. Huic ad cuius utilitatem ipsum ediderat, tradidit eundem, ei in conclavi et seorsum ab aliis in eodem de artibus amicabiliter!? disserens. | Et primo quidem ei grammaticam, quae prima est et mater artium, exposuit; quam Ipse cum tanta velocitate comprehendit ut ipse etiam Virgilius miraretur. Dehinc ad dialecticam ven- 4. sentences. 5 —brevi lempore. 6. speak. ^". a second time. 8-a praeceptore. — 9. course. 10. seven years. 11. surpassed. 12. ignorance. 13 —esse; so also l. 8, p. 98. 14—earum. 15. condensed. 16. handbook, manual. 17. perfection. 18. ín a friendly manner. 10 20 30 c 10 20 l2 c 30 08 .. PRIMER OF MEDIEVAL LATIN tum est, in qua quantum?? acuti fuerit ingenii mirum dictu est. Nullus enim eo exercitatorum etiam magistrorum in opponen- . dis?? quaestionibus callidior, nullus facilior in solvendis?! Inde ad florigeros* rhetoricae campos transivit, ex qua venustatem eloquii integre? comparavit? His igitur tribus? ad plenum adeptis, ad reliquas quattuor, quas quadrivium* vocamus, migravit easque non cum multo labore comprehendit dicebatque harum ultimam, astronomiam scilicet,^ fore ceteris digniorem; cui etiam in tantum animum dedit, ut per quasdam regulas sibi a Virgilio traditas ex planetarum? aliarumque stellarum motu et aeris facie cognosceret quiequid per mundum fieret universum. Quod didicisse multum ei profuit, ut in sequenti- bus monstrabitur. Postquam igitur Lucinius omnium artium ex? integro? con- » secutus est scientiam, libros quoque poetarum et philosophorum ab eodem Virgilio non omisit audire. Extune itaque et deinceps ad altiorem philosophiam oculum mentis dirigens, nomen mag- norum philosophorum sortitus est et honorem, non tamen sine multorum invidia. Invidebant enim ei quam plurimum qui ad summam scientiae eius perspicacitatem? pertingere non valebant dolebantque puerulo reverentiam exhiberi, quae sibi senibus negabatur. Unde et eum veneno vel alio aliquo modo extinguere cogitabant, sed eorum malitiam terror Virgilii et regalis prosapiae auctoritas aliquantulum refrenabat. Verum cum invidia suum semper possideat et torqueat possessorem nec eum vel momento quiescere patiatur, non potuit illorum odium, quod germinabat?? et stimulabat invidia, diutius cohi- beri, quin, eo? dolo ad convivium invitato;? vino venenum admiscerent. Quod tamen eum non latuit, quia iam antea hoe ipsum et eorum erga se malevolentiam per praedictas* regulas cognoverat. Verumtamen haec callide ignorare se simulans 19—quam. 20. proposing. 921. solving. 22. attained complete mastery of. 23. the trivium of the medieval schools. 24. that is. 95. planets. 26 — integre of 1l. 5, above. 27. understanding. 98. transitive. 29. The rezular construction would be the dative instead of the ablative absolute. VERGIL AND LUCINIUS 99 aiebat invitantibus non decere nec debere tantum tantorumque convivium absque Virgilio e& Romanorum nobilibus celebrari; si veniret ille, eorum quidem munificentiam gratanter? reci- peret, paratus etiam, cum opportunum foret, eorum vicem?! rependere?! largitati; ceterum autem sine Virgilio suo, cum fidei suae commissus esset et magisterii elus virgam?? supra modum pertimesceret, se non? posse sed? nec audere quicquam vel modicum facere affirmabat. His et huiusmodi auditis, illi contenebrati*^ in malitia sua invitant Virgilium, vocant etiam aliquos Romanorum cives, parvi pendentes si et isti illo potu letifero deficerent, tantummodo?* ne Lucinius manus eorum veneficas evaderet. Instrueto igitur convivio, discumbunt singuli seeundum aetatum vel dignitatum differentiam, Vir- gilio tamen utpote honorabiliori, quem honorare omnibus a Caesare praeceptum erat, primum locum convivii tenente. Ille vero qui invitaverat quique caput malitiae erat cum quibusdam aliis ministrabat. Apponuntur convivantibus su- pra numerum fercula, diversa pigmentorum genera propinantur et eum magna laetitia et abundantia convivium celebratur. Interim autem Lucinius, regulas suas animo revolvens, expecta- bat quando potus ille quem sibi miscuerant deferretur. Dum ergo perageretur convivium refectique essent convivae omnibus quae ad esum?? humana excogitari possunt arte, ecce ille pestifer, tortuosus serpens, quem caput malitiae vocavi, aureum poeulum magnae capacitatis attulit plenum morte : posuitque ante Virgilium. Statimque nares discumbentium quadam suavitate odoris capiuntur, irritantur ad bibendum appetitus singulorum. Iam singuli potum letiferum postula- bant iamque Virgilio porrigebatur, cum Lucinius poculum rapiens manuque cunctis silentium indicens: ''Vereor," ait, "ne ista suavitas aliquod contineat amarum, quia apis cum 30. with pleasure. 31. repay. | 32. a reference to the medieval asso- ciation of virga, the magician's wand, with the name of the poet. 33— non modo non ...sed ne ... quidem. | 34. darkened, blinded. — 35. die. 36—dummodo. 3T. eating. à 10 t3 ca 30 10 20 h2 I] 30 100 . PRIMER OF MEDIEVAL LATIN melle gerit aculeum et piscator hamum in esca iacit?3 piscibus capiendis." Ilh autem, quos cauteriata?? redarguebat^? con- scientia, ad haee verba rubore perfusi*' satis secundum poetam *^vultu et colore actum criminis fatebantur." Attamen dissimu- lare et respondere aliquid temptantes, aiebant regis filium non aequas sibi obsequium praestantibus referre gratias, qui tale verbum licet ioculariter? in medium fprotulisset. — At ille: "Ex hoe," inquit, *probabitur vos ad? hoc verbum, quod non iocans sed iratus protuli, immunes? esse meque ac socios bono aec simplici animo invitatos, si primi biberitis ex potu; alioquin per patris Caesarisque salutem vitae nostrae contraria machinati estis." Quid agerent, quo se verterent, quid ad obiecta re- sponderent? Undique eis angustiae, undique coartatio* spiri- tus,4^ undique desperatio salutis. Videbant enim sibi duo pro- posita, quorum unum vitare non poterant, mori videlicet aut bibere. Sed quid? ex duobus eligerent, ignorabant; sciebant enim quia etsi biberent moriendum sibl esset, sin autem, ut malefici Caesari traderentur diversis tormentorum generibus cruciandi. Melius tamen rati propria deficere manu quam aliorum ludibrio subiacere*: ''n hoc," inquiunt, *scies, o Lucini, nos nihil tibi mali vel consedentibus fuisse machinatos, si post sumptum hoc pigmentum tribus supervixerimus!? diebus." Sumptoque qui detulerat poculo bibit ac deinde participibus sceleris sui tradidit ebibendum. — Qui biberunt et secundum dietum sapientis in. foveam quam foderant aliis incidentes statim in ipso convivio, oculis a capite exsilientibus, expirarunt. Sicque illustris puer sua industria?? se et suos a morte liberans in aemulos callide vindicavit nomenque sibi celebre apud nobiles et ignobiles acquisivit, nec*? ultra ausus est quispiam contra eum sinistri aliquid machinari, sed nec?? cogi- 38. puts. 39. guilty; cf. 1 Timothy iv, 2, *having their conscience seared with a hot iron." 40. confounded. 41-suffusi. 42. ín jest. 43. devoid of guilt with reference to. | 44. panting for breath. |. 45 —utrum. — 46. ez- pose themselves. | 4". survive. 48. carefulness. | 49 —et( non modo non ..8ed me. THE TREASURE 101 tare quidem, omnibus divinitatem ei inesse putantibus, per quam haberet praescientiam?? futurorum. Ipse autem cum tantus esset tantusque aestimaretur ab hominibus paremque eum sibi in omni facultate. Virgilius praedicaret, numquam tamen ei* considere* voluit vel aequari, sed semper sub virga eius et disciplina mansit ac si tunc primum elementa disceret litterarum. | Unde ex hoc maxime eius humilitas* comprobatur, quia eum ipse procerae staturae esset, Virgilius vero pusillae, ambulans vel stans cum magistro, incurvato contraeto corpore erat, ne altior eo vel praestantior videretur. XLII. THE TREASURE Fuit antiquo tempore rex quidam magnus et potens. (Qui, congregandi thesauros maximam curam habens, magnae alti- tudinis latitudinisque turrim auro, argento pretiosisque quibuscumque! rebus usque ad summum repleverat. Habebat autem hie militem quem in multis fidelem expertus fuerat, cui et claves sui commisit thesauri. At miles thesaurum servan- dum suscipiens, cum iam multis annis evolutis labore et senio fractus esset nee posset iam tumultum curamque curiae sus- tinere, regem obnixe rogabat quatenus suae deinceps debilitati senectutique parcens, claves sui thesauri reciperet eumque sinere& ad propriam redire domum liceretque ei inter filios reliquum vitae suae tempus quietum ducere et iucundum. Rex vero considerans quod rationabiliter? necessarioque peteret, eum magnis donatum muneribus maestus tamen abire permisit. Receptis igitur clavibus et thesauro, ipsum iterum alii commisit servandum. Miles autem domum veniens curam sibi suaeque familiae sollieitus impendebat. Habebat hic multos filios, quorum primogenitus militari iam balteo cingebatur. Quem cum pater nimis tenere diligeret, omnes ei suas exposuit divitias 50. foreknowledge. 51. sit down in his presence. XLII. 1. every. 2. with reason. 16 20 c Im 10 to Cc 30 102 . PRIMER OF MEDIEVAL LATIN iussitque ut large expendens famam sibi et amicos divitiis com- pararet. Ipse vero, ex licentia paternis fiducialius? largius- que utens rebus, equos, arma, vestes ceteraque quibus magis: adulescentum? aetas? extolli* delectarique solet, studuit com- parare, amicos multos muneribus emens facile post munera ab amicitia recessuros. In brevi ergo tempore loculos patris minuit, exhausta pecunia ad patrem redit dicens sibi pecunias defecisse. "Tunc demum pater recogitans secum paenitensque facti: "Quoniam," inquit, "te, fili, nimis et stulte dilexi, quic- quid habebam tuae subdideram potestati. At tu cernens frenum tibi laxatum, temperantiae immemor ita omnia con- sumpsisti, ut nihil mihi praeter solam domum reliqueris. Quid ergo tibi magis faciam? — Doleo quidem quod fama nomenque tuum in flore iuventutis deperit, sed unde te sustentem non habeo. Hoc tantum unum superest consilii, sed periculosum, ut $i ea largitate qua prius vivere vis, turrim in qua regis positi sunt thesauri sub obscurae noctis silentio adeamus." Audito hoc filius: Nullum," ait, *pater, grave? licet? periculum tecum subire refugio, tantum? ne desint divitiae, ne si illae defecerint, nominis quoque mei gloria evanescat." Consurgunt igitur ambo nocte, turrim adeunt, perforant malleis ferreis murum; intrat pater sublatoque? quantum placuit? de thesauro exiit obstruitque foramen. Revertuntur domum onusti opibus alienis, et iuvenis iterum sua utitur largitate. Quandocumque iterum opus erat opibus ad thesaurum sibi notum revertebantur. Contigit autem ut rex thesaurum videre vellet, accersitoque custode intrat turrim videtque magnam thesauri partem subla- tam fore. Furore ergo repletus, dissimulans tamen egreditur venitque ad decrepitum quendam senem, consilium quaesiturus. Fuerat hie senex aliquando famosissimus latro quem compre- hensum rex oculis privaverat eique de mensa sua cotidianos constituerat!? eibos. Hic regi consilium saepe bonum et utile MM ——MM—— MM HÀ €——— Mr (LER 3. (oo confidently, i.e., recklessly. 4—mazime. 5 adulescentes. 6. mid- dle, take pride. "T. though great, however great. 8-modo. 9. ablative absolute, with a clause in place of a noun. 10. provided. THE TREASURE 103 praebebat, utpote qui multa viderat et audierat suoque experi- mento didicerat multa. Narrat ei rex damnum suum quaerit- que quomodo perdita recuperare possit. Cui senex tale dat consilium: *'S1," inquit, o rex, nosse cupis quis hoc an tuus custos an alius egerit, iube fasciculum herbae viridis in turrim inferri supponique ignem. "Tu autem serrato! ostio turrim iterum atque iterum circumeas, considerando si per aliquam muri rimulam? fumum egredi videris. Hoc facto ad me redeas consilium aecepturus? quid post haec tibi agendum sit." Rex autem dictum senis festinanter impleri iubens, clausit ostium et coepit tacitus turris ambitum circumire. Ecce autem ex calore ignis viridisque materiae humore fumus permaxime! excitatus totam usque ad testudinem? replevit turrim. Qui dum alias spiraculum non haberet, per locum foraminis illius, eo quod lapide tantum sine caemento!$ obstruetum fuerat, egreditur. Quod intuens rex festinus venit ad senem; quid viderit mani- festat. Audiens hoc senex: ''Scias," ait, '*o rex, fures tibi tuos per locum ubi fumus egreditur abstulisse thesauros; quos nisi aliqua arte capias, quod superest asportabunt. Non enim cessabunt, quippe quibus adhuc prospere cessit res, donec totum thesaurum : exhauriant. Meo igitur utens consilio damnum dissimula et preme silentio, ne rumore hoc per aures populi discurrente tuum furibus studium innotescat. Et tu interim ecuppam" latam et profundam calenti imple bitumine, resa,!? pice et glutine, quam foramini introrsus opponas, ut dum fur more solito securus nullam deceptionem suspicans ad assuetum thesaurum recurrerit, repente in cuppam corruat captusque et colligatus glutine se tibi, velit nolit, 1n!? erastinum!? manifes- tet." ^ Admiratus rex astutum senis consilium cuppam ilico ferventi impletam glutine opponit foramini serratoque ostio abscedit. Ecce autem fatalis illa dies, quae neminem bonum malumve praeterit, miserum patrem cum filio eadem nocte ad 11. locked. 12. crevice. 13. Future participle expresses purpose. 14. very greatly. 1b. roof. 16. mortar. 17. cask. 18. resin. 19-cras- tino. 10 h3 c 30 10 15 20 25 30 104 . PRIMER OF MEDIEVAL LATIN turrim adduxit, remotoque a foramine lapide intrat pater, nihil de praetensis laqueis suspicatus, dumque festinat ut heri et nudius tertius in pavimentum salire, incautus miser, ut erat vestitus caleeatusque, cuppam mento tenus insilit statimque vallatus?? glutine redditur immobilis, ità ut nee manum nec pedem vel aliquod membrorum movere posset, excepta lingua quae tantum ab hae iniuria libera remanserat. Ingemiscens igitur infelix filium advocat, insinuat?! quibus laqueis teneatur adstrietus, orat ut ei cito, antequam aliquis superveniat, caput amputet et abscedat, ne forte per caput cognitus aeternam suo generi maculam inferat etiacturam. At vero filius totis viribus patrem conatus extrahere, cum laborem suum frustrari videret, coepit anxiari? et haesitare quid de duobus ageret; hine etenim horrebat suas in nece patris cruentare manus, hine vero metue- bat per faciem patris deprehendi. Dum ergo eum a nece retra- heret amor, timor et necessitas urgeret, nesciens quid utilius ad tempus ageret, caput patris cultro abscisum fugiens aspor- tavit. In erastinum autem rex summo? mane? de lectulo surgens intravit turrim eucurritque ad cuppam invenitque murum per- foratum et totam illam bituminis superficiem infectam sanguine, furem quoque adesse suum, sed truncato capite deprehendit. Festinans ergo ad suum recurrit consiliarium, illum videlicet senem, annuntians captum quidem furem, sed capite mutilatum. Quod cum audisset senex, parumper subridens: *Miror," ait, "huius latronis astutiam. | Quia enim nobilis erat nec voluit se vel genus suum prodere, idcirco à socio sibi caput amputari fecit. Unde et difficile videtur mihi te posse aut thesaurum reeuperare aut cognoscere furem." "Tune rex vehementer urgebat senem ut daret consilium, minime de thesauro perdito aiens se curare, si tantummodo furem! quis fuerit agnovisset.?* Cui senex: *Face illum," inquit, abstractum de cuppa, eaudae 20. enveloped. 21 -narrat. 922. bedistressed. 23- prima luce. 24. Cf. Eng. *I know thee who thou art." THE TREASURE 105 equi fortissimi alligari trahique per plateas et vicos* civitatum regni tui. Porro milites armati subsequantur, capientes? gi quos viderint viros vel mulieres ad aspectum cadaveris lacrimari tibique eos praesentent. Et si fuerit ibi socius aut uxor aut fili, nequaquam poterunt a lacrimis temperare." Bonum rex ratus senis consilium iubet festinato?* truncum equo fortissimo pedibus alligatum cum armatis militibus trahi per proximam civitatem. Qui dum miser traheretur, contigit eum ante fores domus suae devenire. Stabat autem ille filius eius maior, qui et ei in furto fuerat socius, ante ipsas fores. Qui cum videret patrem sie miserabiliter trahi, flere quidem non audens, sed nee valens laerimas prohibere, occasione reperta cultellum lig- numque arripit, quasi aliquid incisurus, sinistraeque manus pollicem ex industria sibi amputat. "Tune vero sub occasione pollieis vocem emittit luctuosam, erumpunt lacrimae, accurrit mater, fratres et sorores dilacerant manibus vestes oraque et capillos, in persona filii patris miseriam lamentantes. Affue- runt ilico milites qui eos caperent ducerentque ad regem. At vero rex maximo effluctuans?" gaudio, sperans quod perdita recuperare posset, pollicebatur illis vitam et gratiam suam, si erimen confiterentur redderentque thesauros suos. Iuvenis autem ile ex metu et necessitate audaciam sumens: Non ideo," ait, *o serenissime rex, ego aut mei, quia hie miser truneus ad nos aliquid?* pertineat, lacrimas effundimus, sed quia hie dies nefastus mihi sinistrae manus pollicem abstulit. : Ob hoe ergo lacrimae effusae, exaratae facies, capilli evulsi, quia ego adhuc iuvenis hodie heu uno et potiori membro debili- tatus sum." Rex vero pollicem adhue fluentem sanguine cer- tissimum veritatis argumentum fore ratus, motus misericordia super fortuna iuvenis: *^Non est," ait, mirum si dolet cui male contigit. Vade in pace et hune diem male ominatum de?? cetero?? praecaveto." Sie ergo ille astutia sua se suosque 25. Present participle expresses purpose. 26. Aastily. .2'1. overwhelmed. 28. «ai all.« 29. Gf. p; 78, 1.15. 10 20 h2 Qt 30 10 15 20 b2 Cc 30 106 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN liberans ad propria remeavit, et rex similitudine delusus veri- tatis redit ad senem consilium accepturus. Senex vero asserebat* regem vix posse invenire quod quae- reret, suadebat tamen ut cadaver iterum per eandem traheretur civitatem. Quod et factum est. Cumque ut prius ventum esset ad domum eius, filius, internum animi dolorem non ferens, filium parvulum in puteum qui pro foribus erat clam proiecit, tuneque vultum unguibus carpens?? voce lacrimosa populos* quasi ad liberandum filium convocat. Accurrit iterum mater cum filiis, girant?! puteum, laerimantur,? aliique funibus ad extrahendum puerulum in puteum se demittunt et alii eos iterum sursum trahunt. Quid plura? Capitur iterum ille solus duciturque ad regem et interim cadaver per alias civitates incassum tractum ad regem vix ossibus et nervis cohaerens re- ducitur. Porro rex videns hunc iterum captum quem antea dimiserat et nimium admiratus: «Quid prosunt," ait, **tibi ealli- dae deceptiones? Dii summi te produnt, furta tua et crimina te aecusant. Redde ergo thesaurum et iuro tibi per meam magnique Iovis potentiam quod nec te vita nec aliquo privabo membrorum,? sed sanum et integrum liberumque dimittam." Tune latro calliditate sua utens, producta primo suspiria ab imo pectoris trahit, dehinc talem emittit vocem: *"'O me,"*: inquiens,? *omnium infelicissimum hominum, quem tanto dii odio persequuntur, ut nec solum mihi diem absque* doloribus et cruciatibus eorporis et animi transire permittant! Heri mihi dies infelix pollicem abstulit, hic hodie infelicior filum unieum demersit in puteum, et ecce de thesauro regis requiror." "Tune etiam lacrimis falsis, immo verissimis perfusus?: "Magnum," ait, o rex, beneficium solaciumque praestiteris misero, si me ab hae vita quae omni tormento, omni morte mihi gravior videtur, subtraxeris." Rex autem cum iuvenem crebris per- fundi lacrimis mortemque loco beneficii quaerere videret 30. tearing. — 31. gather around. — 32. here deponent. 33- membro. 34. acc. of exclamation. 35. superfluous; equivalent to quotation marks. 36. bathed. THE TREASURE 107 audiretque quod vere ipso die filium perdidisset hesternoque pollicem, miseratus hominem abire permisit, centum ei argenti marcas pro solacio tribuens. Sic iterum rex deceptus consili- arium suum adiit aiens quod in?' vanum? operam insump- sisset. Sedsenexadregem: ^ Unum," ait, adhuc superest agendum, quo nisi furem superstitem capias, iam frustra ad alia te con- vertes: elige tibi milites fortissimos quadraginta, quorum viginti nigris armis nigrisque equis muniantur* aliique viginti albis equis armisque eiusdem coloris sint armati. Hisque cadaver ligno pedibus suspensum nocte ac die custodiendum committas, viginti albis hinc, inde viginti nigris circa ipsum ordinatis. Hi profecto si vigilanter custodierint, tuum capient furem quia non patietur ipse diutius pendere socium, etiam si sciat se mortem protinus subiturum." Rex autem, prout dixerat senex, milites nigris albisque munitos armis circa suspensum eadaver ordinavit. At vero fur ille, suum patrisque opprobrium ferre non valens malensque semel mori quam diu infeliciter vivere, deliberavit in animo quod aut patrem turpi ludibrio subtraheret aut ipse cum eo pariter moreretur. Sub- tili ergo ingenio arma partita fabricat, tota scilicet?? ab una parte alba et nigra ab altera. Quibus armatus equum hine albo, inde nigro panno coopertum ascendit, sicque lucente luna per medios transit milites, ut nigra pars armorum eius viginti albos deluderet et alba pars deciperet nigros putarentque nigri unum esse ex albis et albi unum ex nigris fore. Sic ergo pertransiens* venit ad patrem depositumque a ligno asporta- vit. Facto autem mane milites videntes furem furtim sublatum sibi confusi redierunt ad regem, narrantes quomodo eos miles .albis nigrisque armis partitisf^ decepisset. Desperans ergo iam rex posse recuperari perdita, et furem et thesaurum cessa- vit quaerere. 3". in vain. 38. equipped — armati of the next line. 39. Cf. p. 98.1. 8. 40. 1.e., half white, half black. 10 15 20 25 30 5 108 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN XLIII:- THE EDUCATION OF A MONK QUID AGENDUM A MONACHIS QUI ARTES IN LIBRO SEQUENTI POSITAS NON INTELLEGUNT Quapropter? toto nisu, toto labore, totis desideriis exquira- mus ut ad tale tantumque munus, Domino largiente, per- venire mereamur. Hoc enim nobis est salutare, proficuum,* gloriosum, perpetuum, quod nulla mors, nulla mobilitas, nulla possit separare? oblivio; sed in illa suavitate? patriae? cum Domino faciet aeterna exultatione gaudere. Quod si alicui fratrum (ut meminit Vergilius?) '(Frigidus obstiterit circum praecordia sanguis," ut nec humanis nec divinis litteris per- feete possit erudiri, aliqua tamen scientiae? mediocritate 10 suffultus,? eligat certe quod sequitur: "Rura mihi et rigui m 2) placeant in vallibus amnes"? Quia nec ipsum est à monachis alienum hortos colere, agros exercere, et pomorum fecunditate gratulari; legitur enim 1n psalmo centesimo vicesimo septimo!?: "Labores manuum tuarum manducabis*; beatus es, et bene tibi erit." Quod si huius studii requirantur auctores, de hortis scripsit puleherrime Gargilius Martialis, qui et nutrimenta holerum et virtutes eorum diligenter exposuit, ut ex illius commentarii! lectione, praestante Domino, unusquisque et saturari valeat XLIII. 1. From the /nstitutiones divinarum et humanarum litterarum of Cassiodorus (c. 490-583), an encyclopedia of religious and profane knowledge compiled (551-562) for the monks of the monastery of Vivarium, in southern Italy, which Cassiodorus founded on his retirement from public life. In sharp contrast to the ideals of Benedict (note 1, p. 114) Cassiodorus trans- planted on Italian soil the scholarly traditions of the Greek monasteries and of the Christian schools of the orient. His activity in collecting, correcting, and copying MSS was of great importance in the transmission of our Latin texts. 2. Cassiodorus has been praising sapientia. 39. i.e., sapieniia. 4. beneficial. b. takeaway. 6 —suawi patria. "T. Georgics II, 484. 8. i.e., with a moderate endowment of learning. — 9. Georgics IL, 485. 10. exxvii, 2 (exxviii, 2). 11. íreatise. THE EDUCATION OF A MONK 109 et sanari; quem vobis inter alios codices reliqui. Pari etiam modo in agris colendis, in apibus, in columbis, nec non et piseibus alendis inter ceteros Columella et Aemilianus auc- tores probabiles extiterunt. Sed Columella sedecim libris per diversas agriculturae species eloquens ac facundus illabitur, disertis potius quam imperitis accommodus, ut operis eius studiosi non solum communi fructu sed etiam gratissimis epulis expleantur. Aemilianus etiam facundissimus explana- tor? duodecim libris de hortis vel pecoribus aliusque rebus plenissima lucidatione? disseruit; quem vobis inter alios lec- titandum, Domino praestante, dereliqui.* Haec tamen cum peregrinis atque aegrotantibus praeparan- tur fiunt caelestia, quamvis videantur esse terrena. Quale est enim languentes^ aut dulcibus pomis reficere aut colum- barum fetibus enutrire aut piscibus alere aut mellis suavitate mulcere? Nam cum vel aquam frigidam Dominus in nomine suo pauperibus praecipiat offerri? quanto: gratius erit diversis egentibus escas suavissimas dare, pro quibus in iudicio! fruc- tum multiplicata possitis mercede percipere. Non! debet!? neglegi undecumque* potest homini probabiliter! subveniri. DE POSITIONE MONASTERII VIVARIENSISP SIVE CASTELLIENSIS Invitat siquidem* vos locus Vivariensis monasterii ad multa peregrinis et egentibus praeparanda, quando habetis hortos inriguos et piscosi amnis Pellenae fluenta vicina; qui nec mag- nitudine undarum suspectus habetur nec exiguitate temni- bilis. Influit vobis arte moderatus, ubicumque necessarius indieatur, et hortis vestris sufficiens et molinis.?! Adest enim 12. author. 13. clearness. 14. sick. 15. Matthew x, 42; Mark ix, 41. 16 —die iudicii. 1T. ome ought not fail to help, etc. 18. laudably, fitly. 19. Vivarium, so called from its fish ponds (vivariis, l. 5, p. 110). 20. contemptible. 21. mills. 10 20 10 20 110 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN eum desideratur et cum vota compleverit remotus abscedit, sic quodammodo ministerio devotus existens? ut nec oneret importunus nec possit deesse cum quaeritur. Maria quoque vobis ita subiacent? ut piscationibus?* variis pateant; et captus piscis, cum libuerit, vivariis possit includi. PFecimus enim illie, juvante Domino, grata receptacula?5 ubi sub claustro* fideli vagetur piscium multitudo; ita consentanea? montium speluncis ut nullatenus* se sentiat? captum, cui libertas est escas sumere et per solitas se cavernas abscondere. Balnea quoque, con- gruenter aegris praeparata corporibus, iussimus aedificari, ubi fontium?* perspicuitas?? decenter illabitur, quae et potui gratissima cognoscitur? et lavacris.?? Ita fit ut monasterium vestrum potius quaeratur ab aliis quam vos extranea loca iuste desiderare possitis. Verum haee, ut scitis, oblecta- menta sunt praesentium rerum, non spes futura fidelium?!; istud transiturum, illud sine fine est mansurum. Sed illie? positi, ad illa potius desideria transferamus quae nos faciant regnare cum Christo. Nam si vos in monasterio Vivariensi, sicut credere dignum est, divina gratia suffragante, coenobiorum?*** consuetudo? competenter? erudiat et aliquid sublimius defaecatis? animis optare contingat, habetis montis Castelli secreta suavia ubi velut anachoritae,9 praestante Domino, feliciter esse?" possitis. Sunt enim remota et imitantia heremi* loca quando muris pristinis ambientibus probantur inclusa. Quapropter vobis aptum erit eligere, exercitatis iam atque probatissimis, illud habitaeulum,* si prius in corde vestro fuerit praeparatus ascensus. Legendo enim cognoscitis unum de duobus, quid aut desiderare aut tolerare possitis. "Tantum?* est ut, con- 29. serves as à present participle of sum. 23. are near. 24. fishing. 25. receptacles, here, ponds. 26. like. 2'T. Sc. piscis as subj. 28—aqua perspicua. 29. a favorite periphrasis —es!; cf. ll. 25 below, and 2, p. 113. 30. bathing. 31. faithful, in the Biblical sense. 32. in the monastery. 33. monastic life. 34. properly. 35. purified. 36. anchorites, hermits. 37. live. 38. i.e, It is a great thing by virtue of an upright life to teach by practice if not by precept. THE EDUCATION OF A MONK 111 versationis?? probitate servata, qui non valet alios sermonibus docere, morum videlicet^? instruat sanctitate.?3 DE ANTIQUARIIS* ET COMMEMORATIONE ORTHOGRAPHIAE? Ego tamen fateor? votum meum quod, inter vos quaecum- que possunt corporeo labore compleri, antiquariorum mihi studia (si tamen veraciter scribant) non immerito forsitan plus placere; quod et mentem suam, relegendo scripturas divinas, salubriter instruant et, Domini praecepta scribendo longe lateque disseminent. Felix intentio, laudanda sedulitas, manu hominibus praedicare, digitis linguas aperire, salutem mortalibus tacitam dare, et contra diaboli subreptiones*t inlicitas calamo atramentoque pugnare. "Tot enim vulnera Satanas* accipit quot antiquarius Domini verba describit. Uno itaque loco situs, operis sui disseminationef per diversas provincias vadit. In locis sanctis legitur labor ipsius; audiunt populi unde se a prava voluntate convertant et Domino pura mente deserviant. Operatur absens de opere suo. Sed ne tanto bono mutatis litteris seriptores verba vitiosa permisceant aut ineruditus emendator nesciat errata corrigere, orthographos antiquos legant, id est, Veleium Longum, Curtium Valerianum, Papirianum, Adamantium Martyrium de V et B, eiusdem de primis, mediis atque ultimis syllabis, eiusdem de B littera trifariam in nomine? 6 posita, et Eutychen de aspiratione, sed et Focam de differentia generis. Quos ego, quantum potui, studiosa curiositate collegi. Et ne quempiam memoratorum codieum obseuritas derelicta^9 turbaret (quo- 39. manner of life. 40. atleast. 41. scribes. 42. Eng. 43. Thethought is: *I admit that among the monkish tasks requiring physical effort that of the scribe appeals to me most''; see 82. 44. deceptions. 4b. Eng. 40. In the Latin grammarians this word includes the adjective as well as the noun. 47. gender. 48. Cf. p. 109, I. 11. 10 20 ct 25 112 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN niam antiquarum declinationum?? permixtione pro maxima parte eonfusi sunt), magno studio laboris incubui ut in libro sequestrato? atque composito? qui inscribitur? De ortho- graphia ad vos defloratae? regulae pervenirent et, dubietate^! sublata, liberior animus viam emendationis incederet. Diome- dem quoque et TTheoctistum aliqua de tali arte conscripsisse comperimus; qui, si inventi fuerint, vos quoque eorum deflo- rata colligite. Forte et alios invenire possitis per quos notitia vestra potius instruatur. Isti tamen qui memorati sunt, si adsiduo studio relegantur, omnem vobis caliginem ignora- tionis abscindunt, ut quod hactenus ignoratum est habeatur ex maxima parte notissimum. His? etiam addidimus in codicibus cooperiendis?* doctos?? artifices, ut litterarum sacrarum pulchritudinem facies desuper?s decora vestiret: exemplum illud dominicae?? figurationis?? ex aliqua parte forsitan imitantes, qui eos quos ad cenam aesti- mavit invitandos in gloria caelestis convivii stolis nuptialibus operuit. Quibus multiplices species?! facturarum?! in uno codice depietas, ni fallor, decenter expressimus; ut qualem maluerit studiosus tegumenti formam ipse sibi possit eligere. Paravimus etiam nocturnis vigilis mechanicas? lucernas, conservatriees? illuminantium flammarum, ipsas sibi nu- trientes incendium quae, humano ministerio cessante, prolixe custodiant uberrimi luminis abundantissimam claritatem, ubi olei* pinguedo*! non deficit quamvis flammis ardentibus iugiter* torreatur. Sed nee horarum? modulos* passi sumus vos ullatenus? ignorare, qui ad magnas utilitates?" humani generis noscuntur E EEREEC RUE TSCTN I URINE ENENKELAMOU 49. declension, inflection. — 50. selected. — B1. compiled. 59. 4s entitled. 53. selected. 54. doubt. b. In addition to these things I have provided, ete. 56. covering, binding. 5'T. skilled. 58. outside. 59 -— Domini and furnishes the antecedent to qui. 60. parable; cf. Matthew xxii, 11. 61. styles of binding. 62. mechanical, cleverly constructed. | 68. preservers. 64 —oleum pingue. 65. hour-meter, clock. 66. by any means. 67. plural for singular. THE EDUCATION OF A MONK 113 inventi. Quapropter horologium vobis unum quod solis claritas indicet praeparasse cognoscor; alterum vero aquatile,* quod die noctuque horarum iugiter indicat quantitatem,59? quia frequenter nonnullis diebus solis claritas abesse cognoscitur. Haec ergo proeurata sunt ut milites Christi, certissimis signis : admoniti, ad opus divinum exercendum quasi tubis clangenti- bus?? evocentur. DE MONACHIS CURAM INFIRMORUM HABENTIBUS Sed et vos alloquor fratres egregios qui humani corporis salutem sedula curiositate" tractatis et confugientibus ad loca sanctorum officia beatae pietatis impenditis, tristes passioni- bus alienis, de periclitantibus maesti, susceptorum dolore confixi,? et in alienis calamitatibus maerore proprio semper attoniti,? ut sicut artis vestrae peritiam decet languentibus" sincero studio serviatis, ab illo mercedem recepturi à quo possunt pro temporalibus aeterna retribui. Et ideo discite quidem naturas herbarum commixtionesque? specierum solli- cita mente tractate, sed non ponatis in herbis spem, non in humanis consilis sospitatem.? ^ Nam quamvis medicina legatur a Domino constituta, ipse tamen sanos efficit, qui vitam sine dubitatione concedit; seriptum est enim: ''Omne quod facitis in verbo aut in opere in nomine Domini Iesu facite, gratias agentes Deo et patri per ipsum."" Quod si vobis non fuerit Graecarum litterarum nota facundia, imprimis habetis herbarium?3? Dioscoridis, qui herbas agrorum mirabili proprietate? disseruit atque depinxit. Post haec legite Hippo- cratem atque Galenum Latina lingua conversos, id est, Therapeuticat Galeni ad philosophum Glauconem destinata* 68. water. 69. number; cf. 1 (a). "O0. sounding. "—1. care. "72. grieved. 73. distressed. "T4. Cf. p. 109,1. 14. 75. compounding. "16. safety, health. TT. Colossians iii, 17. 78. herb-book. "I9. accuracy, correctness. 80. trans- lated. 81. Eng. 2 20 10 15 114 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN et anonymum?*! quendam, qui ex diversis auctoribus probatur esse colleetus.? Deinde Aurelii Coelii De medicina et Hippo- cratis De herbis et curis diversosque alios de medendi arte compositos, quos vobis in bibliothecae nostrae sinibus? recon- ditos, Deo auxiliante, dereliqui. XLIV! DE CELLARARIO? MONASTERII QUALIS SIT Cellararius monasterii elegatur de congregatione* sapiens, maturis moribus, sobrius, non multum edax, non elatus; non turbulentus, non iniuriosus, non tardus,! non prodigus, sed timens Deum, qui omni congregationi sit sicut pater. Curam gerat deomnibus;sineiussione abbatis nihil faciat; quae iubentur custodiat. Fratres non contristet*; si quis frater ab eo forte aliqua inrationabiliter' postulat, non spernendo eum con- tristet, sed rationabiliter eum humilitate male petenti deneget. Animam suam custodiat, memor? semper illud apostolieum* quia "Qui? bene ministraverit, gradum bonum sibi adquirit." Infirmorum, infantum, hospitum pauperumque cum omni sollicitudine curam gerat, sciens sine dubio quia pro his omni- bus in die iudicii rationem redditurus est. Omnia vasa mo- nasterii cunctamque substantiam ac si altaris? vasa sacrata 82. compiled. 83. shelves. XLIV. 1. xriv-xLvr are from the famous Ztegula prepared by St. Benedict for the monks of his monastery at Monte Cassino, which he founded in 529. This Rule was later adopted by most of the monasteries of western Europe. The three virtues enjoined were silence, humility, and obedience; the three occupations were the worship of God, reading, and manual labor. 'The devotion to learning which later made the Benedictines famous formed no part of the founder's plan. 'The profane authors were not included among the texts recommended for reading by the monks. For Benedict's attitude toward education see the sketch of his life by Gregory the Great (uiv, p. 132). None of the printed texts reproduces all the barbarities of Benediet's Latin. 2. cellarer. 3. puffed up. 4. indolent. 5. carry out. 6. hurt the feelings of. "I. unreasonably. 8. governs an accusative. 9. 1 Timothy iii, 13. 10. plural in CL. DE HEBDOMADARIO LECTORE 115 conspiciat; nihil ducat neglegendum; neque avaritiae studeat neque prodigus sit et stirpator! substantiae monasterii, sed omnia mensurate? faciat et secundum 1ussionem abbatis. Humilitatem ante omnia habeat, et cui non est substantia quod tribuatur, sermo? responsionis porrigatur bonus,? ut : scriptum est^: 'Sermo bonus super datum optimum." Omnia quae ei iniunxerit abbas, 1psa habeat sub cura sua; a quibus eum prohibuerit, non praesumat.* Fratribus con- stitutam annonam sine aliquo typho!5 vel mora offerat, ut non scandalizentur,* memor divini eloquii quid!" mereatur!" **qui!* scandalizaverit unum de pusillis." $81 congregatio maior fuerit, solaeia* ei dentur, a quibus adiutus et ipse aequo animo impleat offieium sibi commissum. Horis competentibus* et dentur quae dahda sunt, et petantur quae petenda sunt, ut nemo perturbetur neque contristetur? in domo Dei. XLV DE HEBDOMADARIO! LECTORE Mensae fratrum edentium lectio deesse non debet. Ne fortuito casu quis arripuerit codicem legere ibi; sed lecturus tota hebdomada* dominica* ingrediatur. Qui ingrediens post missas* et communionem* petat ab omnibus pro se orari? ut avertat ab ipso Deus spiritum elationis?; et dicat hunc versum in oratorio* tertio cum omnibus, ipso? tamen incipiente: *Domine;? labia mea aperies et os meum adnuntiabit laudem tuam"; et sic accepta benedictione? ingrediatur ad legendum. Et summum fiat silentium ad mensam ut nullius mussitatio* 11. squanderer. 12. in due measure. 18. he should return a soft answer. 14. Ecclesiasticus xviii, 17. 15. gifí. 16. Greek word, haughtiness. 1T. indirect question depending on eloquii. 18. Matthew xviii, 6; Mark ix, 42. 19. be inconvenienced. XLV. 1. weekly. 2. infinitive for subjunctive, that they pray. 3. of pride. 4. three times. 5. the reader. 6. Psalms ], 17 (li 15). 7. blessing. 8. whispering. 20 10 —-— c — 116 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN vel vox nisi solius legentis ibi audiatur. Quae vero necessaria sunt comedentibus et bibentibus sie sibi? vicibus ministrent fratres ut nullus indigeat! petere aliquid. Si quid tamen opus fuerit, sonitu cuiuscumque signi potius petatur quam voce; nee praesumat ibi aliquis de ipsa lectione aut aliunde quiequam requirere ne detur occasio"; nisi forte prior* pro aedifieatione* voluerit aliquid breviter dicere. Frater autem hebdomadarius accipiat mixtum?? priusquam incipiat legere propter communionem sanctam et ne forte grave sit ei ieiunium sustinere; postea autem cum? coquinae* hebdomadaris et servitoribus? reficiat.4^ Fratres autem non per ordinem legant aut cantent sed qui aedificent audientes. XLVI DE OPERA MANUUM COTIDIANA Otiositas! inimica est animae et ideo certis? temporibus oeeupari debent fratres in labore manuum, certis iterum horis in leetione divina. Ideoque hac dispositione credimus utraque tempora ordinari: id est ut a pascha* usque? kalendas Oecto- bris a* mane* exeuntes à prima hora usque paene quartam laborent quod necessarium fuerit; ab hora autem quarta usque horam quasi sextam lectioni vacent. Post sextam autem surgentes a mensa pausent? in lecta? sua cum omni' silentio, aut forte qui voluerit legere sibi sic legat ut alterum non in- quietet. Agatur nona temperius,? mediante? octava hora, et 9. reciprocal, strengthened by vicibus. 10. with infinitive not classical. 11. Se. diabolo. 12. either mess of pottage or bread and wine. 13. Translate, with the weekly cooks and other servants. 14-—se reficiat. XLVI. 1. idleness. 2. specified. 3 - usque ad. 4&- mane. D. rest, the midday siesta. 6 —lectis. "T. strict. 8. a little earlier. 9. being divided in the middle. DE OPERA MANUUM COTIDIANA DU iterum quod faciendum est operentur usque ad vesperam. Si autem» necessitas loci aut paupertas exegerit ut ad fruges recolligendas!? per se occupentur, non contristentur quia tunc vere monachi sunt, si labore manuum suarum vivunt sicut et patres nostri et apostoli Omnia tamen mensurate! fiant propter pusillanimes.? A? kalendas autem Octobris usque ad eaput quadragesimae* usque ad horam secundam plenam? lectioni vacent; hora seeunda agatur tertia et usque nonam omnes in opus suum laborent quod eis iniungitur. Facto autem primo! signo! horae nonae disiungant ab opere suo singuli, et sint parati dum secundum signum pulsaverit." Post refectionem* autem vacent lectionibus suis aut psalmis.* In quadragesimae vero diebus à mane usque ad tertiam plenam vacent lectionibus suis et usque decimam plenam operentur quod eis iniungitur. In quibus diebus quadragesimae accipiant omnes singulos codices de bibliotheca quos per!* ordinem ex integro!? legant, qui codices in?? caput!? quadragesimae dandi sunt. Ante omnia sane deputentur? unus aut duo seniores qui cireumeant mo- nasterium horis quibus vacant fratres lectioni, et videant ne forte inveniatur frater acediosus? qui vacat otio aut fabulis et non est intentus lectioni et non solum sibi inutilis est sed etiam alios extollit? Hic talis si, quod? absit,? repertus fuerit, corripiatur semel et secundo?; si non emendaverit,» correetioni regulari subiaceat?" taliter* ut ceteri timeant. Neque frater ad fratrem iungatur?! horis incompetentibus.?? 10. harvesting. 11. Cf. p. 115, 1. 3. 12. weak, faint-hearted. 13. only here in the Aegula with the accusative. 14 initium. 15. i.e., at the end of the hour, followed by tierce, i.e., tertia (sc. hora). 16. the first bell. 17. intransitive. 18. entirely through. | 19 —initio. 20. depuled. 21. slothful. 22. disturbs. 23. which may God forbid. 924-—iterum. 925-—se emendaverit. 26. provided by the Rule. 'The punishments were: reproof, excommunieation, corporal punishment, expulsion from the monastery. 2T. let him be subject to. 28. associate with, regularly takes the dative. 29. unsuitable. c 10 25 118 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Dominico item die lectioni vacent omnes, excepto?? his?? qui variis officiis deputati sunt. Si quis vero ita neglegens et desidiosus fuerit ut non velit aut non possit meditare? aut legere, iniungatur ei opus quod faciat ut non vacet. Fratribus infirmis aut delicatis? tale opus aut ars iniungatur ut nec otiosi sint nec violentia laboris opprimantur aut effugentur?; quorum imbecillitas ab abbate consideranda est. XLVII. ATTILA IN ITALY Attila vero naneta occasione de recessu Vesegothorum et, quod saepe optaverat, cernens hostium solutionem? per partes, mox iam securus ad oppressionem Romanorum movit pro- cinctum? primaque adgressione Aquileiensem obsedit civita- tem, quae est metropolis* Venetiarum, in mucrone vel lingua Adriatica posita sinus, euius ab oriente muros Natissa amnis fluens a monte Piceis elambit.! Ibique cum diu multumque obsidens nihil penitus praevaleret, fortissimis intrinsecus? 30. irregular construction; excepto with a clause is normal. Benediet also writes excepto hos as well as the classical exceptis his. 31. deponent in CL. 32. sick. 33. be driven away. 'The night and day were divided each into twelve hours, that varied in length according to the season. The winter program (for November first) may be stated, roughly, as follows: 2:00 (A4.M.)-3:30, vigils, vigiliae (vigiliae nocturnae, nocturna laus), also called *«matins"; 3:30-5:00, meditatio; 5:00-5:45, matins, matutini (sc. cantus or cursus) or matutina (sc. hora), later called *lauds"; 5:45- 8:15, reading (prime at 6:30, twenty minutes); 8:15-8:30, tierce; 8:30- 2:30, work (less 15 minutes at 12:00 for sext); 2:30-3:00, noon and dinner; 3:00-4:15, reading; 4:15-4:45, vespers, vespera; 4:45-5:00, public reading; 5:00-5:15, eomplin, completorium; 5:15, bed. "The important differences in the summer program are: dinner about noon, followed by the siesta, and supper about 5:30. XLVII. 1. From Jordanes's History of the Goths, which was compiled in 551, chiefly from Cassiodorus's History of the Goths, now lost. Jordanes describes himself as agrammatus. 2. division. 3 exercitum. & — lambit. 5 — intra. ATTILA IN ITALY 119 Romanorum militibus resistentibus, exercitu iam murmurante et discedere cupiente, Attila deambulans circa muros, dum, utrum solveret castra an adhuc* remoraretur, deliberat, anim- advertit candidas aves, id est ciconias, qui in fastigia domorum nidificant,? de civitate fetus suos trahere atque contra morem per rura forinsecus? comportare.? Et, ut erat sagàácissimus inquisitor, praesensit et ad suos: ''Respicite," inquit, *aves futurarum rerum providas perituram relinquere civitatem casurasque arces periculo imminente deserere. | Non hoc vacuum, non hoc credatur incertum; rebus!? praesciis consue- tudinem mutat ventura formido." Quid plura? Animos suorum rursus ad oppugnandam Aquileiam inflammat. — Qui machinis constructis omniaque! genera tormentorum adhi- bita," nee mora, et invadunt civitatem, spoliant, dividunt vastantque crudeliter ita ut vix eius vestigia ut appareant reliquerunt. Ex hinc iam audaciores et necdum Romanorum sanguine satiati per reliquas Venetum civitates Huni bacchan- tur. Mediolanum quoque Liguriae metropolim et quondam regiam urbem pari tenore devastant, nec non et Ticinum aequali sorte deiciunt, vicinaque loca saevientes allidunt, demoliunturque paene totam Italiam. Cumque ad Romam animus fuisset eius attentus accedere, sui eum, ut Priscus historicus refert, removerunt,? non urbi cui inimicl erant consulentes, sed Alaricij quondam Vesegothorum regis, obi- cientes exemplum, veriti regis sui fortunam, quia ille post fractam Romam non diu supervixerit,!? sed protinus rebus humanis excessit. Igitur dum eius animus ancipiti negotio inter ire et non ire fluctuaret secumque deliberans tardaret, placida ei legatio à Roma advenit. Nam Leo papa* per! se ad eum accedit in agro Venetum Ambuleio, ubi Mincius amnis commeantium frequentatione transitur. Qui mox deposuit 6. accusative for ablative. 7. build nests. 8-extra. 9 portare. 10. creatures. 11. accusative absolute; see 26 (e). 12. dissuaded. 18— vixerit. 14-—ipse. c 10 15 20 30 c1 15 20 120 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN exercitatumP furorem et rediens quo venerat iter ultra Danu- vium promissa pace discessit, illud prae omnibus denuntians atque interminando decernens, graviora se in Italia inlaturum nisi ad se Honoriam Valentiniani principis germanam, filiam Placidiae Augustae, cum portione sibi regalium opum debita mitterent. Ferebatur enim quia! haee Honoria, dum propter aulae decus ad castitatem teneretur nutu fratris inclusa, clam eunucho misso Attilam invitasse'? ut contra fratris potentiam eius patrociniis uteretur; prorsus indignum facinus, ut licentiam libidinis malo publico compararet. XLVIII. QUEEN RADEGUNDA A$ A NUN Adhue monachabus? omnibus soporantibus? calceamenta tergens et unguens, retransmittebat^ per singulas. Nam et reliquo tempore praeter dies paschales* ac summae festivitatis, * donec infirmitas permisit, in cinerem ac cilicium semper vitam duxit austeram, prius se levans ut psalleret quam congregatio surrexisset. Nam de officiis monasterialibus? nihil sibi placuit nisi prima serviret, et ipsa se castigabat si bonum post alteram ageret. Ergo suis vicibus scopans? monasterii plateas simul et angulos, quiequid erat foedum purgans, et sarcinas quas alii horrent videre non abhorrebat evehere. Ligna supportans braechiis, focum flatibus et forcipibus admonens," cadens nec laesa se retrahens, extra suam hebdomadam? infirmantibus serviens, ipsa cibos decoquens, aegrotis facies abluens, ipsa 15. usual. 16. See 82. XLVIII. 1. From Fortunatus's (1600) life of his friend and patroness, Queen Radegunda, wife of Clotaire I, who had retired to a monastery at Poitiers. A record of his twenty years! friendship with the Queen is pre- served in his poems. 2. nuns. 39. sleeping. 4. returned. 5. belonging to a monastery. 6. sweeping. "T. attending to. 8. period of fasting and labor, in honor of the Lord's passion, also called septimana. PREFACES 121 calidum? porrigens, visitabat quos fovebat, ieiuna rediens cellulam.* Illud quoque quis explicet quanto fervore excitata ad co- quinam concursitabat,'? suam faciens septimanam? Denique nulla monacharum nisi ipsa de posticio," quantum ligni opus : erat, sola ferebat in sarcina. Aquam de puteo trahebat et dispensabat per vascula. Holus purgans, legumen lavans, flatu focum vivificans?; et ut decoqueret escas satagebat exaestuans, vasa de foco ipsa levans, discos? lavans et inferens. Hine consummatis conviviis ipsa vascula diluens, purgans nitide coquinam, quiequid erat lutulentum ferebat foras in locum designatum. Humilitate sanctissima pedes lavans et osculans, et adhue omnes prostrata deprecabatur veniam neglegentia pro commissa. XLIX. PREFACES Decedente atque immo potius pereunte? ab? urbibus Galli- canis liberalium cultura litterarum, cum nonnullae res gereren- tur vel rectae vel improbae, ae feritas gentium* desaeviret, regum furor? acueretur, ecclesiae impugnarentur ab haereticis, * a catholicis* tegerentur, ferveret Christi fides in plurimis, tepesceret in nonnullis, ipsae quoque ecclesiae vel ditarentur : a devotis vel nudarentur a perfidis, nec reperiri possit quis- quàm peritus^ dialectica in arte aut grammaticus, qui haec 9. hot drink. 10 -cursitabat. 11 - postico. 12. quickening. 183. dishes. 14. neatly. XLIX. 1. xuix-Luu are from the History of the Franks, by Gregory of Tours. Besides its historical importance the work is of great value because of the picture it gives us of the Latin language in the period of its decline. Itis the last great work written while Latin was yet the language of the people. Latin was Gregory's native tongue. Many of the stories with which he interlards his narrative are told with an epic simplicity and vigor. 2. perishing from, Biblical expression. 3. cruelty. 4. with geni- tive in CL. 122 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN aut stilo prosaico? aut metrico* depingeret versu: ingemiscebant saepius plerique, dicentes: *'Vae diebus nostris, quia periit studium litterarum à nobis, nec reperiretur? in populis qui gesta praesentia promulgare possit in paginis." Ista etenim? atque et!? his similia iugiter intuens!! dici, pro? comme- moratione praeteritorum, ut notitiam adtingerent venientium, etsi ineulto effatu,? nequivi tamen obtegere vel certamina flagitiosorum vel vitam recte viventium; et praesertim his ilieitus^ stimulis? quod a nostris fari plerumque miratus sum quia philosophantem rhetorem intellegunt pauci, loquen- tem rusticum multi. Seripturus bella regum cum gentibus adversis, martyrum* cum paganis,* ecclesiarum cum haereticis, prius fidem meam proferre eupio, ut qui legeret me non dubitet esse catholicum. Illud! etiam placuit propter eos qui adpropinquantem mundi finem desperant,'? ut, colleetam!? per chronieas vel historias ^ b] 2 anteriorum* annorum summam, explanetur aperte quanti? ab exordio mundi sint anni. Sed prius veniam legentibus?! precor, si aut in litteris? aut in syllabis? grammaticam artem excessero,?** de? qua? adplene? non sum imbutus; illud tantum studens, ut quod in ecclesia credi praedicatur?'* sine aliquo?? fuco aut cordis haesitatione retineam, quia scio peccatis? obnoxium?? per credulitatem?? puram obtinere posse veniam apud Deum. b. prose. 6. metrical. 'T —reperiri possit of 1. 21, p. 121. 8. writings. 9— enim. 10. superfluous. 11-»idens. 12. We expect the man verb here, I have undertaken to narrate past events that they may come to the knowledge of future generations; the entire paragraph is loosely hung together. 13— sermone. 14-illectus. 15. explained by the quod clause. 16. passive. 17. explained by what follows. 18. look forward with despair to. 19. accusative absolute. 20 —quot; see 1 (a). 21-—a legentibus. 9292. orthog- raphy. 293. inflection. | 24. transgress. 25 —qua. | 26-—plene. 927. is preached, with an infinitive clause, that we should believe. 98-wullo. 99. sinner. 90. in a good sense, faith. THE STORY OF ATTALUS 123 L. THE STORY OF ATTALUS Theuderieus! vero et Childebertus! foedus inierunt et, dato sibi? sacramento, ut nullus? contra alium* moveretur,» obsides ab invicem acceperunt, quo facilius firmarentur quae fuerant dicta. Multi tunc filii senatorum in haec obsidione? dati sunt; sed orto iterum inter reges scandalum, ad servitium? publieum sunt addicti, et quicumque? eos ad custodiendum accepit. Multi tamen ex eis per fugam lapsi, in patriam redierunt, nonnulli in servitio sunt retenti. Inter quos Attalus, nepos beati Gregorn, Lingonici!? episcopi, ad publieum servitium! mancipatus est eustosque equorum destinatus. Erat? enim intra Treverici? termin1* territorio? cuidam barbaro serviens.?? Denique beatus Gregorius ad inquirendum eum pueros desti- navit, qui, inventum, obtulerunt homini" munera. Sed respuit ea, dicens: *'/Hic tali generatione* decem auri libras!5 redimi debet." Quibus redeuntibus, Leo quidam ex!? coquina domini sui ait: *('Utinam?? me permitteres et forsitan ego poteram? eum reducere de captivitate." | Gaviso autem domino, directus?! venit ad locum voluitque puerum clam abstrahere? sed non potuit. Tunc locatum? secum hominem quendam? ait: ''Veni mecum et venunda me in domo bar- bari illius, sitque tibi luerum pretium meum, tantum? liberi- orem aditum habeam faciendi id quod decrevi." Accepta vero sacramenta, homo ille abiit et, venditum duodecim aureis, L. 1. sons of Clovis. 2. reciprocal. 3—neuter. &-—alterum. 5. middle volce. 6. state of being a hostage; translate, captivity; for case see 40. 7 —scandalo, quarrel; the confusion of ablative and accusative forms is common in Gregory. 8. They were made publie slaves and assigned by the king to his subjects. 9 quivis. 10. of Langres. 11. dative in CL. 12 — serviebat; see 109. 13. of T'reves. 14. Like fines, this word first meant boundary, then territory, country. 15 territorium. 16. Sc. eum, accusative absolute; so also l. 23. 17. i.e., barbaro. 18. accusative instead of the ablative of price. 19. belonging to. 20 —si mihi permittas forsan possim. 21. straightway. | 22. take away. 23. accusative absolute, bargaining with a certain man. 24 —modo. 10 15 20 c 124 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN discessit. Seiscitatus? autem emptor? rudi* famulo? quid operis sciret respondit: "In omnibus quae manducari debent? in mensis dominorum valde scitus sum operari, nec metuo quod3? reperiri possit similis? mei*' in hae scientia. Verum? enim?? dico tibi quia, etiam si regi epulum cupias praeparare, fercula regalia componere possum, nec quisquam a? me melius." At ille: Ecce enim dies? solis? adest" (sic enim barbaries? ' vocitare diem dominicum consueta est?9); *in?' hac die vicini 10 atque parentes mei invitabuntur in domo mea. Rogo ut facias mihi prandium quod admirentur et dicant quia in domo regis melius non aspeximus." Et ille: *TIubeat," inquit, *dominus meus congregari pullorum gallinaceorum multi- tudinem et faciam quae praecipis." Praeparatis?? ergo quae dixerat puer, illuxit dominica dies fecitque? epulum magnum delieiisque refertum. — Epulantibus autem omnibus et lau- dantibus prandium, parentes illius discesserunt. Dominus enim dedit gratiam puero huie et accepit potestatem super omnia quae habebat dominus suus in promptu, diligebatque eum valde et omnibus qui cum eo erant ipse dispensabat cibaria et pulmenta. Post anni vero currieulum, cum iam securus esset dominus illius? de eo,!? abiit in pratum,*' qui erat domi? proximus, cum Attalo puero, eustode equorum; et decubans? in terram cum eo a^ longe,4 aversis dorsis, ut? non cognoscerentur simul, dicit puero: '/"Tempus est enim ut iam cogitare de patria debeamus. Ideoque moneo te ut hac nocte, cum equos ad claudendum adduxeris, sopore non deprimaris, sed eum primum te vocltavero adsis et ambulemus." |Vocaverat enim bar- barus ille multos parentum suorum ad epulum inter quos erat 25. nominative absolute. 26 novo. 2". dative with sciscitatus. 28. Sc. famulus as subject. 29. See 112. 30 —ne. 31. my equal. 32. in short. 33. than; see28. 34. Sunday. 35. abstract for concrete, barbari. 36— consuevit. 9T. See 31. 38. Sc. eis. 39. change of subject; so also with accepit and diligebat below. 40. refer to the same person. 41. maseuline. 49—domo or domui. 48-decumbens. 44. at a disíance. 45 —ne. 46 —abeamus. THE STORY OF ATTALUS 125 et gener eius," qui acceperat filiam illus." Media autem nocte à convivio surgentibus et quieti datis,5* prosecutus est Leo generum domini sui cum potu, porrigensque?? ei bibere*? in metatum*! eius ait ad eum homo?: *''Die tu, o creditor? soceri mei, sic valeas,4 quando enim voluntatem adhibebis,»5 ut adsumptis?9 equitibus? eius, eas in patriam tuam?" Hoc quasi ioco delectans?$ dixit. Similiter et ille ioculariter?? respondens veritatem, ait: *''Hae nocte delibero, si Dei vo- luntas fuerit." Et ille: *Utinam," inquit, *custodiant me famuli mei, ne aliquid de rebus meis adsumas." Et ridentes discesserunt? Dormientibus autem cunctis, vocavit Leo Attalum, stratisque equitibus, interrogat si?! haberet gladium. Respondit: Non est mihi necesse nisi tantum lancea par- vula." At ille ingressus mansionem domini sui, adprehendit seutum eius ae frameam. Quo interrogante quis esset aut quid sibi vellet respondit: *'Ego sum Leo, servus tuus, et suscito Attalo9? ut surgat velocius et deducat equos ad pastum; detinetur enim sopore quasi ebrius." Quiait: ''Fae ut libet." Et haec dicens obdormivit. Ille vero egressus foris, munivit puerum arma, invenitque ianuas atrif$^ divinitus reseratas, quas in initio noctis cum cuneis malleo percussis obseraverat pro eustodia caballorum**; et gratias agens? Deo, sumptis reliquis equitibus secum, discesserunt, unum etiam volucrum?*? cum vestimentis tollentes. Venientes autem ad Mosellam*$ fluvium, ut transirent, cum detinerentur à quibusdam, relictis equitibus et vestimentis, enatantes?? super parma positi"? amnem, in ulteriorem egressi sunt ripam, et inter obscura?! 47. refer to the same person. 48. middle voice. . 49. nominative absolute. 50. See 79 (a). b1-hospitio. 52 gener. 53. passive, trusted servant. 54. so may you prosper, on condition that you tell the truth; a common formula of adjuration and asseveration; cf. per salutem meam, p. 126,1. 14. 55. carry out. 56. taking. B5'T —equis. B8. middle voice. 59. in jest. 60. parted. 61. See 84 (a). 62-— Attalum, object of suscito. 63 -—armis. 64. court (yard). 65. Cf. p. 32, 1l. 13. 66 —agentes. 61. a roll. 68. It should be the Meuse. 69. swimming across. "TO. middle volce. "71 -obscuram noctem. 10 20) 10 20 25 126 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN noctis?! ingressi silvas, latuerunt. Tertia enim nox advenerat, quod? nullum cibum gustantes iter? terebant.? "Tunc nutu Dei repertam? arborem?* plenam pomis, qua? vulgo pruna vocant, comedunt et parumper? sustentati, ingressi sunt iter Campaniae." Quibus? pergentibus,/? audiunt pedibulum"7? equitum currentium dixeruntque: *Prosternamus$? terrae?! ne appareamus hominibus venientibus." Et ecce ex impro- viso stirps rubi magnus adfuit, post quem transeuntes, pro- lecerunt se terrae cum evaginatis* gladiis, scilicet ut, sl adver- terentur,* confestim se quasi ab improbis defensarent. Ve- rumtamen*' cum venissent in loco illo, coram?! stirpe spineo restiterunt; dixitque unus, dum equi urinam proicerent: *Vae mihi, quia fugiunt hi detestabiles nec reperiri possunt ; verum dieo per salutem meam quia, si invenirentur, unum pati- bulum*» condemnari et alium gladiorum ictibus in frusta dis- cerpi iubebam."** Erat enim barbarus ille, qui haec alebat, dominus eorum, de Remense* urbe veniens, hos inquirens, et repperisset utique in via si nox obstaeulum?? non praebuisset. Tune motis equitibus, discesserunt. Hi autem nocte 1psa adtigerunt ad*5 urbem,55 ingressique invenerunt hominem quem sciscitati? ubinam esset domus Paulelli presbyteri,* indicavit eis. Qui dum per plateam praeterirent, signum??? ad matutinos?* motum est?" (erat enim dies dominica), pul- santesque ianuam presbyteri ingressi sunt exposuitque puer de domino suo. Cui ait presbyter: Vera est enim visio mea. Nam videbam duas in hae nocte columbas advolare et considere in manu mea, ex quibus una alba,? alia autem TRTL———————————Á BENE T2 —ex quo;see 115, vi (a). "73. traveled. T4. accusative absolute. 75 — quae. T6. expresses degree, not time. 77. Champagne. 78 —qui pergen- tes; see 27. T9. noise of feet. 80. Sc. nos. 81-interram. 89. expresses merely transition. 83. behind, under. 84. See 107 (a). 85 —ad patibu- lum. 86. Rheims. 87 -—impedimentum. | 88—urbem. | 89. nominative absolute. 90. the bell rang. 91. matins. 92. 'The two colors refer to the master and the slave (Leo) respectively. PREFACE TO BOOK V 127 nigra? erat." Dixitque puer presbytero: ''Indulgeat?* Dominus pro die sua sancta. Nam nos rogamus ut aliquid victu? praebeas; quarta enim inlucescit dies quod** nihil panis pul- mentique gustavimus." Occultatis autem pueris, praebuit eis infusum?6 cum vino et panem et abiit ad matutinos. Secu- tusque est barbarus, iterum inquirens pueros; sed inlusus à presbytero, regressus est. Presbyter enim amicitiam cum beato Gregorio antiquam habebat. Tune resumptis pueri epulo viribus, per duos dies in domo presbyteri commorantes, abscesserunt et sic usque ad sanctum Gregorium perlati?? sunt.9?? Gavisus autem pontifex* visis pueris, flevit super collum Attali, nepotis sui; Leonem autem a iugo servitutis absolvens eum omni generatione?? sua, dedit ei terram propriam, in qua eum uxore ac liberis liber vixit omnibus diebus vitae suae. LL PREFACE TO BOOK V Taedet me bellorum civilium diversitates! quae Francorum gentem et regnum valde proterunt memorare; in? quo, quod peius est, tempore illud quod Dominus de dolorum praedixit initium? iam videmus: consurgit pater in filium, filius in patrem, frater in fratrem, proximus in propinquum. JDebebant enim eos exempla anteriorum regum terrere, qui, ut divisi, statim ab inimiels sunt interempti. Quotiens et ipsa urbs urbium^ et totius mundi caput iniens bella civilia, diruit?; quae? ces- 93. Ordinarily they would not be permitted to eat before Mass. 94. dative. 95. See 115, vr (a). 96. soup,or, omitting et, bread soaked in wine. 97 — pervenerunt. |.98. family. LI. 1. details. 2. The Latin is confused; the thought is: "We already see the beginning of those troubles which the Lord foretold" (Matthew x, 21). 3—initio. 4. ie., Rome. 5. intransitive, fallen in ruins. 6. may be explained as acceusative-ablative absolute ( — quibus cessantibus), or cessante may be an impersonal abl. abs. and quae feminine; the singular idea bellum civile may account for cessante. 10 15 10 [S9] Qt 30 128 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN sante? rursum quasi ex humo surrexit. Utinam et VOS, O reges, in his proelia? in quibus parentes vestri desudaverunt, exercemini? ut gentes vestra pace? conterritae, vestris viribus premerentur. Recordamini quid caput!? victoriarum ves- trarum Chlodovechus fecerit, qui adversos reges interfecit, noxias gentes elisit, patrias! subiugavit, quarum regnum vobis integrum inlaesumque reliquit. Et cum hoe fecerit neque aurum neque argentum, sieut nune est in thesauris vestris, habebat. Quid agitis? Quid quaeritis? Quid non abundatis? In domibus deliciae supercrescunt,? in promp- tuarüs* vinum, triticum oleumque redundat, in thesauris aurum atque argentum coacervatur. Unum vobis deest, quod pacem non habentes, Dei gratiam indigetis.? Cur unus tollit alteri suum? Cur alter concupiscit alienum? — Cavete illo,4 quaeso, apostoli: ''Si^ ab invicem mordetis et comeditis, videte ne ab invicem consumamini." Scrutamini diligenter veterum scripta et videbitis quid civilia bella parturiant. Requirite quod de Carthaginiensibus scribat Orosius,é qui cum post septingentos annos subversam dicat civitatem et regionem eorum, addidit: *Quae res eam tamdiu servavit? Concordiam. Quae res eam post tanta distruxit tempora? Diseordiam." Cavete discordiam, cavete bella civilia, quae vos populumque vestrum expugnant." Quid aliud sperandum erit nisi cum exercitus vester ceciderit vos sine solacio relicti atque a gentibus adversis oppressi, protinus conruatis? Si tibi, o rex, bellum civile delectat, illud!5 quod apostolus in hominem agi meminit exerce,!5 ut spiritus concupiscat!? adver- sus carnem, et vitia virtutibus cedant, et tu liber capiti tuo, id est Christo, servias, qui quondam radicem? malorum servieras conpeditus.?! rz EE o des ELE UBULI NA aipueSd me E denke: i-o 7 — proeliis. 8 -—exerceamini, reflexive. 9. «nion. 10. fountainhead. 11. lands. 12. increase beyond measure. 18. See 26 (a). 14-abillo. 15. Galatians v, 15. 16. Orosius V, 8 reads concordia and discordia. 17. destroy. 18. control that (impulse) which the apostle says 4s active in man (Galatians v, 17). 19. "lusteth against the flesh." 920 -—radici. 91. bondman. e THE DEATH OF CHILPERIC 12 LII. THE DEATH OF CHILPERIC His itaque cum hae praeda pergentibus, Chilperieus, Nero nostri temporis et Herodis, ad villam Calensem, quae distat ab urbe Parisiaca quasi centum stadiis, accedit; ibique vena- tiones exercet. Quadam vero die regressus de venatione iam subobseura noete, dum de equo susciperetur! et unam manum super scapulam pueri retineret, adveniens quidam eum cultro percutit sub ascellam? iteratoque ictu ventrem eius perforat; statimque profluente copia sanguinis tam per os quam per aditum vulneris, iniquum fudit spiritum. Quam vero malitiam gesserit superior lectio? docet. Nam regiones plurimas saepius* devastavit atque succendit; de quibus nihil doloris sed laeti- tiam magis habebat, sicut quondam Nero;? eum inter incendia palatii tragoedas decantaret.* Persaepe homines pro facul- tatibus eorum iniuste punivit." In euius tempore paucl quo- dammodo" episcopatum* clerici meruerunt. Erat enim gulae deditus, cuius deus venter fuit. NNullumque sibi? adserebat esse prudentiorem. Confecitque duos libros, quasi? Sedulium meditatus,? quorum versiculi debiles nullis pedibus!? subsistere possunt; in quibus, dum non intellegebat, pro longis syllabas breves posuit et pro breves longas statuebat; et alia opuscula vel! hymnos* sive! missas, quae nulla ratione suscipi? possunt. Causas pauperum exosas? habebat.? Sacerdotes Domini adsidue blasphemabat!^ nec aliunde? magis, dum!* secretius esset, exercebat ridicula vel iocos quam de ecclesiarum episcopis. Illum ferebat levem, alium superbum, illum abun- : dantem, istum luxuriosum; illum adserebat elatum, hune tumidum; nullum plus odio!" quam ecclesias habens. Aiebat enim plerumque: Ecce pauper remansit fiscus noster, ecce divitiae nostrae ad ecclesias sunt translatae; nulli penitus nisi LII. 1. was being assisted. 2. arm.. 3. narrative. 4 —saepe. 5. Suetonius, Nero 38. 6 -fíragoedias. "T. apparently —admodwum. 8. dative with the comparative. 9. on the model of. 10. play on the two meanings of feet. 11—et...et. 19. approved. 13. hated; see 113. 14. Eng. 15. on any other subject. 10. in private; secretius — secreto. 1T. variant of exosas, l. 22, above. ct 15 20 [5 130 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN soli episcopi regnant; periet!? honor noster et translatus est ad episcopos civitatum." | Haec agens adsidue testamenta quae in? ecclesias conscripta erant plerumque disrupit?9 ipsasque patris sui praeceptiones, putans quod? non rema- neret qui voluntatem eius servaret, saepe caleavit.? Iam de libidine atque luxuria non potest reperiri in cogitatione quod non perpetrasset in opere,? novaque semper ad laedendum populum ingenia perquaerebat; nam, si^ quos hoc? tempore? culpabiles repperisset, oculos eis iubebat erui. Et in prae- ceptionibus quas ad iudices pro suis utilitatibus?9 dirigebat haee addebat: *'Si quis praecepta nostra contempserit, ocu- lorum avulsione?" multetur." Nullum umquam pure dilexit, a nullo dilectus est; ideoque cum spiritum exalasset, omnes eum reliquerunt sui. Mallulfus autem Silvanectensis epis- copus, qui iam tertia die in tentorio residebat et ipsum videre non poterat, ut eum interemptum audivit, advenit; ablutumque vestimentis melioribus induit, noctem in hymnis deductam,?5 in nave levavit et in basilica sancti Vincenti, quae est Parisius, sepelivit, Fredegunde regina in ecclesia derelicta. LIII! DE HORTULANO? MONACHO MONASTERII EIUSDEM Gregorius. Felix, qui appellatur Curvus, quem ipse bene nosti, qui eiusdem monasterii nuper praepositus fuit, multa mihi de fratribus eiusdem monasterii admiranda narrabat ; L——M————M MM ÉÁÁÉÉÉÓÉÓM———rmnipo um c KM 18 -— periit. 19. in favor of. 20. Cf. Eng. 'break a will." 21. Aat. 29. (rod under foot. 23. deed. 24. See 105. 925. in recent years. 26. plural for singular. 27. tearing out. 28. passed. LIII. 1. Li-Lvi are from the Dialogues of Gregory the Great (written in 593); the two following selections are from his Letters. Gregory was a man of curious contrasts: highly educated, yet an enemy of classical culture; à practical and far-sighted statesman, yet a child of his times in his inter- estin the miraculous. "The popularity of the Dialogues testifies to the wide- spread and continued interest in such tales. 2. gardener. DE HORTULANO MONACHO 131 ex quibus aliqua quae ad memoriam veniunt supprimo, quia ad alia festino. Sed unum dicam quod ab eo narratum praeter- eundum nullo modo aestimo. In eodem monasterio quidam magnae vitae monachus erat hortulanus. Fur vero venire consueverat, per saepem ascendere et occulte holera auferre. Cumque ille multa plantaret, quae minus? inveniret, et alia pedibus conculcata, alia direpta con- spiceret, totum hortum circumiens, invenit iter unde? fur venire consueverat. Qui in eodem horto deambulans, repperit etiam serpentem, cui praecipiens dixit: Sequere me," atque ad aditum furis perveniens, imperavit serpenti, dicens: *In nomine Iesu praecipio tibi ut aditum istum custodias ae furem hue ingredi non permittas." Protinus serpens totum se in itinere in transversum tetendit et ad cellam monachus rediit. Cumque meridiano tempore cuncti fratres quiescerent,? more solito fur advenit, ascendit saepem; et cum in hortum pedem deponeret vidit subito quia tensus serpens clausisset viam, et tremefactus post semetipsum concidit, eiusque pes per caleeamentum in sude saepis inhaesit sicque, usque dum hortulanus rediret, deorsum capite pependit. Consueta hora venit hortulanus, pendentem in saepe furem repperit, serpenti autem dixit: ''Gratias Deo, implesti quod 1ussi; recede modo." Qui statim abscessit. Ad furem vero perveniens, ait: ''Quid est, frater? "Tradidit te mihi Deus. Quare in labore mona- chorum furtum toties facere praesumpsisti?"$ Et haec dicens pedem ilius à saepe in qua inhaeserat solvit eumque sine laesione deposuit. Cuidixit: '*Sequere me." Quem sequentem duxit ad horti aditum et holera, quae furto appetebat auferre, ei eum magna dulcedine praebuit, dicens: (Vade, et post haec furtum non facias; sed cum necesse habes, huc ad me ingredere, e£ quae tu cum peccato laboras tollere, ego tibi devotus dabo." 3—non. 4-—quo. b. the midday siesta. 6. dared. 10 30 10 20 132 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN LIV. ST. BENEDICT Fuit vir vitae venerabilis, gratia! Benedictus? et nomine, ab ipso suae pueritiae tempore cor gerens senile. Aetatem? quippe moribus transiens? nulli animum voluptati dedit sed dum in hae terra adhuc esset, quo temporaliter* libere uti potuisset, despexit iam quasi aridum* mundum cum flore? Qui, liberior? genere ex provincia Nursiae exortus, Romae liberalibus litterarum studiis traditus fuerat. Sed cum in eis multos ire per^ abrupta vitiorum? cerneret, eum quem quasi in ingressu? mundi posuerat, retraxit pedem ne, si quid de scientia elus attingeret, ipse quoque postmodum in immane praecipitium totus iret. PDespectis itaque litterarum studiis, relicta domo rebusque patris, soli Deo placere desiderans, sanctae? conversationis* habitum? quaesivit. HRecessit igitur scienter nescius, et sapienter indoctus. Huius ego omnia gesta - non didici sed pauca quae narro quattuor discipulis illius refe- rentibus agnovi: Constantino scilicet reverentissimo valde viro, qui ei in monasterii regimine successit; Valentiniano quoque, qui annis multis Lateranensi monasterio praefuit; Simplicio, qui congregationem illius post eum tertius rexit; Honorato etiam, qui nune adhuc cellae* eius in qua prius conversatus fuerat, praeest. LV DE SIMULATIONE REGIS TOTILAE DEPREHENSA Gothorum! temporibus eum rex eorum 'Totila sanctum virum prophetiae? habere spiritum audisset, ad eius mo- nasterium pergens, paulo? longius? substitit eique se venturum LIV. 1. Biblical, grace. 2. a play on the etymology of his name. 3. living a holy life. 4. in a worldly fashion. 5. Cf. Isaiah xl, 8, '"The grass withereth, the flower fadeth; but the word of our God shall stand forever." 6 —liberaliori. " —in immane praecipitium (precipice) of 1. 10. 8. threshold. 9. garb of a holy life, 1.e., of a monk. LV. 1. the Ostrogoths; this visit took place in 542. 2. of prophecy. 3. a short distance away. DE PRESBYTERO PROVINCIAE VALERIAE 139 esse nuntiavit. Cui dum protinus mandatum de monasterio fuisset ut veniret ipse, sicut^ perfidae mentis fuit, an vir Dei prophetiae spiritum. haberet explorare conatus est. Quidam vero eius spatharius? Riüggo dicebatur, eui calceamenta? sua praebuit eumque indui vestibus regalibus fecit, quem" quasi in persona sua pergere ad Dei hominem praecepit. In cuius obsequio* tres, qui sibi prae ceteris adhaerere consueverant, comites misit, scilicet, Vulterie, Ruderie et Blidin, ut ante servi Dei oculos, ipsum regem 'Totilam esse simulantes, eius lateribus obambularent; cui alia quoque obsequia atque spatharios praebuit ut tam ex eisdem obsequiis quam ex purpureis vestibus rex esse putaretur. Cumque idem Riggo, decoratus vestibus, obsequentum frequentia comitatus, mo- nasterium fuisset ingressus, vir Dei eminus sedebat. Quem venientem conspiciens, cum? iam? ab eo audiri potuisset clamavit, dicens: *'Pone, fili; pone hoe quod portas?; non est tuum." Qui Rüggo protinus in terram cecidit et quia tanto viro illudere praesumpsisset expavit, omnesque qui eum eo ad hominem Dei veniebant terrae consternati sunt. Surgentes autem ad eum propinquare minime praesumpserunt, sed ad suum regem reversi, nuntiaverunt trepidi in quanta velocitate fuerant deprehensi. LVI DE PRESBYTERO PROVINCIAE VALERIAE QUI FUREM AD SEPULCHRUM SUUM TENUIT In Valeria namque! provincia res est haec gesta quam narro, mihique beatae? memoriae? abbatis mei Valentionis relatione* cognita. Ibi etenim quidam venerabilis sacerdos erat, qui cum clericis? suis, Dei laudibus bonisque operibus 4—ul, since. 5. swordbearer. 6. 'The king's shoes were purple. 7— et eum. 8. as soon as. 9. like gero, wear. 10 ceciderunt. LVI. 1. Notice the different particles of transition in this selection: namque, etenim, autem, vero, ete. |. 2. of blessed memory. — 3. assistants. 10 20 2 5 10 15 20 t3 Ct 134 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN intentus, sanctae* conversationis vitam ducebat. Super- veniente autem vocationis? suae die, defunctus est atque ante ecclesiam sepultus. Eidem vero ecclesiae caulae inhaerebant? ovium, atque idem locus in quo sepultus est ad easdem oves tendentibus pervius erat. Quadam autem nocte cum, clericis intra ecclesiam psallentibus,* fur venisset ut ingressus caulas furtum faceret, vervecem tulit, et concitus exiit. Cum vero pervenisset ad locum ubi vir Domini sepultus erat, repente haesit et gressum movere non potuit. Vervecem quidem de collo deposuit eumque dimittere voluit, sed manum laxare non valuit. Coepit? igitur stare?" miser cum praeda sua, reus et ligatus. Volebat vervecem dimittere, nec valebat; volebat egredi eum vervece, nec poterat. Miro itaque modo fur,* qui à vivis videri timuerat, hunc mortuus tenebat. Cumque ita gressus? manusque illius fuissent obstricta, immobilis perstitit. Facto autem mane expletisque laudibus Dei, ab ecclesia egressi sunt clerici et invenerunt ignotum hominem vervecem tenentem manu. hes venit in dubium utrum vervecem tolleret!? an offerret, sed culpae reus citius indi- cavit poenam. Mirati omnes quia ingressus fur viri Dei merito ad praedam suam stabat ligatus. Qui se pro eo protinus in orationem dederunt, suisque precibus vix obtinere valuerunt ut, qui res eorum venerat rapere, saltem vacuus! exire mere- retur. Itaque fur, qui diu steterat cum praeda captivus, quandoque? exiit vacuus et liber. 4. Cf. p. 132, 1. 18. b. death. 6. were adjacent. "€ —stabat. 8. anaco- luthon. 9. feet. | 10. was taking away or bringing. 11. empty handed. 12. ai last. GREGORIUS CANDIDO PRESBYTERO 135 LVII GREGORIUS CANDIDO PRESBYTERO EUNTI AD PATRIMONIUM! GALLIAE Pergens, auxiliante Domino Deo nostro lesu Christo, ad patrimonium quod est in Gallis gubernandum, volumus ut dilectio? tua? ex solidis* quos acceperit vestimenta pauperum vel pueros Anglos qui sunt ab annis decem et septem vel decem et octo, ut in monasteriis dati Deo proficiant, comparet? quatenus solidi Galliarum, qui in terra nostra expendi non possunt, apud locum proprium utiliter* expendantur. $1 quid vero de pecunis redituum quae dicuntur ablatae recipere potueris, ex his quoque vestimenta pauperum comparare te volumus vel, sicut praefati sumus, pueros qui in omnipotentis Dei servitio proficiant. Sed, quia pagani sunt qui illie inveniri possunt volo ut cum eis presbyter transmittatur ne quid aegritudinis contingat in via, ut. quos morituros conspexerit debeat baptizare. Ita igitur tua dilectio faciat ut haec diligenter implere festinet. LVIII GREGORIUS DESIDERIO EPISCOPO GALLIAE Cum multa nobis bona de vestris fuissent studiis nuntiata, ita cordi nostro nata est laetitia, ut negare ea quae sibi fra- ternitas! vestra! concedenda poposcerat minime pateremur. Sed post hoe pervenit? ad nos (quod sine verecundia memo- rare non possumus) fraternitatem tuam grammaticam qui- busdanr exponere. Quam rem ita moleste suscepimus ac sumus vehementius? aspernati ut ea quae prius dicta fuerant in gemitum et tristitiam verteremus, quia 1n uno se ore cum Iovis laudibus Christi laudes non capiunt. Et quam grave LVII. 1. ie., of the church. 2. term of address, like *My dear sir." 3. purchase. 4. Gallic money was of less value than Roman. 5. Eng. LVIII. 1. you, my dear brother; cf. ]. 3, above; note vestra here, but tuam, ]. 20. 2. «vas reported; cf. perlata sunt, p. 136, 1l. S. 3 —vehementer. C 20 10 15 20 136 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN nefandumque sit episcopis canere quod^ nec laico* religioso conveniat,* ipse considera. Et quamvis dilectissimus filius noster Candidus presbyter postmodum veniens, hac de re subtiliter requisitus, negaverit atque conatus vos fuerit ex- cusare, de nostris tamen adhuc animis non recessit quia quanto exsecrabile* est hoc de sacerdote enarrari tanto utrum ita necne sit distrieta? et ueraci oportet satisfactione cognosci. Unde si post hoc evidenter ea quae ad nos perlata sunt falsa esse claruerint? nec vos nugis et saecularibus litteris studere constiterit, Deo nostro gratias agimus, qui cor vestrum maceu- lari blasphemis? nefandorum laudibus non permisit, et de concedendis quae poscitis securi iam et sine aliqua dubitatione tractabimus. Monachos vero quos una cum dilectissimo fiio nostro Laurentio presbytero et Mellito abbate ad reve- rendissimum fratrem et coepiscopum!? nostrum Augustinum transmisimus, vobis in omnibus commendamus ut, fraternitate vestra solaciante," nulla illos ad proficiscendum mora valeat impedire. LIX! DE FABULA Fabulas poetae a fando nominaverunt, quia non sunt res factae, sed tantum loquendo fictae. Quae ideo sunt inductae ut fietorum mutorum animalium inter se conloquio imago 4. i.e., Jovis laudes. 5. questioned. 6. detestable. "T. strict. 8. it be- comes clear; the perfect is lacking in CL. 9. Eng. 10. ie, archbishop of Canterbury. 11. helping. LIX. 1. Thisandthefollowingselection are from the Origines(Etymologies) of Isidore of Seville (1636), an encyclopedia of classical learning which be- came the school book of the Middle Ages. 'The number of MSS of Isidore's works probably surpassed that of any other text except the Bible, and there is scarcely à medieval work of any extent that does not show an acquaintance with Isidore's writings. His influence. was quite out of proportion to the intrinsie merit of his works. Many of his etymologies, however, are no worse than most ancient attempts and some modern ones to explain the origin of a word. DE FABULA 137 quaedam vitae hominum nosceretur. Has primus invenisse traditur Alemaeon Crotoniensis, appellanturque Aesopiae, quia is apud Phrygas in hae re polluit.? Sunt autem fabulae aut Aesopicae aut Lybisticae. Aesopicae sunt cum animalia muta inter se sermocinasse? finguntur, vel quae animam non habent, ut urbes, arbores, montes, petrae, flumina. Lybisticae autem, dum hominum cum bestiis aut bestiarum eum homini- bus fingitur vocis esse commercium. Fabulas poetae quasdam delectandi eausa finxerunt, quasdam ad naturam rerum, nonnullas ad mores hominum. interpretati sunt.* JDelectandi causa fictas,? ut eas quas volgo dicunt, vel quales Plautus et Terentius composuerunt. Ad naturam rerum fabulas fingunt, ut "Vulcanus claudus," quia per naturam numquam rectus est ignis; ut illa triformis bestia 'prima leo, postrema draco, media ipsa chimaera' 5; id est caprea, aetates hominum per eam volentes distinguere; quarum ferox et horrens prima adulescentia, ut leo; dimidium vitae tempus lucidissimum, ut caprea, eo quod acutissime videat; tune fit senectus casibus inflexis, draco. Sie et Hippocentauri fabulam esse confictam, id est hominem equo mixtum, ad exprimendam humanae vitae velocitatem, quia equum constat esse velocissimum. Ad mores, ut apud Horatium mus loquitur muri et mustela vulpeculae, ut per narrationem fictam ad 1d quod agitur verax signifieatio referatur. Unde Aesopi tales sunt fabulae ad? morum finem relatae,7 vel sicut in libro Iudicum? ligna sibi regem requirunt et loquuntur ad oleam et ad ficum et ad vitem et ad rubum; quod totum utique ad mores fingitur ut ad rem quae intenditur, ficta quidem narratione sed veraci signifieatione, veniatur. Sie et Demosthenes orator fabulam? usus est adversus Philippum, qui cum ab Atheniensibus 2. perfect lacking in CL. 3. as conversing. & — finxerunt, as 1l. 12 shows. 5. Isidore's Origines is a mosaic of excerpts which are often put together without being made to conform to the syntax of the context; here the governing verb is omitted. $6. Lucretius V, 903. '"7-—ad mores fictae. 8. Judges ix, 8S. 9—fabula. 10 15 20 30 10 15 20 25 138 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN postularet ut sibi decem oratores darentur et discederet, finxit ille fabulam qua dissuaderet, dicens lupos aliquando pastoribus, quorum diligentiam decipere voluissent, suasisse ut in amicitiam convenirent, ea tamen condicione, ut!^ si!? canes, in quibus erat causa iurgiorum, iure illis traderentur; adnuisse pastores et in spem securitatis dedisse canes, quos ovium suarum vigilantissimos custodes habebant. Tunc lupi, adempta omni formidine, omne quod in gregibus illis erat, non pro" satietate tantum, verum etiam pro libidine laceraverunt. Philippum quoque principes populi postulare quo.facilius possit opprimere spoliatam custodibus urbem. LX DE DIEBUS ET NOCTE De diebus. Dies est praesentia solis, sive sol supra terras, sicut nox! sol sub terris. Ut enim dies aut nox sit, causa est aut supra terram sol, aut sub terris. Dies legitimus viginti quattuor horarum, usque dum dies et nox spatia sui cursus ab oriente usque ad alium orientalem solem caeli volubilitate concludat. Abusive? autem dies unus spatium ab oriente sole usque ad occidentem. Sunt autem diei spatia duo, interdianum? atque nocturnum; et est dies quidem horarum viginti quattuor, spatium autem horarum duodecim. Vocatus autem dies a4 parte meliore. Unde et in usu est ut sine commemoratione noctis numerum dicamus? dierum, sieut et in lege divina scriptum est?: *''Facetum est vespere et mane dies unus." Dies secundum Aegyptios incohat ab occasu solis; secundum Persas ab ortu solis; seeundum Athenienses a sexta hora diei; l0 ul it-aod. LX. 1. The forms of sum are freely omitted in this chapter. 92. incor- reclly. 8. day. 4. from the better half, explained by what follows. 5. speak of.. 6. Genesis 1, 5. DE DIEBUS ET NOCTE 139 seeundum Romanos a media nocte. Unde et tunc gallicinium? est, quorum vox diei ostendit praeconium, quando et meso- nyetios? afflatus fit. Dies dicti à diis, quorum nomina Romani quibusdam sideribus sacraverunt. Primum enim diem à Sole appellaverunt, qui princeps est omnium siderum, sieut et idem dies eaput est eunetorum dierum. Secundum a Luna, quae Soli et splendore et magnitudine proxima est, et ex eo mutuat]lumen. "Tertium ab stella Martis, quae Vesper vocatur. Quartum ab stella Mercurii, quam quidem candidum circulum dieunt. Quintum ab stella Iovis, quam Phaethontem aiunt. Sextum a Veneris stella, quam Luciferum asserunt, quae inter omnia sidera plus? lucis habet. Septimus ab stella Maturnl, quae sexto caelo locata, triginta annis fertur explere cursum suum. Proinde autem ex his septem stellis nomina dierum gentiles* dederunt eo quod per eosdem aliquid sibi effiei existimarent, dicentes habere a Sole spiritum, a luna corpus, à Mercurio ingenium et linguam, a Venere voluptatem, a Marte sanguinem, à Iove temperantiam, a Saturno humo- rem.!^ 'lalis quippe extitit gentilium stultitia, qui sibi finxe- runt tam ridieulosa" figmenta.* Apud Hebraeos autem dies prima una sabbati? dicitur, qui apud nos dies dominicus est, quem gentiles Soli dieaverunt. Secunda sabbati secunda feria,? quem saeculares4^ diem Lunae vocant. "Tertia sabbati tertia feria, quem diem ilh Martis vocant. Quarta sabbati quarta feria, qui Mercuri dies dicitur à paganis. Quinta sabbati quinta feria est, id est, quintus a die dominico, qui apud gentiles Iovis vocatur. Sexta sabbati sexta feria dicitur, qui apud eosdem paganos Veneris nuncupatur. Sabbatum autem séptimus à dominico dies est, quem gentiles Saturno dicaverunt et Saturni nominaverunt. Sabbatum autem ex Hebraeo in Latinum requies interpretatur eo quod Deus in eo requievisset ab omnibus operibus suis. 7 — gallorum cantus. 8. midnight (Greek). 9-superlative. 10. fluids. 20 1l. absurd. 12. Sabbath. 13. day of the week. 14-—gentiles. 15. pas- slve. 10 25 140 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Partes diei tres sunt: mane, meridies et suprema. Mane lux matura et plena, nee iam crepusculum. Et dictum mane à mano; manum enim antiqui bonum dicebant. Quid enim melius luce? Alii mane aestimant vocari à Manibus, quorum conversatio a luna ad terram est. Alii putant ab aere, quia manus, id est rarus, est atque perspicuus. Meridies dicta quasi medidies, hoc est medius dies; vel quia tune purior dies est. Merum enim purum dicitur." In toto enim die nihil clarius meridie, quando sol de medio caelo rutilat et omnem orbem pari claritate inlustrat. Suprema est postrema pars diel, quando sol cursum suum in occasum vertit; dieta quod superest ad partem ultimam diei. Serum vocatum a clausis seris, quando iam nox venit, ut unusquisque somno tutior sit. Hodie quasi hoc die; et quotidie, non cotidie, ut sit quot die- bus. Cras quod est postea. Hesternum est pridie; et dictum hesternum ab eo quod iam dies ipse sit à nobis extraneus'* et praetereundo alienus. Pridie autem quasi priori die. Per- endie, id est per ante diem, vel in!? antecessum,?? id est prius. Nox a nocendo dicta, eo quod oculis noceat. Quae idcirco lunae ae siderum lucem habet, ne indecora esset et ut con- solaretur omnes nocte operantes, et ut quibusdam animantibus, quae lucem solis ferre non possunt, ad?? sufficientiam?? tempe- raretur. Noctis autem et diei alternatio? propter vicissitudinem dormiendi vigilandique effecta est, et ut operis diurni laborem noctis requies temperet. Noctem autem fieri, aut quia longo itinere lassatur sol, e£ cum ad ultimum caeli spatium pervenit, elanguescit ae tabefactus? efflat suos ignes; aut quia eadem vi sub terras cogitur qua super terras pertulit lumen, et sic umbra terrae noctem facit. De o (UL 96 10 RBRADICY ino. A sci iesu etus is o ialiida el Ee o 16. good; mane in origin is an adverb from manus. 17. means. 18 —erternus (pronounced estermus). 19. in advance, defined by prius. 20. sufficiently. 21. Eng. 22. melted. THE FOUNDING OF BOBBIO 141 LXI. THE FOUNDING OF BOBBIO Beatus ergo Columbanus eum vidisset, ut superius diximus, devietum a 'Theuderico? Theudebertum,? relicta? Gallia atque Germania, Italiam ingreditur, ubi ab Agilulfo Langobardorum rege honorifice receptus est. Qui, largita optione, ut intra Italiam quoeumque in loco voluisset habitaret, ibi Dei consultu? acetum est, dum ille penes* Mediolanium? urbem moraretur et haereseorum? fraudes, id est, Arrianae? perfidiae, scriptu- rarum cauterio!?^ discerpi ae desecari vellet, contra quos etiam libellum florenti scientia edidit, vir quidam nomine Iocundus ad regem venit, qui regi indicat se in solitudine ruribus Appen- ninis basilicam* beati Petri apostolorum principis scire, in qua virtutes* expertus sit fieri, loca ubertate fecunda, aquis inrigua, piscium copia. Quem locum veterum traditio" Bobi- um nunecupabant ob rivum in eo loco hoe nomine fluentem amnemque alium profluentem nomine Triveam; super quem olim Hannibal hiemans, hominum, equorum, elephantorum atroeissima damna sensit. Ubi cum venisset, omni cum intentione basilicam inibi semirutam reperiens, prisco decori renovans reddidit. In cuius restauratione" mira Domini virtus? panditur. Nam cum per praerupta saxorum scopula? trabes ex abietibus inter densa saltus locis inaccessibilibus!! cae- derentur, vel alibi caesa,? inibi! casu elapsa" aspero, aditum plaustrorum denegabant, mirum in modum trabem, quem? vix triginta vel quadraginta plano terrae solo positum vehere non? valerent, ibi cum duobus vel tribus, prout ardui callis meatus patiebatur, vir Dei aecedens, suis ac suorum humeris immane..pondus imponebat; et ubi antea prae asperitate LXI. 1. From the life of the famous Irish monk and missionary Columbanus, written by Jonas, a monk of Bobbio. 2. son of Childebert II. 3. He was driven out by the hostility of Brunhilda, the mother of Childebert. 44. 2nacoluthon. 5. will. 6-apud. "V. Milan. 8-haere- ticorum. 9. Arian. 10. cautery. 11. Eng. Note plural verb nuncupabant. 12. power. 13. Note wrong gender. 14. i.e. in the dense places. 15. superfluous after vix. 10 20 142 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN itineris libero! gressu vix graderentur, onerati mox trabium pondere festini gradiebantur, ut versa vice, qui onera ferrent, acsi ab aliis veherentur, firmis vestigus velut otio vagantes, ovantes irent. Videns itaque vir Dei tanti auxilii supplementum, suos hortatur ut arreptum!" opus laeti perficiant, animoque roborati, eo consistere in heremo studeant; Dei in hoc volun- tatis!? esse adfirmat. "Tecta 1taque templi culmina, murorum restaurat ruinas, ceteraque quaeque ad monasterii necessi- tatem pertinent, construere parat. Porro beatus Columbanus, expleto anni circulo, in ante- diceto!? coenobio Ebobiensi vita beata functus, animam mem- bris solutam caelo reddidit vim. Kl. Decembris.?? Cuius strenuitatem si quis nosse velit, in eius dictis reperiet. Re- liquiaeque eius eo habentur in loco conditae, ubi et virtutum decore pollent praesule* Christo, cui est gloria per omnia saecula saeculorum. Amen. LXII. HOW CHRISTIANITY CAME TO BRITAIN Nee silentio praetereunda opinio,? quae de beato Gregorio traditione? maiorum ad* nos usque* perlata est. Dicunt? quia die quadam cum, advenientibus nuper mercatoribus, multa venalia in forum fuissent conlata, multi ad emendum confluxissent, et ipsum Gregorium inter alios advenisse, ac 16. i.e., not hampered by a load. 17 -inceptum. 18 -voluntatem. 19. übove-mentioned. | 20. anno 615. LXII. 1. rxi and the following selection are from the Historia eccle- siastica gentis Anglorum of Bede (731), the "father of English history." Bede owed his great reputation and his wide influence to the fact that in his historical, theological, and scientifie writings he collected about all the learning of his time (especially from Jerome, Augustine, Cassiodorus, and Isidore) and so made it available, first to the Anglo-Saxons, and later to the continent. "This tradition of scholarship was carried to Germany by Bonifatius, to France by Alcuin, and again to Germany by Alcuin's pupil Hrabanus Maurus. Bede's Latin, while not classical, is in the main elear and simple and grammatically correct. 2. story. 3. Eng. 4-usque ad. b. followed by à quia clause and an infinitive clause. HOW CHRISTIANITY CAME TO BRITAIN 143 vidisse inter alia pueros venales positos candidi corporis ac venusti vultus, capillorum quoque forma egregia. Quos cum adspiceret interrogavit, ut aiunt, de qua regione vel terra essent adlati. Dictumque est quia de Britannia insula, cuius incolae talis essent aspectus. Rursus interrogavit utrum idem insulani ehristiani an paganis adhue erroribus essent implicati. Dictum est quod essent pagani. At ille, intimo ex corde longa trahens suspiria: '/Heu, pro dolor!" inquit, *quod tam lucidi vultus homines tenebrarum auctor possidet tantaque? gratia frontispici mentem ab interna gratia vacuam gestat." Rursus ergo interrogavit quod esset vocabulum gentis illius. Responsum est quod Angli vocarentur. At ile: "Bene," inquit, nam et angelicam* habent faciem et tales angelorum in eaelis? decet esse cohaeredes.? Quod habet nomen ipsa provincla, de qua isti sunt adlati?" Responsum est quod Deiri voearentur idem provinciales. At ille: *Bene," inquit, ^Deiri; de ira eruti, et ad misericordiam Christi vocati. Rex provinciae illius quomodo appellatur?" Responsum est quod Aelli diceretur. At ille adludens? ad? nomen ait: *'Alleluia, laudem Dei creatoris illis in partibus oportet cantari." Accedensque ad pontificem Romanae et apostolicae sedis!? (nondum enim erat ipse pontifex factus) rogavit ut genti Anglorum in Britanniam aliquos verbi! ministros, per quos ad Christum converteretur, mitteret; se ipsum paratum esse in hoe opus, Domino cooperante? perficiendum, si tamen? apostolico papae hoe ut fieret placeret. Quod dum perficere non posset, quia, etsi pontifex concedere illi quod petierat voluit, non tamen cives Romani ut tam longe ab urbe sece- deret potuere permittere; mox, ut ipse pontificatus? officio funetus est, perfecit opus diu desideratum; alios quidem praedieatores? mittens, sed ipse praedicationem* ut fructi- fiearet* suis exhortationibus ac precibus adiuvans. 6. so fair an outside; frontispicium is used especially of the facade of a church. 7. See 17. 8. co-heirs. 9. playing om. 10. see. 11. of the word of God. 12. restrictive. 13. preachers. 10 20 25 30 10 M ct 20 25 144 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN LXIII. THE STORY OF CAEDMON In huius monasterio abbatissae! fuit frater quidam divina gratia specialiter? insignis, quia carmina religioni et pietati apta facere solebat; ita ut, quiequid ex divinis litteris per interpretes disceret, hoc ipse post pusillum? verbis poeticis maxima suavitate et compuncetione^ compositis, in sua, id est Anglorum, lingua proferret. Cuius carminibus multorum saepe animi ad contemptum saeculi et appetitum sunt vitae caelestis aecensi. Et quidem et aliü post illum in gente An- glorum religiosa poemata facere temptabant; sed nullus eum aequiperare potuit. Namque ipse non ab hominibus neque per hominem institutus canendi artem didicit, sed divinitus adiutus gratis? canendi donum accepit. Unde nil umquam frivoli et supervacui poematis facere potuit, sed ea tantummodo quae ad religionem pertinent, religiosam eius linguam decebant. Siquidem in habitu? saeculari? usque ad tempora provectioris aetatis eonstitutus,? nil carminum aliquando didicerat. Unde nonnumquam in convivio, cum esset laetitiae causa decretum ut omnes per ordinem cantare deberent,? ille, ubi appropin- quare sibi citharam cernebat, surgebat a media cena et egressus ad suam domum?? repedabat.! Quod dum tempore quodam faceret, et relicta domu? convivii egressus esset ad stabula iumentorum, quorum ei eustodia nocte illa erat delegata, ibique hora competenti membra dedisset sopori, adstitit ei quidam per somnium, eumque salutans ac suo appellans nomine: *'Caedmon," inquit, canta mihi aliquid." At ille respondens: *'Nescio," inquit, *cantare; nam et ideo de convivio egressus huc secessi quia cantare non poteram." Rursum ille qui cum eo loque- batur, '"Attamen," ait, 'mihi cantare habes."9 . 'Quid," LXIII. 1. Hild, abbess of Whitby. 2. peculiarly. | 3. short time. 4. humiliy. b. i.e., without training. 6. See 58. 7. Cf.p.132,1.13. 8— present participle of sum. ^ 9. nothing more than a mood sign, should. 10. evidently a separate building. 11, withdrew. 12. hall. 13. like Eng. have — must, so also debeo; see 113. "——--—————————————————————— THE STORY OF CAEDMON 145 inquit, *debeo cantare?" Et ille: ''Canta," inquit, *prin- cipium ereaturarum." Quo accepto responso, statim ipse coepit cantare in laudem Dei conditoris versus quos numquam audie- rat, quorum iste est sensus: "Nune laudare debemus auctorem regni caelestis, potentiam creatoris et consilium illius, facta Patris gloriae. Quomodo ille, cum sit aeternus Deus, omnium miraculorum auctor exstitit, qui primo filus hominum caelum pro eulmine tecti, dehine terram custos humani generis omni- potens ereavit." Hie est sensus, non autem ordo ipse verborum, quae dormiens ille canebat; neque enim possunt carmina, quamvis optime composita, ex alia in aliam linguam ad" verbum" sine detrimento sui decoris aec dignitatis transferri. Exsurgens autem a somno, cuncta quae dormiens cantaverat, memoriter retinuit, et eis mox plura in eundem modum verba Deo digni carminis adiunxit. Veniensque mane ad vilieum qui sibi praeerat, quid doni percepisset indicavit atque ad abbatissam perductus, iussus est, multis doectioribus viris praesentibus, indicare somnium et dieere carmen ut universorum 1udicio quid vel unde esset quod referebat probaretur. Visumque est omnibus caelestem ei à Domino concessam esse gratiam. —Exponebantque illi quendam sacrae historiae? sive doctrinae? sermonem, praeci- pientes eum, si posset, hunc in modulationem* carminis trans- ferre. At ille, suscepto negotio, abiit et mane rediens, optimo carmine quod iubebatur compositum reddidit. Unde mox abbatissa, amplexata!/$ gratiam Dei in viro, saecularem illud habitum relinquere et monachicum"/ suscipere propositum* docuit, susceptumque in monasterium cum omnibus suis fratrum ceohorti associlavit, iussitque illum seriem sacrae historiae doceri. At ipse cuncta quae audiendo discere poterat [or 10 20 30 rememorando?? secum et quasi?? mundum animal ruminando,?? : ) in carmen duleissimum ceonvertebat, suaviusque resonando?! 14. word for word. ^15. historical or doctrinal. | 16. esteeming. | 17— monasticum. | 18. altached. | 19—memorando. — 20. as it were, a clean animal chewing the cud, explained by Leviticus xi, 3. 21. repeating, singing. 10 20 30 146 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN doetores suos vicissim auditores sui faciebat. Canebat autem de creatione mundi, et origine humani generis, et tota genesis? historia, de egressu Israel ex Aegypto, et ingressu in terram repromissionis,? de aliis plurimis sacrae scripturae historiis, de incarnatione dominiea, passione, resurrectione, et ascen- sione? in caelum, de spiritus sancti adventu, et apostolorum doctrina. ltem de terrore futuri iudicii et horrore poenae gehennalis* ac dulcedine regni caelestis multa carmina faciebat ; sed et alia perplura?* de beneficiis et iudiciis divinis, in quibus cunctis homines ab amore scelerum abstrahere, ad dilectionem vero et sollertiam?* bonae actionis excitare curabat." Erat enim vir multum religiosus et regularibus?? disciplinis humiliter subditus; adversum vero illos qui aliter facere volebant, zelo?? magni fervoris accensus; unde et pulchro vitam suam fine conclusit. Nam propinquante hora sui decessus, xir diebus praeveni- ente corporea infirmitate pressus est, adeo tamen moderate ut et loqui toto eo tempore posset et ingredi? Erat enim in proximo easa, in qua infirmiores et qui prope morituri esse videbantur, induei solebant. Rogavit ergo ministrum suum, vespere incumbente,?* nocte qua de saeculo erat exiturus, ut in ea sibi locum quiescendi praepararet; qui miratus cur hoc rogaret, qui nequaquam adhue moriturus esse videbatur, fecit tamen quod dixerat. Cumque ibidem positi vicissim aliqua gaudente animo, una cum eis qui ibidem ante inerant, loquerentur ac locarentur, et iam mediae noctis tempus esset transeensum, interrogavit si eucharistiam? intus haberent. Respondebant: "Quid opus est eucharistia? neque enim mori adhue? habes, qui tam hilariter** nobiscum velut sospes loqueris." Rursus ille: *'Et tamen," ait, *afferte mihi eucha- ristiam." Qua accepta in manu, interrogavit si omnes placidum 22. Eng. 23. promise. 24. of hell. | 25. very many. — 26. practice. 2". (tried. 28. of the Rule. 29. zeal. 30. walk. 31. approaching. 32. eucharist, the consecrated element in the Lord's supper. 33. yet. 34. gayly. BONIFACE DESTROYS THE OAK OF THOR 147 erg, se animum et sine querela controversiae ac rancoris? haberent. Respondebant omnes placidissimam se mentem ad illum et ab omni ira remotam habere, eumque vicissim rogabant placidam erga ipsos mentem habere.? Qui confestim respondit: "Placidam ego mentem, filioli, erga omnes Dei famulos gero." Sieque se caelesti muniens viatico,? vitae alterius ingressui paravit; et interrogavit quam prope esset hora qua fratres ad dicendas Domino laudes* nocturnas excitari deberent. Respon- debant: "Non longe est." 4Atille: *''Bene, ergo expectemus horam ilam." Et signans se signo sanctae crucis reclinavit caput ad cervical, modicumque obdormiens ita cum silentio vitam finivit. LXIV.! BONIFACE DESTROYS THE OAK OF THOR Cum vero Hessorum iam multi, catholica fide subditi ac septiformis? spiritus gratia confirmati, manus impositionem? acceperunt, et^ alii quidem, nondum animo confortati, inte- meratae? fidei documenta integre percipere? renuerunt; alii etiam lignis et fontibus claneulo,* alii autem aperte sacrifica- bant; ali vero haruspicia et divinationes, praestigia? atque incantationes? occulte, alii quidem manifeste? exercebant; alli quippe auguria et auspicia intendebant? diversosque sacrificandi ritus incoluerunt?; alii etiam, quibus mens sanior inerat, omni abiecta gentilitatis!? profanatione,/ nihil horum commiserunt. Quorum consultu! atque consilio roborem? 35. For infin. see 78. 36. i.e., eucharistia. LXIV. 1. From the life of Boniface (English name, Wynfrith), arch- bishop of Mayence, the *apostle of Germany," written by Willibald, a presbyter of Mayence (768). Boniface's great success lay in the field of administration. He gave the impulse that was destined to make Fulda rank with Bobbio and 8t. Gall as centers of learning. 2. sevenfold; see note 2, p. 324. 3. Biblical, laying on. 4. superfluous; so also p. 148, l. 5. 5. (o accept wholly the teachings of the true faith. 6 — praestigias. 7T. Eng. 8. openly. 9. synonym of exercebant. 10 —6.ntilium, abstract for concrete. 11. .advice. 19 —robwr. 10 20 10 20 148 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN quendam mirae magnitudinis, qui prisco paganorum vocabulo appellatur robur lovis,? in loco qui dicitur Gaesmere, servis Dei secum adstantibus, succidere temptavit. Cumque, mentis constantia confortatus, arborem succidisset—magna quippe aderat eopia paganorum, qui et inimicum deorum suorum intra se diligentissime devotabant'^—sed!* ad'$ modicum!$ quidem arbore praeciso," confestim immensa roboris moles, divino desuper flatu exagitata, palmitum confracto culmine, corruit et quasi superni nutus solacio in quattuor etiam partes disrupta est, et quattuor ingentis magnitudinis aequali longi- tudine trunel1 absque fratrum labore adstantium apparuerunt. Quo viso, prius devotantes!? pagani etiam versa vice benedie- tionem? Domino, pristina abiecta maledictione, credentes reddiderunt. Tune autem summae sanctitatis antistes,* consilio inito eum fratribus, ligneum ex supradictae arboris metallo?" oratorium construxit idque in honore sancti Petri apostoli dedicavit. LXV. THE SEVEN SLEEPERS Haut ab re esse arbitror paulisper narrandi ordinem post- ponere, et quia adhue stilus in Germania vertitur,?? miraculum, quod illie apud omnes celebre habetur, seu? et? quaedam alia breviter intimare.* In extremis circium* versus Germaniae finibus, in ipso oceani litore antrum sub eminenti rupe con- 13. i.e., Thor. 14-devovebant. 15. resumptive. 16. a littleway. | 17. cut into. 18. denotes past time, as prius shows. 19. thanks. 20. hard wood. LXV. 1. rxv-Lxvi are from the History of the Lombards, the chief work of Paulus Diaconus, written toward the close of his life (1e. 787) at Monte Cassino. He was one of the great group of scholars that Charle- magne had drawn to his court. 'lhis work, in addition to its historical im- portance, is of great value because of the stories from Teutonie mythology. 2. is engaged. 3. and also. 4. northwest, depending on versus. THE VISION OF GUNTHRAMNUS 149 spieitur, ubi septem viri, incertum ex quo tempore, longo sopiti sopore quiescunt, ita inlaesis non solum corporibus sed etiam vestimentis, ut ex hoc ipso, quod sine ulla per tot annorum currieula corruptione? perdurant, apud indociles easdem et barbaras nationes veneratione habeantur. Hi denique, quan- tum ad habitum spectat, Romani esse cernuntur. E quibus dum unum quidam cupiditate? stimulatus vellet? exuere, mox eius, ut dicitur, bracchia aruerunt,? poenaque sua ceteros perterruit, ne quis eos ulterius contingere auderet. Videres ad quod eos profectum? per tot tempora providentia divina conservet. Fortasse horum!? quandoque, quia non aliter nisi christiani esse putantur, gentes illae praedicatione salvandae sunt. LXVI. THE VISION OF GUNTHRAMNUS Cuius! unum factum satis admirabile libet nos huie nostrae historiae breviter inserere, praesertim cum hoc Francorum historia noverimus minime contineri. Is cum venatum quodam tempore in silvam isset et, ut adsolet fieri, hae illaeque dis- currentibus sociis, ipse cum uno fidelissimo tantum suo reman- sisset, gravissimo somno depressus, caput in genibus eiusdem fidelis sui reclinans, obdormivit. De cuius ore parvum animal, in modum reptilis egressum, tenuem rivulum qui propter discurrebat? ut transire posset satagere coepit. "lune isdem? in cuius gremio quiescebat spatham* suam vagina exemptam super eundem rivulum posuit; super quam illud reptile, de quo diximus, ad partem aliam transmeavit. Quod cum non longe exinde in quoddam foramen montis ingressum fuisset et post-aliquantum spatii regressum super eandem spatham Roe ue eere iMbeuerre EE ems E i do aer i aee d d 5. decay. 6. Eng. "7. tried. 8. withered. 9. profi, neuter. 10. with praedicatione. LXVI. 1. Gunthramnus, king of the Franks. 2 currebat. 3 — idem. 10 15 20 5 10 15 20 25 150 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN praefatum* rivulum transmeasset, rursum in os Gunthramni, de quo exierat, introivit. Gunthramnus post haec de somno expergefacetus mirifieam se visionem vidisse narravit. Retulit enim paruisse sibi in somnis quod fluvium quendam per pon- tem ferreum transisset et sub montem* quoddam introisset ubi multos auri pondus? aspexisset. Is vero in cuius gremio caput tenuerat eum dormisset, quid de eo viderat ei per ordinem retulit. Quid plura? Effossus est locus ille et inaestimabiles thesauri, qui ibidem antiquitus positi fuerant, sunt reperti. De quo auro ipse rex postmodum ciborium solidum mirae magnitudinis et magni ponderis fecit multisque illud pre- tiosissimis gemmis decoratum ad sepulehrum Domini Hiero- solimam transmittere voluit. Sed cum minime potuisset, idem supra corpus beati Marcelli martyris, quod in civitate Cavalono* sepultum est, ubi sedes regni illius erat, poni fecit; et esi ibi usque in praesentem diem. Non est usquam ullum opus ex auro effectum quod ei valeat comparari. Sed nos, his breviter quae relatu digna erant contactis, ad historiam revertamur. LXVII. THE KING AND THE FLY Rex vero Cuninepert! dum post haec cum stratore? suo, qui lingua propria marpahis dicitur, consilium iniret in civitate 'l'ieinensi quomodo Aldonem et Grausonem vita privare de- beret, repente in fenestra iuxta quam consistebant una de maiuseulis musca consedit; quam Cunincpert cultello ut extingueret percutere volens, eius tantum pedem abscidit. Aldo vero et Grauso dum ad palatium regis consilium nescientes venirent, cum basilieae sancti Romani martyris, quae prope 4. neuter. 5B. treated as accusative pl. 6. Chálon-sur-Saóne. 7. touched pon. LXVII. 1. king of the Lombards. 2-curatore equorum. THE KING AND THE FLY 151 palatium sita est, propinquassent, repente eis obvius quidam claudus uno pede truncato factus est; qui eis dixit quod eos Cuninepert, si ad eum pergerent, oecisurus esset. Qui haec audientes, magno timore correpti, post altarium eiusdem basilieae eonfugiere? Moxque Cunineperto regi nuntiatum est quod Aldo et Grauso in basilica beati Romani martyris confugissent. Tunc Cuninepert stratorem suum arguere coepit ut* quid* suum consilium prodere debuisset. (Cui suus strator ita respondit: *Domine mi rex, tu scis quia postquam hoe consiliati sumus ego a tuo conspectu non exivi; e& quomodo hoc alieui dicere potui?" "Tune rex ad Aldonem et Grausonem misit, interrogans eos ut quid in locum sanctum confugium fecissent. Qui respondentes dixerunt: Quia nuntiatum est nobis quod nos dominus rex occidere vellet." Iterato? rex misit ad eos, sciscitans quis fuerit ille qui eis nuntiaverit, mandans eis ut, nisi ei nuntiatorem* proderent, eius gratiam invenire non possint. Tunc illi sicut factum fuerat regi man- daverunt, dicentes claudum hominem obvium se habuisse, qui unum pedem truncatum habebat et genu tenus crure ligneo utebatur, et hunc fuisse sui interitus nuntium. Tune intellexit rex muscam illam cui pedem truncaverat malignum spiritum fuisse et ipsum sui secreti consilia prodidisse. Qui statim Aldonem et Grausonem in sua fide de eadem basilica suscipiens, eisdem culpam pepercit? et in reliquum eosdem in loco fidelium habuit. 3 —corfugerunt. 4. (asking) why. 5 —iterum. 6. informer. 'l 2condona- vit. C 10 15 20 25 152 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN LXVIII! KAROLUS, GRATIA DEI REX FRANCORUM ET LANGOBAR- DORUM A€ PATRICIUS? ROMANORUM, BAUGULFO? ABBATI ET OMNI CONGREGATIONI, TIBI ETIAM COMMISSIS FIDELIBUS, ORATORIBUS^ NOSTRIS! IN OMNI- POTENTIS DEI NOMINE AMABILEM DIREX- IMUS SALUTEM Cum nobis in his? annis à nonnullis monasteriis saepius scripta dirigerentur, in quibus, quod pro nobis fratres ibidem commorantes in sacris et piis orationibus decertarent,? signifi- caretur, cognovimus in plerisque praefatis conscriptionibus? 5 eorundem et sensus? rectos et sermones incultos?; quia, quod pia devotio interius? fideliter dietabat, hoc exterius? propter neglegentiam discendi lingua inerudita exprimere sine repre- hensione non valebat. Unde factum est ut timere inciperemus - ne forte, sicut minor erat in scribendo prudentia,!? ita quoque 10 et multo minor esset quam recte esse debuisset in sanctarum | scripturarum ad intellegendum sapientia. Et bene novimus omnes quia, quamvis periculosi sint errores verborum, multo perieulosiores sunt errores sensuum. Quamobrem hortamur vos litterarum studia non solum non neglegere, verum etiam 15 humillima et Deo placita intentione ad hoc certatim discere, ut facilius et rectius divinarum scripturarum mysteria valeatis penetrare. Cum autem in sacris paginis schemata,? tropi? et cetera his similia inserta inveniantur, nulli dubium est ——— 9 LXVIII. 1. From Charlemagne's famous De litteris colendis (780-800). While Charlemagne's effort was devoted chiefly to improving the education of the clergy and to securing correct texts for the use of the church, the impulse he gave reacted on learning in general and caused increased activity and care in copying classical texts. 2. title given to Charlemagne by Pope Hadrian in 774. 3. abbot of Fulda. 4. by our ambassadors. 5. recent. 6. subject of significaretur. "I —scripta of l. 2, above. 8. correct thoughts and. uncouth expressions. 9. 1.e., in the mind and in the letter. 10. skill. 11. Cf.l. 5, above. 12. figures of speech. 18. tropes, figurative use of words. THE LAST OF THE MEROVINGIANS 153 quod ea unusquisque legens tanto citius spiritualiter^ intel- legit, quanto prius in litterarum magisterio plenius instructus fuerit. Tales vero ad hoc opus viri eligantur, qui et voluntatem et possibilitatem!* discendi et desiderium habeant alios instru- endi. Et hoc tantum ea intentione agatur, qua devotione!e a nobis praecipitur. Optamus enim vos, sicut decet ecclesiae milites, et interius" devotos et exterius doctos castosque bene vivendo et scholasticos! bene loquendo, ut quicumque vos propter nomen Domini et sanctae conversationis nobili- tatem? ad videndum expetierit, sicut de? aspectu vestro aedificatur* visus," ita quoque de? sapientia vestra, quam in legendo seu cantando perceperit, instructus omnipotenti Domino gratias agendo gaudens redeat? Huius itaque epistu- lae exemplaria ad omnes suffragantes? tuosque coepiscopos?? et per universa monasteria dirigi non neglegas, si. gratiam nostram habere vis. f LXIX. 'THE LAST OF THE MEROVINGIANS Gens Merovingorum, de qua Franci reges sibi creare soliti erant, usque in Hildricum regem, qui iussu Stephani, Romani pontificis, depositus ac detonsus? atque in monasterium trusus est, durasse putatur. Quae licet in illo finita possit videri : tamen iam dudum nullius vigoris erat, nec quiequam in se |l m rcv CMM 14. inthe spiritual sense. 16. ability. 16. earnestness. 17. in spiril, in discourse. 18. schooled. 19. reputation. 90. by. 21. his sight, i.e., he. 22. by, with instructus. 28. go away. 24. suffragans, assistants. 95. fellow-bishops. LXIX. 1. rxix-Lxxr are from Einhard's Life of Charlemagne (c. 816), the best biography of the early Middle Ages. Einhard was educated at Fulda, where he became acquainted with Suetonius's Lives of the Caesars. Biography had hitherto, in the lives of the saints, been devoted chiefly to a recital of the virtutes (miracles) of the subject, his piety, humility, etc. (cf. xvi, p. 120). Einhard's Life marks the reappearance of the old Graeco-Latin biography in European literature. "The vivid picture we get of Charlemagne, which forms the climax of the Work, is in reality a composite portrait (full length) of a group of imperial Caesars. 9. shorn. 10 15 10 15 20 25 154 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN clarum praeter inane regis vocabulum praeferebat. Nam et opes et potentia regni penes palatii praefectos, qui maiores? domus? dieebantur et ad quos summa imperii pertinebat, tenebantur. Neque regi aliud relinquebatur quam ut regio tantum nomine contentus, crine profuso, barba submissa, solio resideret ac speciem dominantis effingeret, legatos unde- eumque? venientes audiret, eisque abeuntibus responsa, quae erat edoctus vel etiam iussus, ex sua velut potestate redderet; cum praeter inutile regis nomen et precarium vitae? stipendium; quod ei praefectus aulae prout videbatur exhibebat, nihil aliud propri possideret quam uham et eam praeparvi! redditus? villam, in qua domum et ex qua famulos sibi necessaria minis- trantes atque obsequium exhibentes paucae? numerositatis? habebat. Quocumque eundum erat carpento ibat, quod bubus ijunetis et bubulco rustico! more agente!? trahebatur. Sie ad palatium, sie ad publicum populi sui conventum, qui - annuatim!! ob regni utilitatem celebrabatur,? ire, sic domum redire solebat. At regni administrationem et omnia quae vel domi vel foris agenda ac disponenda erant praefectus aulae procurabat. LXX. THE BATTLE OF RONCESVALLES Cum enim assiduo ac paene continuo cum Saxonibus bello certaretur, dispositis per congrua! confiniorum? loea praesidis, Hispaniam quam maximo poterat belli apparatu adgreditur; saltuque Pyrenaei superato, omnibus quae adierat oppidis atque castelis in deditionem acceptis, salvo et incolumi exercitu revertitur, praeter quod in ipso Pyrenaei iugo Was- conieam^ perfidiam parumper in redeundo contigit experiri. Nam eum agmine longo, ut loci et angustiarum situs permit- 3. mayors of the palace; also called praefecti aulae. 4. long. 5. from whatsoever place. 6. livelihood. — T. very small. 8. income. 9 — paucos. 10. who drove peasant fashion. 11. annually. 12. was held. LXX. 1. suitable. 9. borders. 3. Sc. Carolus as subject. 4. of the Basques. PORTRAIT OF CHARLEMAGNE 155 tebat, porreetus iret exercitus, Wascones in summi montis vertice positis insidiis (est enim locus ex opacitate silvarum, quarum ibi maxima est copia, insidiis ponendis oportunus) extremam impedimentorum partem et eos qul novissimi agminis incedentes subsidio praecedentes tuebantur desuper incursantes in subiectam vallem deiciunt consertoque cum eis proelio usque ad unum omnes interficiunt ac, direptis impedi- mentis, noctis beneficio quae iam instabat protecti, summa cum celeritate in diversa disperguntur. Adiuvabat in hoc facto Wascones et levitas armorum et loci in quo res gerebatur situs; e? contra? Francos et armorum gravitas et loci iniquitas per omnia Wasconibus reddidit impares. In quo proelio Eggihardus, regiae? mensae praepositus, Anshelmus, comes? palati? et Hruodlandus, Britannici? limitis praefectus,? cum aliis complu- ribus interfieiuntur. Neque hoc factum ad praesens vindicari. poterat quia hostis re perpetrata ita dispersus est ut ne fama quidem remaneret ubinam gentium quaeri potuisset. LXXI. PORTRAIT OF CHARLEMAGNE Corpore! fuit amplo atque robusto, statura eminenti, quae tamen iustam non excederet (nam septem? suorum pedum pro- ceritatem eius constat habuisse mensuram?), apice capitis rotundo, oeulis praegrandibus? ac vegetis, naso paululum mediocritatem excedenti, canitie^ pulchra, facie laeta et hilari. Unde formae? auctoritas ac dignitas tam stanti quam sedenti plurima aequirebatur. Quamquam cervix? obesa et brevior 5. onthe other hand. 6. lord high steward. T. judge of the palace court. 8. margrave of Brittany. LXXI. 1. Suetonius, Tib. 68, corpore fuit amplo atque robusto, statura quae iustam excederet; Calig. 50, statura, fuit eminenti. 2. 1. e., his height was seven times the length of hisfoot. 3. very large; Tib. 68, cum praegrand- ibus oculis. 4. Claudius 30, auctoritas dignitasque formae mom defuit vel stanti vel sedenti . . . erat et specie canitieque pulchra. | 5. "Titus 3, forma egregia el cui mon minus auctoritatis inesset quam gratiae. 6. Nero 51, cervice obesa, ventre proiecto; "Titus 3, ventre paulo protectiore. 20 C 10 15 20 25 156 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN venterque proiectior videretur, tamen haec? ceterorum mem.- brorum celabat aequalitas.5 Incessu firmo totaque corporis habitudine virili; voce clara quidem, sed quae minus corporis formae conveniret. "Valetudine? prospera, praeter! quod,! antequam decederet, per quattuor annos crebro febribus cor- ripiebatur, ad extremum etiam uno?? pede claudicaret. Et tune quidem plura suo arbitratu quam medicorum consilio faciebat; quos paene exosos? habebat, quod ei in cibis assa, quibus assuetus erat, dimittere et elixis adsuescere suadebant. Exercebatur assidue equitando" ae venando, quod illi gen- tilierum?? erat; vix ulla in terris natio invenitur quae in hac arte Francis possit aequari. Delectabatur etiam vaporibus aquarum naturaliter calentium, frequenti natatu!$ corpus. ex- ercens; cuius adeo peritus fuit ut nullus ei iuste valeat anteferri. Ob hoe etiam Aquisgrani" regiam exstruxit ibique extremis vitae annis usque ad obitum perpetim!? habitavit. Et non solum filios ad balneum verum optimates!? et amicos, aliquando etiam satellitum et eustodum corporis turbam invitavit,?? ita ut nonnumquam centum vel eo amplius homines una lavarentur. In cibo et potu temperans, sed in potu temperantior, quippe qui ebrietatem in qualieumque homine, nedum in se ac suis, plurimum abominabatur. Cibo enim non? adeo abstinere po- terat ut saepe quereretur noxia corpori suo esse ieiunia. Con- vivabatur rarissime, et? hoc? praecipuis tantum festivitatibus; tune tamen eum magno hominum numero. Cena cotidiana quaternis tantum ferculis praebebatur, praeter assam,9 quam venatores veribus" inferre solebant; qua ille libentius quam ullo alio cibo vescebatur. Inter cenandum aut aliquod acroama aut T. Aug. 79, staturam brevem . . . sed quae aequitate membrorum occule- retur. 8. symmetry. 9. Claud. 31, valetudine . . . prospera usus est. 10. good. 11. except that. 12. Aug.S80,crure sinistro non perinde valebat, ul saepe etiam inclaudicaret. 13. See p. 129, 1.22. 14. Titus 3, equitandi peritissimus. — 15. natural. | 16. swimming. 17. Air. 18. without intermission. — 19. nobles. 20. Titus 8, non mumquam in thermis suis admissa, plebe lavit. — 21. with poterat, was unable. 99. and that, too; sc. faciebat. 23. roast meat; sc. carnem; assa, 1. 8, is neut. pl. 24. from veru. PORTRAIT OF CHARLEMAGNE 157 lectorem audiebat. Legebantur ei historiae et antiquorum res gestae. Delectabatur et libris saneti Augustini praecipueque his qui De civitate Dei praetitulati? sunt. Vini et omnis potus adeo pareus in bibendo erat ut super cenam raro plus quam ter biberet. Aestate post cibum meridianum, pomorum aliquid sumens ac semel bibens, depositis vestibus et caleeamentis, velut noctu solitus erat, duabus aut tribus horis quiescebat. Noctibus sic dormiebat ut somnum quater aut quinquies non solum expergis- cendo sed etiam desurgendo interrumperet. Cum ealcearetur et amiciretur non tantum amicos admittebat verum etiam, si comes? palatii*é litem aliquam esse diceret, quae sine eius iussu definiri?? non posset, statim litigantes introducere iussit et velut pro tribunali sederet, lite cognita, sententiam dixit. Nec hoc tantum eo tempore sed etiam, quicquid ea die cuiuslibet offieii agendum aut cuiquam?5 ministrorum iniungen- dum erat, expediebat. Erat eloquentia copiosus et exuberans poteratque quiequid vellet apertissime exprimere. Nec patrio? tantum sermone? contentus, etiam peregrinis linguis ediscendis operam impendit. In quibus Latinam ita didicit ut aeque illa ae patria lingua orare sit solitus; Graecam vero melius intellegere quam pronun- tiare poterat. Adeo quidem facundus erat ut etiam dicaculus?? appareret. Artes liberales studiosissime coluit, earumque doctores pluri- mum veneratus magnis afficiebat honoribus. In discenda gram- matica Petrum Pisanum?! diaconem* senem audivit. In ceteris disciplinis Albinum cognomento Aleuinum, item diaconem, de Britannia Saxonici generis hominem, virum undecumque? doc- tissimum, praeceptorem habuit; apud quem et rhetoricae et dialecticae, praecipue tamen astronomiae? ediscendae plurimum et temporis et laboris impertivit. Discebat artem** computand?* et intentione sagaci siderum cursum curiosissime rimabatur. 25. entitled. 26. See p. 155,1. 18. 27. be settled. 28 —alicui. 29. 1.e., Ger- man. 30. witty. 31. of Pisa. 32. in every respect. 33. Eng. 34. arithmetic. c 10 20 30 15 20 25 30 158 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Temptabat et scribere, tabulasque et codicillos ad hoc in lecto sub cerviealibus cireumferre solebat, ut cum vacuum tempus esset manum litteris effigiandis? adsuesceret sed parum suc- cessit labor praeposterus?? ac sero incohatus. Religionem christianam, qua ab infantia fuerat imbutus;?? sanetissime et cum summa pietate coluit, ac propter hoc pluri- mae?? pulchritudinis basilicam Aquisgrani exstruxit auroque et argento et luminaribus atque ex aere solido cancellis et 1anuis adornavit. | Ad cuius structuram eum columnas et marmora alunde habere non posset, Roma atque Ravenna devehenda curavit. Ecclesiam et mane et vespere, item nocturnis?? horis?? et sacrificii^? tempore, quoad eum valetudo permiserat, impigre frequentabat. Curabatque magnopere ut omnia quae in ea gerebantur cum quam maxima fierent honestate, aedituos creberrime commonens ne quid indecens? aut sordidum aut inferri aut in ea remanere permitterent. Sacrorum vasorum ex auro et argento vestimentorumque sacerdotalium? tantam in ea copiam procuravit^ ut in sacrificiis celebrandis ne iani- toribus quidem, qui ultimi ecclesiastici? ordinis sunt, privato habitu ministrare necesse fuisset. Legendi atque psallendi disciplinam diligentissime emendavit. Erat enim utriusque admodum eruditus, quamquam ipse nec publice? legeret nec nisi submissim^' et inf? commune*'$ cantaret. Cirea pauperes sustentandos et gratuitam liberalitatem, quam Graeci eleemosynam vocant, devotissimus, ut qui non in patria solum et in suo regno id facere curaverit, verum trans maria in Syriam et Aegyptum atque Africum, Hiero- solymis, Alexandriae atque Karthagini, ubi christianos in paupertate vivere compererat, penuriae illorum compatiens,^? 35 — effingendis, fashioning, àmplying effort. 'The meaning apparently is, not that Charlemagne could not write at all, but that he could not write the book-hand used in the MSS. 36. explained by sero 2ncohatus. | 3'T. in- siructed. 38 —mazrimae. 39. See note 33, p. 118. 40. Mass. 441. dignity. 42. unseemly. | 43. belonging io a priest, priestly. |. 44. provided. 45b. takes the genitive, like doctus and peritus. 46. in public. 4T. ín a low voice. 48. i.e., with the other worshipers. 49. pitying, with the genitive. DE PRODITIONE GANALONI 159 pecuniam mittere solebat? ob hoc maxime transmarinorum regum amicitias expetens, ut christianis sub eorum dominatu degentibus refrigerium* aliquod ac relevatio* proveniret. LXXII! DE PRODITIONE GANALONI ET DE BELLO RUNCIEVALLIS ET DE PASSIONE PUGNATORUM KAROLI Postquam Karolus magnus, imperator famosissimus, totam Hispaniam diebus illis ad Domini et apostoli eius sancti Ia- ; cobi decus aequisivit, rediens ab Hispania Pampiloniam cum suis exercitibus hospitatus est. Et erant tunc? temporis? commorantes apud Caesaraugustam* duo reges Sarraceni, Marsirus scilicet et Belingandus frater eius, qui erant ab Ammirando Babylonis de Perside ad Hispaniam missi; qui Karoli imperiis subiacebant,? et libenter ei in omnibus servie- bant, sed in caritate ficta, quibus Karolus per Ganalonum mandavit ut baptismum subirent aut tributum ei mitterent. Tune miserunt ei triginta equos oneratos auro et argento gazisque Hispanicls et sexaginta equos vino dulcissimo et puro oneratos miserunt pugnatoribus ad potandum et mille Sarracenas formosas. Ganalono vero viginti equos auro et argento et palliüs oneratos fraudulenter* obtulerunt ut pug- natores in manus illorum traderet; qui concessit et pecuniam illam aecepit. Itaque, firmato inter se pacto pravo traditionis, rediit Ganalonus ad Karolum et dedit ei gazas quas reges illi miserant, dicens quod Marsirus vellet effiei christianus et praeparabat iter suum ut veniret ad Karolum in Galliam et ibi baptismum acciperet et totam terram Hispanieam deinceps de illo teneret. Maiores vero pugnatores vinum solummodo" ab eo acceperunt, mulieres vero nullatenus, sed minores sus- 50. should be in the same construction as curaverit. 51. relief. LXXII. 1. From the Historia Karoli Magni et Rotholandi of the Pseudo- Turpin, a legendary account of Charlemagne, based on earlier Roland leg- ends, very popular in the Middle Ages. Its authorship was attributed to Turpin, arehbishop of Rheims (1c. 800). 2. encamped. 3 -eo tempore. 4. Saragossa. 5. were subject to. 6. treacherously. "t. only. — ^ ZU 20 25 10 15 20 30 160 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN tulerunt. Tune Karolus credens verbis Ganaloni, disposuit transire portus? Cisereos et redire in Galliam. Inde accepto consilio a Ganalono Karolus praecepit carissimis suis, Rotho- lando nepoti suo, Cenomannensi et Blaviensi comiti, et Olivero Gebennensi comiti, ut cum maioribus pugnatoribus et viginti milibus christianorum ultimam? custodiam in Runcievalle facerent,? donec ipse Karolus cum aliüs exercitibus portus Cisereos transiret; itaque factum est. Sed quia praecedentibus noctibus Sarracenico vino ebri quidam eum mulieribus paganis et christianis etiam feminis quas secum multi de Gallia adduxerant fornicati! sunt, mortem incurrerunt. Quid plura? Dum Karolus portus cum viginti milibus chris- tianorum et Ganalono et 'Turpino transiret et praefati ultimam custodiam facerent, Marsirus et Belingandus eum quinqua- ginta milibus Sarracenorum summo mane exierunt de nemoribus et collibus, ubi consilio Ganaloni duobus diebus totidemque noctibus latuerant, et fecerunt duas turmas bellicas, unam viginti milium, alteram triginta milum. Illa vero quae erat viginti milium primum coepit post tergum subito percutere nostros. llieo nostri reversi sunt contra illos et expugnantes eos à mane usque ad tertiam! omnes occiderunt, nec unus quidem e viginti milibus evasit. Statim nostros, tanto bello fatigatos et lassos, alia triginta milia Sarracenorum aggre- diuntur et pereusserunt eos a maiore usque ad minorem, nec unus quidem e viginti milibus christianorum evasit. Ali lanceis perforantur, ali spathis decollantur,? ali securibus abseiduntur, alii sagittis et iaculis perforantur, ali perticis verberando perimuntur, alii cultellis vivi excoriantur, alii igni cremantur, alii arboribus suspenduntur. Ibi interficiuntur omnes pugnatores praeter Rotholandum et Balduinum et Turpinum et 'Tedricum et Ganalonum. Balduinus et T'edrieus dispersi per nemora tune latuere et propterea evaserunt. "lune Sarraceni una leuga? retro redierunt. 8. mountain pass. | 9. guard the rear. 10. Eng. 11. Sc. horam. 12. beheaded. | 13. league. WHEN FRANK MEETS GREEK 161 LXXIII. WHEN FRANK MEETS GREEK Non videtur occultanda? sapientia? quam sapienti Graeciae idem missus* aperuit. Cum autumnali tempore ad urbem? quandam regiam cum soclis venisset, aliis? alio divisis,9 ipse , euidam episcopo commendatus est, qui cum ieiuniis et ora- tionibus incessanter incumberet, legatum illum paene con- tinua mortifieavit/ inedia; vernali$ autem temperie? iam aliquantulum arridente, praesentavit eum regi? Qui et interrogavit eum qualis sibi idem videretur episcopus. At ille, ex imis praecordiis alta suspiria trahens: Sanctissimus est," ait, "ille vester episcopus, quantum sine Deo possibile est." Ad quod stupefactus rex: *''Quomodo," inquit, *(sine Deo aliquis sanctus esse potest?" "Tum ille: *Seriptum est," inquit, "Deus caritas est'; qua iste vacuus est." "Tune rex vocavit eum ad convivium suum et inter medios proceres collocavit. .À quibus talis lex constituta erat, ut!^ nullus!? in mensa regis, indigena sive advena, aliquod animal vel corpus!! animalis in? partem aliam converteret? sed ita tantum ut positum erat de superiore parte manducaret. Allatus est autem piscis fluvialis et pigmentis? infusus in disco" positus. Cum hospes idem, consuetudinis illius ignarus, piscem illum in partem alteram gyraret, exsurgentes omnes dixerunt ad regem: "Domine, ita estis inhonorati? sicut numquam an- teriores vestri." At ille ingemiscens dixit ad legatum illum: *Obstare non possum istis quin morti continuo tradaris. LXXIII. 1. rxxin-rxxv are from the Gesta Karoli, written by Notker, & monk of St. Gall (1912;see p. 181,1. 18), who professes to have obtained his anecdotes of Charlemagne from his teacher Werinbert and Werinbert's father, aa old warrior who had served under the emperor. In these stories we see the beginning of the Charlemagne romance; we get a pic- ture of the emperor as he had already begun to appear to the popular mind. 2-praetereunda. 3. cleverness. 4 —legatus; he was mentioned in the passage immediately preceding. 5. Constantinople. 6. The guests were assigned to various hosts. 7 —necavit. 8. the spring. 9. the emperor. 10-nequis. 11. parl. 12-—iín . . . gyraret (turn around) of 1.21. 13. sauces. 14. dish. 1b. insulted. 5 10 20 c 10 15 20 25 162 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Aliud* pete, quodcumque volueris, et complebo." Tunc parumper deliberans, cunctis audientibus, in haee verba prorupit: ''Obsecro, domne* imperator, ut secundum promis- sionem vestram concedatis mihi unam petitionem parvulam." Et rex ait: '/Postula quodeumque volueris et impetrabis praeter" quod!" contra legem Graecorum vitam tibi concedere non possum." "Tum ille: Hoc," inquit, *unum moriturus flagito, ut quieumque me piscem illum gyrare conspexit ocu- lorum lumine privetur." Obstupefaetus!? ad talem condicionem iuravit per Christum quod ipse hoc non videret sed tantum narrantibus crederet. Deinde regina ita se coepit excusare: *Per laetificam theotocon,? sanctam Mariam, ego illud non adverti." Post reliqui proceres, alius ante alium, tali se? periculo exuere?? cupientes, hic per clavigerum?! caeli,?' ille per doctorem? gentium,? reliqui per virtutes? angelieas?. sanc- torumque omnium turbas ab hac se noxa terribilibus saeramen- tis absolvere conabantur. "Tum sapiens ille Francigena,^ vanissima Hellade? in suis sedibus exsuperata, victor et sanus in patriam suam reversus est. LXXIV. A MEDIEVAL TARQUIN Sed extraneorum victor Karolus a propriis est mira quidem sed cassa fraude! cireumventus. Nam de Scelavis ad Reginam? regressus, a filio per concubinam progenito, nomine gloriosissimi Pippini a matre ominaliter? insignito, paene captus et, quantum? in eo fuit,^ est morti damnatus. Quod hoe modo compertum est. Cum in ecclesia sancti Petri proceribus eongregatis de morte imperatoris consiliatus fuisset, finito consilio, "omnia? 16. anything else, except life. 17. exceptthat. 18. Sc.rex. 19. Greek, mother of God. 20. escape. 21. St. Peter. 22. St. Paul. 23. angelic hosts. 94. Frank. 25. Greece. . LXXIV. 1. plot. 2. Regensburg, Ratisbon. 3. ominously; à good omen for Pippin but bad for Charlemagne. ^ 4. as far as it was in his power. b. Se. Pippinus as subject. $6. Aeneid IV, 298. A MEDIEVAL TARQUIN 163 tuta timens'6 iussit explorare s1 quis usquam in angulis aut subter altaribus fuisset absconsus; et ecce, ut timuerunt, invenerunt unum clerieum subtus? altare celatum. | Quem apprehendentes ad iusiurandum compulerunt ne proditor molitionis? eorum fieret. Qui ne vitam perderet, ut dictave- runt,? iurare non abnuit. Sed illis recedentibus, iuramentum illud saerilegum parvi pendens, ad palatium properavit. Cum- que eum maxima difficultate per septem seras et ostia tandem ad eubieulum imperatoris penetrasset, pulsato aditu," vigi- lantissimum semper Karolum ad maximam perduxit admira- tionem quis eo tempore eum praesumeret inquietare. Praecepit tamen feminas, quae ad obsequium reginae vel filiarum eum comitari solebant, ut exirent videre quis esset ad ianuam vel quid inquireret. Quae exeuntes cognoscentesque personam vilissimam, obseratis ostiis, cum ingenti risu et cachinno se per angulos! vestibus ora repressae? conabantur abscondere. Sed sagacissimus imperator, quem nihil sub caelo posset effugere, diligenter a mulieribus exquisivit quid? haberent? vel quis ostium pulsaret. Responsumque accipiens quia quidam ceoctio^ derasus,? insulsus et insaniens, linea/é tantum et femoralibus" indutus, se absque mora postularet alloqui, iussit eum intromittere. Qui statim corruens ad pedes illius cuneta patefecit ex ordine. Nihil vero minus suspicantes ante horam diei tertiam omnes illi econiuratores dignissima poena vel exiliis deportati sunt aut puniti. Ipse quoque nanus et gipperosus? Pippinus, immanissime'? eaesus et detonsus, ad cellulam?? saneti Galli, quae cunctis locis imperii latissimi pauperior visa est et angustior, castigandi gratia ad tempus aliquantulum? destinatus est. Nee multo post quidam de primoribus Francorum in regem manus mittere voluerunt. Quod eum eum minime lateret et tamen non libenter eos 7. preposition. — 8. plot. | 9. They dictated the wording of the oath. 10. door. 11. i.e, of the room. . 12. covering. 13. what was the matter. 14. knave. 15. with shorn head. 10. shirt. | 17. drawers. | 18. hump- backed. 19. without mercy. 20. monastery. 21. adjective, some. 10 20 30 10 15 20 25 30 164 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN perderet quia, si bene voluissent, magnum christianis munimen esse potuissent, direxit legatos suos ad eundem Pippinum, sciscitans ab eo quid de his fieri oporteret. Quem cum in horto eum senioribus fratribus, iunioribus ad maiora opera detentis, urticas et noxia quaeque? tridente? extrahentem repperissent ut usui? proficua* vivacius? exerescere valerent, indieaverunt ei causam adventus sui. At ille, ex imis prae- cordiis suspiria trahens, ut omnes debiles animosiores? sanis esse consueverunt, in haee verba respondit: "Si Karolus consilium meum dignaretur, non ad tantas me deponeret" iniurias. Ego?? nihililli demando.? Dicite illi quid me agentem inveneritis." At illi, timentes ne?? sine certo aliquo responso ad formidabilem reverterentur? imperatorem, iterum atque iterum requirebant ab eo quid domino renuntiare deberent. Tune ille stomachando: Nihil," inquit, *aliud ei demando nisi quod facio. Inutilia recrementa?? extraho ut holera neces- saria liberius excrescere valeant." Igitur illi tristes absces- .serunt quasi qui nihil rationabile?! reportarent. Venientes autem ad imperatorem et requisiti quid referrent, conquesti sunt se tanto labore et itinere ne? in uno quidem sermone certiorari.? Sagacissimo autem rege per ordinem interro- gante ubi eum vel quid agentem reppererint quidque responsi illis reddiderit, dixerunt: In tripetio? rustieano sedentem eum invenimus et tridente areolam?* holerum novellantem?; causamque itineris nostri revolventes, hoe solum ab eo responsi magnis? flagitationibus extorquere potuimus, fnihil, aiente, 'aliud ei demando nisi quod facio. Inutilia recrementa extraho ut holera necessaria liberius excrescere valeant. " His auditis, astu non carens et sapientia pollens Augustus, confrieatis auribus et inflatis naribus, dixit ad eos: ''Rationabile re- 22 —quaecumque erant. 23. three-tined fork. 24. useful planis — holera necessaria of l. 16 below. 25. more vigorously. — 26. more easily irritated. 27. expose, condemn. — 28. I have no word to send him. 29. to return. 30. weeds. 31. rational. 39. they were wiser by not a single word. — 33. stool with three legs. 34. bed, patch. 3b. cultivating. 86. pressing. CHARLEMAGNE THE SEER 165 sponsum, optimi vassali, reportastis." Illis itaque de periculo vitae metuentibus, ipse vim? dictorum ad effectum perducens,?8 cunctos illos insidiatores?? suos de medio viventium auferens, fidelibus suis occupata ab infructuosis loca crescendi et se extendendi causa concessit. Unum vero adversariorum, qui excelsissimum in Francia collem et quaecumque de eo prospicere posset sibi in possessionem delegit, in eodem colle altissimae trabi* affixum iussit elevari; Pippinum vero nothum praecepit eligere sibi quomodo vitam degere voluisset. Qui, optione concessa, optavit locum in quodam monasterio tune nobilis- simo,? nunc autem, non incertum de qua causa, destructo. LXXV. CHARLEMAGNE THE SEER Contigit quoque ad quandam maritimam Galliae Narbonensis urbem vagabundum! Karolum inopinato venire. Ad cuius portum, eo prandente sed ignorato, piraterium? exploratores Nordmannorum fecerunt. Cumque, visis navibus, alii Iudaeos, ali vero Africanos, alii Britannos mercatores esse dicerent, sapientissimus Karolus ex? instructione vel agilitate? non mercatores sed hostes esse deprehendens, dixit ad suos: */Non istae naves confertae mercimoniis sed hostibus fetae sunt acerrimis." His auditis, alter alterum praevenire cupientes, festine* properabant ad naves. Sed frustra. Nam comperto? Nordmanni quod? ibidem esset, ut ipsi eum nuncupare solebant, Martellus Karolus, ne omnis armatura? sua in illo aut retun- deretur aut in minutissimas resoluta? particulas disperiret, effugio satis incomparabili* insequentium non solum gladios 37. Eng. 38. iLe., carrying into effect this advice. 39. plotters. 40 — delegerat, 1n case the conspiracy were successful. 41. gallows. 42. Prüm, burned by the Normans in 882. LXXV. 1. in his travels. 2. raid. 3. from the equipment and speed of the ships. 4-—festinanter. 5. Cf.p. 37,1. 20. 6. weapons. "T. shattered. 8. unparalleled. 10 20 25 10 20 166 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN sed et oculos evitarunt. Religiosus autem Karolus, iustus et timoratus,? exsurgens de mensa ad fenestram orientalem!? constitit et inaestimabilibus laerimis diutissime perfusus, cum nulus eum ceompellare praesumeret, tandem aliquando ipse bellicosissimis proceribus suis de! tali gestu et lacrimatione satisfaciens!: Seitis," inquit, *o fideles mei, quid tantopere ploraverim? Non hoe," ait, "timeo quod isti nugae? et nihili? mihi aliquid nocere praevaleant*; sed nimirum contristor quod me vivente ausi sunt litus istud attingere et maximo dolore torqueor quia praevideo quanta mala posteris meis et eorum sunt facturi subiectis." LXXVI. ALCUIN TO CHARLEMAGNE Domino piissimo et praestantissimo et omni honore dig- nissimo David? regi Flaccus Albinus? verae beatitudinis* aeternam 1n Christo salutem. Ego vero Flaccus vester secundum exhortationem et bonam voluntatem vestram aliis per tecta sancti Martin? sanctarum mella scripturarum ministrare satago5; alios vetere antiquarum disciplinarum mero inebriare studeo; alios grammaticae sub- tilitatis enutrire pomis incipiam; quosdam stellarum" ordine,? ceu pietor cuiuslibet magnae domus culmina,? illuminare 9. devout. 10. east. 11. explaining his conduct and his weeping. — 12. fools. 13. nobodies. LXXVI. 1. Alcuin, reputed the most learned man of his time, continued the tradition of English scholarship established by Bede. His knowledge of the classics, however, is generally overrated, except in the case of Vergil. He was primarily a teacher and, like Charlemagne, whose chief adviser he was in matters pertaining to education and the church, he was mainly interested in the education of the clergy. 2. The members of Charle- magne's circle used assumed names in their intercourse, drawn from the Bible or classical poetry. Charlemagne is David, Alcuin is Flaccus, Einhard is Beseleel, etc. 3. the preferred Latin form of Alcuin's name. 4. Biblical, salvation. |. 5. Alcuin was abbot of the famous monastery of St. Martin's at Tours. 6. with infinitive, am busy supplying. "T. i.c., astronomy. 8. some. 9. ceiling; sc. illuminat. ALCUIN TO CHARLEMAGNE 167 gestio. Plurima/?^ plurimis factus'? ut plurimos ad profectum! sanctae Dei ecclesiae et ad decorem imperialis* regni vestri erudiam, ne sit vacua? Dei omnipotentis in me gratia nec vestrae bonitatis largitio inanis.? Sed ex? parte? desunt mihi servulo^ vestro exquisitiores? eruditionis scholasticae libelli, quos habui in patria! per bonam et devotissimam magistri mei industriam, vel? etiam mei ipsius qualemcumque?? sudorem. Ideo haec vestrae?" excellentiae?" dico, ne?! forte vestro placeat totius sapientiae desiderantissimo consilio?! ut aliquos ex pueris nostris remittam qui excipiant inde nobis necessaria quaeque,? et revehant in Franciam flores? Britanniae; ut non sit tantummodo in Euborica* hortus? conclusus? sed in Turoniea emissiones? paradis?* cum pomorum fructibus, ut veniens Auster perflaret hortos Ligeri fluminis, et fluant aromata* illius et novissime? fiat, quod sequitur in Cantico? unde hoe adsumpsi?? paradigma??*: *'Veniat dilectus meus in hortum suum et comedat fructum pomorum suorum. Et dieat adulescentulis suis: 'Comedite, amici mei, bibite et inebri- amini, carissimi. Ego dormio, et cor meum vigilat." Vel illud exhortativum?' ad sapientiam discendam Isaiae? pro- phetae* elogium: "Omnes sitientes venite ad aquas; et qui non habetis argentum, properate, emite et comedite; venite, emite absque argento et absque ulla commutatione? vinum et lae." Haec* sunt quae vestra? nobilissima intentio? non ignorat, quomodo per omnes sanctae scripturae paginas exhortamur?é 10. / teach many things to many pupils; cf. 1 Corinthians ix, 22, Tam made allthings toallmen." 11. profit. 12. Cf. 1 Corinthians xv, 10, «and his grace which was bestowed upon me was not in vain." 18. £o some extent. 14. humble servant. 15. rarer, valuable. 16. England. 17. Aelbehrtus, arehbishop of York. 18-—etí. 19. such as it was. 90. your excellency; cf. p. 185, l. 18. 21. £f perchance it might please you. (lit. your plan) greatly concerned for the whole body of learning. 22 —quaecumque sunt. 23 —exquisitiores libelli of 1. 5, above. 24. Sc.regione, York; similarly with T'uronica, Touraine. 25. Cf. Solomon's Song iv, 12, *a garden in- closed." 26. blossomings of paradise; paradisus — hortus conclusus. 9. at last. 28. Solomon's Song v, 1, 2. 29. taken. 30. metaphor. 31. urging. 32. lv, 1. 33. price. 34. refers to what follows. 35. you, in your devo- tion to the Scriptures. |.36. passive. 20 10 15 20 25 30 168 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN ad sapientiam discendam. Nil esse ad beatam vitam sub- limius adipiscendam, nil ad exercitium iucundius, nil contra vitia fortius?" nil in?? omni dignitate?? laudabilius; etiam?? et,?? seeundum philosophorum dicta, nil ad regendum populum necessarius, nil ad componendam vitam in optimos mores melius quam sapientiae decus et disciplinae laus et eruditionis effieacia.! Unde et de laude illius sapientissimus exclamat Salomon?: *Melor est sapientia cunctis pretiosissimis, et omne desiderabile ei non potest comparari. Haec est quae humiles exaltat,? quae sublimes honorat. Per illam reges regnant et legum conditores iusta decernunt. Per illam prin- cipes imperant et potentes decernunt iustitiam. Beati qui custodiunt vias eius, et beati qui vigilant ad fores illius cotidie." Ad hane omni studio discendam et cotidiano exercitio possi- dendam exhortare,4^ domne rex, iuvenes quosque? in palatio'é excellentiae vestrae, quatenus in ea proficiant aetate florida, ut ad honorem canitiem suam perducere digni habeantur et per eam ad perpetuam valeant pervenire beatitudinem.^ Ego vero, secundum? modum ingenioli mei,*? apud servos*? vestros in his partibus seminare sapientiae grana segnis non ero, memor iliius sententiae?: * Mane semina semen tuum et vespere non cesset manus tua; quia nescis quid magis oriatur, hoc an illud. Et si utraque simul, melius est." Mane, florentibus per aetatem studiis, seminavi in Britannia. Nune vero, frigescente sanguine, quasi vespere in Francia seminare non cesso, utraque enim, Dei gratia donante, oriri optans. Mihi, fracto corpore, solacio est sententia sancti Hieronymi, qui ait in epistula! ad Nepotianum: ''Omnes paene virtutes? corporis mutantur in senibus et, crescente sola sapientia, decrescunt cetera." Et post paululum: *'Se- nectus vero eorum qui adulescentiam suam honestis? artibus? 37. effective. 38. in any lofty station. .89—et etiam; cf. vel etiam p. 167,1. 7. 40. comparative —magis necessarium. | Ad. viriue. | 42. Proverbs viii, 11-17. 48. exalts. 44. imperative sing., though vestrae follows. 45 —0omnoes. 46. the palace school. 4. salvation. 48. according to the measure of my poor ability. 49. subjects. 50. Ecclesiastes xi, 6. 51. Epistulalii,3. 52. powers. 53. noble accomplishments. A DIALOGUE 169 instruxerunt et in lege Domini meditati sunt die ac nocte, aetate fit doctior, usu tritior, processu temporis sapientior; et veterum studiorum dulcissimos fruetus metit." In qua epistula de sapientiae laude et veterum studiis plura potest, cui placuerit, legere et intellegere quantum veteres in decore sapientiae florere studuerunt. LXXVII.! A DIALOGUE Pippinus. Quid est littera?—A]binus. Custos historiae. P. Quid est verbum? A. Proditor? animi. P. Quis generat verbum? A. Lingua. P. Quid est lingua?. A. Flagellum aeris. P. Quid est aer? A. Custodia vitae. P. Quid est vita? A. Beatorum laetitia, miserorum maestitia, expectatio mortis. P. Quid est mors? A. Inevitabilis eventus, incerta peregrinatio, lacrimae viventium, testamenti? firmamentum,? latro hominis. P. Quid est homo? A. Mancipium mortis, transiens viator, loci hospes. P. Cui similis est, homo? A. Pomo. P. Quomodo positus est homo? A. Ut lucerna in vento. P. Ubi positus est? A. Intra sex parietes. P. Quos? A. Supra, subtus; ante, retro; dextra laevaque. P. Quot habet socios? A. Quattuor. P. Quos? A. Calorem, frigus, sic- eitatem, humorem. P. Quot modis variabilis est? A. Sex. P. Quibus? 4A. Esurie? et saturitate; requie et labore; vigiliis et somno. P. Quid est somnus? A. Mortis imago. P. Quid est libertas hominis? A. Innocentia. P. Quid est caput? A. Culmen corporis. P. Quid est corpus? A. Domicilium LXXVII. 1. This little work is entitled Disputatio regalis et nobilissimi tuvenis Pippini cum Albino scholastico. "The dialogue was a popular means of imparting instruction and testing knowledge. The practice of having the pupil ask the question and the teacher answer it grew out of the confusion of the abbreviations D. and M., which originally stood for the Greek words for teacher and pupil (8i8&oxa oc, ua0c1c), but were taken as standing for discipulus and magister. 'The fondness for aenigmata is characteristic of the Anglo-Saxons. 2. herald. 3. Cf. Hebrews ix, 17, testamentum in mortuis confirmatum est. 4. Eng. b. hunger. 10 20 10 15 25 30 170 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN animae. P. Quid sunt comae? A. Vestes capitis. P. Quid est barba? A. Sexus discretio, honor aetatis. P. Quid est cerebrum? — A. Servator memoriae. P. Quid sunt oculi? A. Duces corporis, vasa luminis, animi indices. P. Quid sunt nares? A. Adductio' odorum. P. Quid sunt aures? A. Collatores?* sonorum. P. Quid est frons? A. Imago animi. P. Quid est os? A. Nutritor? corporis. P. Quid sunt dentes? A. Molae morsorum.? P. Quid sunt labia? A. Valvae oris. P. Quid est gula? A. Devorator! cibi. P. Quid sunt manus? A. Operarnu corporis. P. Quid sunt digiti? A. Chordarum pleetra. P. Quid est pulmo? J.A. Servator aeris. P. Quid est cor? A. Receptaculum vitae. P. Quid est iecur? A. Cus- todia caloris. P. Quid est fel? A. Suscitatio? iracundiae. P. Quid est splenis?? A. Risus et laetitiae capax. P. Quid est stomachus? A. Ciborum coquator.4^ P. Quid est venter? A. Custos fragilium. | P. Quid sunt ossa? A. Fortitudo corporis. P. Quid sunt coxae? A. Epistylia' columnarum. P. Quid sunt erura? A. Columnae corporis. P. Quid sunt pedes? A. Mobile fundamentum. P. Quid est sanguis? A. Humor venarum, vitae alimentum. P. Quid sunt venae? A. Fontes carnis. P. Quid est caelum? A. Sphaera volubilis, eulmen immensum. P. Quid est lux? A. Facies omnium rerum. . P. Quid est dies? AA. Incitamentum laboris. | P. Quid est sol? A. Splendor orbis, caeli pulchritudo, naturae gratia, honor diei, horarum distributor.9 P. Quid est luna? A. Oculus noctis, roris larga, praesaga tempestatum. P. Quid sunt stellae? A. Pietura culminis, nautarum gubernatores, noctis decor. P. Quid est pluvia? A. Conceptio" terrae, frugum generatrix.5 P. Quid est nebula? A. Nox in die, labor oculorum. P. Quid est ventus? A. Aeris perturbatio, mobilitas aquarum, siccitas? terrae. P. Quid est terra? A. Mater crescentium, nutrix viventium, cellarium?? vitae, 6. distinction. — T. conductor. 8. collectors. 9. feeder. 10. food. 11. devourer. 12. for suscitator, inciter. 13. spleen. 14. digester. 1b. epistyle, architrave. — 16. Eng. 1T. fertilizer. 18. producer. 19. dryer. 90. storehousc. A DIALOGUE Ld devoratrix? omnium. P. Quid est mare? A. Audaciae via, limes terrae, divisor? regionum, hospitium fluviorum, fons imbrium, refugium in periculi, gratia in voluptatibus. P. Quid sunt flumina? A. Cursus indeficiens,? refectio solis, irrigatio terrae. P. Quid est aqua? A. Subsidium vitae, ablutio? sordium. P. Quid est ignis? A. Calor nimius, fotus? nascentium, maturitas frugum. . P. Quid est frigus? A. Febrieitas$ membrorum. P. Quid est gelu? A. Per- secutio? herbarum, perditor foliorum, vinculum terrae, pons?? aquarum. P. Quid est nix? A. Aqua sicca. P. Quid est hiems? A. Aestatis exul. P. Quid est ver? A. Pictor terrae. P. Quid est aestas? A. Revestio? terrae, maturitio?? frugum. P. Quid est autumnus? A. Horreum anni. P. Quid est annus? A. Quadriga mundi. P. Quis ducit eam? |. A. Nox et dies, frigus et calor. P. Quis est auriga eius? A. Sol et luna. P. Quot habent palatia? A. Duodecim. P. Qui sunt praetores palatiorum? — A. Aries, Taurus, Gemini, Cancer, Leo, Virgo, Libra, Scorpius, Sagittarius, Capricornus, Aquarius, Pisces. P. Quot dies habitant in unoquoque palatio? A. Sol XXX dies et decem semis horas. Luna duos dies et octo horas et bisse?! unius horae. P. Magister, timeo in altum ire. 4A. Quis te duxit in altum? P. Curiositas. A. $1 times, descen- damus. Sequar quocumque ieris. P. S1 scirem quid esset navis, praepararem tibi ut venires ad me. A. Navis est domus erratica, ubilibet? hospitium, viator sine vestigiis, vicina harenae. P. Quid est harena? A. Murus terrae. P. Quid est herba? A. Vestis terrae. P. Quid sunt holera? A. Amici medicorum, laus coquorum. P. Quis est qui amara dulcia facit? A. Fames. P. Quid est quod hominem lassum non facit? A. Lucrum. P. Quid est vigilanti somnus? A. Spes. P. Quid est spes? A. Refrigerium laboris, dubius eventus. P. Quid est amicitia? A. Aequalitas animorum. P. Quid est fides? A. Ignotae rei et mirandae certitudo.* 21. devourer. 22. separator. 23. unfailing. 24. cleanser. 25. (means of) warming. 26. trembling. 22'I —perditor. 28. 1.e., ice. 29. reclothing. 30. ripening. 31. two-thirds. 32 —ubivis. 10 15 20 25 30 10 15 20 25 30 172 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN P. Quid est mirum? A. Nuper vidi hominem stantem, molientem, ambulantem, qui numquam fuit. P. Quomodo potest esse, pande mihi. A. Imago est in aqua. P. Cur hoe non intellexi per me, dum toties vidi hunc ipsum hominem? A. Quia bonae indolis es iuvenis et naturalis ingenii, proponam tibi quaedam alia mira; tempta si per te ipsum possis conicere illa. P. Faciamus, ita tamen ut si secus, quam est, dicam, corrigas me. A. Faciam ut vis. Quidam ignotus mecum sine lingua et voce locutus est, qui numquam ante fuit nec postea erit, et quem non audiebam, nec novi. P. Somnium te forte fatigavit,magister? A. Etiam,fili. Audiet aliud: vidi mortuos generare vivum, et aura vivi consumpti sunt mortui. P. De fricatione? arborum ignis natus est, consumens arbores. A. Verum est. Audivi mortuos multa loquentes. P. Numquam bene, nisi suspendantur in aere? A. Vere. Vidi ignem inextinetum pausare? in aqua. P. Silicem in aqua significare vis, reor. A. Ut reris, sic est. Vidi mortuum sedentem super vivum et in risu mortui moritur vivus. P. Hoe coqui nostri norunt.6 A. Norunt. Sed pone digitum super os, ne pueri hoe audiant, quid sit. Ful in venatione cum aliis, in qua si quid cepimus nihil nobiscum portavimus; quem non potuimus capere, domum portavimus nobiscum. P. Rusticorum est haee venatio?" A. Est. Vidi quendam natum antequam esset conceptus. P. Vidisti et forte manducasti?$ A. Man- dueavi. Quis est qui non est, et nomen habet et responsum datsonanti? P. Biblos??insilvainterroga.? 4A. Vidi hospitem currentem cum domo sua; et ille tacebat, et domus sonabat. P. Para mihi rete et pandam tibi. A. Quis est quem videre non potes nisi clausis oculis? P. Qui stertit, tibi ostendit illum. . A. Vidi hominem octo in manu tenentem, et de octonis? rapuit septem, et remanserunt sex. P. Pueri in 33. friction. 34. 'The answer is "bells." 35. rest. 306. explained as a burning wick on à lump of lard. 37. hunting of lice. 38. 'The answer is "pullus in ove." 39. meaning not clear. The answer is 'echo." 40. Answer is *flumen et piscis." 41. Answer is *somnus." 42-—octo. DE PHILOSOPHORUM LIBRIS 173 schola hoc sciunt.? — A. Quis est cul si eaput abstuleris resurgit altior? P. Vide ad lectulum tuum et ibi invenies.9 A. Tres fuere; unus numquam natus et semel mortuus; alter semel natus numquam mortuus; tertius semel natus et bis mortuus. P. Primus aequivocus^ terrae, secundus Deo meo, tertius homini pauperi. Vidi feminam volantem, rostrum habentem ferreum, et corpus ligneum, et caudam pennatam, mortem portantem. P. Socia est militum.? — A. Quid est miles? P. Murus imperii, timor hostium, gloriosum servitium. A. Quid est quod est et non est? P. Nihil. A. Quomodo potest esse et non esse? P. Nomine est et re non est. A. Quid est tacitus. nuntius? | P. Quem manu teneo. A. Quid tenes manu? P. Epistulam tuam, magister. A. Lege^$ feliciter, fili. LXXVIII! DE PHILOSOPHORUM LIBRIS Ecce de septem liberalibus artibus philosophorum, ad quam utilitatem discendae sint catholicis, satis, ut reor, superius diximus. Illud adhuc adiecimus quod philosophi ipsi qui vocantur, si qua forte vera et fidei nostrae accommodata in dispensationibus? suis seu scriptis dixerunt, maxime Platonici, non solum formidanda non sunt sed ab eis etiam tamquam iniustis possessoribus in usum nostrum vindicanda. Sieut 43. answer? 44. of the same name. "The three are: Adam, Elijah, and Lazarus. The Hebrew 'àdàm, a human being, was associated by pop- ular etythology with 'adamaàh, earth; Elijah means ''God is the Lord"; Lazarus is a synonym for 'beggar." 45. The answer is "sagitta." 46. imperative. LXXVIII. 1. From the De institutione clericorum of Hrabanus Maurus (819), the most learned of Alcuin's pupils, abbot of Fulda, later archbishop of Mayence. He was called */Praeceptor Germaniae"; among his pupils were Lupus (see p. 175) and Walahfrid Strabo (see cLx, p. 332). He founded the great library of Fulda, over the door of which was written a part of Alcuin's epigram on the scriptorium (see cLvi, p. 322). 2. systems of philosophy. 10 15 20 [or 10 20 25 30 174 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN enim Aegyptii non tantum idola habebant et onera? gravia? quae populus Israel detestaretur et fugeret, sed etiam vasa et ornamenta de auro et argento et vestem, quae ille populus exiens de Aegypto sibi tamquam ad usum meliorem claneulo vindicavit, non auctoritate propria sed praecepto et mandato, ipsis Aegyptiis nescienter* commodantibus ea quibus ut bonis utebantur. $Sic doctrinae omnes gentilium non solum simulata et superstitiosa figmenta gravesque sarcinas supervacanei laboris habent, quae unusquisque nostrum duce Christo de societate gentihum exiens, debet abominari atque devitare, sed etiam liberales diseiplinas, de quibus paulo ante egimus, usui veritatis aptiores et quaedam morum praecepta utilissima continent, deque ipso uno Deo colendo nonnulla vera inve- niuntur apud eos; quod? eorum tamquam aurum et argentum, quod non ipsi instituerunt, sed de quibusdam quasi metallis divinae providentiae, quae ubique infusa est, eruerunt et quo perverse et iniuriose ad obsequia daemonum abutuntur, cum ab eorum misera societate sese animo separat,? debet ab eis auferre christianus ad usum iustum praedicandi evangelu. Vestem quoque illorum, id est, hominum quidem instituta, sed tamen aecommodata humanae societati, quibus in hac vita carere non possumus, accipere atque habere licuerit in usum convertenda christianum. Nam quid aliud fecerunt boni multi fideles nostri? Nonne aspicimus quanto auro et argento et veste suffarcinati exierunt de Aegypto Cyprianus et doctor suavissimus et martyr beatissimus? Quanto Lac- tantius? Quanto Victorinus, Optatus, Hilarius? | Quanto innumerabiles grammaticl? Quod prior ipse fidelissimus Dei famulus Moyses fecerat, de quo scriptum est? quod *'eruditus fuerit omni sapientia Aegyptiorum." Quibus omnibus viris? superstitiosa? gentium consuetudo? et maxime illis temporibus cum Christi recutiens jugum christianos persequebatur, 3. grievous errors; cf. graves sarcinas, l. 8, below. | 4 —nescientibus. b. this gold of theirs, etc., object of auferre, l. 19, below. 6. Sc. christianus as Subject. 7. Acts vii,22. 8. dative. 9-—superstitiosae gentes. 10. rejecting. AD REGINB. 175 disciplinas quas utiles habebat numquam commodaret,! si eas in usum colendi unius Dei, quo vanus idolorum cultus exscinderetur, eonversas? suspicaretur. Sed dederunt aurum et argentum et vestem suam exeunti de Aegypto populo Dei, nescientes quemadmodum illa quae dabant in Christi obsequium redderentur. Illud enim in Exodo factum sine dubio figuratum est!? ut hoe praesignaret,4^ quod sine praeiudicio alterius aut paris aut melioris intellegentiae dixerim. Sed hoc modo in- structus divinarum seripturarum studiosus, cum ad eas scrutandas accedere coeperit, illud apostolicum? cogitare non cesset: '"Scientia inflat, caritas aedificat." LXXIX! AD REGINB.? Carissimo suo Reg. Lupus in Domino salutem. Desideramus quidem adventum vestrum, ut dignum est, quem iam certae litterae spoponderunt; sed suademus vigilantissima cautione tutum iter eligendum, propterea quod in regno Caroli? regis nostrij novis exortis rebus, impune latrocinia committuntur, et nihil securius atque constantius quam rapinarum violentia frequentatur. Talis igitur est commeantium quaerenda societas quorum numero atque virtute improborum*' factio evitetur, aut si necesse fuerit repellatur. Catilinartum et Iugurthinum Sallusti librosque Verrinarum, et si quos alios vel corruptos nos habere vel penitus non habere cognoscitis, 1i-commodavisset. 192. for fut. pass. infinitive. 13. ie., it is to be interpreted figuratively. 14. prefigure. 15b. 1 Corinthians viii, 1. LXXIX. 1. rxxix-rLxxxm are letters of Lupus, abbot of Ferriéres (1c. 862). Lupus may be called the first humanist. With him the study of the classics is an end in itself; the other medieval elassicists attempt to justify (or conceal) their devotion to the ancient literature by alleging its usefulness to the church. Lupus rivals the Renaissance scholars in his enthusiasm for securing, copying, and correcting MSS, and surpasses most of them in his philological respect for the text. 2. uncertain who is meant. 3. Charles the Bald. 4. robbers. 10 15 176 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN nobis adferre dignemini, ut vestro beneficio et vitiosi cor- rgantur et non habiti; numquamque nisi per vos habendi, hoe gratius quo insperatius adquirantur. Cupio vos valere feliciter. | LXXX AD ALTSIGUM ABBATEM! Venerabili Altsigo abbati Lupus monasterii Bethlehemitici sive Ferrariensis in Domino salutem. Ingenti clementia Dei nostri discordiae? peste mitigata, quae totas Gallias Germani- amque hactenus vexavit atrociter, inter ipsa pacis exordia foedus quod inter nostram vestramque olim fuit ecclesiam, directis ad reverentissimum Guigmundum episcopum? litteris, studui renovare. Quia vero vos amore sapientiae, cuius et ego sum avidus, flagrare comperi, vel secundum illud Tullii "pares ad pares facile congregantur," et? iuxta receptae scrip- turae assertionem,* omne? animal diligit sibi simile, sic omnis homo," hac epistola meam offero et vestram expeto amicitiam ut nobis? vicissim, cum in sacris orationibus, tum etiam in quibuslibet aliis utilitatibus, prodesse euremus. Atque ut quod pollieeor vos exsequamini priores, obnixe flagito ut Quaestiones beati Hieronymi quas, teste Cassiodoro, in Vetus et Novum Testamentum elaboravit, Bedae quoque vestri similiter Quaestiones in utrumque Testamentum, item memo- rati Hieronymi libros Ezplanationum in. Hieremiam, praeter sex primos, qui apud nos reperiuntur, ceteros qui sequuntur; praeterea Quintiliani Jmstitutionum oratoriarum libros xir, per certissimos nuntios mihi ad cellam? Saneti Iudoci, quae LXXX. 1. of York. 2. the dispute between Charles the Bald and Lothaire, which was settled by an agreement made at Peronne in 849. 3. of York. 4. DesenectuteTIll,9. 5b. Sc.quia. 6. Ecclesiasticusxiii, 19. "7. reciprocal, strengthened by vicissim. 8. a subordinate religious house under the control of the abbot of the mother abbey; later called priory. 'The owner- ship of Saint-Josse had been in dispute. AD ANSBALDUM D tandem aliquando nobis reddita est, dirigatis tradendos Lantramno, qui bene vobis notus est, ibique? exscribendos, vobisque quam poterit fier1 celerius! remittendos. Quod si omnes non potueritis, at aliquos ne gravemini destinare, recepturi a Deo praemium impletae! caritatis," a nobis autem quameumque possibilem dumtaxat? iusseritis vicem? tanti la- boris. Valete, nosque mox'^ ut^ se oportunitas obtulerit ex- optabili? responso laetificate. LXXXI AD ANSBALDUM! Dilecto suo Ansbaldo Lupus salutem. ^ Moleste tuli quod tanta oportunitate comperta, ut parcissime dicam, nihil mihi vel mandare vel seribere voluisti. "Tamen quamquam curam nostri tam facile deposueris, quod in te reprehendo, ipse nequaquam imitabor, sed me? aspernantem pio complectar adloquio. "Tullianas epistolas quas misisti cum nostris con- ferri faciam, ut ex utrisque, si possit fieri, veritas exsculpatur. Tu autem huic nostro cursori Tullium? 7n Arato trade, ut ex eo quem me impetraturum eredo quae deesse illi Eigil noster aperuit suppleantur. Bene vale, et tuis me semper orationibus protege. 9. i.e., in cella S. Iudoci. 10 —celerrime. |. 1d. for the kindness you (will) have done. 12. restricts the meaning of possibilem. 198. return, recompense. 14 —simulatque. 15. passive, desi?red. LXXXI. 1. monk, later abbot of Prüm. 2. object of aspernantem; sc. te as object of the verb. 3. Cicero's translation of Aratus. Lupus hopes to get another copy from which he expects to correct the Prüm MS, which Eigil has told him is defective. —Eigil was the predecessor of Ansbald as abbot of Prüm. 10 15 15 20 178 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN LXXXII AD HINCMARUM! Clarissimo praesuli Hincmaro Lupus perpetuam salutem. Collectaneum? Bedae in apostolum ex operibus Augustini veritus sum dirigere, propterea quod tantus est liber ut nec sinu celari, nec pera possit satis commode contineri; quamquam, si alterutrum fieret, formidanda esset obvia improborum? rapacitas, quam profecto pulchritudo ipsius codicis accendisset, et ita forsitan et mihi et vobis perisset. Proinde tuto vobis memoratum volumen ipse commodaturus sum cum primo; si Deus vult, aliquo nos contigerit sospites convenire. Pineas autem nuces, quot cursor ferre potuit, hoc est decem, mittendas curavi. Rescriptum? vestrum quo notarii? ut sceripsistis, me privavit impedimentum, cursor idem noster ad hoc directus ut à vobis propositum est, acciplat, ut lectione illius vel erudiar vel delecter. Benigne vos mei memores opto valere feliciter. LXXXIIIL.!. A MEDIEVAL NEWS RECORD 752. Passus est? sanctus pater noster Bonifatius, vir apos- tolieus et omni sapientia adornatus, qui de Anglorum gente nobilem ducens originem ibidem in sancto proposito religio- sissime educatus, et doctrina nihilominus insignis fuit et miraculis claruit; postea vero divina admonitus pietate Ger- maniae fines adiit, Francorum gentem diversis errorum laqueis irretitam nobiliter? instruxit et haereticorum pravitates' instantissime? superavit. Evangelica? etiam doctrina adeo praecipuus exstitit ut apostolorum tempora in eius praedi- catione laudares. Itaque meritis illius cireumquaque* elares- LXXXII. 1. archbishop of Rheims. 2. a commentary on the letters of St. Paul. 3. Cf. p. 175,1. 19. 4-— primum. |. b. answer. 6. scribe. LXXXIII. 1. From the Annals of Xanten (640-874), a German town on the Rhine. 2. suffered martyrdom. 3. splendidly. 4. errors. 5. rulh- lessly. 6. Eng. A MEDIEVAL NEWS RECORD 179 centibus, a viro sanctissimo Gregorio papa Romano accersitus, ad illuminationem"? totius Germaniae transmissus et ab eodem episcopus ordinatus,* in civitate quae Mogontia? dicitur pontifieatus? honore meruit sublimari.^ Ibi inter homines constitutus, angelicam vitam exercuit, Francorum gentem, 'Thuringorum et Saxonum populos Deo adquisivit, et in omni sanctitate gloriosus fuit. Novissime ergo cum multos ex Frisonibus ehristianae religioni subiugasset," a paganis qui supererant gladio peremptus, cum martyrii? gloria migravit ad caelestia regna corpusque illius comitante fidelium maxima turba ad Fuldense monasterium, quod ipse sibi in solitudine Boconia construxerat, eum magnis Dei laudibus transportatum et condigno? honore tumulatum, miraeulis ibidem plurimis claret. Passi sunt autem cum eo et alii ex clero* eius viri religiosi, presbyteri, diacones et monachi, sed nobiliores inter eos fuerunt Eobanus episcopus et Adalarius sacerdos, qui primitus in monasterio quod Trech nominatur honorabilem meruerunt sepulturam sed emergentibus annis etiam ipsi Fuldam translati, iuxta corpus sancti pastoris sui Bonifatii satis pulcherrime requiescunt. Anno 835. Mense Februario eclipsis? lunae fuit. Ludowicus imperator cum convoco!? suo? perrexit ad Burgundiam ibique venit ad eum Pippinus filius eius. Interim autem iterum invaserunt pagani partes Frisiae et interfecta est de paganis non minima multitudo. Et iterum praedaverunt'" Dorestatum. Anno $836. Mense Februario incipiente, nocte mirandae acies!5 apparuerunt ab oriente in occidentem. Iterum eodem anno pagani christianos invaserunt. Anno.837. Ingens turbo ventorum frequenter erumpebat et stella cometes visa est, nimium?? ex se mittens fervorum?? in oriente, coram humanis obtutibus quasi per tres cubitos; 7. enlightenment. 8. Mayence. 9. pontificate; see p. 147, note 1. 10. be elevated, exalied. 11. converted. 12. martyrdom. 13-digno. 14. having passed. 15. eclipse. 16. (his som) of the same name. — 1T. deponent in CL. 18. streaks of light. 19 —multum. 20. trails of light. 15 20 10 15 20 30 180 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN et pagani vastaverunt Walierum multasque feminas inde abduxerunt eaptivas, cum infinita diversi generis pecunia. Anno 838. Hiems pluvialis et ventosa valde, et mense Ianu- ario 12. Kal. Februari? tonitruum? auditum est, similiter- que mense Februari 14. Kal. Martii tonitruum est auditum magnum et nimis ardor solis terram urebat; et quibusdam partibus terrae motus factus est; et ignis forma draconis in aere visus est. Eodem anno haeretica pravitas orta est. Eodem anno quinta nocte ante natale? Domini fragor tonitrui magni auditus est, et fulguris visus, et multis modis miseria et cala- mitas hominum cotidie augebatur. Anno $839. 7.4 Kal. Ianuariorum?? ingens venti turbo ortus est ita ut fluctus maris valde inundabant super terminos et litus, miserabiliter innumerabilem turmam humani generis in villis? et vicis? cireumpositis simul cum aedificiis consump- serunt. Classes enim in mari vertentes?* disruptae sunt, et flamma ignis supra totum mare visa est. Eodem anno 8. Kal. Aprilis admirandae acies apparuerunt vesperascente die in caelo in modum domus rotundae, totum caeli ambitum cir- cumdueentes.?? Eo anno venerunt corpora sanctorum Fel- eissiml et Agapiti atque sanctae Felicitatis in locum qui dicitur Fredenna. Anno 852. Ferrum?? paganorum incanduit; nimius ardor solis; et fames subsecuta est; et pabula animalium defecerunt; et pastus porcorum exuberans. Anno 853. Fames magna in Saxonia ita ut multi equis alerentur. Anno 854. Nordmanni, cum reliquis multis malis quae christianis inruerunt?' undique, eeclesam sancti Martini, Turonis eivitatis episcopl, ubi pausatio? illius est, igni suc- cenderunt. 21-— Februarias. 922 —lonitrus. 23 —natalem. 24. 'The chronicler begins his year with Christmas. 25-—/anuarias. 26. towns. 2'T. villages. 28. sailing. 29. encircling. 30. steel. 31. brought upon, transitive. 32— sepulchrum. THE THREE FRIENDS 181 Anno 855. Verno tempore Ludowicus, rex orientalis, misit filium suum et convocum in Aquitaniam, accipere sibi regnum patris? sui Pippini. Anno $856. Nordmanni rursum regem sibi constituunt, cognatum et convocum?* priori? et Dani iterum, resumptis viribus, navali evectu?*? christianos invaserunt. Anno 857. Plaga?* magna vesicarum turgentium?6 grassatur in populo, et detestabil eos putredine? consumpsit ita ut membra dissoluta ante mortem deciderent. Anno $58. Ludowicus, rex orientalis, conventum populi sortis?? suae?* apud Wangionam habuit. Anno 859. Kalendis Ianuarn, celebrata sollemnitate matu- tinorum, apud Wormatium semel terrae motus factus est, et apud Magontiam tredecies?? ante diluculum. Anno 860. Nonis Februarii tonitruum auditum est; et rex? reversus est de Gallia, depravato omni regno et in nihilo emendato. : LXXXIV. THE THREE FRIENDS De Notkero, Ratperto, Tuotilone, quoniam quidem cor et anima una erant, qualia tres? quasi unus? fecerint, quantum a patribus audivimus, narrare incipimus. Hi tres, quamvis 33. should be patrui. 34. having the same name as his predecessor. 35. raid. 36. a plague accompanied by a swelling of the bladder, or, a plague of swollen vesicles. 3. festering. 38. his part of the kingdom. 39. thirteen times. 40. Ludwig of Germany. LXXXIV. 1. From the Casus Sancti Galli (891-972), by Ekkehart IV, a monk of St. Gall (1c. 1060), who continued the work of Ratpert. Itisbased chiefly on oral tradition and is rich in anecdotes about the famous monks of the monastery. It is important for our knowledge of the culture of the times. Ekkehart is one of the best story-tellers of the Middle Ages; our selection *'is one of the passages of medieval history that may stand com- parison with anything modern." "The Latin is not classical and is often awkward and obscure. 2. (hree as it were (in) one. 15 20 10 15 20 h2 Qt 182 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN votis essent unicordes,? natura tamen, ut fit, erant dissimiles. Notker corpore non animo gracilis,* voce non spiritu balbulus;? in divinis erectus, in adversis patiens, ad omnia mitis, in? nostratium acer erat exactor disciplinis; ad repentina timidu- lus? et inopinata, praeter daemones infestantes, erat; quibus quidem se audenter? opponere solebat. In orando, legendo, dictando? ereberrimus.? Et ut omnes sanctitatis eius in brevi compleetar dotes, sancti spiritus erat vasculum," quoF suo tempore abundantius nullum."? At Tuotilo longe aliter bonus erat et utilis. Homo lacertis et omnibus membris sieut? Fabius athletas eligere docet'?; erat eloquens, voce clarus, caelaturae^ elegans et picturae artifex, musieus sieut socii eius; sed in omnium genere fidium et fistularum prae omnibus. Nam et filios nobilium in loco ab abbate destinato fidibus edocuit. Nuntius proeul? et prope/? sollers; in structuris!? et ceteris artibus suis efficax, concinnandi" in utraque? lingua potens et promptus natura, serio!? et ioco? festivus, adeo ut Karolus?" noster aliquando ei maledixerit qui talis naturae hominem monachum fecerit. Sed inter haec omnia, quod prae aliis est, in choro* strenuus, in? latebris? erat lacrimosus; versus et melodias* facere praepotens; castus, ut? Marcelli discipulus, qui feminis oculos clausit. Ratpertus autem inter ambos quos diximus medius incedebat. Scholarum ab adulescentia magister, doctor planus? et bene- volus, disciplinis asperior; raro? praeter fratres pedem deuse CASUM endi to co cixsW n oo* Geaiif en urbe pu TE 3. harmonious. 4. frail. 5. stamunering; he is known as Notker Balbulus. 6. given to strict. enforcement of discipline among our brothers (nostratium). "I. somewhat timid. .8-audacler. 9. writing verse. 10. assiduous. 11. Biblical, vessel. 12. filled (with the spirit) as much as any other (vessel). 13. such a man as Fabius (Quintilian) teaches (us) to select as an athlete; cf. Quint. X, 1, 33. 14. carving. 15. for long and short distances. — 16. building. 1". in expressing himself. 18. Latin and German. 19.i.e., on all occasions. 20. the Emperor Charles III, called the Fat. 21. in secret. 22. as became. 23. clear. 24. most rarely of the brothers. THE THREE FRIENDS 183 claustro promovens, duos caleeos annum habens, excursus? mortem nominans5; saepe Tuotilonem itinerarium?? ut se caveret amplexibus monens. In scholis sedulus, plerumque cursus? et missas neglegebat, bonas," inquiens, missas audimus cum eas agi? docemus." Qui cum labem maximam claustri impunitatem?? nominasset, ad capitulum* tamen nonnisi vocatus venit, eum?? sibi officium capitulandi et puniendi gravissimum, ut ait, sit traditum.?? Tales cum essent tres isti nostrae rei publicae senatores— quod?! semper doctorum est?' et utilium—ab? otio vacantibus? et in? levitate ambulantibus? detractiones* et dorsiloquia?? patiuntur assidua; sed maxime, quia minus refellere solebat, sanctus, ut vere asseram, domnus Notkerus. 'Tuotilo quidem et Ratpertus acriores talibus minusque ad contumelias habiles, rarius ab eis laedebantur; Notkerus autem, hominum mitis- simus, quid iniuriae essent in semetipso didicit. De quibus pluribus unum?9 aliquem,? ut quantum Satanas in talibus praesumat ab?' uno discas omnes, introducere volumus. Erat hie quidem refectorarius? nomine Sindolfus, postremo autem fietis obsequelis,?? eum alias in nullo esset utilis, aecu- sans fratres criminibus coniectis, a Salomone operariorum?? positus est decanus. Enimvero cum esset refectorarius pro commodis ineommoda, quibus ausus erat, exhibebat; prae ceteris autem Notkero. Salomone autem in plurimis occupato nec adtendere ad singula? sufficienti, alimonia? interdum fratribus cum aut detraheretur? aut depravaretur,* clamabant 25. saying it was death to leave the monastery. | 26. given to travel. 2T. office, services, held at the canonical hours. 28. to be sung. 29. failure to inflict punishment. 30. He had enough of counseling and punishing in his own capitulum (the school room) without going to the chapter meeting, which dealt with the same kind of problems. 31. which is the lot of, explained by what follows. | 32. from those given to idleness. 33. "Tobias ii, 17. 34. slanders. 35. backbiting. 36 —wunum. 3T. Vergil, Aeneid 1I, 65. 38. refectorer, the monk who had charge of the refeetory. 39. obse- quiousness. 40. work-maslter. 41. details. 42. food. 43. was withheld. 44. was tlainted. 10 10 15 20 25 184 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN plures pro iniustitia; inter quos aliquando etiam tres quos dieimus 1sti aliqua locuti parebant.4 Erat tribus illis inseparabilibus consuetudo permisso' quidem prioris** in intervallo*? Jaudum nocturno convenire in scriptorio?? eollationesque* tali horae aptissimas de scripturis facere. At Sindolfus, sciens horam et colloquia, quadam nocte fenestrae vitreae cul Tuotilo assederat clandestino? foris? appropiat,* aureque vitro affixa, si quid rapere posset quod depravatum episcopo traderet auscultabat. Senserat illum Tuotilo, homo perviceax* lacertisque confisus, latialiterque,5 quo illum qui nihil intellegeret lateret, compares*? alloquitur. "Adest ille," inquit, 'et aurem fenestrae affixit. Sed tu, Notker, quia timidulus?? es, cede in ecclesiam, Ratperte autem mi, rapto flagello fratrum, quod pendet in pyrali,?? deforis* accurre. Ego enim illum, cum appropinquare te sensero, vitro citissime redaperto,? captum capillis ad meque per- tractum violenter tenebo. "Tu autem, anime mi, confortare*? et esto robustus, cpu illum totis viribus In Tape 9L et Deum in illo WOO Ille vero, sicut semper erat ad disciplinas acutissimus, modeste?" exiens, rapto flagello, cucurrit celerrimus, hominem- que intra capite tractum,** totis viribus a dorso ingradinat.$5 Et ecce ille manibus pedibusque renisus, flagellum incussum capiens tenuit; at ille virgam propius aspectam rapiens, ictus ei validissimos infregit. Cum autem parci sibi, male iam muletatus, in cassum petisset: ''Voce," inquit, *&opus est," 45. Sindolf now bears a false report to the abbot as to what the three had said; though Sindolf is convicted of lying, the abbot refuses to punish him; the three appear to aecept the abbot's decision but are in reality only waiting for an opportunity to punish Sindolf. 46. Eng. 47. noun, with the permission. 48 —abbatis. 49. between the night and morn- ing offices. 50. Eng.; the room set apart for copying MSS and records. 51. ''hey compared and corrected MSS (scripturae) ; or better, collationes — debates. ^ 52. secretly. | 53 -—deforis of 1l. 14, below, from outside. 54. resolute. | 55 -— Latine. | 56. comrades. b'T. somewhat timid. | 58. Greek, heated room, probably the chapter hall. 59 aperto. $60. be bold. 61. lash. 62. obediently. 63. from within. 64. held, i.e., by 'Tuotilo. 65. beat. THE YOUNG ALFRED 185 et exclamans vociferavit. At fratrum, pars, voce audita tali tempore insolita, stupens accurrit luminibus et quidnam esset quaesivit. "Tuotilo autem diabolum se cepisse creber ingeminans, lumen adhiberi rogat ut in cuius illum imagine teneret certius inspiceret. Capite autem inviti hac et illac ad inspicientes versato, si Sindolfus esset quasi nescius interrogat. Omnibus autem vere ipsum esse clamantibus et ut illum dimitteret rogantibus, relicto eo: ^Me miserum," ait, *in auricularem*? et intimum episcopi manus misisse." Ratpertus vero, fratribus accurrentibus, in*? partem cedens*5 clam se subduxit. Neque enim ipse qui passus est a quo caederetur scire poterat. Quaerentibus autem aliquibus ubinam domnus Notkerus Ratpertusque abissent: Ambo," inquit, *ad opus Dei, diabolum sentientes? abierunt, meque cum illo?? in negotio perambulante? in tenebris dimiserunt. Vere autem omnes scitote angelum Domini ictus ei manu sua incussisse."? Discedentibus tandem fratribus, à partium sectatoribus sur- gunt, ut fit, multiloquia"^; alu Dei 1udicio, ut?? auscultatores clandestini publicarentur? factum dicebant; ali autem tali viro, nisi quod angelum Dei praetendit, ? tale opus non decu- isse. Occultabat autem se confraetus?' ille corporis pariter et mentis dolore. | LXXXV. THE YOUNG ALFRED Sed, ut more navigantium loquar, ne diutius, navim undis et vela ventis concedentes et a terra longius enavigantes, longum cireumferamur inter tantas bellorum clades et annorum 66. adjective instead of an adverb. 67. counselor. 8. drawing apart. 69. obsehbing (that it was). | "70 -—diabolo. "T1. prowling. | "2. inflicted. T3. as was natural. "T4. lively discussion. | '15. dn order that eavesdroppers might be exposed. ^76. had as his defense. "T'T. crushed. LXXXV. 1. From the Annales rerum gestarum Alfredi Magni, a chroni- cle of English history for the years 849-887, by Asser, bishop of Sher- borne (1910). "'i'he facts about Alfred are largely from personal knowl- edge. 5 10 15 20 10 20 hà [^r 186 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN enumerationes, ad id quod nos maxime ad hoc opus incitavit nobis esse redeundum censeo, scilicet aliquantulum, quantum meae cognitioni innotuit, de infantilibus? et puerilibus domini mel venerabilis Aelfredi, Angulsaxonum regis, moribus hoc in loco breviter inserendum esse existimo. Nam eum communi et ingenti patris sui et matris amore supra omnes fratres suos, immo ab omnibus, nimium diligeretur et in regio semper curto? inseparabiliter* nutriretur, accrescente infantili et puerili aetate, forma ceteris suis fratribus decentior videbatur vultuque et verbis atque moribus gratiosior. Cui ab ineunabilis ante omnia et cum omnibus praesentis vitae studis, sapientiae desiderium cum nobilitate generis, nobilis mentis ingenium supplevit; sed pro dolor! indigna suorum parentum et nutritorum? incuria usque ad duodecimum aetatis annum aut eo amplius illiteratus permansit. Sed Saxonica poemata die noctuque sollers auditor, relatu aliorum saepissime audiens, docibilis memoriter retinebat. In omni venatoria arte industrius venator incessabiliter" laborat non in vanum; nam incomparabilis omnibus peritia et felicitate in illa arte sicut et in ceteris omnibus Dei donis fuit, sieut et nos saepissime vidimus. Cum ergo quodam die mater sua sibi et fratribus suis quen- dam Saxonieum poematicae? artis librum quem in manu habebat ostenderet, ait: Quisquis vestrum discere citius!? istum codicem possit, dabo illi illum." Qua voce, immo divina inspiratione, instinctus Aelfredus et pulchritudine principalis" litterae" illius libri illectus, ita matri respondens et fratres suos, aetate quamvis non gratia seniores, anticipans inquit: *Verene dabis istum librum uni ex nobis, scilicet ili qui citissime intellegere et recitare eum ante te possit?" Ad haec illa arri- dens et gaudens atque affirmans: "Dabo," infit, ^illi."^ Tune 2. of childhood. 3. court. 4. hardly more than semper. 5. those who had the care of him. |. quick to learn. "T. incessantly. 8. Eng. 9-—poeticae. 10. comparative for superlative. 11. tAe (lluminated) initial letter. CAROLOMANNUS A8 A MONK 187 ille statim tollens librum de manu sua magistrum adiit et legit.? Quo lecto matri retulit et recitavit. Post haee eursum diurnum, id est celebrationes! horarum, ac deinde psalmos quosdam et orationes multas didicit; quos in uno libro congregatos in sinu suo die noctuque, sicut ipsi vidimus, secum inseparabiliter, orationis gratia, inter omnia praesentis vitae currieula ubique circumducebat. Sed pro dolor! quod maxime desiderabat, liberalem scilicet artem, desiderio suo non suppetebat, eo quod, ut loquebatur, illo tempore lectores boni in toto regno Occidentalium Saxonum non erant. LXXXVI!| CAROLOMANNUS A$ A MONK Anno Dominicae incarnationis pccxrv. Carolomannus con- fessus est suo germano Pippino quod mente disposuisset mundum relinquere et pro amore Dei regnum terrenum deserere, ut in futura vita centuplieatam? reciperet possessionem. Et in hoc anno nullam fecerunt expeditionem sed praeparavit se uterque, Carolomannus ad iter quod decreverat, et Pippinus ut ger- manum suum ad locum honorifice cum muneribus et debita munificentia prosequeretur. Anno Dominicae incarnationis Dpccxrzvr. Carolomannus Romam perrexit ibique se totondit et in Sarapte? monte mo- nasterium aedificavit in honore sancti Sylvestri ibique aliquod tempus moram faciens, exinde ad sanctum Benedictum in Cassinum^ usque pervenit et ibi monachus effectus est. Fertur autem de hoc sancto viro exemplum memorabile. Cum adhuc 19. apparently means he learned the book by heart. 13. i.e., the services. 14. teachers. | LXXXVI. 1. From the Chronicon of Regino of Prüm (1 915), dealing with events from the birth of Christ to 906. It is one of the more impor- tant historical works of the Middle Ages and was much aged 2. hundred- fold. 3. Soracte. 4. Monte Cassino. Ot 20 [ori 10 20 188 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Romae positus in monasterio quod sibi aedificaverat ab omnibus propter regiam nobilitatem* et, quod maius est, propter con- temptum regni terreni et gloriam praesentis? saeculi? vene- raretur? et laudibus extolleretur, timens vir Deo plenus favorem" laudis humanae," qui tanta pro Christo reliquerat, fugam magis arripere? disposuit quam vanae gloriae subiacere. Et hoc tantummodum?? uno fido socio confessus, quem ab infantia in omnibus fidelem probaverat, cum eo noctu omnibus aufugit insciis, e& ad Cassinum montem usque pervenit; nihil secum portans ex omnibus bonis quae corpori erant necessaria, nudus Christum secutus est. Et iuxta morem portam monasterii pulsans colloquium patris monasterii expetiit, in cuius prae- sentiam cum venisset, mox in terram corruit, se homicidam esse, se reum* omnium criminum protestans,* misericordiam exposcit, paenitentiae locum exquirit. Pater, cum hominem peregrinum esse cognovisset, interrogat cuius patriae aut gentis esset; at ille confessus est se Francum esse et ex Francia pro tah scelere migrasse, exilium libenter ferre paratum, tantum!" ut! patriam caelestem non amitteret. Spiritualis pater, eius precibus annuens, praecepit eum in cella novitiorum? recipi una cum suo collega, ibique probari secundum quod regula'? iubet, et tanto artius quanto barbarae^ et ignotae gentis homo erat, implens illud apostolicum: —'/Probate!? spiritus si ex Deo sunt." Itaque probatus in omni? patientia? sociatus est congregationi una cum collega, post emensum anni cireulum professus! stabilitatem, conversionem!? morum et oboedientiam secundum regulam sancti Benedicti. Coepit autem inreprehensibiliter!? inter fratres conversari, omnibus virtutibus pollens. Accidit autem ut, iuxta quod mos est, ad 5. Biblical, of this present world. $6. passive. "7. the applause of the world. 8-capere, petere. 9. fall a victim to. 10. only. 11-dummodo. 12. novices. 13. Chapter 58 of the Regula Benedicti. 14. Note the atti- tude of the Italians toward the Franks. 15. rJohniv, 1. 16. i.e., in every test. 17. having promised. "The Rule reads: promittat de stabilitate et con- versione morum. suorum et oboedientia coram Deo et sanctis eius. 18. im- provement. 19. without reproach. CAROLOMANNUS A8 A MONK 189 coquinae offieeum hebdomadarius? deputaretur?; quod cum libenter quidem faceret sed in multis ignoranter? offenderet, coquus vino exaestuans? ei alapam dedit dicens: *Ita te fratribus deservire oportet?" Cui ille motus,^ placido vultu respondit: ''Indulgeat tibi Dominus, frater, et Carolomannus." Neque enim euiquam nomen suum prodiderat ne ex vocabulo agnosceretur. Rursus cum in quibusdam cibariis adminis- trandis errasset, iterum a coquo percussus est, eui eadem quae supra imprecatus est. Et cum iam tertio a coquo crudeliter caederetur, indignatus ille comes individuus? suae peregrina- tionis, quod tantus vir a tam vili persona tam contumeliose afficeretur, iam ferre non valens, arripuit pilum?" unde?5 panis in holera fratrum mittendus?? conterebatur, et eum omni annisu?' percussit, dicens: "Nee tibi Deus parcat, serve nequam, nec Carolomannus indulgeat." Fratres hoc audito valde commoti sunt quod homo alienigena et pro misericordia receptus talia facere praesumpsisset. Protinus itaque custo- diae mancipatur ut die sequenti talis praesumptio?! acrius vindicearetur. In crastinum productus de custodia in medio conventu sistitur; percunctatus cur manus extendere in fratrem ministrum ausus fuisset, respondit: '(Quia," inquit, vidi servum? nequiorem omnibus, virum meliorem et nobiliorem omnium quos in terra conversari scio, non solum verbis de- honestar| sed etiam plagis affici." Furore nimio exagitati, quod eum qui peregrinus venerat ceteris praetulisset, inter- rogant quis esset ille qui bonitate et nobilitate omnes anteiret, eur saltem patrem monasterii non excepisset. Ille necessitate compulsus, celare non valens quod Deus iam manifestari 20. Cf. p. 116,1.10. 21. Cf. p. 117,1.19. 22. through ignorance. 23. heated. 24. though deeply moved. 25. in à good sense, he answered with the same prayer. 26. inseparable. | 2T. pestle. |28—quo. 29. put. 30. might. 31. Eng. 32. We expect servum to be the subject and virum the object of an active infinitive, but the writer suddenly shifts the construction, making virum the subject of a passive infinitive, leaving servum out of the construction; mequiorem is a real comparative, hence omnibus; meliorem and mobiliorem are superlatives, hence omnium. 10 15 20 25 10 15 20 190 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN volebat, ait: *''Iste est Carolomannus, quondam rex Franco- rum, qui pro Christi amore regnum et gloriam mundi dereliquit, qui de tanta excellentia? ita se humiliavit? ut modo a vi- lissimis personis non solum contumeliis afficiatur verum etiam verberibus affligatur." Quo audito tremefacti a sedibus sur- gunt, pedibus eius se prosternunt, veniam postulant de con- temptu, ignorantiam profitentur; ille contra in terram pro- volutus, eum lacrimis negare coepit; haec non esse vera, non se esse Carolomannum, sed hominem peccatorem* et homi- cidam; collegam suum perterritum propter commissum piacu- lum haec excogitasse. Quid plura? Cognitus ab omnibus cum magna reverentia est observatus. Haec non passi sumus praeterire; nunc ad chronica revertamur. LXXXVII.! LIUTPRAND AT CONSTANTINOPLE Rege Hugone Provinciae in partibus? defuncto, Berengarii nomen celebre apud nonnullas praesertim apud Graecas exstitit nationes. Is enim Italicis omnibus principabatur* virtute, rex vero Lotharius solo nomine. Constantinus itaque, qui deiectis Romano filiisque suis, Constantinopoleos regebat imperium, audito Berengarium potentia praestare Lothario, per Andream quendam, qui ab officio comes? curtis? dicebatur, litteras Berengario dirigit in quibus continebatur vehementer se Berengarii nuntium velle videre; cuius in reditu cognosceret quanta eum caritate diligeret. Seripsit etiam et commenda- ticlas eidem pro Lothario litteras ut fidelis ei esset adminis- trator, cui Deo largiente exstiterat gubernator. Constantinus 33. exalted position. 34. hwumbled. LXXXVII. 1. From the Antapodosis, sive res per Europam gestae, of Liutprand, bishop of Cremona (1c. 972), a loosely constructed history of events in Italy, Germany, and the Orient from 887 to 949. The first name is a motto rather than a title: **due credit to the good and stern re- quital for the wicked" —but he is more interested in the wicked. "The par- tieular object of his scorn and malice is the Emperor Berengarius, whose chancellor he had been. 2-regione. 3. praetorian yprefect. e. LIUTPRAND AT CONSTANTINOPLE 191 namque sollicitudinem non parvam Lotharii pro salute habebat, religiose* ob amorem nurus suae cogitans, quae Lotharii soror exstiterat. Berengarius itaque, calliditate qua erat suffarcinatus, cogitans quem potissimum mitteret cui nil impensae ob itineris longinquitatem praeberet, vitrieum cuius tune sub cura degebam veniens: "Quanti* mihi," inquit, *esset privignum tuum Graecas litteras non ignorare?" Cui cum diceret: "Uti divitiarum mearum ea gratia partem mediam?" distributam haberem!" "Non necesse," ait, habes neque centesimam impertiri. Constantinopolitanus imperator litteris orat ut meum ad se nuntium dirigam. Quod cum ob animi constantiam nemo melius, tum ob dicendi copiam nemo commodius facere potest. Quid dicam quam facile doctrinas ebibet Graecas qui tam puerilibus in annis epotavit? Latinas?" Hae spe quam? mox? vitricus animatus impensas omnes distribuit meque magnis eum muneribus Constantinopolim direxit. Die quippe Kalendarum Augustarum Papia? exiens per Eridani alveum triduo Venetiam veni, ubi et Salemonem Graecorum nuntium, kitonitan,! eunuchum, repperi, ab Hispania et Saxonia reversum Constantinopolim versus? tendere cupientem, secumque ducentem domini nostri, tunc regis nune imperatoris, magnis cum muneribus nuntium, Liutefredum scilicet, Magontinum? institorem ditissimum. Octavo denique Kalendas Septembres Venetia exeuntes, xv. Kalendas Octobres Constantinopolim venimus; ubi quam inaudito miroque simus modo recepti scribere non pigebit. Est Constantinopolim4^ domus palatio contigua, mirae magnitudinis seu pulchritudinis, quae a Graecis Densvb loco digammae positam magnavra, quasi magna aura, dicitur. 4. shoiting dutiful affection for, etc. — 5. 'Trans., approaching. 6. pred. gen. of value, with inf. clause as subject. 7 dimidiam. 8. drunk dry. 9. as soon as possible. 10. Pavia. 11. Greek, chamberlain. 12. prep. follow- ing itsnoun. 13. of Mayence. 14. acc. for locative. — 15. represents the digamma sound (w), but one character represents both the w and v sounds in Latin. 10 25 30 10 15 20 30 192 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Hane itaque Constantinus, eum ob Hispanorum nuntios qui tunc eo noviter* venerant, tum ob me et Liutefredum hoc modo praeparari iussit. Aerea sed/? deaurata! quaedam arbor ante imperatoris sedile stabat, cuius ramos itidem aereae diversi generis deaurataeque aves replebant, quae secundum species suas diversarum avium voces emittebant. Imperatoris vero solium huiusmodi erat arte compositum ut in momento humile, excelsius modo, quam mox videretur sublime; quod immensae magnitudinis, incertum utrum aerei an lignei, verum auro tecti leones quasi custodiebant, qui eauda terram per- cutientes, aperto ore, linguisque mobilibus rugitum emittebant. In hac! igitur duorum eunuchorum umeris incumbens ante imperatoris praesentiam sum deductus. Cumque in adventu meo rugitum leones emitterent, aves secundum species suas perstreperent, nullo sum terrore, nulla admiratione com- motus, quoniam quidem ex! his omnibus eos qui bene noverant fueram percontatus. "Tertio itaque pronus imperatorem adorans eaput sustuli, et quem prius moderata mensura a terra elevatum sedere vidi, mox alis indutum vestibus penes domus laquear sedere prospexi. Quod qualiter fieret cogitare non potui, nisi forte eo sit subvectus argalio? quo toreularium?? arbores? subvehuntur. Perse autem tunc nihil locutus quoniam etsi vellet intereapedo? maxima indecorum faceret, de vita Berengari et sospitate per logothetam? est percontatus. Cui eum eonsequenter respondissem, interprete sum innuente egressus et in datum mihi hospitium mox receptus. Sed ne hoe pigeat memorare quid tunc pro Berengario egerim, scilicet ut agnoscatur quanta hune caritate dilexerim et cuiusmodi ab eo recompensationem?? pro bene gestis acce- perim. Hispanorum nuntii et nominatus Liutefredus, domini nostri tune regis Ottonis nuntius, magna ex eorum 'dominis parte munera imperatori Constantino detulerant. Ego vero 16. bui gilded. 17. i.e., magnavra. | 18-—de. 19. Greek —instrumento. 20. beams of the (wine) press. 21. distance. 22. chancellor. 23. recompense. LIUTPRAND AT CONSTANTINOPLE 193 Berengarii ex parte nihil praeter epistolam, et hane mendacio plenam, detuleram. Aestuabat itaque non parum hac pro verecundia animus, et quid super hac re faceret cogitabat attentius. Aestuanti autem et mihi nimium fluctuanti mens suggessit quatenus dona quae imperatori mea ex parte de- tuleram Berengarii ex parte conferrem, parvumque munus? prout possem verbis ornarem. Obtuli autem loricas optimas novem, scuta optima cum bullis deauratis septem, coppas? argenteas deauratas duas, enses, lanceas, verua,?* mancipia quattuor carzimasia," imperatori nominatis omnibus pre- tiosiora. His itaque gestis imperator me post triduum ad palatium vocare praecepit proprioque mecum ore locutus, ad convivium invitavit magnoque post convivium me meosque asseculas?8 munere donavit. "Verum quia narrandi se occasio intulit qualis eius sit mensa, festis praecipue diebus, qualesque ad mensam ludi celebrentur bonum non opinor silere sed scribere. Est domus iuxta hippodromum,?? aquilonem versus, mirae altitudinis seu. pulchritudinis, quae Decanneacubita vocatur, quod nomen non ab re sed ex apparentibus causis sortita est; deca enim Graece, Latine decem, ennea novem, cubita autem & cubando TN vel curvata possumus ditta Hoc autem ideo quoniam quidem decem et novem mensae in ea quae secundum carnem est Domini nostri Iesu Christi nativitate* apponuntur. In quibus imperator pariter et convivae non sedendo, ut ceteris diebus, sed recumbendo epulantur; quibus in piu non argenteis sed aureis tantum vasis ministratur. Post cibum autem aureis vasis tribus sunt poma delata, quae ob immensum pondus non hominum manibus sed purpura tectis vehieulis sunt allata. Apponuntur autem duo hoe in mensam-modo. Per foramina laquearis tres sunt funes pellibus deauratis tecti cum anulis depositi aureis, qui ansis quae in CA o o em UE e LM TEC TTD GENRES ET TCR AEE E RENT RN E ERR 24. Cf. Terence, Éun., 214. 25. vessels. 96. from veru. 97. Greek, eunuchs. 28. attendants. 29. Eng. 10 15 25 30 10 t2 [o1 194 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN scutulis? prominent positi, adiuvantibus inferius quattuor aut eo amplius hominibus, per vertibile?! quod supra laqueum est ergalium?! in mensam subvehuntur eodemque modo de- ponuntur. Ludos denique quos ibi perspexerim, quia nimis longum est scribere, praetermitto. LXXXVIII DE ORIGINE GENTIS SAXONICAE Et primum quidem de origine statuque gentis pauca ex- pediam, solam paene famam sequens in hae parte, nimia vetustate omnem fere certitudinem obscurante. Nam super hae re varia opinio est, aliis arbitrantibus de Danis North- mannisque originem duxisse Saxones, aliis autem aestimantibus, ut ipse adulescentulus audivi quendam praediceantem de Graecis, quia ipsi dicerent Saxones reliquias fuisse Macedonici exercitus qui, secutus Magnum Alexandrum, immatura morte ipsius per totum orbem sit dispersus. Ceterum gentem anti- quam et nobilem fuisse non ambigitur; de quibus et in contione Agrippae ad Iudaeos in Iosepho? oratio contexitur, e£ Lucan? poetae sententia probatur. Pro eerto autem novimus Saxones his regionibus navibus advectos et loco primum applieuisse qui usque hodie nun- cupatur Hadolaun. Incolis vero adventum eorum graviter ferentibus, qui 'Thuringi traduntur fuisse, arma contra eos movent; Saxonibus vero acriter resistentibus, portum obtinent. Diu deinde inter se dimicantibus et multis hinc inde cadentibus, placuit utrisque de pace tractare, foedus inire; actumque est foedus eo pacto JR EEUU p A AL A MMWI CDU EO T PR 600i T 30-—vasis. 91. windlass. LXXXVIII 1. From the Res gestae Saxonicorum (968) of Widukind of Corvey. "The Latin shows the influence of the Roman historians, espe- cially Sallust. 2. Hegesippus V,18. 83. Pharsalia I, 423. DE ORIGINE GENTIS SAXONICAE 195 quo haberent Saxones vendendi emendique copiam, ceterum ab agris, a caede hominum atque rapina abstinerent; stetitque illud foedus inviolabiliter* multis diebus. Cumque Saxonibus defecisset pecunia, quid venderent aut emerent non habentibus, inutilem sibi pacem esse arbitrabantur. Ea igitur tempestate contigit adulescentem quendam egredi de navibus oneratum multo auro, torque aurea simulque armilis aureis; cui obvius quidam "Thuringorum: "Quid sibi vult," inquit, *tam ingens aurum cirea tuum famelieum? collum?" — *Emptorem," inquit, ^*quaero; ad nihil aliud istud aurum gero; quia fame periclitor, quo auro delecter?" At ille qualitatem quantitatemque pretii rogat. PIN ullum inquit Saxo, "mihi est discrimen in pretio; quicquid dabis gratum teneo." Ille vero subridens? adulescentem: *Quid $1," inquit, *de isto pulvere sinum tibi impleo?"—erat enim in praesenti loco egesta? humus plurima. Saxo nihil cunctatus aperit sinum et accipit humum ilieoque Thuringo tradidit aurum. Laetus uterque ad suos repedat.5 "lhuringi Thu- ringum laudibus ad caelum tollunt, qui nobili fraude Saxonem deceperit fortunatumque eum inter omnes mortales fuisse, qui vili pretio tam ingens aurum possederit. Ceterum certi de vietoria de Saxonibus iam quasi triumphabant. Interea Saxo privatus auro, oneratus vero multa humo, appropiat navibus. Sociis igitur ei occurrentibus et quid ageret &dmiran- tibus, alii eum irridere coeperunt, alii arguere, omnes pariter amentem eum crediderunt. At ille postulato silentio: *'Sequi- mini," inquit, *me, optimi Saxones, et meam vobis amentiam probabitis utilem." At illi, licet dubii, sequuntur tamen ducem. Ille autem sumpta humo per vicinos agros quam potuit sub- tiliter sparsit et castrorum loea occupavit. Ut autem viderunt Thuringi castra Saxonum intolerabilis res els visa est et missis legatis conquesti sunt de rupto foedere ae violato paeto ex parte Saxonum. Saxones respondent se Conde UL YT TRCHRO Lp COT NCC LIMIT y a &—inviolatum. 5. lean. 6. transitive. ^77. heaped up. 8. returns. 10 15 20 25 30 Ct 10 15 20 196 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN haetenus foedus inviolabiliter servasse; terram proprio auro comparatam eum pace velle obtinere aut certe armis defendere. His auditis incolae iam maledicebant aurum Saxonieum et quem paulo ante felicem esse praedicabant auctorem perdi- tionis suae suaeque regionis fatentur. ra deinde accensi eaeco Marte sine ordine et sine consilio irruunt in castra; Saxones vero parati hostes excipiunt sternuntque et, rebus prospere gestis, proxima cireumcirca* loca iure belli obtinent. Diu itaque erebroque cum ab alterutris pugnatum foret et Thuringi Saxones sibi superiores fore pensarent, per inter- nuntios postulant utrosque inermes convenire et de pace iterum tractare, condicto loco dieque. Saxones postulatis se oboedire respondent. Erat autem illis diebus Saxonibus magnorum cultellorum usus, quibus hodie Anghn utuntur, morem gentis antiquae sectantes. Quibus armati Saxones sub sagis suis procedunt castris occurruntque 'Thuringis condieto loco. Cumque viderent hostes inermes et omnes principes "Thuringorum adesse, tempus rati totius regionis obtinendae, cultellis abstractis,? super inermes et improvisos irruunt et omnes fundunt ita ut ne unus quidem ex eis super- fuerit. Saxones clari exsistere et nimium terrorem vicinis gentibus incutere coeperunt. Fuerunt autem et qui hoe faeinore nomen illis inditum tradant. . Cultelli enim nostra lingua sahs!? dicuntur ideoque Saxones nuncupatos quia cultelis tantam multitudinem fudissent. 9. drawn. 10. ie., Sachs. dian... GERBERTUS AD OTTONEM 197 LXXXIX! GERBERTUS AD OTTONEM* Serenissimis auribus domini mei mallem referre laeta, quam tristia. Sed cum videam monachos meos attenuari fame, premi nuditate, tacere quomodo potero? Tolerabile quidem hoe malum, si non etiam simul melior spes foret ablata. Nescio quibus codicibus quos libellos* dieunt, totum sanctuarium? Dei* venumdatum est, collecta pecunia nusquam reperitur, apothecae et horrea exhausta sunt, in marsupiis? nihil est. Quid ergo peccator hie facio? Si cum gratia domini mei fieri posset, satius esset me solum apud Gallos egere quam eum tot egentibus apud Italos mendicare. Rainerius F rancigena nobis intimus, vestrique honoris cupidus, de statu imperii vestri meae fidei multa commisit vobis referenda, non autem legato credenda, sed nec chartis inserenda, nisi vestro consultu. XC GERBERTUS QUONDAM SCHOLASTICUS! AYRARDO SUO SALUTEM Petitionibus tuis annuimus, nostra ut exsequaris negotia velut propria monemus. Plinius? emendetur, Eugraphius? recipiatur, qui Orbacis! et apud sanctum Basolum sunt, perseribantur.5 Fae quod oramus ut faciamus quod oras. LXXXIX. 1. rxxxix-xcv are letters of Gerbert (11003), abbot of Bob- bio, archbishop of Rheims, archbishop of Ravenna, and finally pope (Syl- vester II). He resembles Lupus of Ferriéres (see p. 175, note 1) in his love of the classics, his enthusiasm in collecting MSS, and his excellent Latinity. These two men are the outstanding humanists of the Middle Ages. 2. Emperor Otto IL. 3. nakedness, want. 4. leases. 5. Bobbio. 6. pouches, purses. XC. 1. He had been head of the episcopal school at Rheims. 2. prob- ably the Elder. 3. He wrote a commentary on Terence. 4. Orbais, near Soissons. 5. St. Basle, near Rheims. 6. be transcribed. 10 10 15 198 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN XCI AD ADALBERONEM REMORUM ARCHIEPISCOPUM Mantuae quid egerim super negotiis vestris praesens melius explieabo verbis quam absens scriptis. Claves! librorum quas mitterem ignoravi propter communem usum similium serarum. Historiam Iulii Caesaris à domno Azone abbate Dervensi ad reseribendum nobis adquirite, ut quos penes vos habemus habeatis et quos post repperimus speretis, id est vim volumina Boetii de astrologia, praeclarissima? quoque figurarum gome- triae? aliaque non minus admiranda. Fortunam nostram sola vestra conturbat absentia noctesque diesque. XCII GISALBERTO ABBATI Si bene valetis gaudemus. Indigentiam vestram nostram putamus. Quam patimur ut reveletis rogamus. De morbis ac remediis oculorum Demosthenes philosophus librum edidit, qui inscribitur Opthalmicus. — Eius principium si habetis habeamus, simulque finem Ciceronis Pro rege Deiotaro. XCIII HUGONI SUO GERBERTUS QUONDAM SCHOLASTICUS Secundum amplitudinem animi mei amplissimis honoribus ditavit me dominus meus. Nam quae pars Italiae possessiones beati Columbani! non continet? Hoe quidem ita ex largitate MCI DIESE E RR A e emer o XCI. 1. Gerbert had left his MSS in locked cases at Rheims. 2. Ap- parently he is referring to the famous MS of the Agrimensores, now at Wolfenbüttel. XCIII. 1. i.e., of Bobbio. EBRARDO ABBATI TURONENSI 199 et benevolentia nostri Caesaris. Fortuna vero aliter instituit. Secundum amplitudinem quippe mei animi amplissimis me honeravit? hostibus. Nam quae pars Italiae meos non habet hostes? Vires meae impares sunt viribus Italiae. Condicio pacis haec est: si* spoliatus servio,* ferire desinent. Vestitum,? distrietum,* prosequentur gladius. Ubi gladio ferire nequibunt, iaeulis verborum appetent. QContemnitur imperialis maiestas, cum in me tum in se ipsa in divisione sanctuarii Dei. Se- cundum? libellarias? leges facta quia consentire nolo, perfidus, crudelis, tyrannus cognominor. Ipse Caesar omnium hominum excellentissimus à furciferis asino coaequatur.5 O amicorum fidissime, ne deseras amicum consilio et auxilio. Recordare quid te oraverim,? me malle esse militem in Caesarianis castris quam regem in extraneis. XCIV EBRARDO ABBATI TURONENSI Cum mei memoriam frequentem habeatis inter honesta, ut e plurimis accepi legatis, magnamque affinitatis iure amicitiam efferatis, existimatione vestra beatum me fore puto, si modo is sum qui iudicio tanti v)rl inveniar dignus amari. Sed quia non is sum qui cum Panaetio interdum ab utili seiungam honestum, sed potius cum "Tullio omni utili admisceam, has honestissimas atque sanctissimas amicitias nulla ex parte suo! cuique utili vacare! volo. Cumque ratio morum dicendique ratio à philosophia non separentur, cum studio bene vivendi semper coniunxi studium bene dicendi, quamvis solum bene 2 —Ottonis. 3. familiar word play on honoro and onero. 4. ie. if I submit to the spoliation of Bobbio. 5. i.e.,if I am intractable in in- sisting orthe return of my possessions. 6. the leases, mentioned in the second letter, lit., the things done according to the terms of the leases; facta is objeet of consentire. ^T. Cf. libellos, p. 197, l. 5. |. 8. is compared. 9. apparently — dixerim. XCIV. 1. to lack what is useful to each; suo utili, ablative with vacare. 10 15 20 10 15 20 25 200 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN vivere praestantius sit eo* quod est bene dicere; curisque? regiminis absoluto? alterum satis sit sine altero. At nobis in republica occupatis utraque necessaria. Nam et apposite dicere ad persuadendum et animos furentium suavi oratione ab impetu retinere, summa utilitas! Cui rei praeparandae bibliothecam assidue comparo. Et sieut Romae dudum ac in alis partibus Italiae, in Germania quoque et Belgica scrip- tores auctorumque exemplaria multitudine nummorum redemi, adiutus benevolentia ac studio amicorum comprovincialium,? sic identidem apud vos fieri ae per vos sinite ut exorem. Quos seribi velimus in fine epistolae designabimus. Seribentibus membranas sumptusque necessarios ad vestrum imperium dirigemus, vestri insuper beneficii non immemores. Denique ne plura locuti legibus epistolae abutamur, causa tanti laboris contemptus: malefidae fortunae. Quem contemptum nobis non parit sola natura, ut multis, sed elaborata doctrina. Proinde in otio, in negotio et docemus quod scimus et addisci- mus quod nescimus. XCV RAINARDO MONACHO Non existimes, dulcissime frater, vitio meo fieri quod tam diu fratrum meorum praesentia careo. Postquam a te di- gressus sum, crebris itineribus causam patris mei Columbani pro viribus exsecutus sum. Regnorum ambitio, dira ac mise- randa tempora fas verterunt in nefas. Nulli iure rependitur sua fides. Ego tamen eum sciam omnia ex Dei pendere sen- tentia, qui simul corda et regna filiorum hominum permutat, exitum rerum patienter exspecto. Idem quoque facere te, frater, et moneo et hortor. Unum a te interim plurimum TROUCCEROEPCEEN VRORCTIEPUP CENE ETUR NUMEDUL E B e A Ui LR 2. than to speak well. 8. to one who is free from the cares of state. — 4. Sc. est. b. belonging to the same province. ANGELICA DE CHRISTI RESURRECTIONE 201 exposco, quod et sine perieulo ae detrimento tui fiat et me tibi quam maxime in amicitia constringat. Nosti quanto studio librorum exemplaria undique conquiram. Nosti quot scrip- tores in urbibus ae in agris Italiae passim habeantur. Age ergo et te solo conscio ex tuis sumptibus fac ut mihi seribantur M. Manlius! de astrologia, Victorius de rhetorica, Demos- thenis Opthalmicus. Spondeo tibi, frater, et certum teneto quia obsequium hoc fidele et hane laudabilem oboedientiam sub sancto silentio habebo, et quiequid erogaveris cumulatum remittam seeundum tua scripta, et quo tempore iusseris. 'Tantum signifiea cui et tua munera et nostra porrigamus scripta, frequentiusque nos tuis litteris laetifica, nee sit metus ad quorumlibet notitiam pervenire quae sub nostra deposueris fide. .. XCVI! ANGELICA? DE CHRISTI RESURRECTIONE Quem quaeritis in sepulchro, o christicolae?* Sanctarum mulierum responsio: Ihesum Nazarenum crucifixum,* o caelicola. Angelicae vocis consolatio: Non est hic, surrexit sicut praedixerat, Ite, nuntiate quia surrexit, dicentes . Sanctarum mulierum ad omnem clerum modulatio: Alleluia! Resurrexit Dominus hodie, Leo fortis, Christus filius Dei! Deo gratias dicite, eia. 1. probably Boethius. XCVI. 1. An English dramatic trope of the tenth century, belonging to the Easter service. T'ropeis a general term applied to a phrase, sentence, verse, or strophe interpolated in certain parts of the liturgy; this dramatic trope represents the germ from which the great medieval Easter cycle developed. The term prose was also used if the composition was rhythmical, and sequence if metrical; later all three terms were used synonymously. 2. Sc. voz. r 10 15 20 o 10 20 202 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Dicat angelus: Venite et videte locum ubi positus erat Dominus, alleluia! alleluia! Iterum dicat angelus: Cito euntes dicite discipulis quia surrexit Dominus, alleluia! alleluia! Mulieres una voce canant? iubilantes?: Surrexit Dominus de sepulchro, Qui pro nobis pependit in ligno, alleluia! XCVII!:| A LITURGICAL PLAY OrriciUM? STELLAE Primus dicat: Stella fulgore nimio rutilat. Alius dicat: Quae regem regum natum monstrat. Tertius: Quem venturum olim prophetiae? signaverunt. Primus: Venite. Alius: Venite. Tertius: Venite, adoremus eum, quia ipse est Dominus Deus noster. Tunc iungant se simul et dicant: Eamus ergo et inquiramus eum, offerentes ei munera, aurum, tus, et myrrham, quia scriptum dues "Adorabunt* eum omnes reges, omnes gentes servient e1.' Nuntius ad Herodem: Salve, rex Iudaeorum. En magi veniunt et regem regum stella duce natum requirunt. Herodes ad nunttwm: | Antevenire? iube, quo possim singula scire, Qui sint, cur veniant, quo nos rumore requirunt. 3. sing joyfully. XCVII. d. Aliturgical play of a rather simple form, apparently intended for use in Sicily, from a MS of the twelfth century. 2. office, the pre- scribed form for a service of the church. 3. prophecies. 4. Psalms xxi, 11 (Ixxii, 11). 5. come before (me). A LITURGICAL PLAY | 203 Nuntius ad magos: Regia uos mandata Magi ad Herodem: Israehtarum rex vocant; non segniter ite. fortis vivat in aevum. Herodes ad magos: Quem quaeritis, advenae? Magi: Regem Iudaeorum natum quaerimus. Herodes: Regem quem quaeritis natum esse quo signo didi- 5 eistis? Magi: Illum natum esse didicimus in oriente stella monstrante. Herodes: & illum regnare creditis, dicite nobis. Magi: Hune regnare fatentes cum mysticis muneribus, De terra longinqua adorare venimus, 'Trinum Deum venerantes tribus in? muneribus. Unus dicat: Auro regem. Alius: 'lTure sacerdotem. Tertius: Myrrha mortalem. Herodes ad nuntios: | Huc, symistae? scribas mel, disertos pagina Prophetica ad me vocate. Nuntius ad scribas: Vos legis periti, a rege vocati, Cum prophetarum libris properando venite. Scribae ad Herodem: Salve, rex Iudaeorum. Herodes: O vos scribae, interrogati dicite si quid de hoc puero seriptum videritis 1n libris. Scribae ad. Herodem: | Vidimus, domine, in prophetarum lineis nasci Christum in Bethleem, civitate David, Isaia sie vati- cinante: "Bethleem,? non eris minima in principibus Iuda; ex te enim exiet? dux qui regat populum meum Israel, ipse enim salvum faciet populum suum Herodes ad magos: Ite'? et de puero di | Et inventum redeu a peccatis eorum." ligénter investigate, ntes mihi renuntiate, Ut et ego veniens adorem eum. Mag: ad pastores: Pastores, dicite quidnam vidistis, et annun- tiate Christi nativitatem. 6. expresses means. ^7. Greek — collegae. genitive. 9-exibit. 10. Matthew ii, 8. 8. Cf. Matthew ii, 6; /uda is 10 30 204 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Pastores ad magos: Infantem vidimus pannis involutum et choros angelorum laudantes salvatorem.* Magi: Ecce stella in oriente praevisa" Iterum praecedit nos lucida, 5 Quam Balaam? ex Iudaiea Orituram dixerat prosapia; Quae nostrorum oculos Fulguranti lumine perstrinxit pavidos. Obstetrices: Qui sunt hi qui stella duce nos adeuntes inaudita 10 ferunt? Magi: Nos sumus, quos cernitis, reges Tharsis et Arabum et Saba, dona ferentes Christo regi nato Domino, quem stella deducente adorare venimus. Obstetrices: Ecce puer adest quem quaeritis. Jam properate 15 et adorate, quia ipse est redemptio nostra. Primus dicat: Salve, Deus Deorum. Secundus: Salve, princeps saeculorum. Tertius: Salve, vita mortuorum. Primus: Suscipe, Rex, aurum. 20 Secundus: "Tolle tus, tu vere Deus. Tertius: Myrrham, signum sepulturae. Angelus: Ympleta sunt omnia quae prophetice? dicta sunt; ita via remeantes alia, ne delatores tanti regis puniendi sitis. Nuntium vobis fero de supernis: Natus est Christus domi- o; nator orbis in Bethleem Iudae, sie enim propheta dixerat ante. Te Deum laudamus. OrriCcIUM SEPULCHRI Mulieres: Quis revolvet nobis lapidem ab ostio monumenti? Pueri: Venite. TOME AREE RS REALE ERES TN M unen lg uri Mou s VR 1i-visa. 12. Numbers xxiv, 17. 18. by the prophets. A LITURGICAL PLAY 205 Clerici: Quis revolvet? Pueri: Venite. Clerici: Quis revolvet? Pueri: Venite, nolite timere vos. Quem quaeritis in sepulchro, o christicolae? 5 Clerici: lesum Nazarenum crucifixum, o caelicolae. Pueri: Non est hic, surrexit sic ut praedixerat; Ite, nuntiate quia surrexit. Clerici: Alleluia, resurrexit Dominus hodie, resurrexit leo fortis, Christus fihus Dei. 10 Chorus: Deo gratias, dicite eia. Te Deum laudamus. OrriciIUM PEREGRINORUM De peregrino in die lunae paschae hoc dicat chorus: Iesu, nostra redemptio,4 Quae te vicit clementia. 15 Duo clerici induti cappis dicant: Tertia? dies est quod haec facta sunt. Peregrinus: Qui sunt hi sermones quos confertis ad invicem ambulantes, et estis tristes, alleluia, alleluia? Discipuli: 'Tu solus peregrinus es in Ierusalem, et non cognovisti 20 quae facta sunt in 1lla his diebus, alleluia. Peregrinus: Quae? Discipuli: De Iesu Nazareno, qui fuit vir propheta potens in opere et sermone coram Deo et omni populo, alleluia, alleluia, et quomodo tradiderunt eum summi sacerdotes in 25 damnatione mortis, alleluia. Peregrinus: O stulti et tardi corde ad credendum in omnibus his quae loeuti sunt prophetae, alleluia; nonne sie. oportuit pati Christum et ita intrare in gloriam suam, alleluia? 14. first verse of a popular hymn on the nativity. 15. From this point the text is taken largely from Luke xxiv, 17 ff. 206 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Chorus: Cum autem adpropinquaret castello quo ibant, ipse se finxit longius ire et coegerunt illum ut remaneret cum eis. Discipuli: Mane nobiscum quoniam advesperascit et inclinata est iam dies, alleluia. 5 Peregrinus: Mihi longum iter restat, alleluia. Discipuli: Sol vergens ad occasum suadet ut nostrum velis hospitium, placent enim nobis sermones tui quos refers de resurrectione magistri nostri, alleluia. Chorus: Et intravit cum illis, et factum est!/? dum recumberet 10 eum eis aecepit panem, benedixit ae fregit et porrigebat illis, e& cognoverunt illum in fractione panis, et ipse evanuit ab oculis eorum, alleluia. Et ita tenendo in medio eorum Peregrinum veniant usque ad altare, ac ibi sit parata mensa. cum pane el vino; et discumbant, 15 et frangat panem eisque det, ac postea ab oculis eorum evanes- cat. Tunc dicant discipuli: Nonne cor nostrum ardens erat in nobis de Iesu, dum loqueretur nobis in via et aperiret nobis scripturas? Heu miseri, ubi erat sensus noster, quo intel- 20 lectus abierat, alleluia? Et iterum eis se ostendens dicat: Pax vobis, ego sum. Nolite timere; videte manus meas et pedes meos, quia ego ipse sum. Palpate et videte, quia spiritus carnem et ossa non habent sicut me videtis habere, alleluia, alleluia. 25 Discipuli versus chorum dicant: Surrexit Dominus de sepulchro, qui pro nobis pependit in ligno, alleluia, alleluia, alleluia. Chorus: Deo gratias, alleluia, alleluia, alleluia. 16. it came to pass, generally followed by quod or ut. A BURIAL SERVICE 207 XCVIII.! A BURIAL SERVICE Post missam accedat sacerdos ad caput defuncti, alba? indutus, absque cappa serica; et duo clerici de secunda forma? ad caput defuncti stantes incipiant tribus vicibus* antiphonam* sequentem, quam chorus singulis vicibus totam prosequatur usque in finem. Ant. Circumdederunt me gemitus mortis, dolores inferni cireumdederunt me. Deinde post tertiam repetitionem sequatur: Kyrie? eleyson. Christe eleyson. Kyrie eleyson.? Non. dicatur Pater noster, nec Dominus vobiscum, meque Oremus, sed íantum Oratio, sacerdote dicente modesta voce, videlicet sine nota: Non intres in iudicium cum servo? tuo, Domine, quoniam nullus apud te iustificabitur? homo, nisi per te omnium pecca- torum suorum tribuatur remissio. Non ergo eum, quaesumus, tua iudielalis!? sententia premat, quem tibi vera supplicatio fidei christianae commendat, sed gratia tua illi suecurrente mereatur evadere iudicium ultionis, qui dum viveret insignitus est signaculo sanctae 'Trinitatis.* Per Christum Dominum nostrum. Amen. Eodem modo dicuntur ommes orationes sequentes. | Deinde incipiat cantor responsorium!; Qui Lazarum resuscitasti à monumento fetidum, tu eis, Domine, dona requiem. Et locum indulgentiae. Requiem aeternam dona eis, Domine. Et locum. Versus. Qui venturus es iudicare vivos et mortuos et saecu- lum per ignem. Et percantetur a, choro cum suo versu, et interim sacerdos cum XCVIII. 1. The beginning of the Burial Service according to the Sarum (Salisbury) Use, which dates from the beginning of the thirteenth cen- tury; it.was the most widespread of the English Uses. 2. alib; sc. veste. 8—ordine. 4. times. — b. Lord have mercy, Christ have mercy, Lord have mercy. 6. i.e., it was not intoned. 7. See 85. 8. Alternative feminine forms are inserted at the proper places, serrula tua, ete. —9. will be justified. 10. as a judge. — 11. responsory. S ^ 20 10 15 20 25 30 208 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN turibulo?? circumeundo corpus, illud incenset.^ | Similiter fiat. in responsorüis sequentibus. ^ Deinde dicitur: Kyrie /eleyson, Christe eleyson, Kyrie eleyson, sine Pater noster et sine Dominus vobiscum ; sed tantum cum Oremus. Oratio. Deus, cui omnia vivunt, et eui non pereunt moriendo corpora nostra, sed mutantur in melius, te supplices deprecamur ut quiequid famulus tuus vitiorum tuae voluntati contrarium, fallente diabolo, et propria iniquitate atque fragilitate con- traxit, tu pius et misericors abluas indulgendo, eiusque animam suscipi iubeas, per manus sanctorum angelorum deducendam in sinum patriarcharum? tuorum, Abraham scilicet amici tui, et Isaac electi tui, atque Iacob dilecti tui, quo'? aufugit dolor et tristitia atque suspirium, fidelium quoque animae felei iucunditate laetantur, et in novissimo magni iudicii die inter sanctos et electos tuos eam facias perpetuae gloriae tuae percipere portionem, quam oculus non vidit, nec auris audivit, et in cor hominis non ascendit quam praeparasti diligentibus te. Per Christum. Resp. Heu mihi, Domine, quia peccavi nimis in vita mea; quid faciam miser? Ubi fugiam nisi ad te, Deus meus?!é Miserere mei. Dum veneris in novissimo die. Versus. Anima mea turbata est valde; sed tu, Domine, suceurre ei. Dum veneris. Et percantetur a. choro cum suo versu, et interim ncensetur corpus ut supra. Deinde sequatur: Kyrie eleyson, Christe eleyson, Kyrie eleyson, sine Pater noster, ef sone Dominus vobiscum; sed tantum cum Oremus. Oratio. Fac," quaesumus, Domine, hane eum servulo tuo defuneto misericordiam, ut factorum suorum in poenis non recipiat vicem, qui tuam in votis tenuit voluntatem: ut sieut hie eum vera fides iunxit fidelium turmis, ita eum illie tua miseratio societ angelicis choris. Per Christum Dominum nostrum. 19. censer. 18. incense. 14. Eng. 15. ie., sinu. 16. the regular form of the vocative in ML. 17. See 114. A BURIAL SERVICE 209 Deinde incipiat cantor responsorium: Libera me, Domine, de morte aeterna in die illa tremenda. Quando caeli'^ movendi sunt et terra, dum veneris iudicare saeculum per ignem. Versus. Dies illa, dies irae, calamitatis et miseriae; dies magna et amara valde. Et percantetur a choro cum uno versu tantum, scilicet, Dies illa u£ supra, et interim. incensetur corpus a sacerdote semel circumeundo, et postea aspergatur aqua benedicta.? | Deinde sequatur: Kyrie eleyson, Christe eleyson, Kyrie eleyson. Hic rogel sacerdos circumstantes orare pro anima, defuncti dicens: Pro anima N. et pro animabus omnium fidelium defunetorum. Pater noster, qui es in caelis, sanctificetur? nomen tuum: adveniat regnum tuum; fiat voluntas tua, sicut in caelo et in terra. Panem nostrum cotidianum da nobis hodie; et dimitte nobis debita nostra sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. Et ne nos indueas in temptationem. Sed libera nos a malo. Non intres in iudicium cum servo tuo, Domine: Quia non iustifieabitur in conspectu tuo omnis vivens. À porta inferi: Erue, Domine, animas eorum. Credo videre bona Domini: In terra viventium. Domine, exaudi orationem meam: Et clamor meus ad te veniat. Dominus vobiscum: | Et cum spiritu tuo. Oremus. Oratio. Inclina, Domine, aurem tuam ad preces nostras, quibus misericordiam tuam suppliees deprecamur, ut animam famuli tui, quam de hoe saeculo migrare iussisti, in pacis ac lueis regione constituas, et sanctorum tuorum iubeas esse consortem. Per Dominum nostrum Iesum Christum. Lo vela uw miorR S frc ir CIR UU EET EIL QC CE mE WIES TE NUDIFLE C REITRD US EAM 18. See 17. 19. holy. 20. hallowed be. 10 15 20 25 30 210 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Hic deportetur corpus ad. sepulchrum, cantore incipiente: Ant. In paradisum deducant te angeli, in tuo adventu suscipiant te martyres, et perducant te in civitatem sanctam Hierusalem. PsALM.?! 1. In exitu Israel de Aegypto, domus lacob de populo barbaro: 2. Facta est Iudaea sanctificatio? eius, Israel potestas eius. 3. Mare vidit, et fugit: Iordanis conversus est retrorsum. 4. Montes exultaverunt ut arietes: et colles sicut agni ovium. 5. Quid est tibi, mare, quod fugisti: et tu, Iordanis, quia conversus es retrorsum? 6. Montes, exultastis sicut arietes, et colles sicut agni ovium. 7. A facie Domini mota est terra, a facie Dei Iacob. 8. Qui convertit petram in stagna aquarum, et rupem in 15 fontes aquarum. 1. Non nobis, Domine, non nobis: sed nomini tuo da gloriam. 2. Super? misericordia tua, et veritate tua: ne quando dicant gentes: Ubi est Deus eorum? 3. Deus autem noster in caelo: omnia quaecumque voluit, 20 fecit. 4. Simulacra? gentium argentum, et aurum, opera manuum hominum. 5. Os habent, et non loquentur: oculos habent, et non videbunt. 25 6. Aures habent, et non audient: nares habent, et non odorabunt. 7. Manus habent, et non palpabunt: pedes habent, et non ambulabunt: non clamabunt in gutture suo. 8. Similes illis fiant qui faciunt ea: et omnes qui confidunt 30 In eis. 21. Psalmexiiü (exiv,exv). 22. sanctuary. 23. for. 24. idols; sc. sunt. MIRACLES AND FRAUDS 211 9. Domus Israel speravit in Domino: adiutor eorum et protector eorum est. 10. Domus Aaron speravit in Domino: adiutor eorum et proteetor eorum est. 11. Qui timent Dominum, speraverunt in Domino: adiutor : eorum et protector eorum est. 12. Dominus memor fuit nostri: et benedixit nobis: Bene- dixit domui Israel: benedixit domui Aaron. 13. Benedixit omnibus qui timent Dominum, pusillis cum maioribus. 14. Adiciat? Dominus super? vos: super vos, et super filios vestros. 15. Benedieti vos a Domino, qui fecit caelum et terram. 16. Caelum, ceaeli* Domino: terram autem dedit filiis hominum. 17. Non mortui laudabunt te, Domine: neque omnes, qui descendunt in infernum. 18. Sed nos qui vivimus, benedicimus Domino, ex hoc nunc et usque in saeculum.? XCIX. MIRACLES AND FRAUDS De miraculis igitur quae per beati patris merita post dis- solutionem eius corporis in salutem credentium divina pietas clementer ostendit, melius pauca quam plura scribenda pu- tamus, ne aut studiosis fastidium aut desidiosis vel etiam infidelibus incredulitatis? periculum narrationis prolixitate contrahamus. Praecipue tamen propter quasdam vanae mentis 25. increase. 26. masc. pl.; sc. sunt. 27. If the psalm was finished be- fore the procession reached the grave, a second psalm (xxiv) was recited. XCIX. 1. From Wolfherus's life of Godehardus, bishop of Hildesheim (11038). 2. wunbelief. 10 10 15 25 212 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN personas, quae in nostra patria usitato more per sacra loca discurrentes se aut caecos aut debiles vel elingues vel certe obsessos temere simulant, et ante altaria vel sepulchra sanctorum se coram populo volutantes pugnisque tundentes sanatos se ilico proclamant, ea scilicet sola vesana voluptate ut sic tantum maiorem stipem vel quaestum a plebe percipiant sicque fit ut et beatum virum saepius de talibus dixisse praemisi- mus?; /Quia* mendaces," inquit, «faciunt ut veridicis vix credatur. Et eum in huiusmodi fallacia tales liquido de- prehenduntur, etiam sanctorum verae virtutes in periculosam desperationem? hae dubietate retrahuntur, vel certe et hi qui vere sanantur etiam non solum a perfidis? sed interdum a fdelibus fallere ereduntur." Sicut utique nobis de quadam muliereula palam evenit. Primo namque praedicti nostri antistitis Hezelini anno, in speciali* nostra festivitate, id est in assumptione" sanctae Mariae, anus quaedam nobis ignota, vela- to capite, nubilata? facie, ante sepulchrum beati viri se proiecit ibique praedicto amentium more diutius volutata, tandem prosiliens se per multos annos caecam ibidem tune illuminatam? proclamavit. Quo statim rumore diffamato,* clerus populusque concurrit, ipse etiam episcopus advenit; cumque iam ad agendas publiee Deo gratias properarent, eives illius, qui eam prius noverant eamque in huiusmodi falsitate saeplus notaverant, venerunt, qui illam et modo et saepe etiam antea talia mentitam veraciter dixerunt. In quam cum iam populus merito, ut male tractaretur, insurgeret a clero tamen pro beati pontificis vene- ratione defensa, confusa discessit, et nusquam postea comparuit. 3— praediximus. 4. See 83. D. uncertainty. 0. wunbelievers. "7. Eng. 8. veiled. 9. restored to sigh. HENRY ON THE WAY TO CANOSSA 218 C. HENRY ON THE WAY TO CANOSSA (1077) Rex Henricus? in Italiam proficiscens intra Burgun- diam in loco qui dicitur Bisenzun? natalem Domini celebravit, satis magnifice pro sua tum calamitate* susceptus et habitus$ ab avunculo matris suae, Willihelmo comite, cuius in illis locis amplissimae et florentissimae opes erant. Ea porro causa erat ut? relicto recto itinere in Burgundiam diverteret quod certo compererat duces Ruodolfum, Welf et Bertholdum omnes vias omnesque aditus qui ad Italiam mittunt, quos vulgato nomine clusas? vocant, appositis custodibus anticipasse? ut nulla illie ei copia transeundi fieret. Exacta sollemnitate natalis Domini, profectus inde cum in locum qui Cinis? dicitur venisset, obviam!'? habuit! socrum suam filiumque eius Amadeum nomine, quorum in illis regionibus et auctoritas clarissima et possessiones amplissimae et nomen celeberrimum erat. Hi venientem honorifice susceperunt; transitum tamen per terminos": suos alias? ei concedere nolebant nisi? quinque Italiae episcopatus,? possessionibus suis contiguos, eis redi- mendi itineris pretium traderet. Durum hoe nimis atque intolerabile omnibus regis consiliariis visum est. Sed cum ei inevitabilis incumberet necessitas quoquo posset pacto redi- mendi itineris et illi nec iure propinquitatis nec tantae calami- tatis miseratione quiequam moverentur, multo labore et tempore in hae deliberatione insumpto, vix et aegre tandem impetratum est ut provinciam quandam Burgundiae, bonis omnibus locupletissimam, concedendi transitus mercedem dignarentur accipere. Ita indignatio Domini non solum C. 1. From the Annales of Lambert of Hersfeld, which cover the period from the creation to 1077. 'The latter part, where the annalistie method is abandoned, is written in a smooth, flowing style, showing the influence of Sallust and Livy. In this selection. Lambert has followed Livy's account of Hannibal's crossing the Alps. 2. Henry IV. 3. Besanqon. 4. his excommunieation by Gregory VII. 5. entertained. 6. why. 7. passes. 8. seized in advance. 9. the pass of Mt. Cenis. 10. met. 11. terri- tories. 12. on any other terms except that. 13. bishoprics. |. 14. councilors. 10 20 25 10 20 30 214 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN sacramentis et frequentibus beneficiis sibi obnoxios sed etiam amicos et genere propinquos ab eo averterat. Diffieulter assecuto transeundi licentiam protinus alia successit difficultas. Hiems erat asperrima et montes per quos transitus erat in immensum porrecti e£ paene nubibus cacumina ingerentes ita mole nivium et glaciali frigore obriguerant ut per lubricum praecipitemque decessum? nec equitis nec peditis gressum sine periculo admitterent. Sed dies" anniversarius quo rex in excommunicationem! devenerat e vicino imminens nullas accelerandi itineris moras patiebatur, quia nisi ante eam diem anathemate!s absolveretur decretum noverat communi princi- pum sententia ut et causa? in perpetuum cecidisset!? et regnum sine? ullo deinceps restitutionis remedio? amisisset. Igitur quosdam ex indigenis, locorum peritos et praeruptis Alpium iugis assuetos, mercede conduxit qui comitatum?! eius per abruptum montem et moles nivium praecederent et sub- sequentibus, quaqua possent arte, itineris asperitatem levi- garent.2 His ductoribus cum in verticem montis magna cum difficultate evasissent nulla ulterius progrediendi copia erat, eo quod praeceps montis latus et? ut dictum est, glaciali frigore lubricum, omnem penitus decessum negare videretur. Ibi viri, perieulum omne viribus evincere conantes, nunc manibus et pedibus reptando, nune ductorum suorum humeris innitendo, interdum quoque titubante per lubricum gressu cadendo et longius volutando, vix tandem aliquando eum gravi salutis suae periculo ad campestria pervenerunt. Reginam et alias quae in obsequio eius erant mulieres, boum coriis impositas, duees itineris, conductu?* praeeuntes, deorsum trahebant. Equorum alios per machinas quasdam submittebant, alios colligatis pedibus trahebant, ex quibus multi dum traherentur mortui, plures debilitati, pauci admodum integri incolumesque perieulum evadere potuerunt. ÉEBEDREEDENNEDESUNSDEUEUPEUE M MM 15 descensum. 16. the anniversary of the day. 17. Eng. 18. Eng.; ablative. 19. would lose his case; causais ablative. 20. without any hope of re- covery. 91. irain. 22. smooth. 23. connects praeceps and lubricum. 24. train. THE CONVERSION OF LANFRANC 215 CI! THE CONVERSION OF LANFRANC Fuit quidam vir magnus, Italia ortus, quem Latinitas, in antiquum scientiae statum ab eo restituta, tota supremum debito eum amore et honore agnoscit magistrum, nomine Lanfrancus; ipsa quoque in liberalibus studiis magistra gentium, Graecia, discipulos illius libenter audiebat et admirabatur. Hic Papia? civitate oriundus? fuit; parentes illius, eiusdem urbis cives, magni et honorabiles habebantur inter suos concives.* Nam, ut fertur, pater eius de ordine illorum qui iura et leges civitatis asservabant* fuit. Lanfraneus, in primaeva aetate patre orbatus, cum ei in honorem et dignitatem succedere deberet, relicta civitate amore discendi, ad? studia litterarum? perrexit. Ibi plurimo tempore demoratus, omni scientia saeculari perfecte imbutus redit. Deinde patria egressus et Alpes transgressus, in Gallias venit, tempore Henrici regis Francorum et gloriosi ducis Normannorum Guillelmi? qui Angliam sibi armis subegit. Et pertransiens Franciam, quam? plures? magni nominis scholares seeum habens, in -Normanniam pervenit et, in Abrineatensi? civitate? demoratus, per aliquod tempus docuit.!? Considerans vero scientissimus 'vir quod captare mortalium auram! vanitas est, et quia ad? non esse? tendunt omnia, praeter? eum qui fecit universa, qui semper est, et qui ei intendunt,? ad obtinendum eius amorem animum convertit et studium. Quod" igitur in litteris perfectius invenit salutis consilium et placendi Deo arripere statuit, ut relictis omnibus, abdieato etiam sui ipsius iure, illum sequeretur qui dixit: CI. 1. From the life of Lanfranc (11089) by Milo Crispin, a monk of Bec. Lanfrane was prior of Bec and later archbishop of Canterbury, the first after the Conquest. Under his rule Bec attained great fame and power. 2. Pavia. S-ortus. 4. administered. 5. to the university. 6. Henry I. T. the Cónqueror. 8-quam plurimos. 9. Avranches. 10. lectured. li. favor. 12. to destruction, lit., to not being. 18. i.e., except God and those who serve (intendunt) him. 14. The perfection he had attained in worldly wisdom he decided to employ for his soul's welfare. 15. Matthew xvi, 24. 5 10 15 20 25 10 15 20 25 30 216 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN «Si quis vult post me venire, abneget semetipsum et tollat crucem suam et sequatur me." Et quia quanto magnus" fuerat tanto optabat fieri humilior, locum adire nolebat ubi litterati!" eum honori ae reverentiae haberent. Interea cum ire vellet Rotomagum!? iter agebat, inclinata iam die, per silvam ultra fluvium Rislam et incidit in latrones; qui euneta quae habebat tollentes, ligatis a tergo manibus, et caputio? cappae ante oculos admoto, abduxerunt illum de via et inter condensa saltus fruteta?? dimiserunt. "Talibus angustiis comprehensus, nescius quid ageret, suum infortunium lamentabatur. Tandem nocturno silentio in? se reversus," voluit Domino laudes debitas persolvere et non potuit, quia ad hoe antea non vaeaverat. Et conversus ad Dominum: * Domine Deus," ait, *tantum tempus in discendo expendi et corpus et animum in studiis litterarum attrivi; et adhue quomodo te debeam orare atque laudis officia tibi persolvere non didici. Libera me de hae tribulatione et ego, te auxiliante, sic vitam meam corrigere et instituere curabo ut tibi servire valeam et sciam." Surgente aurora, in ipso erepusculo audivit viatores iter carpentes et coepit vociferando ab eis auxilium petere. Ili audientes primo expavere, dehine, vocem hominis ad- vertentes, ad sonum vocis perrexere et quis esset, quid haberet indieavit. Tune eum solventes reduxerunt ad viam. Rogavit cane ut vilius? et pauperius coenobium quod in regione nossent sibi demonstrarent. Responderunt: 'Vilius et abiectius?? monasterium nullum scimus quam istud quod in proximo aedificat, quidam homo Dei," et ostendentes viam discesserunt. At ille gressum illue vertens, Beccum adiit; quo nullum usquam tune pauperius aestimabatur vel abieetius coenobium. Forte tune abbas extruendae fornaci^ occupatus, ipsemet operabatur manibus suis. Et accedens ad eum dixit: ''Deus te salvum faciat." Et abbas: "Deus te benedicat," inquit. ''Es LL MÀ 16-—maior. 1T. the learned. 18. Rouen. 19. hood. 20. thickets. 921. Biblieal, coming to himself. 22. superlative in meaning here, but compar- ative in l. 25, below. 23-pauperius. 24. ablative in CL. THE VISION OF ANSELM 217 Lombardus?" At ille: "Sum." At abbas: ''Quid vis?" "Monachus," ait, "fieri volo." "Tune abbas praecepit cuidam monacho, nomine Rogerio, qui in? parte?» opus suum faciebat, ut illi ostenderet librum regulae; qua perlecta, respondit omnia, Deo se iuvante, libenter servaturum. Haec audiens abbas et sciens quis esset et unde, concessit ei quod petebat. At ille per os furni procidens in faciem, osculatus est pedes eius. Lanfrancus, humilitatem animi sermonisque gravitatem in abbate plurimum veneratus et amans, monachus ibi effici- tur. Quadam die dum ad mensam legeret, dixit quiddam inter legendum sieut dicere debuit, quod non placuit praesidenti?? et aliter dicere iussit: velut si ille dixisset "docere," media producta, ut est, et 1ste eadem media correpta emendasset "docére," quod non est—non enim prior illelitteratus erat. At vir sapiens, sciens magis oboedientiam Christo deberi quam . Donato;?' dimisit quod bene pronuntiaverat et dixit quod non recte dicere iubebatur. Nam producere brevem vel corripere longam syllabam non capitale noverat crimen; verum iubenti ex?3 parte?* Dei non parere, culpam non levem esse sciebat. CII THE VISION OF ANSELM At Anselmus filius horum eum puer parvulus esset maternis, prout aetas sua patiebatur, colloquiüs libenter animum intendebat. Et audito? unum Deum sursum in caelo esse omnia regentem, omnia continentem, suspicatus est, utpote 25. i.e., he was assisting the abbot. 26 priori. 27. the grammarian most used in the Middle Ages. 28. in the name of. CII. 1. cu and cur are from the life of Anselm (11109) by Eadmer, his pupil, bishop of St. Andrews. — Anselm, like Lanfranc, was an Italian; he studied under Lanfrane at Bec, where he became prior, and later abbot. Under his rule Bec became the foremost seat of learning in Europe. He sueceeded Lanfrane as archbishop of Canterbury. 2. ablative absolute with an infinitive clause in place of a noun. 10 C 10 15 20 25 218 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN puer inter montes nutritus, caelum montibus incumbere, in quo et aulam Dei esse eamque per montes adiri posse. Cumque hoe saepius animo volveret, contigit ut quadam nocte per visum videret se debere montis cacumen ascendere et ad aulam magni regis Dei properare. Verum priusquam montem coepisset ascendere, vidit in planitie qua pergebat ad pedem montis mulieres, quae regis erant ancillae, segetes metere, sed hoec nimis neglegenter faciebant et desidiose.? Quarum desidi- am puer doeens atque redarguens* proposuit animo se apud Dominum regem ipsas accusaturum. Dehinc monte transcenso, regiam aulam subiit, Deum cum solo suo dapifero* invenit. Nam familiam suam, ut sibi videbatur, quoniam autumnus erat, ad ecolligendas messes miserat. Ingrediens itaque puer à Domino vocatur. Accedit atque ad pedes eius sedet. In- terrogatur iucunda affabilitate quis sit vel unde, quidque velit. Respondet ille ad interrogata iuxta quod rem esse sciebat. "Tune ad imperium Dei panis ei nitidissimus per dapiferum affertur eoque coram ipso reficitur. Mane igitur cum quid viderit ante oculos mentis reduceret, sicut puer simplex et innocens, se veraciter? in caelo et ex pane Dei refectum fuisse credebat, hocque coram aliis ita esse publice asserebat. Crevit ergo puer et ab omnibus diligebatur. Mores etenim probi in eo erant qui magnopere illum diligi faciebant. "Traditur litteris, discit, et in brevi plurimum proficit. CIII. ANSELM ON DISCIPLINE Quodam igitur tempore cum quidam abbas, qui admodum religiosus habebatur, secum de iis quae monasticae religionis! erant loqueretur, aec inter alia de pueris in claustro nutritis verba? consereret,? adiecit: *''Quid, obsecro, fiet de istis? 3. adverb from desidiosus. 4. disapproving. 5. steward, seneschal. 6. really. CIII. 1. Hjfe. 2. was conversing. ANSELM ON DISCIPLINE 219 Perversi sunt et incorrigibiles,?? die et nocte non cessamus eos verberantes, et semper fiunt sibi* ipsis deteriores." Ad quae miratus Anselmus: *'Non cessatis," inquit, *eos verberare? Et eum adulti sunt, quales sunt?" ''Hebetes," inquit, '/et bestiales."5 At ille: 'Quam bono omine* nutrimentum" vestrum expenditis? De hominibus bestias nutrivistis." **Et nos," ait, quid possumus inde?* Modis omnibus constrin- gimus eos ut proficiant et nihil proficeimus." **Constringitis? Die mihi, quaeso, domine abba, si plantam? arboris? in horto tuo plantares et mox illam omni ex parte ita concluderes ut ramos suos nullatenus!? extendere posset, cum eam post annos execluderes!* qualis arbor inde prodiret? | Profecto inutilis, incurvis ramis et perplexis.? Et hoc ex cuius culpa procederet nisi tua, qui eam immoderate conclusisti? Certe hoc facitis de pueris vestris; plantati sunt per? oblationem? in horto eeclesiae ut crescant et fructificent Deo. Vos autem in" tantum" terroribus, minis et verberibus undique illos coartatis ut nulla penitus sibi liceat libertate potiri. Itaque indiscrete'? oppressi pravas et spinarum more perplexas infra se cogitati- ones congerunt, fovent, nutriunt, tantaque eas vi nutriendo suffuleiunt!é ut omnia quae illarum correctioni possent admini- eulari'? obstinata mente subterfugiant. Unde fit ut quia nihil amoris, nihil pietatis, nihil benevolentiae, sive dulcedinis circa se in vobis sentiunt, nec!? illi alieuimus in. vobis boni postea fidem habeant, sed omnia vestra ex odio et invidia contra se procedere credant. Contingitque modo miserabih ut, sicut deinceps corpore crescunt, sie in eis odium et suspicio omnis mali erescat, semper proni et incurvi ad vitia. Cumque ad"? nullum?? in vera fuerint caritate nutriti, nullum nisi depress:s?? superciliis oculove obliquo valent intueri." 3. Eng: 4. dative with a comparative. 5b. brutish. 6. with what profit? 7. substance. 8-deillis. 9. sapling. 10. by no means. 11. liberate. 12. tangled. 13. as an offering. 14 —ita; cf. tantum, p. 31,1. 9. 15. unwisely. 16. foster. 1T". be applied. 18-mon. 19. io no one, with caritate. 20. scowling. 10 15 25 30 10 15 20 25 220 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN CIV DE HUMILITATE Principium autem disciplinae humilitas est, cuius cum multa sint documenta, haec tria praecipue ad lectorem pertinent. Primum ut nullam scientiam, nullam scripturam vilem teneat; secundum ut a nemine discere erubescat; tertium üt cuni scientiam adeptus fuerit, ceteros non contemnat. Multos hoe decepit, quod ante tempus sapientes videri volunt. Hine namque in quendam elationis? tumorem prorumpunt, ut iam et simulare incipiant quod non sunt et quod sunt erubescere, eoque longius a sapientia recedunt quod non esse sapientes sed putari volunt. Cuiusmodi multos novi qui, cum primis adhue elementis indigeant, non nis! summis interesse dignantur, et ex hoe solummodo se magnos fieri putant si magnorum et sapientium vel scripta legerint vel audierint verba. ''Nos," inquiunt, *vidimus illos, nos ab illis legimus. Saepe nobis loqui solebant. Illi summi, illi famosi, cognoverunt nos." Sed utinam me nemo cognoscat et ego cuncta noverim. Plato- nem vidisse, non intellexisse gloriamini; puto indignum vobis est deinceps ut me audiatis. Non ego sum Plato, nee Platonem videre merui; sufficei& vobis quod ipsum philosophiae fontem potastis, sed utinam adhue sitiretis. Rex post aurea pocula de vase bibit testeo.? Quid erubescitis? Platonem audistis, audietis et Chrysippum. In proverbio dicitur: 'Quod tu non nosti fortassis novit asellus." Nemo est cui omnia scire datum sit, nee quisquam rursum cui aliquid spirituale* à natura accepisse non contigerit. Prudens igitur lector omnes libenter audit,omnia legit; non scripturam, non personam, non doctrinam spernit. Indifferenter? ab omnibus quod sibi deesse videt CIV. 1. From the Didascalicon de studio legendi of the mystic phi- losopher Hugh of St. Victor (11141). Hugh was an intimate friend of Bernard of Clairvaux and stood with him in his opposition to Abelard. With him the arts, while essential, are subservient to the study of the scriptures and theology, but are far superior to the authors. 2. of pride. 3. earthen. 4. Eng. 95. without distinction. DE HUMILITATE 221 quaerit; nee quantum sciat sed quantum ignoret considerat. Hine illud Platonicum aiunt: Malo aliena verecunde discere quam mea impudenter ingerere." ^ Cur discere erubescis et nescire non vereeundaris? Pudor iste maior est illo. Aut quid summa affectas cum tu 1aceas in imo? . Considera potius quid vires tuae ferre valeant. Aptissime incedit qui incedit ordinate | Quidam dum magnum saltum facere volunt praecipitium? incidunt. Noli ergo nimis festinare; hoc modo citius ad sapientiam pertinges. Ab omnibus libenter disce quod tu nescis, quia humilitas commune tibi facere potest quod natura euique proprium fecit; sapientior omnibus eris si ab omnibus discere volueris. Qui ab omnibus accipiunt omnibus ditiores sunt. Nullam denique scientiam vilem teneas quia omnis scientia bona est. $1 omnia legere non potes, ea quae sunt utilioralege. Etiam si omnia legere potueris, non omnibus tamen idem labor impendendus est, sed quaedam ita legenda sunt ne sint incognita, quaedam vero ne sint inaudita, quia aliquando pluris esse credimus quod non audivimus et facilius existimatur res cuius fructus agnoscitur. Videre nune potes quam necessaria tibi sit haec humilitas ut nullam scientiam vili pendas$ et ab omnibus libenter discas. Similiter tibi quoque expedit ut, eum tu aliquid sapere coeperis, ceteros non con- temnas. Hoc autem tumoris vitium hine quibusdam accidit, quod suam scientiam nimis diligenter inspiciunt, et cum sibi aliquid esse visi fuerint alios quos non noverunt tales nec esse nee potuisse fieri putant. Hine etiam ebullit? quod nugigeruli'? nune quidam nescio unde gloriantes priores patres simplicitatis arguunt, et secum natam, secum morituram credunt sa- pientiam. In divinis eloquiis ita simplicem modum loquen- di esse aiunt ut in eis magistros audire non oporteat; posse satis quemque proprio ingenio veritatis arcana penetrare. Corrugant nasum, et valgium! torquent!! in lectores divinitatis, et non in- 6. methodically. ^". precipice. 8-vilem teneas of 1.13, above. 9. comes about; the quod clause is the subject. 10. Cf. p. 88, 1. 12. 11. twist the lips, as a sign of derision. 10 15 20 25 [2 10 20 222 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN tellegunt quod Deo iniuriam faciunt, euius verba pulchro qui- dem vocabulo simplicia sed sensu pravo insipida"? praedicant. Bonus lector humilis debet esse et mansuetus, a curis inanibus et voluptatum inlecebris prorsus alienus, diligens et sedulus, ut ab omnibus libenter discat, numquam de scientia sua praesumat, perversi dogmatis auctores quasi venena fugiat, diu rem per- trectare antequam iudicet discat, non videri doctus sed esse discat vel quaerat, dicta sapientium intellecta diligat, et ea sem- per eoram oculis quasi speculum vultus sui tenere studeat. Et si qua forte obscuriora intellectum eius non admiserint, non statim in vituperium? prorumpat ut nihil bonum esse credat nisi quod ipse intellegere potuit. ^ Haec est humilitas disciplinae legentium. CV. THE CHANGING WORLD Considerare Dei iudicia mundique volubilitatem etiam nolen- tes compellimur. Ecce enim, ut supra dixi, in modum caeli, quod ab oriente ad occidentem vertitur, simul cum tempore res mundanas rerumque potestates volvi cernimus. Et ne putaremus mortales res in aliqua mundi parte statum? invenisse, ibi etiam defectum eas pati ac more febricitantis,? sicut in Iob! habes: *'Noectem verterunt in diem et rursum post tenebras spero lucem," quocumque se verterint nihil stabilitatis habentes dolores ac labores repperisse conspicimus. Nonne videtur tibi more, ut dixi, febricitantis mundialis? dignitas volvi ac revolvi? Febrieitantes enim spem quietis in alternatione situs ponunt 12. E^g. 13-vwituperationem. ' CV. 1. From the Chronica sive historia de duabus civitatibus of Otto, bishop of Freising (11158). Otto contrasts the heavenly and earthly kingdoms and lays stress on the recurrence of events in cycles; there is much theological discussion and philosophical reflection, but the latter part of the work contains valuable information. His Life of the Emperor Frederick I has been called a model of historical composition. As his mother was the daughter of Henry IV and grandmother of the Emperor Frederick, he had special advantages in acquiring first-hand information. 2 - stabili- latis; cf.1.2', below. 3 —febriculosi. 4. Cf. Job vii, 3, 4. 5. of the world. THE CHANGING WORLD 223 ideoque erebris revolutionibus$ quando torquentur se iactant hue et illue. Ita nimirum potestas temporalis a Babylone devoluta ad Medos, inde ad Persas, post ad Graecos, ad ultimum ad Romanos et sub Romano nomine ad Franeos translata est. Ubi dum, tamquam firmam sedem fixisset, mansura videretur, tot malis (ut in superioribus patet) subiacere coepit ut merito cum Iob dicere possit: *Cum ad diem venero, nocturnis cru- ciatibus fatigatus, noctem praestolor, quam dum tenuero, maioribus doloribus affeetus, rursum diem venire exopto." Denique armis experientissimi Franci, cum regni terminos plurimum dilatassent mundique caput Romam in suam dicionem transfudissent, cum iam omnibus gentibus horribiles facti essent et inexpugnabiles viderentur, in? se ipsos non solum civiliter sed et intestine fratribus auctoribus divisi, regnum, quod ab oriente ad occidentem tamquam fugiens statum et requiem invenisse putabatur, desolandum? fore? iuxta evan- gelium? praesagiebant. Ex his ergo liquet nullam caducis rebus fidem habendam nec in se labentem alium!? quemlibet!? sibi inniti volentem sustentare posse. Unde apte propheta ait": "Maledietus qui spem suam ponit in homine et qui ponit carnem bracchium suum. Quomodo enim te sustentabit qui stare non potest? Vel qualiter te confirmabit qui in se infirmus est?" Cum? ergo mundus transeat et concupiscentia!? eius, ab ipsa migrandum ad Deum vivum qui est immobilis et incommutabilis manet, ad eiusque beatam et aeternam civitatem quis dubitaverit? Igitur omnibus regnis mundi imminutis, cum et Francorum, qui ultimi Romam habere meruerunt, minoratum" apparet regnum, nos qui ad osten- dendas mutationes rerum res gestas scribimus hac regni mutatione tamquam sufficienti argumento ad!? regni caelestis immutabilitatem missi'^ huie quinto operi finem imponamus. 6. Eng. 7. divided among themselves, not only citizen against citizen, but brother against brother. 8. substitute for future passive inf. 9. Cf. Mat- thew xii, 25 and Luke xi, 17. — 10. object and subject of the infinitives. 11. Jeremiah xvii, 5. 12. I John ii, 17. 13. lust. 14. diminished. 15. turning to, thrown back on, as our only hope. 10 30 10 15 20 224 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Beatus propheta mundi instabiles ac miserabiliter fluctuantes cireuitus contemplans marique eos potissimum comparandos aestimans: '/Hoc," inquit,5 *mare magnum et spatiosum manibus, illie reptilia, quorum non est numerus." Nonne tibi videtur mundus in modum maris inhaerentibus sibi procellosis temporibus tamquam tempestatum fluctibus interitum minari? Et quid aliud homines pro caducis honoribus decertantes quam reptilia maris dixerim? Ubi minores a maioribus, inferiores a potentioribus sorberi ac ad ultimum se ipsos, cum materiam non invenerint, discerpere conspicimus. Unde illud": *'In se magna ruunt." Haec omnia prudens lector in huius historiae serie invenire poterit. Cives ergo Christi non more reptilium salo mergi vel infidis eius procellis improvide se credere, sed navi, id est ligno crucis, fide!'? navigare manusque per dilectionem operando exercere in praesenti oportet ut per huius vitae viam ad portam patriae!? securi valeant pervenire. Qualiter vero regnum Francorum tam miserabiliter divisum non solum Romanum imperium sed et partem Franciae ac Galliae cum palatio Aquis?? perdiderit in hoe opere dicendum restat. CVI' THE CAPTURE OF JERUSALEM Ponte? igitur sie ordinato, primus omnium vir inclitus et inlustris dux Godefridus,* reliquos ut subsequantur exhortans, cum fratre suo Eustachio urbem ingressus est; quem continuo subsecuti sunt Ludolfus et Gislebertus, uterini? fratres, viri nobiles et perpete$ digni memoria, ortum" habentes? de civitate 16. Psalms ciii, 25 (civ, 25). 17. Lucan, Pharsalia, I, 81. 18. in the faith. 19. ie., heaven. 20-—4Aquisgrani. CVI. 1. From the Belli sacri historia (1095-1184) of William, arch- bishop of Tyre (11190) the greatest historian of the Crusades and one of the greatest of medieval historians. 2. A bridge had been thrown from a movable tower to the top of the city wall. 3. placed. ^ 4. Godfrey of Bouillon. 5. born of the same mother. 6 —perpetua. "I —orti. THE CAPTURE OF JERUSALEM 220 Tornaeo5; consequenter? vero infinità tam equitum quam peditum manus, ita ut nec machina'? nec pons praedictus plures posset sustinere. Videntes ergo hostes quod nostri murum iam occupaverant et dux suum 1am introduxerat vexillum, turres deserunt et moenia, ad vicorum! angustias! se conferentes. Porro nostri videntes quod dux et maxima pars nobilium turres sibi? vindieaverant,? iam non exspectato per machinam ascensu, sealas certatim ad murum applieant, quarum illis maxima erat copia. Ingressi sane statim post ducem sunt Flandrensium comes et dux Normannorum, vir strenuus et per? omnia? commendabilis, dominus Taneredus, Hugo senior, comes de Sancto Paulo, Balduinus de Burgo, Gasto de Beart, Gastus de Bedert, Girardus de Rosseillon, Thomas de Feria, Conanus Brito, comes Raimboldus de civitate Oringis, Ludovicus de Monson, Conon de Monte Acuto et Lambertus, filius eius, et alii plures, quorum numerum et nomina non tenemus. Quos omnes postquam dux cognovit sel infra'^ urbem recepisse^ incolumes, quosdam ex els ad portam septentrionalem, quae hodie dicitur Saneti Stephani, cum honesto!* dirigit comitatu, ut portam aperiant et populum!" introducant deforis exspectantem; qua sub!$ omni celeritati reserata, ingressus est passim!? et sine delectu!? universus exercitus. Erat autem feria?? sexta?" et hora nona; videturque procuratum divinitus, ut qua die et qua hora pro mundi salute in eadem urbe passus est Dominus, eadem et pro Salvatoris gloria fidelis decertans populus desiderii sui felicem impetraret consummationem.?! Porro dux? et qui cum eo erant per vicos civitatis et plateas, strietis gladiis, clipeis tecti et galeis, iuncto? agmine discur- rentes, quotquot de hostibus reperire poterant, aetati non 8. Tournai. 9. following them. | 10. i.e., the movable tower. 11— angustos vicos (streets). 12. had gained possession of. 13. in all respects. 14 -—ingressos esse. 15 inlra. 16. respectable, sufficient. 1 —exercitum. 18. with. 19. i.e., indiscriminately. 20. See p. 139, 1. 27. 21. Eng. 22. Godfrey. 23 —conferto. 10 15 25 30 10 20 226 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN pareentes aut condicioni, in? ore gladir^4 indifferenter? pro- sternebant. 'lTantaque erat ubique interemptorum strages et praecisorum acervus capitum ut iam nemini via pateret aut transitus, nisi per funera?» defunctorum. lamque paene ad ur- bis medium diversis itineribus, stragem operantes?" innumeram, nostri principes pervenerant et subsequentis populi infinita multitudo, infidelium?? eruorem sitiens et ad caedem omnino proclivis, eum comes adhuc?? 'Tolosanus?? et principes alii qui eum eo erant, cirea montem Sion decertantes, urbem captam et nostrorum vietoriam ignorabant. Sed excito de?! nostrorum introitu et strage civium ingenti clamore et horrendo sonitu, admirantibus? qui in ea parte resistebant civibus? quidnam sibi vellet elamor insolitus et vociferantis populi tumultus, eognoverunt urbem violenter? effractam?! et nostrorum in- tromissas legiones; unde, relictis turribus et muro, ad diversa fugientes loca saluti propriae consulere satagebant. Hi quoniam praesidium?* civitatis in vicino constitutum erat, ex parte plurima?? se in arcem contulerunt. At vero exercitus,?? pontem libere et sine difficultate super murum aptantes et sealas applieantes moenibus, certatim in urbem, nemine? obstante, sunt ingressi. Intromissi autem portam australem, quae illis erat contermina, statim aperuerunt, ut reliquus sine diffieultate populus?? admitteretur. Ingressus est igitur vir insignis et strenuus, Tolosanus comes, et Ysoardus, comes Diensis, Raimundus Pelez, Willelmus de Sabran, episcopus Albariensis et alii multi nobiles, quorum numerum vel nomina nulla nobis tradit historia. Hi omnes unanimiter,? iunctis agminibus, ad^ unguem^' armati, per mediam urbem dis- eurrentes, stragem operati sunt horrendam; nam qui ducem"! 24. Biblical, ^with the edge of the sword." . 25. without distinction. 26—corpora. 2'I. Biblical —facientes. 28. infidels. 29. still (with igno- rabant). 30. Raymond, count of Toulouse. 31. as a result of. 32—ad- miranies . . . cives (townspeople). | 38. carried by storm. 34. citadel. 35-— magna. 96. plural, different divisions of the army. — 37. avoided in CL. 88. Cf. p. 225, 1. 21. 39 —unanimi. 40. to the teeth. 41. Cf. p. 225, 1. 28. INCIDENTS OF THE FIRST CRUSADE 221 et suos effugerant, putantes se mortem quocumque? modo* declinasse si ad alias se conferrent fugiendo partes, hos sibi habentes obviam, occumbebant perieulosius,? et Scyllam evitantes incurrebant Charybdim. "Tanta autem per urbem erat strages hostium tantaque sanguinis effusio ut etiam victoribus posset taedium et horrorem ingerere. CVII.! INCIDENTS OF THE FIRST CRUSADE (1099) Explicita? itaque, Deo auctore, victoriaj Baby- lonieae princeps militiae, quem patria lingua admiravisum? vocitant, confusus, et infortunium quod sibi acciderat satis admirar non praevalens, multa conqueritur. Considerabat nimirum infinitas quas adduxerat copias, lectissimam iuventu- tem fortitudine ac specie, arma nobilia, commilitonum opes et, ut sic dixerim, cuncta equestria et, quod? animis maximam quorumque inertium parere securitatem solet, pro foribus urbis suae, ad quam certa refugia, in propria pugnavisse provincia. At Francos intuebatur modis omnibus inferiore militia, profligatam diutina fame iuventam, rubiginosis? ensibus, lanceis nigrantibus, exilem destitutis militum viribus armaturam, cunctis qui prae ceteris videbantur insignes acri egestate torpentibus, equis omnimodos squalore? fatiscentibus; et, ut brevi clausula solvam, pauperrimos omnium, exulem globum, innumerabiles superasse indigenas mirabatur; quin potius, per abiectissimos hominum totius Orientis gloriam concidisse. Iuvit quoque nostrorum victoriam plurimum quod, 42. somehow or other. — 43. more wretchedly. CVII. 1. From the Gesta Dei per Francos of Guibert, abbot of Nogent, (1124) one of the best authorities for the first crusade. cvirr is from his autobiography, which is modeled on Augustine. 2. won. 8. before Ascalon in 1099. 4-exercitus. b. Cf. Eng. *admiral." 6. explained by the follow- ing infinitive clause, which depends on considerabat. "v. rusty. 8. of every kind. 9. hardship. 10 10 b Ct 30 228 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN conclamata in hostili exercitu fuga, admiravisus ille qui praeerat Ascaloni, ubi conspexit Babylonicum vertere terga ducem, fugitivos omnes à propriae urbis ingressu mandat arceri. Mirabantur plane etiam idem plus' nimio'? hostes, quod minime Franci pro moenibus Iherosolimae;" quasi? contigui causa praesidii," pugnare delegerant, sed sibi obviam duorum itinere dierum paene processerant. (1104) Miles quidam protervius quam debuerat contra regem? sese habuerat," quem rex ipse Tiberiadi civitati praefecerat. Rex ergo, citatus? ob insolentiam hominis ira,? iussit eum à suae dicionis terra recedere. Qui cum duobus equitibus dum abire properaret, armigeris totidem comitatus, maximas subito copias gentilitatis'* offendit. Qui, suo numero diffidens, ad Deum vero uteumque respectans, concisa camisia,!" quam subuculam dieunt, hastae pro vexilo apposuit, itidem socios facere iussit. Fecerunt et, clamore sublato, sonipedes calearibus urgent obviosque feruntur in hostes. Qui, territi repentinis ausibus,^ dum aestimant quod quasi praevios sequerentur multae cohortes, fugam ineunt, seque tribus illis caedendos exponunt. Plurimi perimuntur; plus quam ferre sufficiant spolia rapiuntur. Quo eventu ille secundo com- pungitur,? Deoque gratulabundus?? rediens, regi prosternitur; ei se oboediturum deinceps fideliter pollicetur. (1104) Aliquando idem rex pecuniae grandi angustabatur inopia, ut etiam deessent menstrua quae militibus debebantur stipendia; eum ecce, se el munificeam mirabiliter praebuit divina clementia. In tantum namque iam vexabatur ut eum satellites ac milites deserere meditarentur, cum ecce Ioppitae?! iuvenes eum lavandi, immo ludendi gratia haud procul a maris litore mergerentur, reperiunt quadam die in ipso harenarum Sete seu eiu d. Lg iis ur t ru rS 10. exceedingly. 11. Jerusalem. 12. i.e., as a support and, in case of defeat, a refuge. 13. Baldwin, king of Jerusalem, brother of Godfrey. 14. had behaved. — 15. filled with wrath. — 16. Cf. p. 147, ]1; 222 * Tren shirl. 18. daring deed. 19. is filled with remorse. 20. giving thanks. 21. of Joppa. A MEDIEVAL ORBILIUS 229 salique confligio,? manticas magnis auri ponderibus plenas, quas amiserant Venetii, quos ibi constiterat fregisse? carinas.?? Quae regi delatae, cunctis miraculum ineffabile, regi paene desperato et novae christianitati* praebuere solacium. CVIII. A MEDIEVAL ORBILIUS Semel in schola vapulaveram; schola autem non alia erat quam quoddam domus nostrae triclinium. Aliorum enim quos aliquando docens! acceperat mei solius causa euras omiserat. Sic enim aucto quaestu et delatione? honoris? prudens ab eo mater exegerat. Soluto igitur vespertinis quibusdam horis qualieumque illo studio, ad materna genua graviter etiam praeter meritum caesus accesseram. Quae cum an eo vapulas- sem die, ut erat solita, rogitare coepisset et ego, ne magistrum detulisse viderer, factum omnino negarem, ipsa, vellem? nollem,* reiecta interula,? quam subuculam, immo camisiam? vocant, hiventes attendit ulnulas' dorsieuli ex viminum illisione? et cutem ubique prominulam.? Cumque poenam meae teneritudin?!' ad? nimium saeve? illatam visceraliter? doluisset, turbulenta et aestuans et oculos maerore suffusa: "Numquam," ait, '(deinceps* clericus fies nee, ut litteras discas, ulterius poenas lues." Ad haee ego eam cum" qua poteram animadversione". respiciens: * $1," inquam, '"'proinde mori contingeret, non desistam quin litteras discam et elerieus fiam." Promiserat enim si eques? vellem fieri, cum!6 ad id temporis emersissem," apparatum se mihi militiae et arma daturam. 22. dashing together. 23. had suffered shipwreck. CVII. 1-magister. 2. by conferring the honor of her patronage. 3. betray. 4. Bee p. 91, 1l. 7. 5. undergarment. 6. shirt. "T. (little) ribs. 8. di- minutive of dorsum. 9. blows. 10. covered with welts. | 1À-—teneritat. 12. with excessive cruelty. 13. from the depths of her heart. 14. as reproach- fully as I could. 15. knight. 16. when I had reached the proper age. 10 15 20 25 10 15 20 230 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN CIX. THE WRECK OF THE WHITE SHIP Thomas, filius Stephani, regem adit eique marcum auri offerens ait: "Stephanus, Airardi filius, genitor meus fuit et ipse in omni vita sua patri? tuo in mari servivit. Nam illum in sua puppe veetum in Angliam conduxit? quando contra Haral- dum pugnaturus in Angliam perrexit. Huiusmodi* autem officio! usque ad mortem famulando ei placuit et ab eo multis honoratus exeniis? inter contribules? suos? magnifice floruit. Hoc feudum, domine rex, a te requiro et vas quod Candida Navis appellatur merito ad regalem famulatum? optime instructum habeo." Cui rex ait: Gratum habeo quod petis. Mihi quidem aptam navim elegi, quam non mutabo; sed filios meos, Guillelmum et Richardum, quos sicut me diligo, cum multa regni mei nobilitate, nune tibi commendo." His auditis nautae gavisi sunt filioque? regis adulantes, vinum ab eo ad bibendum postulaverunt. At ille tres vini modios"? ipsis dari praecepit. Quibus aeceptis biberunt sociisque abundanter propinaverunt nimiumque potantes inebriati sunt. Iussu regis multi barones! cum filiis suis puppim ascenderunt et fere trecenti, ut opinor, in infausta nave fuerunt. Duo siquidem monachi Tironis et Stephanus comes cum duobus militibus? et alii plures inde exierunt quia nimiam multitudinem lascivae et pompaticae? iuventutis inesse conspicati sunt. Periti enim remiges quinquaginta ibi erant et feroces epibatae,^ qui iam in navi sedes nacti turgebant!? et suimet prae ebrietate immemores vix aliquem reverenter agnoscebant. Heu, quam plures! illorum mentes pia devotione erga Deum habebant vacuas ce HEP OUR D oca Ree MU MONROE sani M teca MEER Raeguii true de Re 00 CIX. 1. From the Historia ecclesiastica of Ordericus Vitalis (1e. 1142), a history from the creation to 1142, which grew out of his history of St. Evroul, his own monastery. "The latter part is of great value for our knowledge of the times. 2. William the Conqueror; this king was Henry IL. 8. took. 4. in this manner of service. b. rewards. 6. his people. "7. privilege. — 8. service. 9. dative. — 10. hogsheads. 11. vassals. 12. knights. 13. insolent. 14. marines. — 1b. were swollen with insolence. 16. many. : THE WRECK OF THE WHITE SHIP 231 "qui maris immodicas moderatur et aeris iras." ^ Unde sa- cerdotes, qui ad benedicendos illos illue accesserant, aliosque ministros, qui aquam benedictam"? deferebant, eum dedecore et caehinnis subsannantes!? abegerunt; sed paulo post derisionis!? suae ultionem receperunt. Soli homines,? cum thesauro regis et vasis merum ferenti- bus? Thomae carinam implebant ipsumque ut regiam classem, quae jam aequora suleabat, summopere prosequeretur com- monebant. Ipse vero, quia ebrietate desipiebat, in virtute sua satellitumque suorum confidebat et audacter quia omnes qui lam praecesserant praeiret spondebat. ^ Tandem navigandi signum dedit. Porro schippae? remos haud segniter arripuerunt et alia? laeti, quia quid eis ante oculos penderet nesciebant, armamenta coaptaverunt"? navemque cum impetu magno per pontum currere fecerunt. Cumque remiges ebrii totis navi- garent conatibus et infelix gubernio? male intenderet cursui diri- gendo per pelagus, ingenti saxo, quod cotidie fluctu recedente 10 detegitur et rursus accessu maris cooperitur, sinistrum latus Candidae Navis vehementer illisum est confractisque* duabus tabulis ex insperato navis, pro dolor! subversa est. Omnes: igitur in tanto discrimine simul exclamaverunt, sed aqua mox implente ora pariter perierunt. Duo soli virgae? qua velum pendebat manus iniecerunt et magna noctis parte pendentes auxilium quodlibet praestolati sunt. Unus erat Rothoma- gensis carnifex, nomine Beroldus, et alter generosus puer, nomine Goisfredus, Gisliberti de Aquila filius. Tune luna in signo Tauri nona decima?? fuit et fere novem horis radiis suis mundum illustravit et navigantibus mare lucidum reddidit. "Thomas nauclerus? post primam submer- sionem?! vires resumpsit suique memor super undas caput extulit et videns capita eorum qui ligno utcumque inhaerebant 1T. holy. 18. mocking. 19. Eng. 20. ie., there was no cargo. 21. containing. 22. sailors. 23. with armamenta. 294. adjusted. 25. pilot. 26. having been shattered. 29'5. boom. 28. of Rouen. 99. was at its nineteenth; in reality the twenty-first. 30. skipper. 9391. plunge. 30 10 15 20 25 232 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN interrogavit: Filius regis quid? devenit?"? Cumque naufragi respondissent illum eum omnibus collegis suis deperisse: *Miserum," inquit, est amodo meum?? vivere"? Hoc dicto, male desperans, maluit illic occumbere quam furorem irati regis pro pernicie prolis oppetere seu longas in vinculis poenas luere. CX. ABELARD IN RETIREMENT Ego itaque ad solitudinem quandam 1n 'Trecensi? pago, mihi antea cognitam, me contuli, ibique à quibusdam terra mihi donata, assensu episcopi terrae oratorium quoddam in nomine sanctae Trinitatis ex calamis et culmo? primum construxi. Ubi eum quodam clerico nostro latitans, illud vere Domino poteram decantare: *'Ecce* elongavi? fugiens? et mansi in solitudine." Quod cum eognovissent scholares, coeperunt undique concurrere et, relictis civitatibus et castellis," solitudinem inhabitare, et pro amplis domibus parva tabernacula? sibi construere, et pro deliecatis cibis herbis agrestibus et pane? cibario? vietitare, et pro mollibus stratis culmum sibi et stramen comparare, et pro mensis glebas erigere. Et vere eos priores philosophos imitari crederes, de quibus et Hieronymus in libro secundo contra lovinianum his commemorat verbis: ''Per sensus quasi per quasdam fenestras vitiorum ad animam introitus est. Non potest metropolis? et arx mentis capi, nisi per portas inruerit hostilis exercitus." His igitur rationibus invitati? multi philosophorum reliquerunt frequentias urbium et hortulos suburbanos, ubi!! ager irriguus et arborum comae 32. What has become of? 33 —mea vita. CX. 1. From the Historia Calamitatum of Abelard (11142), an autobiog- raphy and apology, dealing with events in his life up to 1130. Abelard speaks with great frankness of his Joys and sorrows, his persecution, his activity as a teacher, and his relations with Eloise. 2. of Troyes. 3. straw. 4. Psalms liv, 8 (Iv, 7). 5. wandered far off. 6 —habitare. T.ahuls L8 coarse bread. 9. chief city. |. 10. impelled. .. 11. Sc. erat. ABELARD IN RETIREMENT 233 et susurrus avium, fontis speculum, rivus murmurans, et multae oculorum auriumque illecebrae, ne per luxum et abundantiam copiarum animae fortitudo mollesceret, et eius pudicitia stupraretur. Inutile quippe est crebro videre per quae ali- quando captus sis, et eorum te experimento committere quibus diffieulter careas. Nam et Pythagoraei huiusmodi frequentiam declinantes, in solitudine et desertis locis habitare consueverant. Sed et ipse Plato cum dives esset et torum eius Diogenes lutatis? pedibus conculearet, ut posset vacare philosophiae, elegit Academiam villam ab urbe procul non solum desertam sed et pestilentem ut cura et assiduitate morborum libidinis impetus frangerentur, discipulique sui nullam aliam sentirent voluptatem nisi earum rerum quas discerent. "Talem et filii prophetarum Eliseo? adhaerentes vitam referuntur duxisse. De quibus ipse quoque Hieronymus, quasi de monachis illius temporis," ad Rustieum monachum inter cetera ita scribit: "Fili prophetarum, quos monachos in veteri legimus testa- mento, aedifieabant sibi casulas prope fluenta Iordanis, et turbis et urbibus derelictis, polenta!? et herbis nux vietitabant." "Tales itsunil nostri ibi super Arduzonem fluvium ceasulas suas aedificantes, heremitae magis quam scholares videbantur. Quanto autem illue maior scholarium erat confluentia," et quanto duriorem in doctrina nostra vitam sustinebant, tanto amplius mihi aemuli aestimabant gloriosum et sibi ignominiosum. Qui cum cuncta quae poterant in me egissent, omnia!3 cooperari!? mihi in bonum? dolebant, atque ita iuxta illud Hieronymi, me procul ab urbibus, foro, litibus, turbis remotum, sic?" quoque? (ut Quintilianus ait) Tutor invenit invidia. Quia apud semetipsos tacite conquerentes et ingemiscentes dicebant: * Ecce mundus totus post eum abiit, nihil persequendo profecimus sed magis eum gloriosum EN EE SRL o Kr uci e n EE ue 12. covered with mud. | 18. Elisha;seeiv Kings vi (ii Kings vi). 14. "They were the monks of those days. 15. Ep. 125, 7. 16. coarse meal, the *parched corn" of the Bible. 17. Jlocking together. 18. Romans viii, 28. 19. work together. 20. even so; i.e., though far removed. 10 20 30 15 20 234 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN mus. Exstinguere nomen eius studuimus, sed magis ac- cendimus. Ecce in civitatibus omnia necessaria scholares ad manum habent et, civiles?! delicias contemnentes, ad solitudi- nis inopiam confluunt et sponte miseri fiunt. "Tunc autem praecipue ad scholarum regimen intolerabilis me compulit paupertas, cum fodere? non valerem et mendicare erubescerem. Ad artem itaque quam noveram recurrens, pro labore manuum ad? officium linguae? compulsus sum. | Scholares autem ultro mihi quaelibet necessaria praeparabant, tam in victu scilicet quam in vestitu vel cultura agrorum,seu in expensis aedificiorum ut nulla me scilicet a studio cura domestica retardaret. Cum autem oratorium nostrum modicam eorum portionem capere non posset, necessario ipsum dilataverunt, et de lapidibus et lignis construentes melioraverunt.^ . Quod cum?* in nomine sanctae "Trinitatis esset fundatum ac postea dedicatum, quia tamen ibi profugus aec tam desperatus divinae gratia con- solationis aliquantulum respirassem, in memoriam huius benefieii ipsum Paracletum* nominavi. CXL EORUNDEM (I. E. CLUNIACENSIUM) INTEMPERANTIAM COMPARAT CUM ANTIQUORUM MONACHORUM PARCIMONIA Quis in principio, cum Ordo coepit monasticus,* ad tantam crederet monachos inertiam devenire? O quantum distamus ab his qui in diebus Antoni? existere monachi! 21. of the city. — 22. Luke xvi, 3. 323. to employ my tongue, in lectur- ing. 24. improved. 25. although. CXI. 1. cxr and cxrr are from the writings of Bernard of Clairvaux, the apostle of the second crusade, one of the most illustrious churchmen of the Middle Ages and the most influential personage of his time. "The first selection is a characteristic specimen of his denunciation of the abuses and corruption of the church. 2. St. Anthony, the founder of monasticism. CLUNIACENSIUM INTEMPERANTIA 239 Siquidem illi cum se invicem per? tempus? ex caritate reviserent,^ tanta ab invicem aviditate panem animarum percipiebant ut, corporis eibum penitus obliti, diem plerumque totum ieiunis ventribus sed non mentibus transigerent. Et hic erat rectus ordo, quando digniori parti prius inserviebatur; haec summa discretio? eum amplius sumebat quae maior erat; haec denique vera earitas, ubi animae, quarum caritate Christus mortuus est, tanta sollicitudine refocillabantur.5 Nobis? autem con- venientibus in unum,"7 ut verbis apostoli utar, iam non? est? dominicam cenam manducare. Panem quippe caelestem nemo est qui requirat, nemo qui tribuat. Nihil de scripturis, nihil de salute agitur animarum; sed nugae et risus et verba proferuntur in ventum. Inter prandendum quantum fauces dapibus, tantum aures pascuntur rumoribus; quibus totus intentus modum nescias in edendo. Interim àutem fereula ferculis apponuntur; et pro solis carnibus, a quibus abstinetur, grandia piscium corpora dupli- cantur. Cumque prioribus!? fueris satiatus, si secundos attigeris, videberis tibi necdum gustasse priores. Tanta quippe aecuratione et arte eoquorum cuncta apparantur quatenus, quattuor aut quinque fereulis devoratis, prima non impediant novissima, nec satietas minuat appetitum. Palatum quippe, dum novellis seducitur* condimentis, paulatim dissuescere! cognita, et ad sucos'? extraneos, veluti adhuc leiunum, avide renovatur in desideria. Venter quidem dum? nescit? oneratur, sed varietas tollit fastidium. Quia enim puras,4 ut eas natura creavit, epulas fastidimus, dum aliae aliis multifarie!? permis- centur et,^ spretis naturalibus" quos Deus indidit rebus, quibusdam adulterinis gula provocatur saporlbus, transitur UE e e ar de ecce d tal NL lle JY c a ie cod c AR 3. as opportunity offered. 4 —viserent. 5. discrimination. 6. wererevived. 7. 1 Corinthians xi, 20. — 8. this às not. — 9. are served in double portions. 10. Sc. piscibus; the first portion. 11. historical infinitive, becomes un- accustomed to, l.e., is dissatisfied with. 19. flavors, sauces. 13. without knowing it. 14. plain. 15. in many ways. 16. introduces a second causal clause. 17. with saporibus. 10 20 25 10 20 25 236 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN nimirum meta necessitatis sed necdum? delectatio superatur. Quis enim dicere sufficit quot modis, ut cetera taceam, sola ova versantur et vexantur, quanto studio evertuntur, subvertuntur, liquantur, durantur, diminuuntur; et nune quidem frixa,? nunc assa, nune farsa? nune mistim,?" nune singillatim ap- ponuntur? Utquid autem haec omnia, nisi ut soli fastidio consulatur? Ipsa deinde qualitas rerum talis deforis apparere curatur ut non minus aspectus quam gustus? delectetur; et cum iam stomachus crebris ructibus repletum se indicet needum'? tamen curiositas satiatur. Sed dum oculi coloribus, palatum saporibus inliciuntur, infelix stomachus, cui nee colores lucent nee sapores demulcent,? dum omnia suscipere cogitur, oppres- sus magis obruitur quam reficitur. Iam vero de aquae potu quid dicam, quando ne ullo quidem pacto vinum aquatum?* admittitur? Omnes nimirum, ex quo monachi sumus, infirmos stomachos habemus et tam necessarium apostoli de utendo vino consilium merito? non neglegimus, "modico" tamen quod ille praemisit, nescio cur, praetermisso. Et utinam vel soloj5 cum etiam purum est, contenti essemus! Pudet dicere, sed magis pudeat actitari; et si pudet audiri, non pudeat emendari. Videas uno in prandio ter vel quater semiplenum?? calicem reportari; quatenus diversis vinis magis odoratis?? quam potatis, nee tam haustis quam attactis? sagaci probatione et celeri cognitione, unum tandem e pluribus quod fortius sit eligatur. Quale est autem illud?? quod nonnulla monasteria ex more observare dicuntur, in magnis videlicet festis, vina delibuta?' melle, pigmentorum respersum pulveribus, in conventu bibere? Nummquid et hoc fieri dicemus propter infirmitatem stomachi? Ego vero ad 18-—nondum. 19. fried. 20. stuffed. 21. with other ingredients. 22. sense of taste. 283. soothe. 24. mixed with water. 25. 1. e., the condition of our stomachs justifies us in taking Paul's advice (1 Timothy v, 23), **use à little wine for our stomach's sake," but we have overlooked the word "little" (modico), which Paul places first in the sentence (praemisit). 206. Sec. vino. |. 2'T. half full. 28. snuffed at. | 29. tasted. 30. the following practice. 31. mixed. adii am o TO A BACKSLIDER 231 nihil aliud valere video nisi ut vel amplius bibatur, vel delecta- bilius.? Sed eum venae fuerint vino ingurgitatae, toto in capite palpitantes, sie surgenti à mensa quid aliud libet nisi dormire? $&i autem ad vigilias surgere indigestum? cogis, non eantum sed planctum potius extorquebis. CXII. TO A BACKSLIDER Doleo super te, fili mi Gaufride, doleo super te. Et merito. Quis enim non doleat florem iuventutis tuae, quem laetantibus angelis Deo illibatum! obtuleras in odorem suavitatis, nune a daemonibus conculeari, vitiorum spurcitiis? et saeculi sordibus inquinari? Quomodo qui vocatus eras a Deo revocantem diabolum sequeris, et quem Christus trahere coeperat post se, repente pedem ab ipso introitu gloriae retraxisti? In te experior nunc veritatem sermonis Domini quem dixit: *Inimie?? hominis, domestici? eius." Amici tui et proximi tui adversum? te? appropinquaverunté et steterunt. Revocaverunt te in fauces leonis et in portis mortis iterum collocaverunt? te. Collocaverunt te in obscuris, sicut mortuos saeculi; et iam$ parum est? ut descendas 1n ventrem? inferi?; iam te deglutire'? festinat ac rugientibus praeparatis ad escam tradere devo- randum. Revertere, quaeso, revertere, priusquam te absorbeat profundum,? et urgeat? super te puteus os suum; priusquam demergaris unde ulterius non emergas; priusquam ligatis manibus et pedibus proiciaris in^ tenebras exteriores, ubi est 32. with more pleasure. | 383. with food undigested. CXII. 1. unsullied. 2. filth. 3. Matthew x, 36. 4. those of his own house- hold, explained by amici tué et proxim$. 5. with both verbs. 6. in a hostile sense; cf. Goliath *drew near unto David." 7. Psalms cxlii, 3 (exliii, 3). 8. it lacks but little that; 1.e., you are about to. 9. hell. 10. devour. 11. roaring beasts; Ecclesiasticus li, 4. — 12. the deep; Psalms lxviii, 16 (lxix, 15). 13. before the pit shuts her mouth upon you. 14. Matthew xxii, 13. e 20 10 15 20 238 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN fletus et stridor dentium; priusquam detrudaris in^ locum tenebrosum et opertum mortis caligine. Erubescis forte redire quia ad? horam cessisti.5 Irubesce fugam et non post fugam reverti in proelium et rursum pugnare. Necdum finis pugnae, necdum ab invicem dimicantes acies discesserunt; adhue vietoria prae manibus est. Si vis, nolumus vincere sine te nec tuam tibi invidemus gloriae portionem. Laeti occurremus tibi, laetis te recipiemus amplexibus dicemusque: "'Epulari" et gaudere oportet, quia hie filius noster mortuus fuerat, et revixit!?; perierat, et inventus est." CXIII.! THE DEVIL IN A MONASTERY In archiepiscopatu? Treverensi? coenobium nobile situm est, quod Prumia dieitur, in honore sanetorum apostolorum Petri et Pauli dedicatum, ab antiquis temporibus à Pippino, rege Francorum, patre Karoli Magni, fundatum, in qua talis rei! novitas ab omnibus ibidem conversantibus accidisse refertur: Quodam mane, cum cellarius? eiusdem monasterii cellam vinariam ut vinum ad altaris sacrificium more solito daret cum famulo suo intrasset, repperit unam de cupis,* quam hesterna die plenam reliquerat, usque ad foramen obicis," qui usitato nomine spina? seu pessulum? dicitur, evacuatum!? et vinum per totum pavimentum diffusum. Qui graviter de damno quod acciderat ingemiscens, famulum qui adstabat asperrime increpavit, dicens eum praeterito vespere minus diligenter obicem firmasse ideoque damnum huiusmodi contigisse. Et his dictis sub interminatione! praecepit ei ne alicui diceret quod acciderat; veritus ne, si abbas hoc animo? perciperet," 15. Job x, 21. 16. Biblical, you gave way for a season. 17. Luke xv, 32. 18. is alive again; Luke xv, 24. CXIII. 1. From the Chronicon ex chronicis of Florence of Worcester (11118). 2. archbishopric. 8. of Treves. 4. strange event. 5 —cellerarius of p.114,1. 6. 6. casks. "V. peg. 8. bung. 9. spwgot. 10. emptied. Lil threat. 12. should learn of. THE DEVIL IN A MONASTERY 239 contumeliose eum officio suo privaret. Facto autem vespere, priusquam fratres irent cubitum,? cellarium! intravit, obices vasorum in quibus vinum habebatur diligentissime firmavit, clausoque ostio, lectum petiit. Mane autem facto, cum cellarium sieut consueverat intrasset, vidit.aliam eupam usque ad meatum? obicis, sicut pridie, vino defluente, vacuatam.! Quo viso, cuius neglegentiae damnum hoc imputaret ignorans, graviter non sine magna admiratione indoluit famuloque suo ne cuique proderet quod acciderat denuo praecipiens, priusquam vespere lectum peteret, omnes obices cuparum diligentia qua potuit muniens, tristis et anxius stratum adiit. Surgensque diluculo, aperto cellario, vidit die tertia cupa pessulum extractum et vinum usque ad foramen effusum. Unde non immerito super his quae acciderant perterritus et diutius commune damnum silere metuens, ad abbatem festinavit, eiusque pedibus pro- volutus, quae viderat per ordinem intimavit; qui, habito cum fratribus consilio, iussit ut obices vasorum quae vinum habebant, advesperascente die, chrismate" cireumlinirentur'; quod et faetum est. Illucescente autem die, praedictus frater ex more cellarium | ingressus, repperit: puerulum nigrum mirandae parvitatis in uno de pessulis manibus haerentem ; quem festine!? comprehendens et ad abbatem deferens: *'En," ait, domine, puerulus iste quem vides omne damnum quod in promptuario pertulimus nobis intulit." His dictis, retulit ei qualiter eundem puerulum in obice pendentem invenit. Abbas autem, eiusdem pueruli qualitatem?? ultra quam eredi potest admiratus, accepto consilio, monachilem?' habitum ei parari iussit et cum scholaribus? puerulis? in claustro conversari. Quo facto, puerulus idem, sicut abbas iusserat, scholares puerulos nocte dieque comitatur, numquam tamen cibum aut potum sumebat, nulli publice aut privatim loquebatur; aliis nocturnis aut meridianis horis quiescentibus, ipse in lecto residebat, sine 13. supine. 14 — cellam of p. 238,1. 16. 15. hole. 16 —evacuatam. 17. holy oil. 18. be smeared. 19 —festinanter. 920, i.e., his size and color. 21— monasticum. | 22. school boys. 10 20 15 240 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN intermissione plorans et singultus ereberrimos emittens. Inter haec abbas quidam alterius ecclesiae, orationis gratia ad eundem loeum veniens, aliquantis? diebus ibidem detentus est; eumque scholares pueri ante eum saepius transirent, ubi cum abbate et maioribus? ecclesiae eiusdem residebat, puerulus ile parvulus, protensis? ad eum manibus, cum lacrimis respiciebat, quasi aliquid petens ab eo. Quod dum saepius ageret, abbas idem parvitatem eius admirans seliscitatus est assidentes sibi ut. quid tam parvulum puerulum in conventu* vellent habere. Qui subridentes: (Non est," inquiunt, "domine, talis iste puerulus ut existimas." | Et narraverunt ei damnum quod eis intulerat et qualiter in pessulo eupae haerens manibus inventus sit, seu qualiter se?? continuer1t,?5 intrans et exiens inter eos. Quibus auditis, abbas expavit, et altius ingemiscens: '*Quantocius,"?? ait, *eum de monasterio expellite ne maius damnum vel gravissimum incurratis periculum. Manifeste enim diabolus est in humana latens effigie; sed Dei misericordia vos protegente, per merita sanctorum quorum hie habentur reliquiae, non potuit vos amplius nocere." Protinus ad imperium abbatis eiusdem ecclesiae puerulus adductus est et eum eum monachili habitu spoliarent, inter manus eorum ut fumus evanuit. CXIV! DE MULIERE MALEFICA A DAEMONIBUS AB ECCLESIA EXTRACTA Hisdem diebus simile huie in Anglia contigit, non superno miraculo sed inferno praestigio; quod cum retulero, non vacillabit fides historiae, etsi mentes auditorum sint ineredulae. 23 —aliquot. 24. older monks. 25 - protentis. 26. conducted himself; strictly, repressed himself. 2'T. as quickly as possible. CXIV. 1. From the Gesta regum Anglorum of William of Malmesbury (11143), a popular history of England on the model of Bede, one of the best of the period. The style is clear and vivid. 2. Cf. p. 147, l. 18. DE MULIERE MALEFICA 241 Ego illud a tali viro audivi qui se vidisse iuraret, cui erubescerem non credere. Mulier in Berkeleia mansitabat, maleficns, ut post patuit, insueta, auguriorum veterum non inscia, gulae patrona, petulantiae arbitra? flagitiis non ponens modum, quae esset adhue citra senium, vicino licet pede pulsans senectutis aditum. . Haec cum quadam die convivaretur, cornieula,* quam in? deliciis? habebat, vocalius solito nescio quid cornicata est?; quo audito, dominae cultellus de manu excidit, simul et vultus expalluit; et, producto gemitu, '/Hodie," ait, "ad ultimum suleum meum pervenit aratrum; hodie audiam et accipiam grande incommodum." Cum dicto nuntius miseri- arum intravit; pereunctatus quid ita vultuosus adventaret, "Affero," inquit, "tibi ex villa illa" (et nominavit locum) *^flii obitum et totius familiae ex subita ruina interitum." Hoc dolore femina pectus? saucia continuo decubuit; sentiensque morbum perrepere? ad vitalia, superstites liberos, monachum et monacham, pernicibus invitavit epistolis. Advenientes voce singultiente'? alloquitur: Ego, filii, quodam meo miserabili fato daemonicis!! semper artibus inservii; ego vitiorum omnium sentina, ego illecebrarum magistra fui. Erat tamen, inter haec mala, spes vestrae religionis quae miseram palparet animam ; de me desperata, in vobis reclinabar?; vos proponebam propugnatores adversus daemones, tutores contra saevissimos hostes. Nune igitur, quia ad finem vitae accessi, et illos habebo exactores in poena quos habui suasores in culpa, rogo vos per materna ubera, si qua fides, si qua pietas, ut mea saltem temptetis alleviare? tormenta; et de anima quidem sententiam" prolatam'^ non revocabitis, corpus vero forsitan hoe modo servabitis. Insuite me corio cervino, deinde in sar- cophago lapideo supinate,?^ operculum plumbo et ferro con- stringite; super haec lapidem tribus catenis ferreis, magni 3. mistress. 4. crow. b. as a pet. 6. more loudly. ^". uttered. a. cry. 8. accusative of respect. 9. creep. 10. sobbing. 11. pertaining io evil spirits, devilish. 12. was depending. 13. Eng. 14. the sentence that has been passed. 15. place me on my back. 5 10 30 C 10 15 20 30 242 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN scilicet ponderis, cireumdate; psalmicines!$ quinquaginta sint!ó noctibus eiusdemque numeri missae diebus, qui adversariorum excursus feroces levigent." Ita si tribus noctibus secure* iacuero, quarta die infodite matrem vestram humo; quamquam vereor ne fugiat terra sinibus me recipere et fovere suis, quae totiens gravata est malitiis meis." Factum est ut praeceperat, illis magno studio incumbentibus. Sed, pro nefas! nil lacrimae valuere piae, nil vota, nil preces; tanta erat mulierculae malitia, tanta diaboli violentia. Primis enim duabus noctibus, cum chori!? elericorum psalmos circa corpus concreparent,!? singuli daemones ostium ecclesiae, immani obice clausum, levi negotio defringentes, extremas catenas diruperunt; media, quae operosius elaborata erat, illibata duravit. "Tertia nocte circa gallieinium?? strepitu advenientium hostium omne monasterium a fundamentis moveri visum; unus, ceteris et vultu terribilior et statura eminentior, ianuas maiori v1 concussas in fragmenta deiecit. Diriguere?! clerici metu, *steteruntque? comae et vox faucibus haesit." Ille arroganti, ut videbatur, gestu ad sarcophagum accessit, inclamatoque nomine ut surgeret imperavit; qua respondente quod nequiret pro vinculis, "Solveris," inquit, *et malo tuo"; statimque catenam, quae ceterorum ferociam eluserat, nullo conamine ut stuppeum vinculum dirupit. Operculum etiam tumbae? pede depulit; apprehensamque manu palam omnibus ab ecclesia extraxit; ubi prae foribus equus, niger et superbus, hinniens* videbatur, uncis ferreis per totum tergum protuberantibus?; super quos misera imposita, mox ab oculis intuentium cum toto sodalicio disparuit. Audiebantur tamen clamores per quattuor fere miliarià miserabiles suppetias? orantis. Ista incredibilia non iudicabit qui legerit beati Gregorü DZalogum, qui refert in quarto libro nequam hominem, in ecclesia sepultum, a daemoni- 16. let fifty psalms be sung. 1". check. 18. choirs. 19 —canerent. 20. Cf. p. 139,1. 1. 21-—rguere. 22. Aeneid ll, 774. 23. tomb. 24. neighing. 2b. projecting. 26. help. THE CORONATION OF ARTHUR 243 bus foras eiectum. Apud Francos quoque non semel auditum es& quod dieam: Karolum Martellum, insignis fortitudinis virum, qui Saracenos, Gallias ingressos, Hispaniam redire compulit, exactis diebus suis in ecclesia saneti Dionysii? sepultum; sed quia patrimonia omnium paene monasteriorum Galliae pro mercede commilitonum mutilaverat, visibiliter? a malignis spiritibus e sepulchro abreptum, ad hane diem nusquam visum. Denique illud revelatum — Aurelianensi episeopo et per eum in vulgus seminatum.?? CXV. THE CORONATION OF ARTHUR Omnibus denique in urbe congregatis, sollemnitate instante, archipraesules? ad palatium ducuntur ut regem diademate regali eoronarent. Dubricius ergo, quoniam in sua dioecesi* curia tenebatur, paratus ad celebrandum obsequium,? huius rei curam suscepit. Rege tandem insignito,^ ad templum metro- politanae* sedis$ ornate conducitur'; a dextro enim et a laevo latere duo archipontifices? ipsum tenebant.? Quattuor autem reges, Albaniae videlicet atque Cornubiae, Demetiae et Venedociae, quorum illud ius fuerat, quattuor aureos gladios ante ipsum ferentes, praeibant. Conventus quoque multo- modorum? ordinatorum!! miris modulationibus? praecinebat. : Ex alia autem parte reginam suis? insignibus laureatam? 21. St. Denis, near Paris, famous as the burial place of the kings of France. 28. Zn plain sight. 29 —disseminatum. CXV. 1. cxv and cxvr are from the Historia Britonum of Geoffrey of Monmouth (11154), which professes to be a translation from a Celtie source. . It has slight historical value but is a rich storehouse for later chroniclers; especially popular were his King Arthur and Merlin, the latter a figure which he may be said to have created. 2. archbishops, bishops. 3 —sollem- nitatem. 4. dressed in his royal robes. 5. Eng. 6. Cf. p. 143,1. 21. 7. is conducted. 8-—archipraesules. 9. supported. 10. of many kinds. 11. those who had taken holy orders. 12. singing and playing. 18 —insignitam; cf. l. 14, above. 10 10 h2 Ct 30 244 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN archipraesules atque pontifices ad templum Deo dicatarum puellarum eonducebant. | Quattuor quoque praedictorum regum reginae quattuor albas columbas de more praeferebant. Mulieres autem quae aderant ilam cum maximo gaudio sequebantur. Postremo peracta processione tot organa? tot cantus in utrisque fiunt templis ita ut prae nimia dulcedine milites qui aderant nescirent quod' templorum prius peterent. Catervatim ergo nune ad hoc, nunc ad illud ruebant; nec si 'totus dies celebrationi deditus esset, taedium aliquod ipsis generaret. Divinis tandem obsequiis in utroque celebratis, rex et regina diademata sua deponunt assumptisque levioribus ornamentis, ille ad suum palatium cum viris, haee ad aliud eum mulieribus epulatum incedunt. Antiquam namque consuetudinem Troiae" servantes, Britones consueverunt mares!? cum maribus, mulieres'5 cum mulieribus festivos!? dies separatim celebrare. ^ Colloeatis postmodum eunctis, | ut singulorum dignitas expetebat, Caius dapifer,?? herminio"! ornatus, mille vero nobilissimis iuvenibus comitatus est; qui omnes, herminio induti, fercula cum ipso ministrabant. Ex alia vero parte Beduerum pincernam* totidem vario? amicti? sequuntur; qui in scyphis diversorum generum multimoda pocula eum ipso distribuebant. In palatio quoque reginae innumerabiles ministri diversis ornamentis induti obsequium suum praestabant, morem suum exercentes; quem si omnino describere pergerem, nimiam?* historiae prolixitatem gene- rarem.4^ Ad tantum etenim statum dignitatis Britannia tune proveeta erat quod copia divitiarum, luxu ornamentorum, facetia? incolarum cetera regna excellebat. Quicumque ergo famosus probitate miles in eadem erat, unius coloris vestibus atque armis utebatur. Facetae etiam mulieres consimilia 14. procession, ceremony. 15. ie., kinds of music. 16-uírum; so aliud —alterum, 1. 12, below. |. 17. For the Trojans in England see p. 284. 18. in partitive apposition with Britones. 19. festal. 20. Cf. p. 218, l. 11. 21. ermine. 22 —varie. 923. clad. 24. I should prolong my story too much. 25. plural in CL. | | j | ARTHUR SLAYS A GIANT 245 indumenta? habentes, nullius amorem habere dignabantur, nisi tertio in militia approbatus esset. Efficiebantur ergo castae mulieres et milites amore illarum meliores. CXVI. ARTHUR SLAYS A GIANT Interea nuntiatur Arturo quendam mirae magnitudinis gigantem ex partibus Hispaniarum advenisse et Helenam, neptem ducis Hoeli, custodibus eiusdem eripuisse et 1n cacumen montis qui nune Michaelis dicitur cum illa diffugisse!; milites vero patriae insecutos nihil adversus eum profecisse; nam sive mari sive terra illum invadebant aut eorum naves ingentibus saxis obruebat aut diversorum generum telis interimebat; sed et plures capiebat quos semivivos devorabat. Nocte ergo sequenti in secunda hora, assumpto Caio dapifero et Beduero pincerna, clam ceteris tentoria egressus, viam montem versus arripuit. "Tanta namque virtute praevalendo neglegebat contra talia monstra exercitum ducere, cum et ipsos hoec modo animaret et solus ad illa destruenda sufficeret. Ut igitur prope montem venerunt, aspexerunt quendam rogum super eum ardentem, alium vero super minorem qui non longe ab altero distabat. Dubitantes ergo super quem eorum habitaret gigas, Beduerum dirigunt ut rei certitudinem exploret. Et ille inventa quadam navieula prius ad minorem navigavit, quem aliter nequibat adire quoniam intra mare situs erat. Cuius cum cacumen incepisset ascendere, audito desuper femineo ululatu, primo inhorruit quia dubitabat? monstrum illud adesse. Revocata ocius audacia, gladium evaginavit et ascenso culmine nihil aliud repperit praeter rogum quem prospexerat. Inspexit quoque tumulum recenter? factum et luxta eum quandam anum flentem, et eiulantem. Quae ut eum aspexit, confestim fletu impediente in hune modum est profata: '*O infelix homo, quod 26. garments. CXVI. 1—fugisse. 2. imagined. 3. newly. 10 20 10 15 20 25 30 246 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN infortunium te in hune locum subvectat? O inenarrabiles mortis poenas passure! Miseret me tui, miseret quia tam detestabile monstrum florem iuventutis tuae in hac nocte consumet. Aderit namque sceleratissimus ille invisi nominis gigas qui neptem ducis, quam modo hic intumulavi,* et me altricem illius in hune montem advexit. Qui inaudito mortis genere te absque cunctamine? afficiet. Pro tristia fata! serenissima alumna, recepto intra tenerrimum pectus timore, dum eam nefandus ille amplecteretur, vitam diuturniori luce dignam finivit. Ut igitur illam, quae erat mihi alter spiritus, altera vita, altera duleedo iucunditatis, foedo coitu suo deturpare$ nequivit, detestanda venere succensus, mihi invitae (Deum et senectutem meam testor) vim et violentiam ingessit. Fuge, dilecte mi, fuge, ne si more suo mecum coiturus advenerit, te hoc modo repertum miserabili caede dilaniet." At ille quantum humanae naturae possibile est commotus, eam amicis sedavit verbis et promisso festinantis auxilii solamine, ad Arturum reversus est et omnia quae invenerat indicavit. Arturus autem casum ingemiseens puellae praecepit eis ut sibi soli illum invadere permitterent; sed si necessitas accideret, in auxilium pro- cedentes, viriliter adgrederentur. Direxerunt inde iter ad maiorem montem et equos suos armigeris commiserunt et cum Arturo praecedente ascenderunt. Aderat autem inhumanus ille ad ignem illitus ora tabo semesorum porcorum, quos partim devoraverat, partim vero verubus infixos suppositis prunis torrebat. Mox, ut illos nihil tale praemeditatus aspexit, festinavit clavam suam sumere, quam duo iuvenes vix a ter- raerigerent. Evaginavit ergo rex gladium suum et praetenso' clipeo quantum velocitas sinebat properabat eum praepedire antequam clavam cepisset. At ille, non ignarus meditationis* jam ceperat eam regemque interposito clipeo tanto percussit conamine quod sonitu ictus et tota litora replevit et aures 4. buried. 5b -—cunctatione. 6. defile. '1 —praetento. 8. plan. ARTHUR SLAYS A GIANT 247 eiusdem ultra modum hebetavit. Arturus vero acri ignescens ira, erecto in frontem ipsius ense, vulnus intulit tametsi non mortale, unde tamen sanguis in faciem et oculos eius profluens eiusdem excaecavit aciem. Interposuerat namque clavam ictul et frontem suam a letali vulnere muniverat. Exeaecatus autem profluente sanguine, acrior insurgit et velut aper per venabulum in venatorem ita inruit per gladium in regem et complectendo eum per medium coegit eum genua humi flectere. Arturus itaque revocata virtute ocius elabitur et celeriter nune hine nunc illinc nefandum gladio diverberat nec requievit donec letali vulnere illato totum mucronem capiti impressit,? qua cere- brum testa!? protegebatur. Excelamavit vero invisus ille et velut quereus ventorum viribus eradicata cum maximo sonitu corruit. Rex ilico in risum solutus praecepit Beduero amputare ei caput et dare uni armigerorum ad deferendum ad castra ut spectaculum intuentibus fieret. Praecepit intuentibus fieri silentium ; dicebat autem se non invenisse alium tantae virtutis postquam Rithonem gigantem in Aravio monte interfecit, qui eum ad proelium invitaverat. Hie namque ex barbis regum quos peremerat fecerat sibi pelles" et mandaverat Arturo ut barbam suam diligenter excoriaret atque excoriatam sibi dirigeret ut, quemadmodum ipse ceteris praeerat regibus, ita quoque in honorem eius ceteris barbis 1psam superponeret.'? Sin autem, provocabat eum ad proelium, ut qui fortior super- venisset? pelles et barbam devicti tulisset. Inito. itaque certamine triumphavit Arturus et barbam alterius cepit ut spolium" et postea nulli fortiori isto obviaverat, ut superius asserebat. Victoria igitur, ut praedictum est, potitus in se- cundo noctis diluculo ad tentoria sua remeaverunt cum capite, ad quod admirandum catervatim concurrebant, ei ascribentes laudes qui patriam a tanta ingluvie liberaverat. At Hoelus, 9. buried. 10. skull; Fr. "téte." 11. furs. 12. might place above. 13— superfuisset. 14 -—spolia. [o] 10 20 30 15 20 248 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN ob casum suae neptis tristis, praecepit aedificare basilicam super corpus ipsius in monte quo iacebat, qui, nomen ex tumulo puellae nactus, Tumbae!? Helenae usque in hodiernum diem vocatur. CXVII.! THE GLORIES OF LEARNING TIucundissimus cum in multis tum in eo maxime est litterarum fructus quod, omnium? interstitiorum? loci et temporis exclusa molestia,? amicorum sibi invicem praesentiam exhibent, et res scitu dignas situ aboleri non patiuntur. Nam et artes perierant, evanuerant iura, fidei et totius religionis officia quaeque* cor- ruerant ipseque recti? defecerat usus eloquii, nisi in remedium in- firmitatis humanae litterarum usum mortalibus divina misera- tio? proeurasset. Exempla maiorum, quae sunt incitamenta et fomenta? virtutis, nullum omnino erigerent aut servarent, nisi pia sollicitudo scriptorum et triumphatrix? inertiae diligentia eadem ad posteros transmisisset. Siquidem vita brevis, sensus hebes, neglegentiae torpor, inutilis occupatio nos paucula scire permittunt, et eadem iugiter excutit et avellit ab animo fraudatrix? scientiae, inimica et infida semper memoriae noverea, oblivio. Quis enim Alexandros sciret aut Caesares, quis stolcos aut peripateticos miraretur, nisi eos insignirent monumenta seriptorum? . Quis apostolorum et prophetarum amplexanda imitaretur vestigia, nisi eos posteritati divinae litterae consecrassent? | Areus triumphales tunc!? proficiunt illustribus viris ad gloriam eum ex quibus causis et quorum 15. Tomb. CXVII. 1. This and the following selection are from the Polycraticus of John of Salisbury (11180), pupil of Abelard, secretary to 'Thomas à Becket and later bishop of Chartres; 1t 1s important for the light it throws on the literary and scientific tendencies of the times. John was an ardent human- ist, with a wide acquaintance with the classics. His style, which is unusual- ly good, is modeled on Cicero. 2. all the disadvantages of intervening time and space being removed. 3. intervals. &-—omnia. b. correct. 6. mercy. 7. encouragement. 8. conqueror. 9. defrauder. 10. only then. | | | | | | | | | | |j THE GLORIES OF LEARNING 249 sint impressa docet inscriptio. Liberatorem patriae, funda- torem quietis, tunc demum inspector! agnoscit cum titulus triumphatorem, quem noster Britannia genuit, indicat Con- stantinum. Nullus enim umquam constanti gloria claruit nisi ex suo vel seripto alieno. Eadem est asini et cuiusvis imperatoris post modieum tempus gloria, nisi quatenus memoria alterutrius seriptorum beneficio prorogatur. Quot et quantos arbitraris fuisse reges de quibus nusquam sermo est aut cogitatio? Nihil ergo consiliosius? est captatoribus gloriae quam litte- ratorum et sceribentium maxime gratiam promereri. Inutiliter enim eis? geruntur egregia, perpetuis tenebris obducenda, nisi litterarum luce clarescant. Quicquid favoris aut praeconiorum aliunde contrahitur perinde est ac si Echo, quam audis in fabulis, plausus excipiat theatrales. Desinit enim cum coeperit. Ad haec in dolore solacium, recreatio in labore, in paupertate iucunditas, modestia in divitiis et deliciis fidelissime a litteris mutuatur. Nam a vitiis redimitur animus, et suavi et mira quadam, etiam in adversis, iucunditate reficitur, cum ad legendum vel scribendum utilia4^ mentis intendit acumen. Nullam in rebus humanis iucundiorem aut utiliorem occupa- tionem invenies, nisi forte divinitus compuneta devotio orando? divinis insistat colloquiis? aut, corde per caritatem dilatato, Deum mente concipiat et magnalia" eius apud se quasi" quadam meditationis manu pertractet. ^ Experto!? crede? quia omnia mundi dulcia his collata exercitiis amarescunt!?; eo quidem magis quo cuique sensus integrior, et ratio incorrupta iudicii purioris viget acumine. 11. spectator. 12. moreadvisable. 138. by them. 14. object of the gerunds. 15. holds intercourse with God in prayer. 10. great deeds. 1". handles (studies) within itself, as with the hand of meditation. 18. proverbial. 19. become bitter. EJ 10 20 C 10 20 25 250 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN CXVIII. ALEXANDER AND THE PIRATE Totius philosophiae robur patientia est; eum et Socrates non modo verbo neget! sapientem posse offendi sed adversus omnem fortunam robore virtutis suae manere immobilem. Et ne philosophis solis patientiam sic placuisse credas ipsorum imperatorum ad? eam publicandam? exempla concurrunt. In Graecia quis maior aut clarior Alexandro? Ei Antigonus pedagogus citharam fregit abiecitque dicens: '*'Aetati tuae iam regnare convenit, pudeatque in corpore? regni? voluptatem luxuriae dominari. Quod et ille patientissime tulit, licet plerumque impatientissimus fuerit, et patrem sicut virtute ita vitiis superaret. Eidem quoque eleganter et vere comprehensus pirata scribitur respondisse. Cum enim Alexander interrogaret quid*^ ei videretur quod mare haberet infestum,^ ille libera contumacia: "Quod tibi," inquit, *ut tu orbem terrarum. Sed quia id ego uno navigio facio, latro vocor; quia tu magna classe, diceris imperator. Si solus et captus sit Alexander, latro erit; si ad nutum Dionidi populi famulentur, erit Dionides imperator Nam quod? ad causam? non differunt, nisi quia deterior est qui rapit improbius, qui iustitiam abiectius deserit, qui manifestius impugnat leges. Quas enim ego fugio, tu persequeris*; ego utcumque veneror, tu contemnis. Me fortunae iniquitas et rei familiaris angustia, te fastus intolerabilis et inexplebilis avaritia furem facit. Si fortuna mansuesceret, fierem forte melior; at tu quo fortunatior, nequior eris." Miratus Alexander constantiam hominis eum merito arguentis: "Experiar," inquit, "an futurus sis melior, fortunamque mutabo, ut non ei à modo quod deliqueris sed tuis moribus adseribatur." Eum itaque iussit conscribi militiae ut posset exinde salvis legibus militare. CXVIII. 1. the negative idea only with the first infinitive. 2. £o show her excellence. 9. i.e., rege. 4. i.e., What is your object in keeping the sea in a turmoil?" "The answer is: "The same as yours in keeping the world in a turmoil." 5B. as to the merits of the case. 6 —impugnas. PETRUS ARCHIDIACONO NANNETENSI 201 CXIX! CARISSIMO DOMINO ET AMICO SUO R. ARCHIDIACONO* NANNETENSI,? P. BLESENS.? SALUTEM ET SI QUID MELIUS EST SALUTE Duos e nepotibus tuis mihi erudiendos nudiustertius com- misisti; alterum pueritiae annos agentem, alterum plena integrum pubertate. Nune autem per litteras tuas vehementer evehis* et commendas maioris ingenium et asseris te numquam venae subtilioris hominem invenisse; ideo supplieas et hortaris ut cirea eum tempestivius* vigilantia magistralis? appareat; leve namque aestimas illi aedificio manum" supremae con- summationis? apponi, cui? aliena sollicitudo contulit incremen- tum.5 Verumtamen res in contrarium versa est. Melius enim spero de illius eruditione qui ad me rudis et informis accessit quam de alterius, cuius iam ex parte induruit? vena, sibique quasi effigiem alieni doctoris impressit. Argilla et cera atque huiusmodi alia quae susceptioni'" formae et impressioni!^ se offerunt, facilius et fidelius effigiantur! ad imprimentis? arbitrium si nulla prius in se susceperint liniamenta formarum. Refert equidem Quintilianus? in libro De Znstitutione oratoris Timotheum quendam celebrem in arte tibiarum solitum duplas ab his mercedes exigere quos alius docuisset. Duplex enim in talibus labor est: alter in eluenda doctrina minus commendabili qua imbuti fuerant, alter in exhibenda scientia quae lucrum pariter generaret et famam; aegre namque dediscitur quod didicit aetas tenerior, quia Quo semel est imbuta recens servabit odorem Testa diu."''5 CXIX. 1. Aletter of Peter of Blois (1c. 1200), a pupil of John of Salisbury. His letters are notable for the extraordinary number of classical quotations they contain. 'They are of value for the light they throw on the history and the cultural tendencies of the times. Some doubt, however, has been expressed as to their authenticity. 2. of Nantes. 3. of Blois. 4. praise. b. earlier. 6. of the teacher. "T. the finishing touches. 8. the construction of which is due to amother's effort. 9. hardened. 10. for shaping and stamp- man dL CE p3158, 1331.12. 1:65 "of the; artist. (19, II; 3/8... 14. £n- structed. 15. Horace, Ep. I, 2, 69. - o 10 20 5 10 15 20 25 202 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Willelmum praedicas subtilioris venae et acutioris ingenii eo quod, grammaticae et auctorum studio praetermisso, volavit ad versutias logicorum; ubi non in libris, sicut fieri solet, dialecti- cam didicit sed in schedulis et quaternis. Non est in talibus fundamentum scientiae litteralis," multisque perniciosa est ista subtilitas! quam extollis. Ait enim Seneca: *'Odibilius?? nihil est subtilitate ubi est sola subtilitas." Quid enim prodest 1llis expendere dies suos in his quae nec domi nec militiae nec in foro nec in claustro nec in curia nec in ecclesia nec alicui prosint alicubi, nisi dumtaxat in scholis? Seneca scribens ad Lucilhiuum,? *Quid est," inquit, *acutius arista et in quo est utilis? "Tale est," inquit, 'ingenium quod sola subtilitate lasciviens nulla in se residet gravitate." Icarus dum elevatus iuvenili levitate fertur in caelum, fluctibus marinis immergitur. Tales etiam dum se in artibus temere elevant alliduntur.?! Quidam antequam disciplinis elementaribus? imbuantur, docen- tur inquirere de puncto, de linea, de superficie, de quantitate? animae, de fato, de pronitate? naturae, de casu et libero arbitrio, de materia et motu, de principiis corporum, de progressu multitudinis, et magnitudinis sectione,? quid sit tempus, quid inane, quid loeus, de eodem et de diverso, de diviso, et de dividuo et individuo, de substantia? et forma voeis, de essentia? universalium; de ortu, usuque et fine virtutum, de causis rerum, de refluxione?é oceani, de ortu Nili, de variis latentis naturae secretis, de variis figuris causarum, quae in contractibus?! vel quasi? contractibus, maleficiis?? vel quasi maleficiis oriuntur, de primis rerum initiis et aliis quam pluribus, quae plenioris scientiae fundamentum et eminentiores exigunt intellectus. Primitiva? erat aetas tenera?? m regulis 16. in abstracts and notebooks. 1T. of letters. 18. This "slogan" of the scholastics became à byword with the humanists. 19. ore offensive. 20. Ep. Ixxxii, 24. 21. dashed to destruction. 22. Eng. 239. proneness. 24. being, essence. 25. term used in logie denoting that which can be predicated of many individuals or single cases, wniversals. 6. flow of the tide. 2'I. contracts. 28. torts. 29. The ancient practice was to train the youthful mind. PETRUS ARCHIDIACONO NANNETENSI 253 artis grammaticae, in analogis,? in barbarismis, in soloecis- mis,? in tropis?! et schematibus; in quorum omnium doctrina Donatus, Servius, Priscianus, Isidorus, Beda, Cassiodorus plurimam diligentiam impenderunt ; quod equidem non fecissent si sine his posset haberi scientiae fundamentum. Nam et Quintilianus,? qui hane doctrinam tradit et tradendam asserit, tantis eam attollit praeconis ut publice protestetur sine illa scientiae nomen non posse subsistere. C. Caesar de analogia libros edidit, sciens sine hae scientia nec prudentiam, in qua perfectissimus erat, nec eloquentiam, in qua erat potentissimus, posse à quoquam facile obtineri. — M. Tullius, sieut ex eius epistolis frequentibus patet, ad artem grammaticam filium, quem tenerrime diligebat, diligenter invitat. Et quae utilitas est schedulas evolvere, firmare? verbo tenus summas?3 et sophismatum?*^ versutias inversare,? damnare scripta veterum et reprobare?? omnia quae non inveniuntur in suorum schedulis magistrorum? Scriptum est?? quia *in antiquis est scientia." Nec Ieremias?? de lacu?? educitur donec in funibus ei submittan- tur vestes veteres et attritae. Nam de tenebris ignorantiae ad lumen scientiae non ascenditur nisi antiquorum scripta propensiore?? studio relegantur, Gloriatur Hieronymus se seriptis Originis operosius institisse. Horatius quoque iactabat se relegisse Homerum, *'Qui quid sit pulchrum, quid turpe, quid utile, quid non, Plenius ac melius Chrysippo et Crantore dicit." 4 Scio mihi plurimum profuisse quod cum in arte versificatoria? parvulus erudirer, praecipiente magistro, mihl materiam non de fabulis sed de historiarum veritate sumebam. Profuit mihi quod epistolas Hildeberti Cenomanensis? episcopi, stili elegantia et suavi urbanitate praecipuas, firmare et cordef? tenus? reddere adulescentulus compellebar. Praeter ceteros 30. similarities in form, inflection, etc. 31. See p. 152,1. 17. 32. See p. 251,4. 16. 33. learn epitomes word. for word. 34. fallacies. 35. juggle with. S36. condemn. 37. Job xii, 12. 38. Jeremiah xxxvin, 11. 39. dungeon. 40. willing. 41. Ep.1,2,3. 42. of writing verses. 43. of Le Mans. 44. distinguished. | 4b. by heart. C 10 20 25 30 10 Á [o] 254 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN etiam libros, qui celebres sunt in scholis, profuit mihi frequenter inspicere Trogum Pompeium, Iosephum, Suetonium, Hegesip- pum, Q. Curtium, Corn. Tacitum, Titum Livium, qui omnes in historiis quas referunt, multa ad morum aedificationem et ad profectum scientiae liberalis interserunt. Legi et alios qui de historiis nihil agunt, quorum?é non est numerus. In quibus omnibus quasi in hortis aromatum flores decerpere et urbana suavitate loquendi mellificare?' sibi potest diligentia moder- norum./5* Nolite ergo ulterius allegare subtile Willelmi vestri nepotis ingenium; nec mihi imputetur ad culpam si modico tempore non proficit ad perfectum. Purgatur enim aegrotus antequam sanetur; et iuxta sententiam Timothei, qui de aliorum discipulis retributionem? laboris sui duplicem exigebat, inutilia prius evellenda sunt ut utilia inserantur. Nam in Mercurialibus nuptis? philologia inutilis scientiae libros evomit antequam in eminentiam? dignitatis optatae mereatur assumi. Vereor siquidem ne nimis vera sit assertio Timothei. Iohannes quidem Willelmum quodam discendi compendio?! iam praecedit, caput in caudam vertitur et si Iohannes in proposito perseverat, minor primogenitum, et Iacob Esau supplantabit.? CXX! ITEM DE APPARITIONIBUS&? Simile huie est quod Edricus Wilde, quod est silvestris, sic? dietus? a eorporis agilitate et iucunditate verborum et operum, homo multae probitatis, et dominus Ledeburiae borealis*; qui 46. without mumber. 4T. make honey. 48. Eng. 49-— mercedes. 0. a work by Martianus Capella, much read in the Middle Ages. 51. short cut. 52. Eng. CXX. 1. From the De nugis curialium (**On the trifles of the court") of Walter Map, an entertaining, though somewhat confused, collection of historical anecdotes, legend, and folk lore, compiled at the end of the twelfth century. Edrie Wilde was à prominent figure in the history and legend of the time. 2. spirits. 3. i.e, Wilde. 4. northern, north. DE APPARITIONIBUS 295 cum venatu sero rediens per devia mediam usque noctem viarum? dubius erravit, uno tantum comitatus puero, ad domum in ora nemoris magnam delatus est, quales Anglici in singulis singulas habebant dioecesibus bibitorias,9 ghildhus Anglice* dictas, cumque prope esset vidissetque lumen in ea, introspiclens multarum nobilium feminarum maximam cho- ream? vidit. Erant autem pulcherrimae aspectu, venustoque habitu eleganter cultae lineo tantum, maioresque nostris et proceriores. Unam tamen inter alias notavit miles praedictus ceteris forma facieque praestantem, super omnes regum delicias desiderabilem. | Circuibant levi motu gestuque iucundo, et castigata voce, reverendo concentu sonus audiebatur exilis, at non erat sermo earum intellegibilis.5 Hac visa, miles accipit vulnus in cor, arcuque Cupidinis impressos vix sustinet ignes, totus aecenditur, totus abit in flammas, et a fervore pulcher- rimae pestis aureique discriminis animosus efficitur. Gentium errores audierat, nocturnasque phalanges daemonum et morti- feras eorum visiones, Dictinnam,? et coetus Driadum et alares,!? edoctus! offensorum vindietam numinum quomodo subitis eorum visoribus? subitas inferant poenas, quam se illibata conservent, et incognita secrete seorsum habitent, quam invisos habeant qui consilia eorum deprehendere conantur ut detegant, rimantur* ut revelent, quanta se sollicitudine claudant ne visa vilescant; ultiones audierat et punitorum exempla; sed quod recte caecus Cupido pingitur, immemor omnium fantasma!5 non pensat, ultorem non videt, et, quod lumen non habet, offendit improvidus. Domum circuit, adituque reperto irruit, ipsam rapit a qua rapitur, et statim ab aliis arripitur, et dimicatione fortissima detentus aliquamdiu suis puerique sui magnis conatibus eripitur, nec omnino indemnis," sed, quantum b. genitive with dubius. 6. drinking-houses. "T. circle; strictly, dance in a circle. 8. Eng. 9. anymph. 10. *"spectralsquadrons." 11. governs vindictam and five indirect questions. 12. spectators. 138 secreto. 14. Sc. qui as subject. 15. become objects of contempt. | 16 —apparitionem. 17. unhurt. 10 20 30 30 2506 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN possint feminarum ungues et dentes, pedibus laesus et tibiis; hane secum tulit, et ea pro voto tribus diebus et noctibus usus, verbum ab ea extorquere non potuit, passa tamen est consensu plaeido venerem voluptatis eius. Quarta vero die locuta est ei verba haee: "Salve, dulcissime mi, et salvus eris, et prospero statu personae rerumque gaudebis donec improperaveris mihi aut sorores a quibus rapta sum, aut locum aut lucum unde,!5 aut aliquod circiter!? illud?^; a die vero illa decides a felicitate, meque sublata detrimento frequenti deficies, diemque?! tuum importunitate tua prevenies.? Ille se stabilem fore fidumque semper in suis amoribus quacumque potest securitate? promit- tit. Convocat ergo vicinos et remotos nobiles, et multitudine congregata sollemni eam sibi matrimonio iunxit. Regnabat in illa tempestate Willelmus* Bastardus, tune novus Angliae rex, qui portentum? hoc audiens, probare cupiens et scire palam an verum esset, utrumque vocavit ut simul venirent Londonias, veneruntque multi cum eis testes, et multorum testimonia qui adesse non poterant, et maximum erat fatalitatis?9 argumentum invisa prius et inaudita species mulieris, et cum stupore omnium remissi sunt ad propria. Contigit postmodum, plurimis revolutis annis, quod Edrieus venatu reversus circa tertiam noctis horam cum quaesitam eam non invenisset, vocavit eam et vocari iussit, tardeque venientem iratus intuens ait: "Numquid a sororibus tuis tam diu detenta es?" et cetera iurgia fecit in aerem, nam illa sororibus auditis disparuit. Paenituit ergo iuvenem excessus? tam enormis et damnosi, locumque petit unde raptum fecerat, sed nullis eam fletibus, nullis eiulatibus revocare potuit. Clamabat per diem et noctem, sed ad?? insipientiam sibi?? nam vita eius ibi defecit in dolore continuo. E Er EI e e ed Midi sets MULA Lc RM UL Tere I. Lu. M SER Ee Re i. 18. Sc. rapta sum. | 19—de. 20. The word is used loosely. 21-diem suprenvum. 22. anticipate, i.e., meet sooner. 23. pledge. 924. the Con- queror. 25. marvel. 26. of her supernatural character. 97. intemperate outbreak. 28. i.e., in vain; a reminiscence of Psalms xxi, 3 (xxil, 2) et non ad insipientiam mihi. THE ABBOT SAMSON 201 Reliquit autem heredem filium suum et illius pro qua decessit, Alnodum, virum magnae sanctitatis et sapientiae, qui cum esset aliquantulum provectus? decidit in paralisim?? et tre- morem capitis et membrorum, qui cum omnibus medicis incurabilis?? videretur, a viris discretis accepit?! quatenus?! ad apostolos Petrum et Paulum, quomodocumque posset, pro- perare satageret, sanitatem pro certo accepturus ubi corpora eorum, Romae scilicet, sepulta sunt. Quibus 1lle respondit se nusquam iturum in iniuriam sancti Ethelberti regis et martyris, cuius ipse parochianus* erat, antequam ipsi praesentaretur, et se deferri fecit Herefordiam, ubi nocte prima coram altari praedicti martyris pristinae datus est sanitati, et cum gratiarum actione donavit in perpetuam elemosinam Deo et beatae Virgini et sancto regi Ethelberto Ledebiriam suam, quae in terris Uuallie? gita est, cum omnibus pertinentiis? suis, quae adhuc nunc in dominio? episcopi Herefordensis est, diciturque tri- ginta libras annuas facere dominis suis. CXXI| THE ABBOT SAMSON Vacante? abbatia* prior super omnia studuit ad pacem con- servandam in conventu et ad honorem ecclesiae conservandum in hospitibus suscipiendis, neminem volens turbare, neminem ad iracundiam provocare, ut omnes et omnia in pace posset conservare; dissimulans tamen quaedam corrigenda de obedi- entiariis? nostris, et maxime de sacrista,* tamquam non curaret quid ipse ageret de sacristia, qui tempore quo abbatia vacavit, nee debitum aliquod adquietavit? nec aliquid aedificavit; sed . 29. Sc.aetate. 30. Eng. 31. was advised that. 32. Wales. 33. appur- lenances,. 34. domain. CXXI. 1. From the chronicle (1173-1190) of Jocelin, a monk of 5t. Edmundsbury. 'This medieval Boswell has given us a striking portrait.of the abbot Samson and an unusually intimate picture of life in a monastery. 2. i.e., the abbey was without an abbot. 3. officials. 4. sacristy. 5. paid. [m e RII cn 10 15 30 258 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN oblationes? et obventiones? stulte distrahebantur.5 Unde prior, qui caput conventus erat, pluribus videbatur vituperandus et remissus dicebatur. Et hoe memorabant fratres nostri inter se quando perventum fuit ad faciendam electionem abbatis. Cellerarius noster omnes hospites cuiuseumque condicionis essent suscepit ad expensas? conventus. Willelmus sacrista ex sua parte dabat et expendebat; homo benignus, dans danda et non danda, oculos omnium excaecans muneribus. Samson subsacrista,' magister super operarios," nihil frae- tum, nihil rimatum, nihil fissum, nihil inemendatum? reliquit pro posse suo; unde conventum et maxime claustrales? sibi conciliavit in gratiam. In diebus illis chorus noster fuit erectus, Samsone procurante, historias picturae ordinante et versus elegiacos^ dictante. Attractum? fecit magnum de lapidibus et sabulo'* ad magnam turrim ecclesiae construendam. Et inter- rogatus unde denarios haberet ad hoe faciendum respondit quosdam burgenses dedisse ei occulte pecuniam ad turrim aedificandam et perficiendam. Dicebant tamen quidam fratres nostri quod Warinus, monachus noster, custos feretri," et Samson subsacrista communi consilio surripuerunt quasi furtive portionem aliquam de oblationibus feretri' ut eam in usus necessarios ecclesiae et nominatim ad aedificationem turris expenderet, hac ratione ducti quia videbant quod obla- tiones in usus extraordinarios expendebantur ab aliis, qui, ut verius dicam, eas furabantur. Et ut tam felicis furti sui sus- picionem tollerent, praenominati!3 duo viri truncum!? quendam fecerunt, concavum et perforatum in medio vel in summo et obseratum sera ferrea; et erigi fecerunt in magna ecclesia iuxta ostium extra chorum in eommuni transitu vulgi, ut ZzuUERUIUINEPUTE EE KE n S ER c rrr LeditE NI Du UR CUT GU TS.— beet tiu ER D ni n 6. offerings. "f. revenues. 8. were wasted. 9. expenses. 10. wundersacris- tan. 11. workmen. 12. unrepaired. 13. cloistered monks. 14. elegiac; the popular form of verse for inscriptions. "The inscriptions explained the stories of the paintings. 15. store, supply. 16. sand. 17. shrine. 18. above-mentioned. 19. chest. ————————— THE ABBOT SAMSON 259 ibi ponerent homines elemosinam suam ad aedificationem turris. Willelmus vero sacrista socium suum Samsonem suspectum habuit et multi alii qui partem eiusdem Willelmi fovebant, tam christiani quam Iudaei. Iudaei, inquam, quibus sacrista pater et patronus dicebatur; de cuius protectione? gaudebant et liberum ingressum et egressum habebant et passim ibant per monasterium, vagantes per altaria et circa feretrum dum missa- rum celebrarentur sollemnia; et denarii eorum in thesauro nostro sub custodia sacristae reponebantur et, quod absurdius est, uxores eorum cum parvis suis in pitanceria?! nostra tem- pore werrae? hospitabantur. Accepto itaque consilio qualiter irruerent in Samsonem inimici vel adversarii eius, convenerunt Robertum de Cokefeld et socium eius, qui custodes erant abbatiae, et induxerunt eos ad hoe quod illi prohibuerant ex parte regis ne aliquis aliquod opus vel aliquod aedificium faceret quamdiu abbatia vacaret; sed potius denarii ex oblationibus colligerentur et conservaren- tur ad faciendam solutionem? alicuius debiti. Et sic illusus est Samson et recessit ab eo fortitudo eius; nec de cetero aliquid operari potuit sicut voluit. Potuerunt quidem ad- versari eius rem differre sed non auferre; quia resumptis viribus suis et subversis duobus columnis, id est, remotis duobus custodibus abbatiae quibus aliorum malitia innitebatur, dedit ei Dominus processu temporis potestatem PORTA votum suum ut praedictam turrim aedificaret et pro desiderio suo consummaret. Et factum est ac si ei divinitus diceretur: "Euge,? serve bone et fidelis, quia super pauca fuisti fidelis, super multa," etc. Post mortem Hugonis abbatis, peracto anno cum tribus mensibus, praecepit dominus rex per litteras suas ut prior noster et' duodecim de conventu, in quorum ore universitatis comen i CI LAPUSIUAT TIN EIE VS T ER TUSCE RE DEP RS EASPETR a e RN d M A 20. Eng. 21. the quarters assigned to the monk who distributed the pitantia (an. allowance of food, dole). 22. war. 98. payment. 24. Judges xvi, 19. 25. Matthew xxv, 21. 10 30 10 15 30 260 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN concordaret sententia, apparerent die statuto coram eo ad eligendum abbatem. In crastino post susceptionem? litterarum convenimus in capitulo de tanto tractaturi negotio. In primis lectae sunt litterae domini regis in conventu; postea rogavimus et oneravimus?? priorem in periculo animae suae ut xii secundum conscientiam suam nominaret secum ducendos, de quorum vita et moribus constaret eos a recto nolle deviare?5 Qui petitis annuens, dictante spiritu sancto, sex ex una parte chori et sex ex altera nominavit et sine contradictione? nobis satisfecit. Unus autem dixit: 'Quid fiet si isti tredecim non possunt coram rege concordare in abbate eligendo?" Respondit quidam quia: *^«Hoe erit nobis et ecclesiae nostrae in oppro- brium sempiternum." Voluerunt ideo plures ut electio fieret domi antequam ceteri recederent ut per hane providentiam non fieret dissensio coram rege; sed illud nobis videbatur stultum et dissonum?? facere sine regis assensu, quia nondum constabat nobis posse impetrare a domino rege ut liberam electionem haberemus. Samson subsacerista in spiritu loquens? : Fiat," inquit, media via, ut hine et inde periculum evitetur. . Eligantur quattuor confessores de conventu et duo ex senioribus prioribus de conventu bonae opinionis, qui, visis sacrosanctis,?? tactis evangeliis, inter se eligant tres viros de conventu, ad hoc magis idoneos iuxta regulam sancti Benedicti, et eorum nomina in scriptum redigant et scriptum sub sigillo includant et sie inclusum committatur nobis ituris ad curiam; et cum venerimus coram rege et constiterit nobis de libera electione habenda tunc demum frangatur sigillum et sic certi erimus qui tres nominandi erunt coram rege. Et constiterit? nobis, si dominus rex noluerit concedere nobis unum de nostris, reportetur sigillum integrum et sex luratoribus^ tradatur ita quod secretum illorum in perpetuum celatur in perieulum animarum suarum." Huic consilio omnes adquievimus et nominati sunt quattuor con- 26 —acceptionem. 2'I. bound. 28. deviate. 29. objection. 30. inappro- priate. 31. 1 Corinthians xii, 3. 32. holy relics, gospels. 33. let it be resolved. 34. sworn men. ] THE ABBOT SAMSON 261 fessores et ali duo senes. Quo facto exivimus cantantes "Verba mea" et remanserunt praedicti sex habentes regulam sancti Benedicti prae manibus et negotium sicut praefinitum fuerat impleverunt. Dum illi sex hoc tractabant, nos de diversis eligendis diversa putabamus, habentes tamen omnes quasi pro certo Samsonem esse unum ex tribus, attendentes labores elus et pericula mortis versus? Romam/** pro bonis ecclesiae nostrae et qualiter tractus et compeditus?" et incarceratus erat ab Hugone abbate, loquens pro communi utilitate; qui nec sic flecti potuit ad adulandum, licet cogi potuit ad tacendum. Facta autem mora, vocatus conventus rediit in capitulum. Et dixerunt senes se fecisse seeundum quod praeceptum eis fuerat. In crastino igitur iter arripuerunt illi tredecim versus curiam. Postremus omnium fuit Samson, provisor expensarum, quia subsaerista erat, cirea collum scrinium portans quo litterae conventus continebantur, quasi omnium minister solus et sine armigero froggum?? suum in ulnis baiulans, curiam exivit, socios sequens a longe. Eodem die quo tredecim recesserunt, sedentibus nobis in claustro, dixit Willelmus de Hastinga, unus ex fratribus nostris: *Scio quod habebimus abbatem unum de nostris," et interrogatus quomodo hoc sciret respondit se vidisse in somnis prophetam albis indutum stantem prae foribus monasterii et se quaesisse in nomine Domini utrum haberemus abbatem de nostris. Et respondit propheta: "Habebitis unum de vestris sed saeviet inter vos ut lupus." Cuius somnii significatio secuta est in parte quia futurus abbas studuit magis timeri quam amari, sicut plures dicebant. Assedit et alius frater, Aedmundus nomine, asserens quod Samson futurus esset abbas et narrans visionem quam proxima nocte viderat. Dixit se vidisse in somnis Rogerum cellerarium et Hugonem tertium priorem stantes ante altare et Samsonem in medio, eminentem ab humeris supra, pallio cireumdatum 35. Psalm v. 36. on his journey to Rome. 8T. put in chains. 38. frock. Ir 10 20 30 10 t2 Q 30 202 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN longo et talari, ligato in umeris eius, et stantem quasi pugilem*?? ad duellum?? faciendum. Et surrexit sanctus Eadmundus de feretro (sieut ei somnianti visum fuerat) et quasi languidus pedes et tibias nudas exposuit, et accedente quodam et volente operire pedes sancti, dixit sanctus: ''Noli aecedere. Ecce ille velabit mihi pedes," praetendens digitum versus Samsonem. Haec est interpretatio somnii: Per hoc quod pugil videbatur, significatur quod futurus abbas semper in labore existeret, quandoque movens controversiam contra archiepiscopum Cantuariensem de placitis coronae, quandoque contra milites saneti Eadmundi pro scutagiis* integre reddendis, quandoque eum burgensibus pro purpresturis? in foro, quandoque cum sochemannis? pro sectis^ hundredorum?; quasi pugil volens pugnando superare adversarios ut iura et libertates ecclesiae suae posset revocare. Velavit autem pedes saneti martyris quando turres ecclesiae à centum annis inceptas perfecte consummavit. Huiusmodi somnia somniabant fratres nostri, quae statim divulgabantur primo per claustrum, postea per curiam, ita quod ante vesperam publice dicebatur in plebe, ille . et ille et ille electi sunt, et unus eorum erit abbas. Prior autem et duodecim cum eo post labores et dilationes multas tandem steterunt coram rege apud Waltham, manerium:!$ Wintoniensis episcopi, secunda dominica quadragesimae. Quos dominus rex benigne suscepit et asserens se velle secundum Deum agere et ad honorem ecclesiae nostrae praecepit fratribus per internuntios, scilicet Richardum episcopum Wintoniensem et Galfridum cancellarium," postea archiepiscopum Ebora- censem, ut nominarent tres de conventu nostro. Prior vero et fratres se divertentes, quasi inde collocuturi, extraxerunt sigillum et fregerunt et invenerunt haec nomina sub tali ordine scripta: Samson subsacrista, Rogerus cellerarius, Hugo tertius prior. Erubuerunt inde fratres qui maioris dignitatis erant. Mirabantur etiam omnes eundem Hugonem esse electorem et 39. champion. 40. duel. 41. scutages. 42. encroachments. | 43. sokemen. 44. suits. 4b. hundreds. 46. manor. 4T. chancellor. THE ABBOT SAMSON 263 electum. |. Quia tamen rem mutare non poterant, ordinem nominum de communi consilio mutaverunt, pronuntiando primum Hugonem, quia tertius prior erat, secundo Rogerum cellerarium, tertio Samsonem, facientes verbo!? tenus novis- simum primum et primum novissimum. Rex vero, primo quaerens an nati essent in sua terra et in cuius dominio, dixit se non nosse eos, mandans ut cum illis tribus alios tres nomina- rent de conventu. Quo concesso, dixit Willelmus sacrista: "Prior noster debet nominari quia caput nostrum est"; quod cito eoneessum est. Dixit prior: *Willelmus sacrista bonus vir est." Similiter dictum est de Dionisio, et concessum est. Quibus nominatis coram rege sine omni mora, mirabatur rex, dieens: ''Cito fecerunt isti; Deus est cum eis." Postea mandavit rex ut propter honorem regni sui nominarent tres personas de alüs domibus. Quo audito, timebant fratres, suspicantes dolum. "Tandem consilium inierunt ut nominarent tres sed sub condicione, scilicet, ut nullum reciperent nisi per consilium conventus qui domi fuit. Et nominaverunt tres. Quo facto mandavit rex, gratias agens, ut tres removerentur de novem et statim remoti sunt alieni tres. Willelmus sacrista sponte cessit; remoti sunt duo ex quinque per praeceptum regis et postea unus ex tribus et remanserunt tum duo, scilicet, prior et Samson. "Tune tandem vocati sunt ad consilium fratrum praenominati internuntii domini regis. Et loquens Dionisius, unus pro omnibus, coepit commendare personas prioris et Samsonis, dicens utrumque eorum literatum, utrumque bonum, utrumque laudabilem vitae et integrae opinionis, sed semper in?? angulo sui sermonis? Samsonem protulit, multipliceans verba in laudem eius, dicens eum esse virum rigidum in conversatione, severum in corrigendis excessi- bus, et aptum ad labores et in saecularibus curis prudentem et in divérsis officiis probatum. Respondit Wintoniensis: *Bene intellegimus quod vultis dicere; ex verbis vestris conicimus quod 48. Matthew xix, 30; Mark x, 31. 49. i.e., incidentally. 10 15 20 30 10 20 264 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN prior vester vobis videtur aliquantulum remissus et illum qui Samsonem dicitur vultis habere." Respondit Dionisius: "Uterque bonus est, sed meliorem vellemus habere si Deus vellet." Cui episcopus: '"Duorum bonorum magis bonum eligendum est; dicite aperte, vultis habere Samsonem?" Ft responsum est praecise a pluribus et a maiori parte: "Volumus Samsonem," nullo reclamante, quibusdam tamen tacentibus ex industria, nec hunc nec illum offendere volentibus. ^ Nomi- nato Samsone coram domino rege et habito brevi consilio cum suis, vocati sunt omnes et dixit rex: "Vos praesentastis mihi Samsonem; non novi eum; si praesentaretis mihi priorem vestrum, illum reciperem quem vidi et agnovi; sed modo faciam quod vultis. Cavete vobis; per veros oculos Dei, si male feceritis ego me? capiam ad vos.'** Et interrogavit priorem si assentiret et hoc vellet; qui respondit se hoc velle et Samsonem multo maiore dignum honore. Electus igitur ad pedes regis procidens et deosculans* festinanter surrexit et festinanter ad altare tetendit, cantando: **Miserere mei Deus, ? eum fratribus, erecto capite, vultu non mutato. Quod cum rex vidisset dixit astantibus: ''Per oculos Dei, iste electus videtur sibi dignus abbatiae custodiendae." CXXIT! QUOD PHILIPPUS? REX PRAECEPIT UT OMNES VICI VEL VIAE PARISIUS PAVIMENTARENTUR? Factum est autem post aliquot dies quod Philippus, rex semper Augustus, Parisius aliquantulam moram faciens, dum sollicitus pro negotiis regni agendis in aulam? regiam deambula- Een LOIR e RET TIT SEIASUURRUS Jor ESCAS dU CU TUNE 50. exact recompense from you. bi-osculans. 52. Psalm Lu ORTI CXXII. 1. From Rigord's Gesta Philippi Augusti, which covers the period 1179-1206. Rigord was abbot of St. Denis (1c. 1209) and wrote from a close acquaintance with the events which he narrates. 2. Philip Augustus, the second founder of Paris. 3. be paved. 4. anacoluthon ; & new subject in l. 2, p. 265, redae. b -aula. VICI PARISIUS PAVIMENTANTUR 205 ret, veniens ad palatii fenestras, unde fluvium Sequanae pro recreatione animi quandoque inspicere consueverat, redae equis trahentibus per civitatem transeuntes fetores intolerabiles lutum revolvendo procreaverunt, quos rex in aula deambulans ferre non sustinens, arduum opus sed valde necessarium excogitavit, quod omnes praedecessores* sui ex nimia gravitate et operis impensa adgredi non praesumpserant. Convoceatis autem burgensibus eum praeposito ipsius civitatis, regia auctoritate praecepit quod omnes vici et viae totius eilvitatis Parisn duris et fortibus lapidibus sternerentur. Ad hoc enim christianissimus rex conabatur quod? nomen antiquum auferret? civitati: lutea? enim a luti fetore prius dicta fuerat; sed gentiles quondam, huiusmodi nomen propter fetorem abhorrentes, a Paride Alexandro, filio Priami regis Troiae, Parisius vocaverunt. Legimus enim in Gestis Francorum quod primus omnium regum Francorum qui apud illos more regio regnavit fuit Faramundus filius Marcomiri, fili Priami regis Austriae. Iste Priamus rex Austriae non fuit ille magnus Priamus rex Troiae, sed ab Hectore filio suo per Francionem, filium Hectoris descendit, sicut subiecta docet figura!?: Priamus rex Troiae Hector fratres 'Troilus l l Franeio, filius Hectoris Turchus Priamus, rex Austriae Marcomirus, filius eius Faramundus, filius, primus rex in Gallia, regnavit annis XI Clodius, filius ipsius annis XX Meroveus, de genere ipsius annis XVII Childericus, filius eius annis XX Et quoniam multi solent dubitare de origine regni Francorum, quomodo et qualiter reges Francorum ab ipsis Troianis 6. difficulty. "I. be paved. 8-auferre. 9. 'The old name was Lutetia Parisiorum; see 10. 10. genealogical table. ct 10 20 bh2 c 20 25 30 266 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN descendisse dicantur, ideo sollicitius," prout potuimus colligere ex historia Gregorii Turonensis, ex chronicis Eusebii et Hidacii?? et ex aliorum multorum scriptis, in hae nostra historia satis lucide determinavimus.? Post eversionem Troiae, multitudo magna inde fugiens ac deinde in duos populos se dividens, alia Francionem, quendam Priami regis nepotem, videlicet Hectoris filium, super se regem levavit; alia Turchum nomine, filium Troili, filii Priami secuta est; atque ex eo, ut quidam tradunt, duos^ populos sumpto nomine Francos et 'TTurchos^ usque hodie vocantur. Inde digressi, iuxta Thraciam super ripas Danubii fluvii consederunt; sed post paululum temporis Turchus cum suis à Francione consanguineo suo recedens, in Scythia inferiore se transtulit et ibi regnavit; a quo descenderunt Ostrogoti, Ypogoti, Wandali et Normanni. Francio autem cirea Danubium fluvium cum suis remansit et aedificans ibi civitatem, Sicambriam vocavit. Regnavit autem ibi ipse et qui ab eo descenderunt annis wpvrt, usque ad tempora Valentiniani imperatoris, qui imperavit anno ab incarnatione Domini cccrxxvi, a quo fuerunt inde expulsi pro eo quod tributa Romanis iuxta morem ceterarum gentium solvere reeusarent. Egressi inde, Marcomiro, Sonnone et Genebaudo ducibus, venerunt et habitaverunt circa ripam Rheni in confinio Germaniae et Alemanniae, quae terra Austria vocatur; quos eum multis postmodum idem Valentinianus proelus attentasset nec vincere potuisset, proprio eos nomine Franeos, id est feroces, appellavit. Ab illo enim tempore in tantum virtus Francorum excrevit ut totam tandem Germaniam et Galliam usque ad iuga Pyrenei et ultra subiugarent.5 Sed postea, Sonnone et Genebaudo ducibus in Austria remanentibus, Marcomirus, filius Priami regis Austriae, qui a Francione, nepote Priami regis Troiae, per multas successorum genera- tiones, quas hie longum esset enumerare, descenderat, in ll. carefully. 12—Idatii. 13. I have given am account. 14. accusatives instead of nominatives. 15. Eng. KING JOHN AND THE CHURCH 267 Galliam venit cum suis. Evaserunt autem et alii de excidio Troiano, ut Helenus vates, fius Priami, qui cum mille et ducentis viris in regno Pandrasi regis Graecorum se transtulit; sed postea Brutus cum suis in Angliam transduxit.? Antenor vero circa Tyrrheni aequoris litora eum duobus milibus virorum et quingentis manere disposuit." Aeneas cum tribus milibus virorum et cccc per mare navigans, eum summo labore traiectus est in Italiam. Isti et multi alii de consanguinitate Priami, post excidium "Troiae, disseminati sunt per diversas regiones. Aeneas eum Ascanio filio suo navigio Italiam venit, ubi Ascanius Laviniam filiam Latini regis in uxorem duxit, de qua fiium nomine Silvium suscepit. Hie, furtivae veneri indulgens, de nepte matris suae Brutum suscepit, qui post, adiuncta sibi progenie Heleni filii Priami et Corinneo, qui ab Antenore descenderat, Albion insulam applicuit, quam de nomine suo Britanniam vocavit. Et videns insulae amoenita- tem, civitatem Londoniarum ad similitudinem Troiae fundavit, et Trinovantum vocavit, id est novam "Troiam. Ab isto descendisse dicuntur omnes reges Angliae, quae ab ipso Bruto primo dicta fuit Britannia. Nota. Et nota quod reges fuerunt in Austria usque ad Childerieum, fiium Clodovei, fili Dagoberti. Sed tunc deficientibus regibus, duces dominari coeperunt, qui Maiores!5 domus vocabantur, ut Pipinus, Karolus Martellus et ceteri. CXXIIIL!. KING JOHN AND THE CHURCH Annus McCCVY. Hubertus Cantuariensis, archiepiscopus? obiit, vir magnae industriae et mirabilis astutiae, sed parum litteratus, totius tamen Angliae quandoque? iusticiarius.? Quo 16. crossed. 1". decided. 18. See p. 154, I. 2. CXXIII. 1. From the Annales Cambriae (to 1288), possibly a translation from the Welsh. 2. archbishop. 3. formerly lord chief justice. 10 20 10 15 20 25 30 268 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN humato, statim monachi Cantuarienses subpriorem* suum elegerunt et cum litteris prioris et conventus magna onustum pecunia ad curiam Romanam transmiserunt. Quod cum regi Iohanni innotuisset ilico omnia victualia? e£ omnia necessaria et etiam exitum vel introitum extra cymiterium$ praefatis monachis inhibuit. Illi autem videntes destructionem suae domus imminere regem adierunt et consiliis ipsius adquiescere promiserunt. Veniens itaque rex Cantuariam episcopum Norwicensem sibi valde familiarem secum adduxit, monachos corrupit promittendo priori et xir maioribus conventus cuilibet eorum episcopatum vel abbatiam ut memoratum episcopum postularent; et sic eum postularunt et tamquam postulatum ad osculum pacis receperunt in conventu et in refectorio* et litteras suas transmiserunt subpriori in curia Romana existenti et munus consecrationis expectanti ut domum rediret et ne de negotio electionis de se factae quicquam intromitteret. Quod cum à domino papa compertum esset nuntios cum litteris suis domino regi destinavit ut rex litteras? suas patentes? de ratihabi- tione? cum priore et xir de discretioribus Cantuariensis ecclesiae : Romam mitteret ut quem illi in praesentia papae eligerent domi- nus papa eonsecraret; consecratumque cum pallio in Angliam transmitteret. Venientes autem monachi ad curiam Romanam quod regi firmiter et cum iuramento promiserant neglexerunt et dissensione inter eos habita, immo mortuo quinque ex ipsis, in proposito sicut promiserant permanserunt. Dominus autem papa, audiens episcopum valde esse saecularem et a pluribus diffamatum, priorem cum reliquis modis omnibus induxit ut magistrum Stephanum Anglicum quendam theologum? valde litteratum eligerent. Eo autem electo, dominus papa eum honorifice consecravit et cum privilegüs et pallio in Angliam ad sedem suam transmisit. Quod cum regi innotuisset, omnes monachos Cantuariensis ecclesiae de regno suo expulit nec unus eorum in toto regno Angliae remansit. Et introitum 4. subprior. D. provisions. 6. Eng. "T. do. 8. letters patent. 9. con- firmation. 10. theologian. IGNORANCE OF THE CLERGY 269 archiepiscopo et suis in regnum inhibuit. Dominus autem papa, faetis pluribus monitionibus domino regi ut archiepiscopum reciperet, rege semper in malitia perseverante, totam Angliam sub generali interdicto conclusit ne aliqua divina in ecclesiis celebrarentur excepto solo baptismate; et ne aliqua corpora episcoporum, abbatum, monachorum, clericorum, laicorum, in cymeteriis aut locis consecratis sepelirentur, sed extra civitates et villas in triviis et quadriviis et in viarum exitibus sepelirentur. CXXIV. IGNORANCE OF THE CLERGY Qualiter autem evangelia saeramque seripturam hodie presbyteri parochianis suis exponant per exempla quaedam ostendemus. Exemplum de presbytero qui sermonem faciens de evangelio ubi legitur?: ''De pisce asso et favo mellis"; dicebat enim quod comedit Dominus de pisce asinino? et fabis* mellitis; et cum quaereretur ab eo quisnam piscis erat ille, respondit quod sicut est piscis marinus qui a cane, et alius qui à lepore denominatur, quia fere singulis terrarum bestiis pisces in mari assimulantur, sic et ab asino quoddam piscis genus denominatur, sed in partibus istis non reperitur. Item exemplum de illo qui, clerico suo quaerenti quid esset "altera," respondit quia ''piseis erat regius in partibus illis," quod et probavit per illud: ''Mittite in dexteram navigii rete et in- venietis altera." 5 [tem exemplum de presbytero, qui sermonem faciens de hoc evangelio: **Occidit Herodes omnes pueros a CXXIV. 1. From the Gemma ecclesiastica of Giraldus of. Barri (Cambren- sis), which deals with matters of ritual, doctrine, ete. cxxv is from his De rebus a se gestis and cxxvi from the Expugnatio Hibernica, written in Ireland, whither he had accompanied Prince John (1189). Giraldus writes in an essy, pleasing style, but his narrative is marred by his extreme partisanship and extraordinary conceit. 2. Luke xxiv, 42. 3. of an ass. 4. from faba; the similarity of the sound of b and v was partly re- sponsible for the eonfusion. 5. 'This word is not in the Vulgate text (John xxi, 6). 6. Matthew ii, 16. 1 20 10 15 20 30 210 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN bimatu? et infra," sic exposuit: -'ab una provincia in aliam provinciam," *''bimatum" unam provinciam construens? et "infra" aliam. Item exemplum de presbytero qui locum illum evangelu?: ''81 quis vobis aliquid dixerit, dicite quia. Dominus his opus habet"; de pectoris herba exposuit in hune modum: "Dicite quia Dominus habet herbam illam quae vocatur hisopus."!^ Item exemplum de illo qui quaesivit a magistro Iohanne Cornubiensi! quis esset ''busillis"; putabat enim proprium nomen regis vel alicuius magni virl fuisse. Inter- roganti autem magistro Iohanni ubinam hoc et in qua scriptura inveniretur, respondit quoniam "in missali"?: et currens propter? librum suum ostendit ei in fine columnae paginae unius seriptum *'in die," in principio vero alterius columnae "bus illis," quod recte distinctum facit *&in diebus illis." Non solum autem in minoribus sacerdotibus, sed etiam in maioribus, abbatibus scilicet, prioribus, magnis ecclesiarum decanis,* episcopis et archiepiscopis tales interdum defectus" invenles.. Audivi auribus meis quendam abbatem verba Domini ad mulierem Samaritanam sie recitantem:. Quinque? viros habuisti et qui nune habes non est tuum vir.". Et iterum cuidam clerico pauperi Hibernico!5 eleemosynam petenti sie respondentem audivi: Ubi sunt vaceas tuas?" | Item exem- plum de archiepiscopo sermonem suum sie inchoante: «Audite et intellegite, vos omnes qui estis in isto sacro synodo"; sed quodam suorum submurmurante! */a, a," non impatiens correctionis subiunxit: in ista sacra synoda," et murmurante adhue quodam *'o et a," tertio repetiit: *'in Isto saero synoda." Item exemplum de eodem sedente apud Oxoniam?? pro tribunali, praesentibus scholaribus multis et iurisperitis, ae dicente quibusdam: ''Vultis stare isto compromisso?" qui etiam, T. from two years old. 8. construing. 9. Matthew xxi, 3. 10. hyssop, once regarded as à remedy for pulmonary affections. 11. of Cornwall. 12. missal. 13. See 41. 14. deficiencies. 15b. John iv, 18. 16. Irish. 17. Greek word is feminine, synod. 18. whispering. 19. Oxford. LIBROS NON LIBRAS 271 quodam submurmurante ''1sti," reiteravit?*: *Vultis stare isti compromissi?" et murmure quodam subsecuto, quidam con- sidentium, cui nomen Martinus, in haec verba prorupit: "Quid murmuratis inter vos? Antiqua grammatica est," omnium risu, quem?' antea conceperant? sed ob personae : reverentiam suppresserant, tamquam? verbi ilius ludieri oecasione, subiecto. Item exemplum de archiepiscopo, qui stans coram summo pontifice Alexandro rir, 1n magna multorum et magnorum audientia,? dixit: Domine, dignetis me audire, Si placet." Cui archidiaconus quidam assistens submur- muravit '-nemini, -nemini." Sed quoniam incassum, archi- diacono eidem miserabilem antistem illum 1uvare volenti nec valenti, quidam astantium satis facete subintulit?: *Noli dicere *nemin?! sed *nemo,;! quia non est in mundo nemior? aut nullior? illo." CXXV QUALITER AD PAPAM VENIENS LIBROS! EI NON LIBRAS! PRAESENTAVIT Alpes itaque transcendens et Italiam ac Tuscaniam trans- eurrens, cirea festum sancti Andreae Romam pervenit; et accedens ad pedes papae, scilicet Innocentii IH, qui tunc praesidebat, et papatus? eius anno seeundo, sex libros suos, quos ipse studio magno compegerat,? ei praesentavit, dicens : etiam inter cetera: 'Praesentant vobis ali libras, sed nos libros." Libros autem illos papa, quia copiose litteratus erat et litteraturam^ dilexit, circa lectum suum indivisos? per 20. repeated. 21. to which they had. been disposed. 22. Martin's remark gave them the opportunity to give vent to the laughter which they had suppressed. 23. Eng. 24. interjected. | 25. forms invented for the occasion. CXXV. 1. à common word-play; the subject of the verb is Giraldus. 2. papacy. 39. had bound. 4. Eng. 95. all together. [2n 10 10 ho [^r] 272 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN mensem fere secum tenuit, et elegantia ac sententiosa verba eardinalibus* advenientibus ostentabat; deinde vero singulis eardinalibus singulos precario concessit. Gemmam autem Sacerdotalem? prae ceteris dilectam a se separari non permisit. CXXVI. HOW THE ENGLISH CAME INTO IRELAND Dermitius! itaque Murchardi filius, Lageniensium princeps! et quintae iliius portionis Hiberniae rector, orientalia? insulae maritima, maiori Britanniae mari tantum interfluente con- termina, nostris temporibus possidebat. Qui ab? ineunte* aetate* regnique sui novitate, nobilitatis oppressor? existens, in terrae suae magnates gravi et intolerabili tyrannide desaeviebat. Accessit et aliud incommodum. Ororicio" namque, Medensium? rege, remotas in partes expeditionis cuiusdam causa profecto, uxor ipsius, Omachlachelini? filia, quam in insula quadam Mediae reliquerat, à praedicto Dermitio, eiusdem igne!? dudum accenso, captata viri absentia, rapta nimirum fuit, quia et rapi voluit, et quoniam *"Varium" et mutabile semper femina," ut praedoni praeda fieret ipsa procuravit. Sed quoniam mala fere cuneta maiora, tam Marco Antonio quam Troia testante, mundo per mulierem constat exorta, rex Ororicius, graviter utroque permotus, longe tamen gravius dedecoris quam damni dolore percussus, totum in vindietam virus evomuit. Con- vocans igitur et conflans tam proprias quam vicinarum gentium vires, Connactensium" quoque principem et totius Hiberniae tune monarcham,* ad idem animavit et Rothericum.?? Considerantes autem Lagenienses principem suum in arto 6. belonging to a priest, priestly. CXXVI. 1. Dermot MacMurrough, King of Leinster. 2. eastern coast. 3. suggests time as well as cause. 4. youth. 5. Eng. €. chiefs. 7. (Tiernan) O' Rourke. 8. of Meath. 9. (Murrough) O' McLaghlin. 10 —amore. 11. Vergil, Aeneid IV, 569. 12. of Connaught. 13. Roderick (O'Connor); et 1s superfluous. HOW THE ENGLISH CAME INTO IRELAND 213 iam positum et hostium cuneis omni ex latere cireumsaeptum, dissimulatas diu iniurias altaque!^ mente repostas vindicem? ad animum revocantes, cum hostibus unanimes!$ effecti, Murchardi filium maiores" in hae gente!" simul cum fortuna reliquerunt. Videns itaque Dermitius viribus se undique : destitui et, aversa penitus fatorum facie fortunaeque favore, iam desperanter affligi, post multos et graves impari certamine cum hoste conflictus, tamquam ad ultimum confugiens salutis remedium, tandem fugae praesidium navigio destinavit. Multis itaque patet rerum eventibus tutius esse volentibus quam invitis imperare. Sensit hoe Nero, sensit Domitianus, sensit et nostris temporibus tam Saxonum quam Bavariorum dux Henricus. Expedit à subditis principi cuilibet potius amari quam timeri. Expedit siquidem?? et timeri, dum tamen ex dilectione!? potius timor ille proveniat quam coercione.?? Quicquid enim terrenis? affectibus adamatur consequens est ut et timeatur; quod autem timetur non statim et amatur. Sic itaque timor cum dilectione temperetur, ut nee remissa liberalitas lentescat in teporem, nec insolenti rigore violenter extortus timor in tyrannidem convertatur. Amor Augusto : regnum ampliavit, imperanti Iulio vitam et imperium timor invidit. Fortunam igitur fugitivam sequens et rotae? volubilitati multum confidens, Murchardi filius, velis suleantibus aequor ventoque ad vota spirante, ad Anglorum regem Henricum secundum auxilium abnixe postulaturus accessit. Qui, licet in remotis et transmarinis Aquitannicae Galliae partibus princi- pali? more negotiosus existens, ipsum tamen innatae liberalitatis et humanitatis officio pie satis et benigne suscepit. Audita ergo seriatim? tam exilii quam adventus causa susceptisque ab ipso tam subiectionis? vinculo quam fidelitatis sacramento, litteras ei sub hoe tenore patentes? indulsit: *Henrieus rex 14. Vergil, Aeneid I, 26. 15. avenging. 16 —unanimi. 1". repetition of Lagenienses, p. 272, 1. 25. 18-—autem. 19. goodwill. 20. compulsion. 21. worldly. 22. wheel of fortune. 23. of a prince. 24. in order. 10 15 30 15 244 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Angliae, dux Normanniae et Aquitanniae et comes Andegaviae,?5 universis fidelibus süis Anglis, Normannis, Walensibus et Seottis cunetisque nationibus suae dicioni subditis, salutem. Cum praesentes ad vos litterae pervenerint noveritis nos Dermitium, Lageniensium principem, in gratiae nostrae et benevolentiae sinum suscepisse. Unde et quisquis ei de ampli- tudinis nostrae finibus tamquam homini et fideli nostro restitutionis auxilium impendere voluerit, se nostram ad hoc tam gratiam noverit quam licentiam obtinere." CXXVII! ST. FRANCIS AND THE BIRDS Cum igitur appropinquaret Bevanio, ad quendam loeum devenit in quo diversi generis avium maxima multitudo con- venerat; quas cum sanctus Dei vidisset, alacriter? cucurrit ad locum et eas velut rationis? participes? salutavit. Omnibus vera expectantibus et convertentibus se ad eum, ita ut quae in arbustis erant, inclinantibus capitibus, eum appropinquaret ad eas, insolito modo in ipsum intenderent, usque ad eas accessit et omnes ut verbum Dei audirent sollicite* admonuit, dicens: "Fratres mei volucres, multum debetis laudare creato- rem vestrum, qui plumis vos induit, et pennas tribuit ad volandum, puritatem? concessit aeris,? et sine vestra sollicitudine vos gubernat." Cum autem eis haec et his similia loqueretur, aviculae? modo mirabili gestientes coeperunt extendere colla, protendere alas, aperire rostra, et illum attente respicere. Ipse vero cum spiritus fervore mirando per medium ipsarum transiens, tunica contingebat easdem; nec tamen de loco aliqua? mota est donec, signo crucis facto et licentia data, cum benedic- 25. of Anjou. CXXVIIL 1. From the life of St. Francis (11226), by Bonaventura, general of the Franciscans and archbishop of Albano (11274). 2. eagerly. 3 — intellectus capaces of 1. 13, p. 275. 4. earnestly. 5 -— purum aerem. 6. (little) birds. "I — ulla. THE TOMB OF VERGIL 219 tione viri Dei omnes simul avolarunt. Haec omnia contueban- tur socii, expectantes in via. Ad quos reversus vir simplex et purus, pro eo quod hactenus avibus non praedicaverat coepit se de neglegentia inculpare.? Exinde praedicando per loca vicina procedens, venit ad castrum quoddam, nomine Alvianum, ubi congregato populo et indieto silentio, propter hirundines nidificantes? in eodem loco magnisque garritibus perstrepentes, audiri vix poterat. Quas vir Dei, omnibus audientibus, allocutus est, dicens: "Sorores meae hirundines, iam tempus est ut loquar et ego, quia vos usque modo satis dixistis; audite verbum Dei, tenentes silentium, donee sermo Dei compleatur." At illae, tamquam intellectus capaces, subito tacuerunt nec fuerunt motae de loco donec fuit omnis praedieatio consummata. Omnes igitur qui viderunt, stupore repleti glorificaverunt Deum. Istius miraculi fama cireumquaque diffusa multos ad sancti reverentiam et fidei devotionem accendit. CXXVIILIL! THE TOMB OF VERGIL Tempore regis Siculi Rogeri quidam magister, natione Anglus, ad regem accessit postulans aliquid a rege munifico dar. Cumque rex, illustris genere et moribus, arbitraretur aliquod a se beneficium peti respondit: (Pete quod vis be- neficium, et dabo tibi." Erat enim petitor summe litteratus, in trivio et quadrivio potens et acutissimus, in physica? operosus, in astronomia summus. Ait ergo regi se non temporalia solacia petere sed potius quod apud homines vile putatur, ossa videlicet Virgili, ubicumque possent inveniri infra metas regni sui. Annuit rex, et magister acceptis litteris regiis Neapolim venit 8 —culpare. 9. building their ness. CXXVIII. 1. From the Otia Imperialia of Gervais of Tilbury, written (c. 1211) for the entertainment of the Emperor Otto IV. It is a miscellany of history, geography, folklore, ete. 2. neuter pl. in CL. 10 Qt 10 15 20 25 2106 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN ubi Virgilius studium ingeni sui in multis exereuerat. Por- rectis litteris populus oboedientiam parat et, ignarus sepulturae? libenter annuit quod pro impossibili? credebat existimandum. "Tandem magister, arte sua ad? manum ducta; repperit ossa infra tumulum in medio montis cuiusdam, ad quem nec? signum scissurae? dinoscebatur. Foditur locus et effoditur post longos labores tumulus, in quo invenitur continuum? corpus Virgilii et ad eaput liber, in quo ars? notoria? erat inscripta cum aliis studii eius characteribus. Levatur pulvis eum ossibus et liber a magistro extrahitur. Ad haee populus Neapolitanus, at- tendens specialem affectionem quam habuerat Virgilius erga civitatem, timens ne ex ossium subtractione! enorme damnum civitas tota pateretur, elegit susceptum regis mandatum eludere quam oboediendo tantae urbis excidio occasionem praebere. Arbitrabatur enim eo consilio Virgilium sibi in montis arcano tumulum posuisse ne ossa eius evecta arti- fieiorum suorum importarent interitum. Magister ergo militum cum turba civium ossa coniuncta copulant et in eulleo reposita in Castello? Maris? ad urbis ipsius confinium deferunt, ubi per medias crates? ferreas intueri volentibus ostenduntur. Requisitus autem magister quid de ossibus facturus erat respondit se per coniurationes^ effecturum quod ad eius interrogationem ossa omnem Virgili artem ipsi panderent; quin immo satisfactum sibi proposuit si per quadraginta dies ei ossium copla daretur. Asportato ergo libro solo magister abiit et nos quaedam ex 1pso libro per venerabilem Iohannem Neapolitanum, cardinalem tempore papae Alexandri, per excerpta vidimus et probari verissima rerum experientia fecimus. 3. of his burial (place). 4. Eng. 5. having been applied. 6 non. 7. cleft, fissure. 8-—integrum. 9. book of magic. 10-notis magicis. 11. removal. 12. 'The famous Castello dell' Ovo at Naples is meant; aecord- ing to an old tradition the sorcerer Vergil constructed this island and anchored it to an egg in the sea. 13. bars. 14. enchantment. DE ABBATE 271 CXXIX! ITEM DE ABBATE QUI CUM MONACHIS SUIS IN VASE? EX INDUSTRIA CARNES COMEDENS, EOSDEM AD CONKES- SIONEM SUO PROVOCAVIT EXEMPLO Abbas quidam nigri? ordinis? vir bonus et disciplinatus,! monachos habebat satis mirabiles? ac dissolutos. Die quadam quidam ex eis praeparaverunt sibi diversi generis carnes et vina delicata. Quibus cum uti non auderent in aliqua officina$ timore abbatis, congregati sunt in vas vinarium maximum et vacuum, quod vulgo dicitur tunna,' illuc. deferentes prae- parata. Dictum est abbati quod tales? monachi in vase tali? convivium celebrarent. Qui statim eum magno maerore animi accurrens et introspiclens, convivantium laetitiam sua prae- sentia convertit in tristitiam. Quos eum territos aspiceret iueunditatem simulans intravit ad illos et ait: «Eia fratres, voluistis sie sine me comedere et bibere? Non hoc arbitror iustum. Credite mihi, ego vobiseum prandebo." Lavitque manus, cum illis ecomedens et bibens, exemplo tali territos confortans. Die sequenti, priore? tamen praemonito et quid facere deberet instructo, abbas monachis illis praesentibus in capitulo coram illo? surgens et veniam petens cum multa humilitate, tremorem et timorem simulans, in haec verba prorupit: "Confiteor vobis, domine prior, fratribusque meis universis, quod vitio gulae vietus, ego peccator heri in abseonso!'? loco et quasi furtive in vase vinario, contra prae- ceptum et regulam patris mei sancti Benedicti, carnes man- dueavi." Statim residens, cum se inciperet praeparare ad disciplhnam,! priore ne hoc fieret prohibente, respondit: Cftween ees HEROUM EQUIS CXXIX. 1. cxxix-cxxxi are from the Dialogus Miraculorum | of Caesarius of Heisterbach (11240), a collection of about seven hundred miracle&; most of which are not found in other collections. 'lhese collec- tions served the same purpose as the Golden Legend, p. 79. 2. explained inl. 6. 3. the Benedictines. 4. a disciplinarian. b. remarkable, in a bad sense. $6. room of a monastery. "7. tun. 8. such and such; ef. p:59, 1: 31. 9. the prior. 10-—abscondilo. 11. punishment. 10 c1 10 15 20 25 218 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN «Sinite ut vapulem, quia melius est ut luam? hie quam in futuro." Qui eum, accepta disciplina nec non et paenitentia, reversus fuisset in locum suum, praedicti monachi timentes ab eo proclamari,? si dissimularent, ultro surgentes eundem con- fessi sunt excessum.!^ Quibus abbas, a monacho ad hoc prae- ordinato, dari iussit bonas ac fortes disciplinas, durius illos corriplens et ne umquam de cetero talia praesumerent sub interminatione!? magnae vindictae praecipiens. Sieque prudens medicus, quos verbo minus emendare potuit, exemplo correxit. CXXX DE LARGITATE PAUPERIBUS FAMIS TEMPORE A DOMO VALLIS! SANCTI PETRI! EXHIBITA Eo tempore quo fames illa validissima, quae anno Domini incarnationis millesimo centesimo nonagesimo septimo fuit, incubuit? et plurimos extinxit, domus nostra, licet tune tem- poris pauper fuerit ac novella, multis subvenit. Sicut dixerunt hi qui numerum inopum ante portam consideraverunt, ali- quando una die mille quingentis eleemosinae datae sunt. Dominus Gervardus, tunc abbas, singulis diebus ante messem, in quibus carnibus uti licebat, bovem unum in tribus caldariis? cum holeribus eireumquaque collectis coqui 1ussit, et cum pane per singulos pauperes divisit. Simile factum est de ovibus aliisque pulmentariis* Sicque per gratiam Dei omnes pauperes supervenientes usque ad messem sustentati sunt. Et sicut audivi ab ore iam dicti Gervardi abbatis, cum timeret ne forte annona pauperum ante tempus deficeret, et pistorem pro eo quod panes nimis magnos faceret argueret, respondit ille: Credite mihi, domine, in pasta? valde parvi sunt et in fornace 12. used absolutely. | 13. be accused, be denounced. 14. offense. 15. previously appointed. 16. threat. CXXX. 1. ie, Heisterbach. 2. used absolutely. 3. caldrons. 4. foods. b. dough. DE CLAUSTRO DEPAUPERATO 2170 crescunt. Parvi immittuntur? et magni extrahuntur." Retulit mihi idem pistor, frater scilice& Conradus rufus, qui adhue vivit, quia non solum panes in fornace, immo etiam farina creverit in saccis et in vasis ita ut pistores omnes mirarentur, nee non et pauperes, qui inde nutriebantur. Dicebant enim: "Domine Deus, unde venit omnis annona ista?" Eodem anno dives Dominus caritatem servorum suorum etiam in hac vita centuplum? remuneravit. Nam magister Andreas Spirensis? per pecunias quas in curia Frederici imperatoris nee non et in Graecia congregaverat, magnum allodium!? in Blitirsdorf emit nobisque in eleemosinam dedit. Unde talis voluntas nisi a Deo? CXXXI DE CLAUSTRO OB ABBATIS AVARITIAM DEPAUPERATO! ET OB RECEPTIONEM? DUORUM FRATRUM, SCILICET DATE ET DABITUR, RURSUM DITATO Abbas quidam, ut puto de ordine? nigro? sicut ex relatione cuiusdam abbatis ordinis nostri didici, hospitalis erat valde et cirea pauperes multum misericors. Et quia in operibus misericordiae fervens* fuit, tales dispensatores domui suae ordinare* studuit qui non eius fervorem impedirent sed magis incenderent. Quanto plures hospites suscepit, quanto plus caritatis pauperibus exhibuit, tanto illi e&t domui eius Dominus amplius benedixit. Post cuius mortem successor eius stimulatus avaritia, pietatis officialibus? amotis et eis quos tenaciores noverat institutis, ait: *Praedecessor meus nimis erat dapsilis? et indiscretus,? officiales eius nimis prodigi. Sie ordinare debemus expensas* monasterii atque temperare ut, si forte seges nostra grandinata? fuerit et tempora cara emerserint, habeamus unde pauperibus subveniamus." Huiusmodi verbis COLLE REESE anii cenae à Lia iii 2o La nidatd icis dMiema AR BER. 1C ERO el RU JS DEG CES a o 6. putin. T. hundredfold. 8. deponentin CL. 9. of Speyer. 10. estate. CXXXI. 1. impoverished. 2. admission. 8. Cf. p.277,1. l. 4. appoint. b. Eng. 6. economical. ^T. generous. 8. expenses. 9. hailed upon. 10 20 25 10 15 20 280 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN avaritiam suam pallians,^ hospitalitatem prorsus exclusit et consueta beneficia pauperibus subtraxit. Caritate subtracta, proficere non potuit monasterii substantia, immo in brevi ad tantam devenit paupertatem ut vix haberent fratres quod manduearent. Die quadam vir quidam venerandae canitiei venit ad portarium,! quaesivit hospitium. Quem ille quidem clanculo et cum timore collegit? atque hospitalitatis officia pro posse? et tempore 1lli exhibens, adiecit: Non te scandalizare debet, bone vir, quod tam neglegenter te procuro, quia neces- sitas in eausa est. Aliquando vidi talem statum huius monas- terii ut, si venisset episcopus, cum magna caritate et abundan- tia fuisset susceptus." Respondit ille: *Duo fratres expulsi sunt de monastemo isto; nisi illi duo fuerint reversi numquam bonus erit status elus. Unus eorum vocatus Date,'^ alter vero Dabitur." Sieque ab oculis eius recessit. Puto aliquam fuisse personam angelicam, per quam Dominus primam fratrum illorum revocare voluit caritatem. Portarius, cum esset laicus, nominaP eadem retinuit,^ abbati et fratribus audita recitavit. Resumpta est hospitalitas et coepit eis mox Dominus . benedicere ut prius. OXXXII DE MILITE MORTUO QUI NOCTE SERPENTES ET BUFONES LOCO PISCIUM ANTE PORTAM FILII SUSPENDIT Miles quidam moriens bonis de usura! conquisitis filium suum hereditavit. Nocte quadam ad ostium fortiter pulsans, cum puer? occurreret et quis ibi pulsaret interrogaret, respondit: "[ntromitte me; ego sum dominus huius possessionis," nomen suum exprimens. Puer per foramen saepis* prospiciens eumque 10. cloaking. 11. porter. 12. admitted. 13. Cf.p. 90, 1. 10. 14. Luke vi, 38, date et dabitur vobis. 15. Although he was a lay brother and knew no Latin, he remembered the names. CXXXII. 1. This is an exemplum de poena usurariorum (usurers). 2. made his heir. 3. servant. | 4. wall. APOLOGIA DE UNIVERSITATE SCIENTIARUM 281 cognoscens, respondit: '(Certe dominus meus mortuus est, non vos intromittam." Cumque mortuus pulsando per- severaret nec proficeret, novissime? dixit: *'Defer pisces istos quibus ego vescor filio meo; eece ad portam illos suspendo." Mane exeuntes, reppererunt in quodam ligamine? multitudinem : bufonum atque serpentum. Re vera ista est cibus infernalis,* qui igne sulphureo decoquitur. CXXXIII!' APOLOGIA? DE UNIVERSITATE SCIENTIARUM Si quis autem praesumptionis? me velit arguere quod ego (non dicam in omni facultate* vel arte sed nec in una quidem satis edoctus) ausus sim etiam huic operi divisiones omnium scientiarum et artium materiamque et ordinem singularum tam diligenter inserere, audiat iterum me non per modum auctoris sed excerptoris? ubique procedere nec circa difficultates quarumlibet artium enucleandas propositum meum instituisse, sed levia quaedam et plana de singulis memoriaeque utilia sub brevitate quadam et cetera posuisse. In quibus etsi forsan aliqua sunt quae non multum 5s bls scire, quandoque tamen haec ipsa turpe est ignorare. Et quia succedentibus facile de memoria elabuntur, mihi quidem visum est etiam horum memoriale? quoddam compendiosum? inter 5 — postremo. |.6. bundle. CXXXIII. 1. This and the two following selections are from the greatest encyclopedia the Middle Ages produced, the Speculum Majus of Vincent of Beauvais(te.1263). It contained about all the knowledge that was known to the Middle Ages, divided into three parts, Speculum Naturale, Doctrin- ale, and Historiale; a fourth part (p. 284), Speculum Morale, was added by alater writer. It is an extraordinary monument of industry, containing eighty books and nearly nine thousand chapters. "Vincent quotes his sources and labels his own contributions. In this he differs from Isidore, who generally quotes a source only when hedoesnotuseit. Examples of the errors of the scribes of which Vincent complains are found in the next s?lec- tion, p. 282. 2. defense. 3. Eng. 4. subject. B. brief statement, epitome. 10 15 [ori 10 20 25 282 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN cetera quae hoc opere continentur ordine congruo ponere ad quod pro loco et tempore oportuno studiosi lectoris animus valeat recurrere. Ad hoe autem ipsum nostrorum studiis provocatus sum, Isidori videlicet Hispalensis et Hugonis? atque Richardi Parisiensis. Quorum primus in libro Ztymo- logiarum inter cetera de quibus agit etiam de unaquaque scientia pauca breviter tangit. Secundus in libro dzdascalicon? scientiam generaliter dividit singulorumque materiam breviter deseribit. Et tertius (qui sie dicitur) in libro excerptionum? idem facit. Verum quoniam omnes hi de singulis transeundo brevissime tangunt, hae de causa etiam ad libros philosophorum diverti qui de his latius et diffusius agunt, indeque pauca notabilia breviter excerpsi, quae praedictorum eatholieorum dictis (ut potui) competenter!'? adieci. Accedit ad hoe quod omnes artes divinae scientiae!! tamquam reginae famulantur?; unde et illae quae liberales vocantur plerumque in assertione ecclesiastici dogmatis assumuntur. CXXXIV. THE GODS OF THE GREEKS Veniamus itaque ad Graecos ut videamus quid forte de Deo sentiant. Graeci namque dicentes se esse sapientes stulti facti sunt, deterius Chaldaeis, introducentes plurimos deos factos esse, alios quidem masculos, alios vero feminas; omnium vitiorum eunctarumque auctores iniquitatum ut, advocatos istos et patronos habentes suae nequitiae, adulterentur, rapiant, occidant, et omnia mala faciant. Inducitur enim ab eis ante omnes deus Saturnus et huie sacrificant filios suos; qui genuit multos pueros de Rea, et insaniens comedit filios suos. Aiunt 6. i.e., catholicorum. | 'T. of St. Victor. 8. genitive pl. substantive from a Greek adj. meaning pertaining to instruction; see note on civ, p. 220. 9. excerpts. 10. fittingly. 11. dative. 12. This is the usual attitude of the scholarly cehurehman of the Middle Ages; see note on rxxix, p. 175. THE GODS OF THE GREEKS 283 autem Iovem abscidisse sibi virilia! et proiecisse in mare, unde Venus fabulose? dicitur fuisse nata. Alligans autem suum patrem Iupiter proiecit in Tartarum. Secundus inducitur Iupiter, quem ferunt regem esse aliorum deorum et transforma- tum fuisse in animalia ut cum mortalibus mulieribus adulteria committeret. Indueunt enim hune transformatum in taurum propter Europam et in aurum propter Dianam? et in cignum propter Ledam et in satyrum propter Emptionem*' et 1n fulmen propter Semelem et ita genuisse ex his filios multos, Liberum videlicet, et Zetum et Amphionem, Herculem et Apollinem et Arthenicam? et Perseum Castoremque et Pollucem et Helenam et Iunonem? et Radamantum et Sarpedonem et novem filias quas appellaverunt. Musas. Deinde indueunt de Ganimede. Contigit ergo, Rex," hominibus imitati haec omnia ut fiant adulteri et maseulorum concubitores$ et aliorum malorum operum paratores,? secundum imitationem dei sui. Quomodo autem creditur Deum esse adulterum aut Sodomitam'^ vel parricidam? | Cum hoe inducunt et Vuleanum quendam deum esse et istum claudum et tenentem malleum et forcipes et ferrariam!! artem exercentem, victus gratia; ergo egenus erat, quod non convenit Deum esse, nec claudum. Deinde Mereuri- um inducunt esse deum eupidum et furem et avarum et magum et versipellem? et sermonum interpretem. Sed non convenit Deum esse talem. Esculapium etiam inducunt deum esse medicum et potiones conscientem? et emplastra^ componen- tem, vietus gratia; indigentiam enim patiebatur. Novissime vero fulmine victus a Iove propter Darii Lacedaemonii filium interiit. Mars autem inducitur deus esse belligerator? et zelotes?; cupidus ovium et aliarum quarundam rerum. No- vissime vero adulterio perpetrato cum Venere, ligatum esse ferunt a parvulo Cupidine et Vuleano. Bacchum vero inducunt aen »a IEEE LLL Ó———————r——ERRRMA 1. Se. membra. 92. fabulously. 3. error for Danaen. 4 —Antiopem. b — Artemin (?). 6—Minonem. "I. Louis IX, to whom the work is dedi- cated. 8. bedfellows. 9. contrivers. 10. Sodomite. 11. smith's. 12. crafty. 13. skilled in. 14. plasters. 15 -belliger. 16 —zelotypus. 15 20 25 30 [4] 10 15 25 284 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN deum esse nocturnas agentem festivitates et magistrum ebrietatis et evellentem uxores proximorum, et furiosum et fugitivum. Novissime autem a Titanis occisus est. Herculem vero inducunt ebriosum fuisse et insanum et filios suos oc- cidisse et ad ultimum igne consumptum interisse. Apollinem quoque indueunt deum esse zelotem, insuper areum et pharetram gestantem; aliquando vero citharam et tibiam et divinantem hominibus mercedis gratia, unde sumentes homines occasionem a diis suis, perpetrant omnem iniquitatem et luxuriam et impietatem et polluentes terram et aerem pravis suis actibus. CXXXV DE BRUTO REGE, A QUO BRITANNIA DICTA EST Narrat antiquorum Britannorum historia quod Ascanius, Aeneae Troiani filius, de filio suo Silvio nepotem habuit nomine Brutum; hie matrem suam nascendo, patrem vero in venando, casu interfecit. Cuius parricidii causa tam eum exosum! parentibus suis reddidit ut de Italia pulsus in Graeciam fugeret; ubi exul eum esset tanta coepit probitate pollere ut, con- fluentibus ad eum Troianis qui ibi captivi habebantur, ducatum? eorum sortiretur. Quorum fretus multitudine et animatus consilio petiit a Pandraso rege Graecorum libertatem eundi ad alias nationes. Rex autem ira permotus bello eos conterere voluit sed nequaquam potuit nam victoria Bruto adeo prospera provenit ut plurimos de exercitu regis perimeret ipsumque ex . improviso caperet. Regi autem mortem minatus est nisi rogatis annueret: exegit autem ab eo filiam suam in coniugium, auri et argenti copiam multam, naves, frumentum ceteraque marino itineri necessaria, Quaesitis igitur ex regis imperio plusquam trecentis navibus et omni genere farris oneratis, Troianis auro et argento plurimo ditatis, Brutus filiam regis M —MMMÓMÓÓMM—MÀMMÓÁÉÁMA ERA V editi M CXXXV. 1. passive, hated. 29. leadership. THE DOG SAINT 285 accepit et salutato rege aequoreum iter aggressus est. "Transi- erunt autem Africam et Mauritaniam veneruntque ad litora Tyrrheni maris, ubi quattuor generationes gentis suae exules invenerunt cum duce eorum Corinaeo. Quibus secum assumptis direxerunt iter ad fines Aquitaniae; ibi eis exortum est cum Gallis gravissimum proelium quibus eo tempore decem reges praesidebant, in quo congressu apparuit miranda fortitudo Corinaei dueis, qui tam valide pereussit consulem? unum in summo capite ut eum dissecaret* in duas partes toto corpore diviso. Nepos autem Bruti Turnus, et ipse fortissimus miles, qui solo gladio suo 900 viros ibi percussit, hostium gladiis oecisus est deditque nomen 'Turoni civitati, quia in loco illo sepultus fuit. Finito illo certamine, ubi ex utraque parte multi sunt inter- feeti, Brutus cum suis ad naves rediit, coeptumque iter ag- gressus tandem ad insulam destinatam pervenit. Erat autem nomen illius insulae Albion et a solis gigantibus inhabitabatur, eum quibus certamen persaepe habuerunt. Brutus vero de suo nomine insulam appellavit Britanniam hominesque suos Britones vel Britannos. Dux autem Corinaeus terram quae sorti suae cesserat Corinaeam vocavit, quae modo Cornubia, vel a cornu Britanniae vel per corruptionem praedicti nominis appellatur. CXXXVI. THE DOG SAINT Deo eontumeliosae sunt superstitiones quae divinos honores daemonibus attribuunt vel alicui alteri creaturae,? ut facit idolatria,? et ut faciunt miserae mulieres sortilegae quae salutem petunt adorando sambucos* vel offerendo eis, contemnendo 3. gerieral, count. 4. cut. CXXXVI. 1. This and the following selections are from the De diversis materiis praedicabilibus of Etienne de Bourbon (1e. 1261), a collection cf several hundred exempla for the use of preachers. 2-re;. 3. abstract for conerete, idolaters. 4. elder trees. 10 15 20 10 20 25 286 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN ecclesias vel sanctorum reliquias, portando ibi pueros suos vel ad formicarios? vel ad res alias ad sanitatem consequendam. Sic faciebant nuper in dioecesi Lugdunensi, ubi eum ego prae- dicarem contra sortilegia? et confessiones audirem multae muli- eres confitebantur portasse se pueros suos apud? sanctum Guinefortem. Et cum crederem esse sanctum aliquem inquisivi et audivi ad ultimum quod esset canis? quidam leporarius,? occisus per hune modum. In dioecesi Lugdunensi prope villam monialium!?^quae dicitur Novile,! in terra domini de Vilario,"? fuit quoddam castrum" cuius dominus puerum parvulum habebat de uxore sua. Cum autem exivissent dominus et domina a domo et nutrix similiter, dimisso puero solo in cunabulis, serpens maximus intravit domum, tendens ad cunabula pueri; quod videns leporarius, qui ibi remanserat, eum velociter insequens et persequens sub cunabulo'* evertit cunabula, morsibus serpentem | invadens, defendentem se et canem similiter mordentem; quem ad ultimum canis occidit et a cunabulis pueri longe proiecit, relinquens cunabula dicta cruentata et terram et os suum et caput serpentis sanguine, stans prope cunabula, male a serpente tractatus. Cum autem intrasset nutrix et haec videret, puerum credens occisum et devoratum a cane, clamavit cum maximo eiulatu; quod audiens mater pueri similiter accurrit, idem vidit et credidit, et clamavit similiter. Similiter et miles, adveniens ibi, idem credidit et, ex- trahens spatham, canem occidit. Tune, accedentes ad puerum, invenerunt eum illaesum, suaviter dormientem; inquirentes, inveniunt serpentem canis morsibus laceratum et occisum. Veritatem autem facti agnoscentes, et dolentes de hoc quod sic iniuste canem occiderant sibi tam utilem, proiecerunt eum in puteum qui erat ante portam castri et acervum maximum lapidum super eum proiecerunt, et arbores iuxta plantaverunt in memoriam facti. : 5. ant hills. 6. of Lyons. T. fortune telling. 8—ad. 9. greyhound. 10. of nuns. 11. Villeneuve. 19. Villars. 13. castle. 14. cradle; plural in CL. THE DOG SAINT 287 Castro autem divina voluntate destructo, et terra in desertum redacta est, ab habitatore relicta. Homines autem rusticani, audientes nobile factum canis, et quomodo innocenter mortuus est pro eo de quo debuit reportare bonum, locum visitaverunt et canem tamquam martyrem honoraverunt et pro suis in- firmitatibus et necessitatibus rogaverunt, seducti a diabolo et ludifieati ibi pluries, ut per hoe homines in errorem adduceret. Maxime autem mulieres quae pueros habebant infirmos et morbidos? ad locum eos deportabant, et in quodam castro, per!^ leucam'* ab eo loco propinquo, vetulam accipiebant quae ritum agendi et daemonibus offerendi et invocandi eos doceret eas et ad locum duceret. Ad quem cum venirent sal et quaedam alia offerebant et pannieulos pueri per dumos circumstantes pendebant et acum in lignis quae super locum creverant figebant et puerum nudum per foramen quod erat inter duos truncos duorum lignorum introducebant, matre existente ex una parte et puerum tenente et proiclente novies vetulae quae erat ex alia parte, cum invocatione! daemonum adiurantes faunos? qui erant in silva Rimite ut puerum, quem?? eorum dicebant, '? aceiperent?? morbidum et languidum et suum quem secum detulerant?' reportarent eis pinguem et grossum, vivum et sanum. Et hoc facto accipiebant matricidae? puerum et ad pedem arboris super stramina cunabuli nudum puerum ponebant et duas eandelas ad mensuram pollicis in? utroque capite? ab igne quem ibi detulerant succendebant et in trunco superposito?! infigebant, tamdiu inde recedentes quod?* essent consumptae et quod nec vagientem puerum possent audire nec videre; et sic candelae cadentes plurimos pueros concremabant et occide- bant sieut ibidem de aliquibus repperimus. Quaedam etiam 15. sick. 16. a league. 1T. Eng. 18. goblins. 19. which they con- sidered belonged to them (the demons); the demons had substituted their own sickly child for a healthy human child. 20. take back. 21. The subject is daemones. 22. the wicked mothers. 23. at both ends. 24. above. 25. awkwardly expressed; they withdrew so long that (ie., until) . . and (so far) that. 10 20 25 10 20 25 288 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN retulit mihi quod, dum faunos invocasset et recederet, vidit lupum de silva exeuntem et ad puerum euntem, ad?* quem nisi affectu materno miserata praevenisset, lupus vel diabolus in forma eius eum, ut dicebat, vorasset. Si autem redeuntes ad puerum eum invenissent viventem, deportabant ad fluvium cuiusdam aquae rapidae propinquae, dictae Chalarone, in quo puerum novies immergebant, qui valde dura viscera habebat si evadebat nec tunc vel cito post moreretur." Ad locum autem accessimus et populum terrae convocavimus et contra dictum?$ praedicavimus. Canem mortuum fecimus exhumari?? et lucum suceidi, et cum eo ossa dicti canis pariter concremari et edictum poni à dominis terrae de spoliatione?? et redemptione? eorum qui ad dictum locum pro tali eausa de cetero convenirent. CXXXVII. WOMEN'S FASHIONS Contra illas quae cum sint vetulae quasi idola se pingunt et ornant, ut videntur esse larvatae,! ad similitudinem illorum ioculatorum qui ferunt facies? depictas,? quae dicuntur artificia gallice? cum quibus ludunt et homines deludunt. Magna et singularis gloria est hominibus quod portant imaginem et similitudinem Dei, ad quam ereati sunt. Iniuriam videntur Deo facere et quasi creatori suo dicere: *"Tu male me fecisti, ego bene me faciam; tu me pallidam, ego rubeam?; tu fuscam, ego albam; tu me vetulam, ego me faciam iuvenculam.''? Audivi quod quidam histrio in curia cuiusdam potentis, videns intrasse quandam vetulam sie depictam, implevit os suum aqua; et eum illa esset inter mulieres, accessit histrio et subito, sicut faciunt qui pelles parant, aquam quam in ore gerebat in faciem eius aspersit, qua fluitante, eius facies leprosa videbatur. Item, cum quaedam consimilis venisset ad colloquendum eum 26. reached it first. 2'T. no reason for the subjunctive. 28. practice. 29. Eng. 30. confiscation. 31. fine. CXXXVII. 1. masked. 2. masks. 3. in Fremch. 4. red. 5. young girl. WOMEN'S FASHIONS 289 quodam magno et potente et ille, accumbens super pulvinar suum, videret eius faciei picturam, volens eam confundere, fecit unum parvum foramen in pulvinari et paulatim, cum deprimere- tur, plumae egrediebantur et ipse suaviter? eas inflabat ad eius faciem; quae adhaerebant picturae et inuncturae' faciei. Quae : eum egrederetur camera? obscura, facies eius plumis cooperta in confusionem suam omnibus apparebat; quas eum confricando voleret? abstergere et removere, faciei eius magis agglutinaban- tur^ et magis pictura senilem faciem denudabat, et deformior erat, ad modum imaginis reparatae.! Item de caudis? quas dominae trahunt post se plus quam per cubitum unum, in quibus mirabiliter peccant quia multo pretio sibi eas comparant, Christum in pauperibus spoliant, pulices? colligunt, terram operiunt, homines orantes in ecclesiis ab oratione impediunt, pulverem commovent et agitant, ecclesias obnubilant, altaria quasi incensant?? et pulvere sacra loca inquinant et deturpant!? et super ipsas caudas diabolum portant et quadrigant," dicit magister Iacobus quod quidam sanetus, videns diabolum ridentem, cum adiuraret eum ut diceret cur risisset, ait quod quaedam domina talis, cum iret ad ecclesiam, quendam socium suum quadrigabat super caudam suam; quae, cum debebat transire per locum lutosum!? elevavit vestimentum et diabolus cecidit in lutum; cuius visa deturpa- tione,'? provocatus fuerat ad risum. Magis esse similes diabolo quam Deo et angelis eligunt. De Christo legitur quod unicum caput habuit? draco autem, id est diabolus, septem.?! Similiter aliquando mulier unica multa habet capita, id est multa capitis ornamenta; aliud enim habet caput de nocte, aliud de die, aliud in ferialibus,? aliud in festis; secundum mutationem dierum et festorum mutat capita, 1d est 6. gently. "I. cosmetics. 8. room. 9 —vellet. 10. stuck fast. 11. restored. 12. with dicit, l. 18 (caudis —trains). 18. fleas. 14. darken. 15. See p. 208, l.1;ie., with dust. 10. defile. 17. carry n a chariot. 18. muddy. 19. defilement. 20. 1 Corinthians xi, 3. 21. Revelation xii 3. 22. a day of the week not appointed for a specific festival. 10 d15 20 30 10 — c1 290 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN capitis ornamenta; aliud in domo caput habet, aliud extra, aliud inter extraneos. De interiori capite pagat? virum suum; cum enim est cum solo viro suo, tunc sufficit ei quod?* portet deterius? ornamentum quod habet, licet excuset se de vano et superfluo? ornatu cum arguitur, dicens quod se ornat propter .virum suum. Cum ego aliquando quandam mulierem arguerem de vanitate et superfluitate?? ornatus capitis sui, cum respon- deret se hoe facere propter virum suum, qui adhue emerat ei septem pretiosiora capitis ornamenta quae habebat in arca sua, quorum neutrum?! accipiebat eum sola ad virum suum intrabat in cubili suo, sed sufficiebat ei habere in eapite mitram de tela grossa vel reticulam?* de filo, depositis aliis capitis ornamentis; eum autem iret ad curias vel ad alia loca ubi alii homines erant, tune aecipiebat pro loco et tempore alia capitis ornamenta; ex hoe ego ei intuli?? quod non ornabat se propter virum suum sed propter aliquorum lecatorum?? oculos pascendos. CXXXVIIIL! A PRECOCIOUS NOVICE Toto tempore vitae suae doluit pater meus de meo ingressu in ordinem fratrum? Minorum? nec consolationem accepit eo quod filium non habebat qui ei in hereditate succederet. Et conquestus est imperatori,? qui tunc temporis venerat Parmam, quod fratres Minores sibi filium abstulissent. "Tune scripsit 23. satisfies, pays; CL. pacare, Fr. "payer." A house headdress is good enough for the husband. 24-—wut. 25. superlative. 26. Eng. 27— nullum. 28. network cap; neuter in CL. 29. charged. 30. buffoons, libertines. CXXXVIII. 1. From the Cronica fratris Salimbene ordinis minorum. 'The personal tone, the simple style, and the liveliness of the narrative make it one of the most interesting of medieval chronicles. "The author's extensive travels and wide aequaintance with the leading personages of the day enabled him to give a vivid picture of life and events in France and Italy for the period with which he deals (1167-1287). 2. Minorites or Francis- cans. Q9. Frederick II. A PRECOCIOUS NOVICE 291 imperator fratri Helye* generali ministro ordinis fratrum Minorum quod, si caram habebat gratiam suam, sic audiret eum ut me redderet patri meo. Receperat enim me frater Helias quando ad imperatorem ibat Cremonam missus a Gregorio papa nono anno Domini wccxxxvir. Tune pater meus ivit Asisium,? ubi erat frater Helyas, et imperatoris litteras in manu posuit generalis. Quarum exordium tale fuit: " Ad Guidonis de Adam fidelis nostri suspiria mitiganda" et cet. Lectis imperialibus litteris statim scripsit frater Helyas fratribus de conventu Fanensi? ubi habitabam, quod si de voluntate mea procedebat me sine mora per oboedientiam redderent patri meo, alioquin, si cum patre meo ire nolebam, me carum custodirent sicut pupillam? oculi sui. "Venerunt itaque plures milites cum patre meo ad locum fratrum de civitate Fanensi ut finem negotii mei viderent; quibus factus fui spectaculum et ipsi mihi causa salutis. Congregatis igitur fratribus cum saecularibus in capitulo et dietis multis verbis hine inde, protulit pater meus litteras generalis ministri ac fratribus demonstravit. Quibus lectis frater Ieremias custos audientibus omnibus patri meo respondit: *Domne Guido, dolori vestro compatimur et parati sumus oboedire litteris patris nostri. Verum tamen hic est filius vester, 'aetatem!? habet,!? ipse de se loquatur.' Quaeratis ab eo, si vult venire vobiseum, veniat in nomine Domini. Sin autem, vim ei ut vobiseum veniat inferre non possumus." Quaesivit ergo pater meus utrum vellem ire cum eo necne. Cui ego respondi: "Non, quia Dominus dicit Luc. rx!: *Nemo mittens manum suam ad aratrum et aspiciens retro aptus est regno Dei." Et ait mihi pater: "Tu non curas de patre tuo et de matre tua, qui pro te variis doloribus affliguntur." Cui respondi: *Vere non curo, quia Dominus dicit Mat. x?: «Qui amat patrem aut matrem plus quam me non est me dignus? De te quoque 4. Elias. b. Assisi. 6. the general; cf.1. l. ^" —émperatoris. 8. of Fano. 9-—pupulam. 10. he is of age; John ix, 21. He was seventeen years old at this time. 11. Luke ix, 62. 12. Matthew x, 37. e 10 20 10 $0 292 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN dicit: Qui amat filium aut filiam super me, non est me dignus.' Debes ergo curare, pater, de illo qui pro nobis pependit in ligno ut nobis vitam donaret aeternam. Nam ipse est qui dicit Mat. X^: 'Veni enim separare hominem adversus patrem suum et filiam adversus matrem et nurum adversus socrum suam. Et inimici hominis domestici eius. Omnis* ergo qui confitebitur me coram hominibus, confitebor et ego eum coram patre meo qui est in caelis. Qui autem negaverit me coram hominibus, negabo et ego eum coram patre meo, qui in caelis est. " Et mirabantur fratres et gaudebant quod talia patri meo dicebam. Et tune dixit fratribus pater meus: *Vos percantastis? filium et decepistis ut mihi non acquiescat. Conquerar iterum imperatori de vobis nec non et generali ministro. Verum tamen permittite me loqui seorsum sine vobis cum filio meo et videbitis quod me sine mora sequetur." Permiserunt itaque fratres ut sine eis loquerer patri meo quia propter verba mea iam dicta de me aliquantulum confidebant. Verum tamen post parietem auscultabant qualia diceremus. "Tremebant enim sicut iuncus in aqua, ne pater meus suis blanditiis meum animum immutaret ; et non solum timebant pro salute animae meae sed etiam ne recessus meus occasionem daret alüs ordinem non intrandi. Dixit igitur mihi pater meus: "Fili dilecte, non credas istis pissintunicis (id est qui in tunicis mingunt) qui te deceperunt, sed veni mecum et omnia mea tibi dabo." Et respondi et dixi patri meo: Vade, vade, pater. Sapiens in Proverbiis dicit i5: *Noli prohibere bene facere eum qui potest; si vales et ipse bene fac. " Et respondit pater meus cum lacrimis et dixit mihi: "Quid igitur, fili, matri tuae dicam, quae se in- cessanter pro te affligit?" Et aio ad eum: *'Dices ei ex parte mea: Sie dicit filius tuus: *Pater! meus et mater mea dere- liquerunt me, Dominus autem assumpsit me. Qui etiam dicit lere. 1115: *Patrem vocabis me et post me ingredi non ces- 13. Matthew x, 35, 36. 14. Matthew x, 32, 33. 15. have cast a spell upon. 16. Proverbs iii, 27. 17. Psalms xxvi, 10 (xxvii, 10). 18. Jeremiah iii, 19. A PRECOCIOUS NOVICE 293 sabis. Nam 'bonum?? est viro cum portaverit iugum ab adulescentia sua.'" Audiens haee omnia pater meus et de egressu meo desperans prostravit se in terram coram fratribus et saecularibus qui eum eo venerant et dixit: ^Commendo te mille daemonibus, maledicte?? fili, et. fratrem tuum, qui hic tecum est, qui etiam te decepit. Mea maledictio?! vobiseum sit perpetuo, quae vos infernalibus commendet. spiritibus"? Et recessit ultrà modum turbatus. Nos autem remansimus valde consolati, gratias agentes Deo nostro et dicentes sibi: "Maledicent? illi et tu benedices. Nam *qui* benedictus est super terram benedicetur in Deo. Amen.' " Recesserunt itaque saeculares valde aedificati de constantia mea. Sed et fratres valde gavisi fuerunt eo quod viriliter egerat Dominus per me puerulum suum et cognoverunt quod vera sunt verba Domini, qui dieit Luc. xxr*: *'Ponite in cordibus vestris non praemeditari quemadmodum respondeatis. Ego enim dabo vobis os et saplentiam, cui non poterunt resistere et contradicere omnes adversari vestri." Sequenti vero nocte remuneravit me Virgo beata. Videbatur enim mihi quod coram altari ad orationem iacerem prostratus, ut soliti sunt fratres, quando surgunt ad matutinum. Et audivi vocem beatae Virginis me vocantis. Et elevata facie vidi beatam Virginem super altare sedentem in eo loco in quo hostia? locatur et calix; habebatque puerulum suum in gremio, quem porrigebat mihi dicens: Accede secure et osculare filium meum, quem heri coram hominibus confessus fuisti." Cumque timerem vidi quod puerulus aperuit bracchia alacriter?" me expectans. Confidens itaque de alacritate et innocentia pueri necnon et de matris ipsius liberalitate tam larga accessi et amplexatus et osculatus sum eum. Et mater benigna per? magnam moram?5 eum mihi dimisit. Cumque de eo satiari non possem benedixit mihi Virgo beata et dixit: «Vade, 3^. 19. Lamentations iii, 27. 20. accursed. 21. curse. 22. Eng. 23. Psalms eviii, 28 (cix, 28). 24. Isaiah lxv, 16. 25. Luke xxi, 14. 26. the host, bread used in the Mass or Eucharist. 27. eagerly. 28. for a long Lime. Dóri 10 25 30 10 Ó Q 20 294 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN fill dilecte, et quiesce, ne fratres qui surgunt ad matutinum inveniant te hie nobiscum." Acquievi et disparuit visio. Sed in corde meo tanta dulcedo remansit quod non possem sermone referre. Fateor vere quod numquam in saeculo tantam duleedinem habui. Et tune cognovi quod vera est scriptura quae dicit: *Quod gustato spiritu desipit?? omnis caro." CXXXIX.! MONASTIC VISITATIONS (1248) xvn. Kl. Februari? Visitavimus presbyteros de- canatus? de Buris, quos feceramus convocari apud Mewulers. Invenimus quod presbyter de Pomerevalle notatur* et durat infamia de frequentatione tabernarum; non confitetur peni- tentiario? — Item, Guillelmus, presbyter de Mesnieres, de negotiatione, et tenet firmas? ad quas ita saepe vadit quod divinum servitium? in sua ecclesia minuitur. Item, pres- byter de Lortiey non defert? capam nisi raro, non confitetur penitentiario, infamatus graviter de incontinentia,? et est ebriosus. Item, presbyter de Aulayge graviter notatus de ebriositate et de frequentatione tabernarum. Moniti fuerunt a nobis sieut et presbyteri decanatus de Longa Villa; et de capis et de veniendo ad capitula statuimus ut!? supra,!? et iniunximus decano ut poenas levaret!! absque misericordia. Item, inveni- mus quod quidam capellanus? de Muliers pro pretio cantavit in vigilia natalis Domini quandam missam. xiur. Kl. Februari. Visitavimus presbyteros decanatus 29. loses its savor; Bernard of Clairvaux, Epistula iii. CXXXIX. 1. From the Registrum visitationum (1258-1269) of Odo, arch- bishop of Rouen, the friend and adviser of St. Louis; important for the light it throws on the state of the clergy in northern France. 2-— Februarias. 3. deanery. 4. isin illrepule. 5. a priest selected by the pope or a bishop to hear and absolve certain cases in confession. 6. farms. "T. service. 8. wear. 9. Eng. 10. in the preceding visitation. 11, inflici. 12. chaplaáin. MONASTIC VISITATIONS 295 de Fuleardi Monte, quos convocavimus apud Sanctum Leode- gariuum. Invenimus quod presbyter de Nigella diffamatus de negotiatione et viliter? tractans patrem suum qui patronus est ecclesiae quam possidet, et persona pugnavit cum quodam milite, gladio evaginato, cum clamore et sequela'^ parentele^ et : amicorum suorum. ltem, presbyter de Basinvalle infamatus de quadam, licet correctus ab archidiacono, perseverat, ducens eam ad forum, et frequentat tabernas. Item, presbyter de Veteri Rothomago vadit cincto ense, in habitu inhonesto. Item, presbyter de Boafle non defert capam, infamatus est de quadam, et vendit carius bladum? suum propter!$ terminum.!6 Item, presbyter de Hamies, leprosus, ut creditur, infamatus est de incontinentia. ltem, presbyter Sancti Remigii, notatus de ebriositate, non defert capam, ludit ad talos, frequentat tabernam et ibi multotiens" verberatur.? Item, presbyter de Gülemervilla non residet 1n ecclesia sua, ut deberet, non defert capam, et aliquando amittit!? vestes suas 1n tabernis. Item, Robertus, presbyter de Campenoisevilla, non habet capam. Item, presbyter Sancti Martini in Bosco, placitator?? est et vagabundus.?! Item, presbyter de Petra Ponte ebriosus est et ludit ad talos et ad rodellam.? Item, magister Walterus, presbyter de Grandi Curia, 1nfamatus est de nimia potatione.? Istos monuimus et comminati iisdem fuimus quod si alias super his 1psos invenerimus infamatos, graviter puniemus eosdem. Item, de capis et de veniendo ad capitula statuimus sicuti in : alis decanatibus. Item invenimus quod presbyter de Mesnilio, David, notatus de incontinentia et pluries correctus ab archi- diacono, recidiavit? et dicitur quod celebravit suspensus,? unde nos eidem diximus ut super his legitime se purgaret, vel nos ad inquisitionem procederemus contra eum. Ipsi autem 13. badly. 14. with the help of his kinsmen. | 15. grain. 16. meaning not clear; he evidently takes advantage of a dear market. 17. many times. 18. fights. 19. by gambling. 20. litigious. 21. a wanderer. 22. quoits or dice. 23. drinking. 24. relapsed. 2b. though suspended. 10 20 bh c 30 [or] 10 15 296 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN respondenti quod haberet super hoc consilium, diem assignavi- mus ad respondendum super praemissis.?? (1258) ix. Kl. Decembris. Visitavimus prioratum?? de Villaeellis. Priorissa?? non erat ibi. Numerus monialium? erat xxit; dicebant quod debebant esse xx, et priorissa duas receperat contra voluntatem quarundam ex conventu, et ampliavit numerum de duabus contra inhibitionem?! nostram. Credebant se habere satis bladum et avenam usque ad Au- gustum. Habebant octo vaccas et quattuor vitulos, sex equos et tres pullos. Nesciebant quantum debebant et statum domus aliquantulum ignorabant. Nos vero postmodum, habito con- silio super eo quod dictas mulieres in? monialem?? receperat priorissa contra inhibitionem nostram, moneri fecimus prioris- sam praedictam de remittendis dictis mulieribus, prout inferius continetur. (1259) xn. Kl. Maii. Recepimus litteras domini regis,? continentes quod nos ad eundem, visis eisdem litteris, apud Fontem Bleaudi* graviter aegrotantem, remoto impedimento quolibet, festinaremus; quod quidem, neglecta infirmitatis | nostrae gravitate, fecimus tempestive, et apud Genevillam per- noctavimus ipsa die, et ibidem alium nuntium habuimus specialem, nobis eiusdem domini regis litteras deferentem, per quas nobis remandavit?? quod ultra non progrederemus, quia ipse se alleviatum,?5 per Dei gratiam, sentiebat et convalescebat, et ibidem remansimus. xi. Kl. Maii. Ibidem, eum expensis nostris.? x. Kl. Mai. "Tertio habuimus litteras domini regis, con- tinentes quod adeo infirmabatur quod valde sibi timebat de morte propinqua. Quibus visis, statim iter arripuimus ad 26. object of the verb. 27. legal term, the aforesaid, premises. 98. priory. 29. prioress. 30. nuns. 31. prohibition. 32. as muns. 383. 9t. Louis. Odo accompanied him to the Holy Land in the second erusade; Louis made him one of his executors in his will. 34. Fontaine- bleau. Sb. sent back word. | 36. improved. 31. at our own ezpense; occa- sionally Odo states the cost of his entertainment. MONASTIC VISITATIONS 207 eundem, non tamen sine difficultate magna, eum adiutorio tam equorum quam currus festinando, et pernoectavimus Parisius ipsa die. ix. Kl. Maii. Apud Fontem Bleaudi, et ibidem invenimus dominum regem lecto decubantem,?? per Dei gratiam, satis in bono statu. (1260) rr Id. Novembris. Praedieavimus in capitulo Montis Duorum Amantium, et visitavimus ibidem. Habent quattuor domus extra, in quibus sunt canonici? Quattuor- decim canonici erant in conventu; omnes erant sacerdotes. Exibant claustrum? saepius et facilius quam deberent. Unus non clamabat! alium, et praecepimus quod, qui non clamaret alium delinquentem, portaret eandem poenam quam portaret delinquens. Elemosina datur qualibet die omnibus venientibus ad? eam. (1260) xvn. Kl. Aprilis. Pernoctavimus apud Insulam Dei, cum? expensis? abbatiae. Ipsa die examinavimus Nicho- laum dietum Quesnel, clerieum praesentatum nobis ad^ eeclesiam beatae Mariae de Wynemervilla, in legenda: In principio creavit Deus caelum et terram," et construxit^: Deus " Dieus," creavit **cria," caelum **le ciel," et terram **et la terre." Feeimus declinari* ei hoc nomen,? Deus, et declinavit totum satis bene, excepto^4? quod? in accusativo? plurali dixit *«Deos vel Dos." Item, quaesivimus ab eo quae pars? nanis; respondit, "nomen" et declinavit nominativo,? *haec inanis," genitivo,? "huius inanis," dativo,? ''huie inani," secundum tertiam declinationem, excepto quod in vocativo? plurali dixit, **o inane"; dixit autem quod "inanis" erat *mauvaise chose." Satis bene respondit de accentu? mediae. Item quaesivimus 38-—cubantem. | 39. canons. | 40—e claustro. 41. gave information against; it was the duty of a monk to report the delinquencies of his brothets. 42. for. 43. Cf. p. 296,1. 26. 44. for. 4b. See p. 298, l. 22. 46. construed. | 4'I. noun, which included the adjective in the medieval grammars. 48. except that. — 49. grammatical term; Eng. 50. part of speech. .b1. accent of the penult. c [or 15 b2 Ct 208 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN ab eo quae pars erat ferebatur; dixit, "verbum," et dixit "ferebatur, portoit*; declinavit, *fero, fers" usque ad supinum, et tacuit; participia, "ferens, ferturus," et dixit quod erat neutri? generis?; et dixit quod erat coniunctivi* modi, et praeteriti? perfecti? Item declinavit satis bene hoc verbum, dixit. Item declinavit hoe verbum, fiat: "fio, fis, fui, esse, fiendi, fiendo, fiendum, faetum, factu, fiens, faeturus." Quaesivimus ab eo utrum haberet passivum, dixit quod non, quia erat neutri generis. Quaesivimus ab eo sensum istorum verborum: «Et? vidit lucem quod erat bona,'"* et dixit quod "estoit? bonne chose a fere." ]Item declinavit hoc verbum, divisit: "divido, dividis, divisi, dividere," satis bene usque ad passivum, ubi dixit, *divideor, divideris," media producta. Quaesivimus ab eo cuius generis??; primo dixit tertiae, postea quartae et dixit quod cognoscebat quartam, quia ponebat genitivum suum in ], et dativum in o. Item declinavit hic vesper secundum tertiam declinationem et in vocativo dixit *o vespere." Noluit cantare et dixit se nihil scire de cantu. (1261) ir. Non. Septembris. Visitavimus abbatiam dicti loci (Augi). Ibi erant xxxi: canonici commorantes; quattuor erant novicn.? In alia visitatione? praeceperamus quod facerent seribi legendam*! ad opus conventus in refectorio; similiter hoe fieri praecepimus expresse,? et quod liber passionarum* corrigeretur et religaretur. Item non habebant bona vestimenta seu ornamenta; praecepimus hoc emendari, et dicebant quod sacrista tenebatur eis providere de his, et** nova invenire et*é ————————————————————É a. 52. old form of the imperfect active. 53. intransitive. 54. subjunctive. 5b. past perfect. 56. Genesis i, 4. DT. this was a good thingto do. 58. con- jugation. 59. novices. 60. visitof inspection. €1. a general term applied to collections of texts read in church services, e.g., homiliaries, martyrologies, passionaries, ete. 62. refectory; forreading during the meal jSeep. 11571916. On a previous visitation Odo had reported : nec habebant libros competentes ad legendum $n refectorio. 63. evxpressly. 64. a volume containing an account of the sufferings and martyrdom of the saints, arranged according to the calendar of the saints. — 65. was bound, i.e., it was the sacristan's duty. 66. both . . . and. MONASTIC VISITATIONS 299 vetera facere reparari. Item, praecepimus quod diligentius solito eonfiteretur. Item, claustrum nimis frequentabatur a saecularibus, licet pluries praecepissemus diligentius custodiri, et a parte monasterü et a parte coquinae, et iterato9? prae- cepimus ostium iuxta eoquinam firmari, vel taliter custodiri quod aditus saecularibus negaretur, ne possent claustrum more solito introire. Item, raro computabatur de receptis$? et missis,5 et expensis particularibus$?; praecepimus quod ad hoe dili- gentiorem operam adhiberent. Debebant rx*? ^ libras et debebantur eis vin? et xxxrim librae. Habebant estau- ramenta? multa, praeter avenam. Multa expenderant in reparationibus? grangiarum.? Frater Guillelmus de Archis irreverenter^ et tumide? in eapitulo loquebatur et effrene," quod nobis plurimum displicuit. Item, praecepimus quod canonici, qui hospites comitabanturin domo, ad conventum re- dirent ita cito quod completorio?? interessent et dormitorium?? cum aliisintrarent. Ipsa die, procurati fuimus ibidem. Summa proeurationis,?? rx librae, vir solidi, rrr denarii. (1262) vr. Kl. Septembris. Apud Sanctum Laurentium de Cornu Cervino, et visitavimus ibi. Ibi erant quinque : monachi, propter paupertatem abbatiae, ut dicebant, quia vix non solerent esse nisi tres. Non tenebant capitulum nec silentium. . Utebantur eulcitris.9? | Praecepimus priori quod aliquando visitaret?! arcas? monachorum. Non servabant ieiunia sed dicebant indulgentiam?? habere, ut illi qui manent extra sua capitula ter in hebdomada comedant carnes, et affirmabant se hoc modo bene servare ieiunia. Eratibi quaedam domus ruinosa quam prior dicebat se fore emendaturum cum posset. 675 —iterum. | 68. receipis and expenses. ||. 69. special. "T0. nine hundred. Ti. supplies. "I2. repairs. "I3. granges, farm houses, belonging to the monastery. 74. disrespectfully. | Tb. arrogantly. — 16. without restraint. TT. See note on l. 6, p. 118. 78. Eng.; the monks slept in one room. 79. entertainment. |.:80 —culcitis. 81. The monks were not supposed to have property of their own. 82. Eng. 10 tà e 25 10 [n 1 o 20 300 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN CXL. THE CORRUPTION OF MORALS Videamus omnes status mundi et consideremus diligenter, inveniemus corruptionem infinitam ubique, quod primo apparet in capite. Nam Curia Romana, quae solebat et debet regi sapientia Dei, nune depravatur constitutionibus imperatorum laicorum, factis pro proprio laico regendo, quas ius civile continet. Laceratur enim illa sedes sacra fraudibus et dolis iniustorum. erit iustitia, pax omnis violatur, infinita scandala suscitantur. Mores enim sequuntur ibidem perversissiml ; regnat superbia, ardet avaritia, invidia corrodit singulos, luxuria diffamat totam illam curiam, gula in omnibus domina- tur. Si igitur haec fiant? in capite quid fit in membris? Respieiamus praelatos, quomodo student pecuniae, neglegunt curam animarum, nepotes et ceteros amicos carnales promovent, ac dolosos legistas,? qui a^ consiliis destruunt omnia; studentes? enim in philosophia et theologia* contemnunt, et impediunt ordines duos, ut non possint libere vivere et agere? ad salutem animarum, qui gratis se ingerunt? propter Dominum. Consideremus religiosos?; nullum ordinem excludo. Vide- amus quantum ceciderunt singuli a statu debito, et novi ordines iam horribiliter" labefacti sunt a pristina dignitate. Totus clerus vacat superbiae, luxuriae et avaritiae. Et ubi- cumque congregantur clerici, sicut Parisius et Oxoniae, bellis et turbationibus et ceteris vitiis scandalizant totum populum VIRUATNCLFEESEERSQU ENCUEOS CE EENE T rue ERR E RUE a e MEN EUN INTE UA TO Rib LO PAuabes s s CXL. 1. Selections CXL, ECXL1, and cxzr are from the Compendium Studii Philosophiae (c. 1272) of Roger Bacon, the most famous scientific investi- gator of the Middle Ages. In it he discusses the value of knowledge, what parts are essential, and how to acquireit. Itis marked by violent attacks on the papal court, religious orders, clergy, universities, princes, and law- yers. The work ends abruptly in the midst of a dissertation on the study of languages. As planned, the work would have been an enlarged and revised edition of his great series, Opus Maius, Opus Minus, and Opus Tertiwn. cxunt, p. 304, is from his De Secrebis Operibus et de Nullitate Magiae. 2. See 103. 3. lawyers. 4. with an ablative of means. 5. students. 6. the Franciscans and Dominicans. 7. work. 8. offer. 9. members of a religious order. 10. right. 11. dreadfully. EDUCATION WITHOUT LEARNING 301 laicorum. Principes et barones? et milites premunt et spoliant se mutuo, et populum subiectum confundunt bellis et exactioni- bus infinitis, quibus nituntur aliena rapere, etiam ducatus? et regna, sieut. videmus his temporibus adimpleri.^ Rex!* enim Franciae abstulit per magnam iniuriam illas magnas terras a rege? Angliae, ut notum est. Et Carolus!" iam heredes Frede- rici? magnifice debellavit. Non curatur quid fiat, nee quomodo, seu per fas seu per nefas, dummodo quilibet suam expleat voluntatem; et tamen gulae et luxuriae voluptatibus inserviunt et ceterorum malitiis peccatorum. Populus, iam irritatus per principes, odit eos et ideo nullam fidem!? tenent eis ubi possunt evadere; et corrupti per mala exempla maiorum ad invicem se premunt, et dolis et fraudibus cireumveniunt, ut ubique conspicimus ad?? oculum?^; et totaliter* luxuriae et gulae dediti sunt et depravantur plus quam valeat enarrari. De mercatori- bus et artifieibus non est quaestio, quia in omnibus dictis et faetis eorum regnat fraus et dolus et falsitas ultra modum. CXLI. EDUCATION WITHOUT LEARNING Seeundum principale! quod est causa erroris in studio sapientiae his temporibus est quod a quadraginta annis sur- rexerunt quidam in studio qui se 1psos creaverunt in magistros et doctores studii theologiae et philosophiae, eum tamen num- quam didicerunt aliquid dignum, nee volunt nee possunt propter statum? suum, ut in sequentibus longe lateque mani- festare eurabo, per sententias quas inducam; de quibus licet doleam quantum possum et compatior, tamen quia veritas praevalet omnibus ideo exponam hic aliqua saltem quae publice aguntur et patent omnibus hominibus, licet pauci ponant cor *-* 12. vassals. 13. duchies. 14-—fieri. 15. Louis IX. 16. Henry III. 17. Charles of Anjou. 18. Frederick II. 19. loyalty. 20. Cf. ad manum, at hand. CXLI. 1. principal cause. 2. position. 19 20 [or 10 15 30 302 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN suum ad haec consideranda, sicut? nec? ad aliqua utilia propter causas erroris, quas hie prosequor, quibus fere omnes homines turpiter excaecantur. Hi sunt pueri inexperti^ se ipsos et mundum et linguas sapientiales,? Graecam et Hebraeam, quae necessariae sunt studio, ut inferius probabo; ignorant et omnes partes et scientias philosophiae mundi eum sapientia, quando praesumunt de studio theologiae, quod requirit omnem sapientiam humanam, sicut docent sancti ; et sapientes omnes sciunt hoe. Si enim alicubi est veritas, hic invenitur ; 8i falsi- tas, hie damnatur, ut docet Augustinus in libro De doctrina christiana. Hi sunt pueri duorum ordinum studentium, ut Albertus? et 'Thomas,? et alii qui ut? in pluribus? ingrediuntur ordines eum sunt viginti annorum et infra. Et hoc maxime a mari Ánglicano usque ad fines christianitatis, et praecipue ultra regnum Franciae, ita quod in Aquitania et Provincia et Hispania, Italia, Alemannia et Hungaria, Dacia et ubique recipiuntur ad ordines, passim a decimo anno usque ad vicesi- mum, qui nihil dignum possunt scire propter aetatem, simul? eum hoc quod? eausae errorum humanorum praedictae tenent eos; et 1deo nihil sciunt cum ordines intrant quod valeat theologiae. Unde plura milia intrant qui nesciunt legere psalterium" nec Donatum; sed statim post professionem! ponuntur ad studium theologiae. Et a principio ordinis, scilicet a tempore quo primo floruit studium in ordinibus, primi studentes fuerunt tales sicut posteriores. Et dederunt se illi studio theologiae quod omnem sapientiam desiderat humanam. Et ideo oportuit? quod non proficerent ullo modo, praecipue cum non procuraverunt se instrui ab aliis in philosophia post- quam ingressi sunt. Et maxime quia praesumpserunt in ordinibus investigare philosophiam per se sine doctore; ita quod facti sunt magistri in theologia et philosophia antequam fuerunt DNENUPPUEFENUEMUTUUEE T. MEETS EE E E EIE mes E GU uu E Aute eee ii e ei Ls 3. lit., just as (they do) not; nec —non. — 4. without knowledge of. 5. learned. 6. Albertus Magnus. 7. Thomas Aquinas. 8. ín many cases. 9. together with the fact that. 10. psalter. 11. taking the vow. 19. it was inevitable. FIHE FAULTY TRANSLATIONS OF ARISTOTLE 203 discipuli; et 1deo regnat apud eos error infinitus, licet non appareat propter causas certas, Deo permittente et diabolo procurante. CXLII. THE FAULTY TRANSLATIONS OF ARISTOTLE Certus igitur sum quod melius esset Latinis quod sapientia Aristotelis non esset translata quam tali obscuritate et perversi- tate! tradita, sicut eis qui ponuntur ibi triginta vel quadraginta annos; et quanto plus laborant tanto minus sciunt, sicut ego probavi in omnibus qui libris Aristotelis adhaeserunt. Unde dominus Robertus, quondam episcopus Lincolniensis sanctae memoriae, neglexit omnino libros Aristotelis et vias? eorum et per experientiam propriam et auctores alios et per alias scientias negotiatus* est in* sapientialibus? Aristotelis; et melius centies? milesies$ scivit et scripsit illa de quibus libri Aristotelis lo- quuntur quam 1n ipsius perversis translationibus capi possunt. Testes sunt tractatus? domini episcopi De Iride, De Cometis, et de alus quod scripsit. Et sic omnes qui aliquid sciunt neglegunt perversam translationem Aristotelis et quaerunt remedia sicut possunt. Haec est veritas quam nolunt homines perditi in sapientia considerare sed quaerunt solacium suae ignorantiae sicut bruta. Si enim haberem potestatem super libros Aristotelis ego facerem omnes cremari, quia non est nisi temporis amissio studere in illis, et causa erroris et multiplicatio? ignorantiae ultra id quod valeat explicari. Et quoniam labores Aristotelis sunt fundamenta totius sapientiae ideo nemo potest aestimare quantum dispendium accidit Latinis quia malas translationes receperunt philosophi. Et ideo non est remedium plenum ubique. CXLII. 1. énaccuracy. 2. Grosseteste. 3. ways, methods. 4. dealt with. 5. learning. |. 6. hundred thousand times. "f. treatises. | 8. brutes. 9. multiplying. 10 15 20 25 304 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN CXLIII DE INSTRUMENTIS ARTIFICIOSIS MIRABILIBUS Narrabo igitur nune primo opera artis et naturae miranda, ut postea causas et modum eorum assignem!; in quibus nihil magicum est, ut videatur quod omnis magica potestas sit inferior his operibus et indigna. Et primo per figuram? et 5 rationem? solius artis. Nam instrumenta navigandi possunt fieri sine hominibus remigantibus ut naves maximae, fluviales et marinae, ferantur unico homine regente, maiori velocitate quam si plenae essent hominibus. Item currus possunt fieri ut sine animali moveantur cum impetu inaestimabili, ut aestima- 10 mus currus falcati? fuisse, quibus antiquitus pugnabatur. Item possunt fieri instrumenta volandi ut homo sedeat in medio instrumenti revolvens aliquod ingenium per quod alae artifici- aliter* compositae aerem verberent ad modum avis volantis. Item instrumentum, parvum in quantitate? ad elevandum et 15 deprimendum pondera quasi? infinita, quo nihil utilius est in casu. Nam per instrumentum altitudinis trium digitorum et latitudinis eorundem et minoris quantitatis, posset homo se ipsum et socios suos ab omni periculo carceris eripere et elevare et descendere. Posset etiam de" facili? fieri instrumentum quo 20 unus homo traheret ad se mille homines per violentiam, mala? eorum voluntate*; et sie de rebus aliis attrahendis. Possunt etiam instrumenta fieri ambulandi in mari vel fluminibus usque ad fundum absque periculo corporali. Nam Alexander? Magnus his usus est ut secreta maris videret, secundum quod Ethicus?? narrat astronomus. Haec autem facta sunt antiquitus et nostris temporibus facta sunt, ut certum est; nisi sit instrumen- tum volandi, quod non vidi nec hominem qui vidisset cognovi; rre ee Es reet rio Ur oc adiuti CXLIIL 1. designate. 2. shaping and planning. 3. should be falcatos. 4. artfully. 5. size. 6. almost; so also p.305,1.7. "7—facile. 8. against their will. 9. Cf. p. 35,1. 8. 10. the so-called Aethicus Ister, IT, 3, 7. h2 Qt A PARODY 305 sed sapientem qui hoc artificium excogitavit explere cognosco. Et infinita quasi talia fieri possunt; ut pontes ultra flumina sine columna vel aliquo sustentaculo, et machinationes et ingenia inaudita. CXLIV. A PARODY Initium saneti evangelii seeundum Marcas argenti. In illo tempore dixit papa Romanis: Cum venerit filius hominis ad sedem maiestatis nostrae primum dicite: (Amice, ad quid venisti? At ille si perseveraverit pulsans nil dans vobis, eicite eum in tenebras exteriores." Factum est autem ut quidam pauper clericus veniret ad curiam domini papae et exclamavit, dicens: **Miseremini mei saltem vos, ostiarii? papae, quia manus paupertatis tetigit me. Ego vero egenus et pauper sum, ideo peto ut subveniatis calamitati et miseriae meae." Illi autem audientes indignati sunt valde et dixerunt: "Amice, paupertas tua tecum sit in perditione; vade retro, Satanas, quia non sapis ea quae sapiunt nummi. Amen, amen, dico tibi: *Non intrabis in gaudium Domini tui, donec dederis novissimum quadrantem.' " Pauper vero abiit et vendidit pallium et tunicam et universa quae habuit et dedit cardinalibus et ostiarüs et camerarii. At illi dixerunt: «Et hoc quid est inter tantos?"^ Et eiecerunt eum ante? foras,? et egressus foras flevit amare et non habens consolationem. Postea venit ad curiam quidam clericus dives, inerassatus,9 inpinguatus, dilatatus, qui propter seditionem fecerat homieidium. Hie primo dedit ostiario, secundo came- CXLIV. 1. From the Carmina Burana, the famous song-book of the Goliards, or wandering students, composed chiefly of poems, mostly Latin, some German, and some in Latin and German, dealing with a wide range of subjéet matter, in many meters and many moods (pious, satirie, sentimen- tal, pathetic, jovial, and obscene). "The unique MS (thirteenth century) once belonged to the monastery of Benedictbeuern in Bavaria. 2. door- keepers. 98. chamberlains. 4-tam multos. b5-foras or ame fores. 6. coarse. 7. fat. 10 15 20 306 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN rario, tertio cardinalibus. At illi arbitrati sunt inter eos quod essent plus accepturi. Audiens autem dominus papa cardinales et ministros plurima dona a clerico accepisse infirmatus est usque ad mortem. Dives vero misit sibi electuarium? aureum et argenteum, et statim sanatus est. Tunc dominus papa ad se vocavit cardinales et ministros et dixit eis: "Fratres, videte ne aliquis vos seducat inanibus verbis. Exemplum enim do vobis ut quemadmodum ego capio ita et vos capiatis." CXLV. A LEGEND CONCERNING ST. NICHOLAS Cluniacensi? coenobio subest quaedam cella quae dicitur Caritas, in qua primum praepositus? constitutus est vir nobilis et religiosus, nomine Girardus, qui regimen eiusdem ecclesiae tenuit plus quam triginta annos ; Sub quo nimium crevit Ipsa eadem cella ita ut sub se haberet alias cellas. Inter alia vero quae possedit fidelium devotione, data est quaedam possessio quae Crux dicitur, in terra Brigiensi a quodam illustri viro. Ad quam possessionem venerandus Girardus statim transmisit quam plurimos monachos, praeponens eis religiosum virum quendam et ferventem in ordine suo. Ubi dum essent, super- venit festivitas beatissimi et gloriosissimi confessoris Christi Nieolai. Tum fratres requisierunt priorem si historiam de festivitate, quae est propria, decantarent. Quibus ille respondit : "Non, quia apud Cluniacum non cantatur." Et illi e contra: "Dominus Girardus, prior, facit eam cantare in domo nostra de Caritate; et quod in domo nostra cantatur, nos debemus 8. Eng. CXLV. 1. This selection is taken from a fourteenth-century MS. 'The legend is probably at least a century older. 2. of Cluny, the most powerful of all the medieval monasteries. In the twelfth century it controlled more than three hundred churches and monasteries in France, Italy, Spain, England, and even in Palestine and Constantinople, and had the privilege of coining its own money. 3. provost, prior, the head of a sub- ordinate house. A LEGEND CONCERNING ST. NICHOLAS 307 cantare." Siquidem idem Girardus a iuventute sua illectus in amore sancti, eum ad prioratum^ venisset, fecit festivitatem ipsius saneti per se et per suos subiectos magnifice celebrari et propriam historiam decantari. Ad quorum verba respondit prior contumaciter et dixit: *Nonne vos estis monachi Cluni- acenses?" [lli responderunt cum humilitate se esse. Et ille: "Quod in vestra ecclesia cantatur cantate, et nil amplius." Altera die iterum interpellaverunt eum de supradicta re. Qui iratus interdixit eis ne ulterius de hac re eum requirerent. Sed illi perseverantes in petitione sua, tertia vice eum suppliciter exoraverunt* ut eis concederet decantare historiam. Ille nimium iratus contra eos, vehementer verbis contumeliosis coepit eos arguere eo quod ausi fuerint contra suum interdictum de hae re eum repetere insuper et scopa? fecit eos vapulare pro hae eulpa. Nocte vero subsequente, cum se sopori dedisset, ecce beatus Nicolaus ante eum cum virga stetit sicque eum est affatus: *"Tu fecisti monachos tuos verberari causa mei. Videbis quid inde eveniet. Canta." "Tune ipse sanctus coepit anti- phonam quae sie incipit 'O. Christe Pietas." Ille vero cum nollet subsequendo cantare, coepit eum vehementer verberare, more consueto magistri puero nolenti discere litteras. Quid multa? 'lamdiu quippe verberando et discendo decantavit ei antiphonam usquequo? ile memoriter eam decantaret ex? integro.^ At monachi qui cireum iacebant, cum eum audissent quasi deplorando cantare supradictam antiphonam, surgentes de cubilibus suis, cireumsteterunt lectulo illius eum luminaribus. Et videntes eum se nimium defricantem, simulque decantantem antiphonam, vehementer obstupuerunt, quam maxime cre- dentes aliquid secretum inesse quod non videbant, per hoe quod oculis cernebant. Nullus tamen ausus est eum evigilare,5 : magnopere expectantes finem rei. Cum vero bene et memoriter ile per se ipsum decantasset totam antiphonam evigilavit, vidensque fratres astare coram se cum luminaribus nihilque 4. priorate. 5 -—virga. 6. until. "T. completely. 8. wake. 10 10 15 25 30 308 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN volens eis tunc dicere, signi significatione iussit ut ad strata sua redirent, et ipse quod reliquum noctis fuit insomne duxit eum timore et dolore. Mane autem facto, eum hora loquendo venisset et omnes in unum convenissent, dixit illis: *Indulgeat vobis, fratres, Deus, quod me fecistis tam acriter verberari hac nocte. te, Hor historiam sicut petistis. Nam, velim nolim, concedere me oportet, ne iterum verberer sicut hae nocte vapulavi, et forsitan multo plus. Expertus enim sum hae nocte quia durum? est contra stimulum calcitrare."!? 'Tum illi eum immensis precibus rogare coeperunt ut eis narraret quid vidisset et quid passus fuisset. Ille vero precibus eorum acquiescens, narravit eis omnia per ordinem sicut supra digestumM est.!! Et probamentum? verbis adiciens, exspoliavit? se coram cunctis, ostendens dorsum suum verberibus dilaceratum. Tune ilii videntes haec, in laudes Dei et sui piissimi confessoris Nicolai diutius cum lacrimis demorati!* sunt, celebrantes eius festivitatem cum omni gaudio et laetitia, decantantes historiam sicut petierant. Festivitate transacta, perrexit prior cum aliquibus fratribus ad priorem suum Girardum, et veniens ante eum prostravit se ad pedes eius. Cui prior: "Quid petis?" Ille ait: Peto a vestra gratia ut a prioratu isto me liberetis." Et prior Girardus: "Qua causa?" Et ille: «Quia fratres nostri me acriter fecerunt verberari a quodam." Ad haec nimium commotus prior Girardus dixit: *Et quis ausus fuit tantam inordinationem?? facere?" Ad quod monachi qui venerunt responderunt: Domine prior, noli POE usque'ó dum!6 scias quis eum verberaverit et qua causa." Prior Girardus videns eos nil timoris habere, ut sapiens vir, intellegens aliquod secretum esse, iussit priori ut coram omnibus ediceret quis eum verberavit et qua causa. Et ille: Sanctus," inquit, *Nicolaus verberavit me. Causa quae fuerit dicam." 'Tum coepit coram rr REP RE ES UMPOVIUET FERMO NSCA m onn s 9. Aetsix, 5. 10. kick. 11. has been set forth. 12. proof. 13. stripped. 14. (hey COnHhuad (to sing). 15. violation of the rules of the order. 16 —dum. ANIMAL MONKS 309 omnibus narrare rem gestam. Prior Girardus, admirans novitatem rei, non poterat credere sed existimabat fabulosum! esse quod audiebat. 'Tum prior ille: *Ut scias, domne prior, quia verum est quod audisti, probationem ostendam tibi." Tum eoram illo et omnibus qui adstabant expoliavit se et ostendit dorsum et scapulos nimium liventes verbere. Videns hoe prior Girardus prae gaudio coepit flere et, in laudem omnipotentis Dei et sui piissimi confessoris Nicolai erumpens, coepit decantare antiphonam *''O Christe Pietas." Deinde iussit ut per omnes cellas sibi subiectas supradictam historiam deeantarent, habens deinceps in maximam venerationem memoriam ipsius sancti, quamvis et antea plurimum habuisset. CXLVI.! ANIMAL MONKS Cum illuc sanctus Kyaranus pervenisset, primitus sedebat? ibi sub quadam arbore, sub cuius umbra aper ferocissimus fuit. Videns aper primo hominem, perterritus fugit, et iterum mitis factus a Deo, reversus est quasi famulus ad virum Dei; et ille aper primus discipulus quasi monachus sancti Kyarani in illo loco fuit. Ipse enim aper statim in conspectu viri Dei virgas et faenum ad materiam cellulae eonstruendae dentibus suis fortiter abscidit. Nemo enim cum sancto Dei adhuc ibi erat, quia solus a discipulis suis ad illum heremum evasit. Deinde alia animalia de cubilibus heremi ad sanctum Kyaranum venerunt, id est vulpis et broccus? et lupus et cerva; et manse- runt mitissima apud eum. Oboediebant enim secundum iussionem sancti viri in omnibus quasi monachi. 17. Eng. CXLVI. 1. From the life of St. Ciaran of Saigir, who is called the "first-born of the saints of Erin." He probably belongs in the fifth century. The *Jungle Book" theme occurs frequently in lives of the saints. 2. dwelt. 3. badger. 10 15 20 10 15 310 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Alia quoque die vulpis, qui erat callidior et dolosior ceteris animalibus, ficones* abbatis sui, sancti id est Kyarani, furatus est, et, deserens propositum suum, duxit ad pristinum habitacu- lum suum in heremo, volens illas ibi comedere. Hoc sciens sanctus pater Kyaranus alium monachum vel discipulum, id est broceum, post vulpem in heremum misit ut fratrem ad locum suum reduceret. Broccus autem, cum esset peritus 1n silvis, ad verbum senioris sui ilico oboediens perrexit, et recto itinere ad speluncam fratris vulpis pervenit. Et inveniens eum volentem ficones domini sui comedere, duas aures eius et caudam abscidit, et pilos eius carpsit et coegit eum secum venire ad monasterium suum ut ageret? ibi paenitentiam? pro furto suo. Et vulpis, necessitate compulsus, simul et broccus eum sanis ficonibus hora nona ad cellam suam ad sanctum Kyaranum venerunt. Et ait vir sanctus ad vulpem: *Quare hoe malum fecisti, frater, quod non decet monachos agere? Ecce aqua nostra duleis est et communis et cibus similiter communiter omnibus partitur. Et si voluisses comedere carnem pro natura, Deus omnipotens de corticibus arborum pro nobis tibi fecisset." 'Tune vulpis, petens indulgentiam, ieiunando egit paenitentiam et non comedit donec sibi a sancto viro iussum est. Deinde familiaris cum ceteris mansit. CXLVII.' THE VISION OF BOSO Qualia Boso miles de coenobitis? Dunelmensibus viderit, et quanta? de obitu W.* episcopi praedixerit. Quo tempore quidam militum episcopi, vocabulo Boso, infirmitate correptus, ad extrema pervenisse visus est. pars T —ÓMMMMM—————————————M— Án PMPRRRRE 4. shoes. 5. do penance. CXLVII. 1. From the Híéstoria ecclesiae Dunelmensis of Simeon, à monk of Durham. Such visions are extremely common in medieval liter- ature, especially in the lives of the saints. 92 monachis. 3 —qualia. & — Willelmi. THE VISION OF BOSO 311 modicum? enim ore et naribus trahens flatum, per tres dies raptus ab humanis rebus quasi mortuus sine abs sensu per- mansit; sed tertio die, contra hoec quod sperari poterat, ad$ praesentia rediit. Dicebat itaque multa se vidisse nec tamen quae illa fuerint donee, sicut iussus fuerat, priori retulisset, cuiquam indicare HU. Recuperata ergo sanitate concitus ad illum venit, secretum ab omnibus loquendi eum eo locum petiit. Ubi proiectis vestibus virgas manu gestans nudus ad S vestigia procidit, eum lacrimis exclamans, *Ad te," inquit, "venire, tibi iussus sum peccata confiteri, e& meam deinceps, quae tamen longa non erit, vitam tuo imperio ordinare. Sus- cipe, quaeso, paenitentem et plagis verberum medelam" adhibe meorum vulneribus criminum, ut destrietum Dei merear evadere iudicium." Itaque multo cum gemitu peccata con- fessus est susceptaque paenitentia talia coepit narrare. "Duetore," inquit, "praeeunte, per horrenda simul et amoena loca sequebar. Erant omnes huius ecclesiae monachi quodam in loco congregati, ante quos multum ex sese splendoris emittens veneranda crux portabatur, quam omnes vestiti, ordinata sollemniter sicut solent processione, incedentes et cantantes sequebantur. Omnes in directum nusquam decli- nantes incedebant, praeter duos, qui a recti ordinis linea aliquantulum exorbitabant. Ibant autem omnes contra oppositum sibi immensae altitudinis murum, in quo nec ostium nec fenestra. ulla videbatur. Cogitante me ac mirante cur illo tenderent ubi aditus nullus patebat, ecce nescio qualiter omnes intra murum erant. Ego autem foris remanens, huc illueque respexi si alicubi introspicere possem et, inventa fenestrella,? contemplatus sum per illam campum latissimum et vernantium!? flosculorum mira varietate pulcherrimum, ex quibus admirandi suavitas odoris emanabat. Interrogatus a ductore meo si eos quos ibi vidi agnoscerem, aio, Etiam, monachos nostros hic AU PR RNMNME NE 5. very feeble. 6. regained consciousness. "T. remedy. 8. turned aside. 9. small window. | 10. blooming. 10 15 20 30 10 15 20 30 312 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN recognosco.' Et ille, *Dicito,' inquit, *priori ut eos ad animarum suarum salutem diligentius hortetur, illos vero duos quos ab ordine suo declinare vidis&i nominatim illi ostende. Re enim vera non parum a via rectitudinis! aberrant, quibus magna in- cumbit necessitas ut peccata sua purius confessi emendatiorem vitam ducere festinent. Hucusque? etenim puram ac rectam peccatorum suorum confessionem numquam fecerunt. Inde ductus aspexi per campum latissimum totius huius provinciae indigenas congregatos, qui equis admodum pinguibus sedentes, et longas sicut soliti sunt hastas portantes, earumque collisione? magnum facientes strepitum, multa ferebantur" superbia. Is ergo qui me ducebat an istos recognoscerem inquisivit. Cui dum illum atque illum et postremo universos me recognoscere respondissem, *Omnes,' ait, isti iam in! proximo! peribunt.' Nec mora, omnis illa multitudo velut fumus ex oculis evanuit. Quo facto, multo maiori quam priores superbia secuti sunt Francigenae, qui et ipsi frementibus equis subvecti et universo! armorum genere induti, equorum frementium sonitu et armo- rum collisione immanem late faciebant tumultum; sed post paululum. eum omni ipsorum gloria velut subito terrae hiatu absorpti nusquam"? comparuerunt." Deinde per extensum!3 ali- quot miliariis campum innumeram feminarum multitudinem in- tueor,quarum tantam turbam dum admirarer eas presbyterorum uxores esse a ductore meo didici. *Has,' inquit, /miserabiles et illos qui ad sacrificandum Deo consecrati sunt, nec tamen illecebris carnalibus involvi metuerunt, vae!? sempiternum et gehenna- lium?? flammarum atrocissimus expectat cruciatus. Inde in loco vastae ac taetrae solitudinis magna altitudine domum totam ex ferro fabrifactam?! aspexi, cuius ianua dum Ssaeplus aperire- tur saepiusque clauderetur, ecce subito episcopus Willelmus efferens? caput, ubinam Gosfridus monachus esset a me quaesivit. *Hie enim,' inquit, *hie ad placitum mecum adesse "-————— ÍáÁ— — o —— — —— — "TES ll. Eng. 12. hitherto. 13. clashing. 14. rode. 1b -—brevi. 16—omni. 17. disappeared. 18-—extentum. 19. noun, woe. 20. of hell. 21-aedi- ficatam. |. 22. thrusting out. THE VISION OF BOSO 313 deberet. Hunc namque episcopus procuratorem sui episcopatus constituerat. 'lunc is à quo ducebar, me alloquens, (Certe, inquit, scias episcopum citissime finem vitae habiturum. Ille quoque quem ipse nominavit, tametsi aliquanto tardius, eum moriendo sequetur. Tu, quoniam adhuc, licet brevi tempore, in mundo vivere debes, ut iram Dei evadas, confessione pec- catorum facta, vitam secundum quod prior tibi ostenderit corrige eique universa quae tibi sunt ostensa ne dubites mani- festare. " Haec et alia quam plura praedictus miles se audisse et vidisse retulit; quae quam vera sint paulo post et episcopi et aliorum multorum, quos? iam finiendos praenuntiaverat, mors secuta testimonium perhibet. Duo quoque illi qui ab ordine processionis! deviare?^ visi sunt fratres eius verbis fidem prae- bent, quorum vitam prior subtiliter discutiens? hoc quod miles de illis occulte audierat verum esse ipse invenit. 23 —quorum vitam. 24. turn aside. 25. investigating. 10 15 PART TWO. POETRY CXLVIII: TE DEUM LAUDAMUS Te Deum laudamus, te Dominum confitemur. Te aeternum Patrem omnis terra veneratur. Tibi omnes angeli, tibi caeli? et universae potestates, Tibi cherubim? et seraphim? incessabili* voce proclamant: 5 Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus Sabaoth !5 Pleni sunt caeli et terra maiestatis gloriae tuae. Te gloriosus apostolorum chorus, te prophetarum laudabilis numerus, Te martyrum candidatus laudat exercitus; Te per orbem terrarum sancta confitetur ecclesia, 10 Patrem immensae maiestatis, venerandum tuum verum et unicum Filium, Sanctum quoque Paraclitum Spiritum. Tu rex gloriae, Christe, : Tu Patris sempiternus es Filius. Tu ad liberandum suscepturus hominem 15 Non horruisti virginis uterum. Tu, devicto mortis aculeo, Aperuisti credentibus regna caelorum. Tu ad dexteram Dei sedes in gloria Patris. Iudex crederis esse venturus. 20 Te ergo quaesumus, tuis famulis subveni, Quos pretioso sanguine redemisti. Aeterna fac eum sanctis tuis in gloria numerari. Salvum? fae populum tuum, Domine, et benedic hereditati tuae, Et rege eos et extolle illos usque in aeternum. 25 Per singulos dies benedicimus te, Duc M LM ML CXLVIII 1. A very old hymn of unknown authorship in rhythmical prose. 2. masculine plural, common in church Latin. 3. Hebrew plurals of cherub and seraph, otherwise indeclinable. 4, unceasing. b. genitive plural, of hosts. 6. Psalms xxvii, 9 (xxviii, 9). 314 DE PASSIONE CHRISTI 315 Et laudamus nomen tuum in? saeculum et in saeculum saeculi.? Dignare, Domine, die isto sine peccato nos custodire. Miserere nostri, Domine, miserere nostri; Fiat misericordia tua, Domine, super nos, 30 Quemadmodum speravimus in te. In te, Domine, speravi: non confundar in aeternum.* CXLIX! DE PASSIONE CHRISTI Vexilla regis prodeunt, Arbor decora et fulgida, Fulget crucis mysterium, Ornata regis purpura, Quo? carne? carnis conditor Electa digno stipite suspensus est patibulo. | 20 Tam sancta membra tangere. 5 Confixa clavis viscera,* Beata, cuius bracchiis Tendens manus, vestigia,* Pretium? pependit saeculi, Redemptionis gratia Statera facta est corporis Hic immolata est hostia. Praedam tulitque Tartari. Quo* vulneratus insuper$ 25 Fundis aroma cortice, 10 Mucrone dirae lanceae, Vineis sapore nectare,? Ut nos lavaret crimine, Iuecunda fructu fertili Manavit? unda, sanguine. Plaudis triumpho nobili. Impleta sunt quae concinit Salve ara, salve victima David fideli* carmine 30 De: passionis gloria, 15 Dicendo nationibus: Qua vita! mortem pertulit "Regnavit? a ligno Deus." Et morte vitam reddidit. 7. for ever and ever. 8. Psalms xxx, 1 (xxxi, 1). CXLIX. 1. A processional hymn written by Fortunatus for use at the reception of a piece of the true cross which Queen Radegunda (ef. p. 120) had received from the emperor Julian for her cloister at Poitiers. Meter: iambic dimeter. 2. whereby, referring to mysterium. |.8. in the flesh. — 4. body. 5. feet. 6. on which. ^"I. shed (lit. dripped with); cf. John xix, 34. 8. truthful. 9. not in the Vulgate, but in the older version of the Bible. 10-—splendida. 11-sanguine. 12. ransom. 13-nectar. 14. on account of. : 15, 1e, of Christ. 316 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN CL: AD CHILPERICUM ET FREDEGUNDEM Post tempestates et turbida nubila caeli, Quo solet infesto terra rigere gelu, Post validas hiemes ac tristia frigora brumae, Flamine? seu rapidi rura gravante? N oti, 5 Succedunt iterum vernalia tempora mundo, Grataque post glaciem provocat aura diem. Rursus odoriferis renovantur floribus arva, Frondibus arboreis et vire& omne nemus. Dulce? saporatis? curvantur robora: pomis, 10 — Et, redeunte sibi gramine, ridet ager. Sie quoque iam, domini, post tristia damna dolentes, Vos meliore animo laetificate, precor. Eece dies placidi revocant paschalia Christi, Orbs* quoque totus item per nova vota fremit. 15 Gaudia plus faveant per celsa palatia regum, Et per vos famuli festa beata colant. Omnipotens nobis uestram addat in orbe salutem, Atque diu patriam culmina vestra regant. CLI: VERSUS ISIDORI A. Sunt hie plura sacrà, sunt mundialia? plura; Ex his si qua placent carmina, tolle, lege. Prata vides plenà spinis et copi floris : 5i non vis spinas sumere, sume rosas. Mr Re SC BOO MIEL n eme E ERN CL. 1. A poem by Fortunatus, addressed to the king and queen of the Franks. Meter: elegiae distich. 2. ablative absolute in place of a phrase with post. 3. sweet-flavored. 4- arbores. 5 — orbis. CLI. 1. These verses of Isidore give us a glimpse into the rooms of the episcopal palace at Seville. They were inscribed on the walls: A-D in the library; C and D over the cases containing the MSS of the Bible and the Christian poets; E and F (advice to the patient and the physician) in the apothecary's room; G in the scriptorium. "The meter is anything but correct. 2. profane. VERSUS ISIDORI 3l7 B. En multos libros gestant haec scrinia nostra; Qui cupis, ecce lege, si tua vota libent. Tolle hie segnitiem, poné fastidia mentis; Crede mihi, frater, doctior inde redis. An dicis forte: "Quid iam mihi | ista necesse est? Quod meditem studii nil superesse mei; Explieui historias, percurri | omnia legis" : Vere, hoc si dicis, iam nihil ipse sapis. C. Hie geminae radiant veneranda volumina legis; Condita sunt paritér hic nova cum veteri. D. Si Maró, si Flaccus, si Naso et Persius horret, Lucanus si te Papiniusque? tédet, Pareat eximio dulcis Prudentius ore, Carminibus variis nobilis ille satis; Perlege facundi studiosum carmen Aviti; Ecce Iuvencus adest Séduliusque tibi, Ambo linguá pares, florentes versibus ambo, Fonte evangelico pocula larga ferunt. Desine gentilibüs ergo inservire poetis: Dum bona tanta potes, quid tibi Calliopen? E. Sunt medico donà quamdiu quisque laborat; Aeger iam surgit: nulla lagoena venit. Quod debes medico redde, aeger, ne mala rursus Oeccurrant: currit denuó nemó tibi. F. Pauperis attende, medice, censum atque potentis; Dispar condicio dispari habenda modo est. 5i fuerit dives, sit iusta occasió lucri ; Si pauper, merces sufficit una tibi. G. Qui calamo certare nóvit cum mortuá pelle, Si placet, hic veniát, hie sua bella gerat. Quisque vagus fuerit media librarius hora, Suspensus binis ferietur terga flagellis. Non patitur quemquam coram se scriba loquentem; Non est hic quod agas, garrule; perge foras. 8. i.e., Statius. 5318 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN CLII. PRAYER OF EUGENIUS: Rex Deus immense, quo constat machina? mundi, Quod miser Eugenius posco, tu perfice clemens. Sit mihi recta fides, et falsis obvia? sectis, Sit mihi praecipue morum correctió praesens. 5 Sim carüs, humilis, verax, cum tempore prudens, Secreti* tacitüs et linguae5 famine5 cautus. Da fidum socium, da fixum semper amicum. Da blandum, sobrium, pareum castumque ministrum. Non me pauperies cruciét, aut languor obuncet. 10 Sit comes alma salus, et sufficientia victus. Absint divitiae, fastus et iurgia litis, Invidia, luxás et ventris pensió turpis. Crimine nec laedam quemquam, nec crimine laedar. Sie bene velle queam, quo pravum posse recedat. 15 Nil turpé eupiam, faciam, vel proloquar umquam. Te mens desideret, linguà canat, actió promat. Da, Pater altitonans, undosum fletibus imbrem, Quo valeam lacrimis culparum solvere moles. Da, precor, auxilium, possim quo vincere mundum, 20 Et vitae stadium placido percurrere passu. Cumque suprema dies mortis patefecerit urnam, Concede veniam, cui tollit eulpa coronam. CLIII CARMEN PHILOMELAICUM! Vox, Philomela, tuà cantus edicere? cogit, Inde tui laudem rustica lingua canit. Vox, Philomela, tuà citharas in carmine vincit, Et superat miris musica flabra modis. 5 Vox, Philomela, tuà curarum semina pellit, moror me ues citur efe t pet MM E Ei o CLII. 1. By Eugenius of Toledo (1658); he is also the author of the following poem. 2. fabric. 8. resisting. 4. with tacitus (observing silence). b. in speech. CLIIL 1. :o a nightingale. 92 —dicere. ALCUIN'S FAREWELL TO HIS CELL 319 Recreat et blandis anxia corda sonis. Florea rura colís, herboso caespite gaudes; Frondibus arboreis pignora parva foves. Cantibus ecce tuis recrepant arbusta canoris, 10 Consonat ipsa suis frondea silva comis. Iudice me cignüs et garrula cedat hirundo, Cedat et illustri psittacus ore tibi. Nulla tuos umquam cantus imitabitur ales, Murmure namque tuo dulcia mella fluunt. 15 Die ergo tremulos lingua vibrante susurros, Et suavi liquidum gutture pange melos. Porrige dulcisonas? attentis auribus escas; Noló tacere velis, noló tacere velis. Gloria summa tibi, laus et benedictió, Christe, 20 Qui praestas famulis haee bona grata tuis. CLIV.: ALCUIN'S FAREWELL TO HIS CELL O mea cella, mihi habitatió duleis, amata Semper in aeternüm, | o mea cella, vale. Undique te cingit ramis resonantibus arbos, Silvula? florigeris semper onusta comis. 5 Prata salutiferis? florebunt omnia et herbis, Quas medici quaerit dextra salutis ope. Flumina te cingunt florentibus undique ripis, Retia piscator qua sua tendit ovans. Pomiferis redolent ramis tua claustra per hortos, 10 Lilia cum rosulis* candida mixta rubris. Omne genus volucrum mátütinas personat odas,$ Atque creatorem laudat in ore Deum. In te personuit quondam vox alma magistri, Quae sacro sophiae? tradidit ore libros. 15 In te temporibus certis laus sancta Tonantis? Pacificis sonuit vocibus atque animis. 3. sweetly-sounding. CLIV. 1. criv-cLvii are poems of Alcuin (cf. p. 166). 2-silva. 3-— salutaribus. 4- rosis. b. songs. 6 —sapientiae. "T. God. 320 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Te, mea cella, modo lacrimosis plangó camenis, Atque gemens casus pectore plangó tuos, Tu subito quoniam fugisti carmina vatum, 20 Atqueignota manus te modo tota tenet. Te modo nec Flaccus? nec vatis Homerus? habebit, Nec pueri musas per tua tecta canunt. Vertitur omne decus saecli sie namque repente, Omnia mutantür ordinibus variis. 25 Nil manet aeternum, nil immutabile vere est, Obseurat sacrum nox tenebrosa diem. Decutit et flores subito | híems frigida pulchros, Perturbat placidum et tristior aura mare. Qua campis cervos agitabat sacra juventus, 30 Incumbit fessus nunc baculo senior. Nos miseri, cur te fugitivum, mundus, amamus? Tu fugis a nobis semper ubique ruens. Tu fugiens fugias, Christum nos semper amemus, Semper amor teneat pectora nostra Dei. 35 Ille pius famulos diro defendat ab hoste, Ad caelum rapiens pectora nostra, suos; Pectore quem pariter toto laudemus, amemus; Nostra est ille pius gloria, vita, salus. CLV CONFLICTUS VERIS ET HIEMIS! Conveniunt subito cuncti de montibus altis Pastores pecudum vernali luce sub umbra Arborea, pariter laetas celebrare Camenas. Adfuit et iuvenis Dafnis? seniorque Palaemon'; 5 Omnes hi cuciülo laudes cantare parabant. Ver quoque florigero succinctus stemmate venit, Frigida venit Hiems, rigidis hirsuta capillis. His certamen erat cucüli de carmine grande. Ver prior adlusit? ternos modulamine* versus. 8. i.e., Alcuin; see p. 166,1. 13. 9. l.e., Angilbert. CLV. 1. An eclogue after the manner of Vergil, by Alcuin or one of his school. 2. a shepherd in Vergil's eclogues. 3. composed. 4. in melody. VER 10 HIEMS 15 VER HIEMS 20 VER HIEMS 25 VER 30 HIEMS VER 35 HIEMS CONFLICTUS VERIS ET HIEMIS 321 Optó meus veniat cucülus, carissima ales, Omnibus iste solet fieri gratissimus hospes In tectis, modulans rutilo bona carmina rostro. Tum glacialis Hiems respondit voce severa: Non veniat cucülus, nigris sed dormiat antris. Iste famem secum semper portare suéscit. Optó meus veniat cucülus cum germine laeto, Frigora depellat, Phoebo comes almus in aevum. Phoebus amat cucülum crescenti luce serena. Non veniat cucülus, generat qui forte labores, Proelia congeminat, requiem disiungit amatam, Omnia disturbat; pelagi terraeque laborant. Quid tu, tarde Hiems, cucülo convicia cantas? Qui torpore gravi tenebrosis tectus in antris Post epulas Veneris, post stulti pocula Bacchi— Sunt mihi divitiae, sunt et convivia laeta, Est requies dulcis, calidüs est ignis in aede. Haec cucülus nescit, sed perfidus ille laborat. Ore feret flores cucülüs et mella ministrat, Aedifiecatque domos, placidas et navigat undas, Et generat suboles, laetos et vestiet agros. Haee inimica mihi sunt, quae tibi laeta videntur. Sed placet optatas gazas numerare per arcas, Et gaudere cibis simul et requiescere semper. Quis tibi, tarde Hiems, semper dormire paratus, Divitias cumulat, gazas vel congregat ullas, Si ver vel aestas ante tibi nulla laborant? Vera refers: Illi, quoniam mihi multa laborant, Sunt etiam servi nostra dicione subacti, Iam mihi servantes domino, quaecumque laborant. PRIMER OF MEDIEVAL LATIN VER 40 Non illis dominus, sed pauper inopsque superbus, Nec te iam poteris per te tu pascere tantum, Ni tibi qui veniet cucülüs alimonia praestet. PALAEMON Tum respondit ovans sublimi ex sede Palaemon Et Dafnis pariter, pastorum et turba piorum: 45 "Desine plura, Hiems; rerum tu prodigus, atrox, Et veniat cucülus, pastorum dulcis amicus. Collibus in nostris erumpant germina laeta, Pascua sint pecori, requies et dulcis in arvis, Et virides rami praestent umbracula fessis, 50 Uberibus plenis veniantque ad muletra capellae, Et volucres varia Phoebum sub voce salutent. Quapropter citius eucülus nunc ecce venito! Tu iam, dulcis amor, cunctis gratissimus hospes, Omnia te expectant, pelagus, tellusque polusque, 55 Salve, dulce decus, eucülus, per saecula salve!" CLVI: A SUBSCRIPTION Nauta rudis pelagi ut saevis ereptus ab undis In portum veniens pectora laeta tenet, Sic scriptor fessus, calamum sub calee laboris Deponens, habeat pectora laeta satis. 5 Ille Deo dicat grates pro sospite vita, Proque laboris agát iste sui requie. CLVI2? INSCRIPTION FOR A SCRIPTORIUM Hie sedeant sacrae! scribentes famina? legis,! Nec non sanctorum dicta sacrata patrum. His interserere? caveant sua frivola verbis, Frivola nec proptér erret et ipsa manus, 5 Correctosque sibi quaerant studiosá libellos, Tramite quo recto penna volantis eat. CLVI. 1. Common as a subscription in medieval MSS. CLVI. 1. the Scriptures. 2-—verba. 3-inserere. THE LIBRARY AT YORK 329 Per cóla* distinguant proprios et commata^ sensus, Et punetos ponant ordine quosque suo, Ne vel falsa legat, taceat vel forte repente 10 Ante pios fratres lector in ecclésia. Est opus egregium sacros iam scribere libros, Nee mercede sua scriptor et ipse caret. Fodere quam vites meliüs est scribere libros, Ille suo ventri serviet, iste animae. 15 Vel nova vel veter& poterit proferre magister Plurima, quisque? legit dicta sacrata patrum. CLVII: THE LIBRARY AT YORK Tradidit? ast alio? caras super omnia gazas Librorum nato,? patri qui semper adhaesit, Doctrinae sitiens haurire fluenta suztus: Cuius si curas proprium cognoscere nomen, Fronte* sua stàtim praesentia carmina prodent. His divisit opes diversis sortibus: illi Eecclésiae regimen, thesauros, rura, talenta; Huic sophiae* specimen, studium sedemque librosque. Undique quos clarus collegerat ante magister, 10 Egregias condens uno sub culmine gazas. Illic invenies veterum vestigia patrum, Quiequid habet pro se Latio Romanus in orbe, Graecia vel quiequid transmisit clara Latinis; Hebraicus vel quod populus bibit imbre superno, 15 Africa luctifluo* vel quiequid lumine sparsit. Quod pater Hieronymus, quod sensit Hilarius, atque Ambrosius praesul, simul Augustinus, et ipse Sanctus Athanasius, quod Orosius edit avitus; e 4. the.larger and smaller divisions of the period. 5 quisquis. CLVII. 1. From a long poem, Versus de sanctis Euboricensis ecclesiae. 2. i.e., Aelbehrtus, who had resigned as abbot and was succeeded by Ean- baldus ( —illi ofl. 6). 3. i.e., Aleuin; alio for alii. 4. at the beginning of the poem; this superscription has been lost. 5. Cf. p. 319, note 6. 6 — luculento. 324 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Quicquid Gregorius summus docet et Leo papa; 20 Basilius quiequid, Fulgentius atque coruscant. Cassiodorus item, Chrysostomus atque Iohannes. Quicquid et Althelmus docuit, quid Beda magister, Quae Victorinus scripsere, Boetius atque Historici veteres, Pompeius,? Plinius, ipse 25 Acer Aristoteles,? rhetor quoque Tullius ingens. Quid quoque Sedulius, vel quid canit ipse Iuvencus, Aleimus et Clemens, Prosper, Paulinus, Arator, Quid Fortunatus, vel quid Lactantius edunt. Quod Maró Vergilius, Statius, Lucanus et auctor, . 80 Artis grammaticae vel quid scripsere magistri; Quid Probus atque Phocas, Donatus Priscianusve, Servius, Eutychius, Pompeius, Comminianus.? Invenies alios perplures, lector, ibidem Egregios studiis, arte et sermone magistros, 35 Plurima qui claro scripsere volumina sensu; Nomina sed quorum praesenti in carmine scribi Longius est visum quam plectri postulet usus. CLVIII: HYMN FOR PENTECOST Veni creator, Spiritus, Tu septiformis? munere,? Mentes tuorum visita, 10 Dextrae Dei tu digitus,? Imple superna gratia Tu rite promisso* Patris Quae tu creasti pectora. Sermone ditans guttura.* 5 Qui Paraclitus diceris, Accende lumen sensibus, Donum Dei | altissimi, Infunde amorem cordibus, Fons vivus, ignis, caritas, 15 Infirma nostri corporis Et spiritalis unctio. Virtute firmans perpeti. 7T. The Epitome of Trogus is meant. 8. the translations and commen- taries of Boethius. 9. the medieval name for Charisius. | CLVIII. 1. One of the seven great hymns, attributed to Hrabanus Maurus (see note 1, p. 173). Meter:iambie dimeter. 2. the seven gifts of the spirit (Isaiah xi, 2), sapientia, intellectus, consilium, fortitudo, scientia, pietas, timor Domini. 3. Cf. Lukexi, 20. 4. bythe promise; Actsii, 4. 5 linguas. CONCA AND BARCELONA 325 Hostem repellas longius, Te | utriusque Spiritum Pacemque dones protinus, Credamus omni tempore. Ductore sic te praevio 20 Vitemus omne noxium. 25 Praesta, pater piissime, Patrique compar unice Per te sciamus, da, Patrem, Cum Spiritu paraclito Noscamus atque Filium, Regnans per omne saeculum. CLIX: THE FOUNDING OF CONCA AND THE SIEGE OF BARCELONA Rex pius interea Christi succensus amore, Dat pia christicolis moenia digna satis. Namque ferunt multas monachorum rite catervas Instituisse Deo sub dicione sua. 5 Quod quis nosse cupit, rogó, regna Aquitana peragret, E quibus en unum cartula? nostra canit. Est locus insignis cultu seu relligione, Cui Coneas nomen rex dedit ipse prior; Olim namque feris avibusque canoribus aptus, 10 Ignotusque homini pro feritate fuit. Nune quoque christicolum resplendens agmine fratrum, Quorum fama modo latius aethra? petit. Haee quoque cella pii constructa est munere regis; Fundavit, coluit rebus et officiis. 15 Valle sedet magna, praecinctà flumine amoeno, Vinetis, pomis seu dapibus* variis, Rupibus excisis valido sudante labore, Quo pateat locus hie, semita regí* datur. Dictus erat quondam frater cognomine Datus, 20 Quem referunt primo illum incoluisse locum. CLIX. 1. From the De rebus gestis Ludovici Pii, written by an Aquitanian monk, Ermoldus Nigellus, in 826. — The poet's habit of borrowing phrases and metrical tags from Vergil, Ovid, and later writers often causes awkward- ness of expression and obseurity of thought. For proper names see 116. 2 -—charta. 3-aethera. 4-facultatibus. | 5-a rege. 3206 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Hiec quoque dum patrias servaret ab hostibus aedes, Sospite matre sibi consociante domo, Protinus* heu pagum nimio vallante tumultu Rotinicum Mauri destituere? nimis. 25 Praevalidae* praedae huiusce interfore matrem Affirmant, cunctas exuviasque domus. Hostibus egressis, profugus sua visere tecta Certat et ad notos quisque redire lares; Datus ut agnovit propriam matremque domumque 30 Direptam, varium pectore versat onus. Prorsus equum phaleris ornans, se nec minus armis, Coniunctis sociis apparat ire sequax. Forte fuit castrum vallo seu marmore firmum, Quo reduces Mauri cum spoliis remeant. 35 Huc celer et socii, Datus, cunctusque popellus Certatim coeunt, frangere claustra parant; Ac velut accipiter pennis per nubila lapsus Ungue rapit volucrem, notaque ad antra fugit; At sociae crocitant,? raucasque per aethera voces 40 Nequiequam recinunt atque sequuntur avem; Ipse sedens tutus, praedam stringitque feritque, Versat et in partes quas sibi cumque placet. Non aliter Mauri vallo praedaque potiti, Dati bella timent, spicula sive minas. 45 'Tum iuvenem muri quidam compellat ab arce, Voce cachinnosa?? dicta nefanda dabat: "Date sagax, nostras modo quae res vexit ad arces Te sociosque tuos dicitó namque precor. $i modo quo! resides tali? pro munere nobis 50 . Dedere mavis equum quo? phaleratus abis,'? Nunc tibi mater eat sospes seu cetera praeda; Sin autem, ante oculos funera matris habes." Reddidit orsa sibi Datus non digna relatu: "Funera matris age; nec mihi cura satis. 55 Nam quem poscis equum non umquam dedere dignor; 6 —subilo. "T. devastated. | 8. rich. 9. cry. 10. jeering. 11. Antece- dent is equum. |. 12. explained by what follows. 13. i.e, he is to return home well equipped. CONCA AND BARCELONA 327 Improbe, | haud equidém | ad tua frena decet." Nee mora; erudelis matrem consistit!/5 in arce, Et nato coram dilaceravit eam. Namque ferunt ferro primo secuisse papillas, c) — Et capite absciso, | "heu! tua mater," ait. Frendit enim infelix Datus pro funere matris. Nune hue, nunc illuc fluctuat atque gemit, Nec patet illi aditus, nec vim, qua vindicat artus Matris habet; tristis, mente carensque fugit. 65 Omnibus amissis, sumptis melioribus armis, Incola mox herémi coepit inesse pius. Durior ut quondam fuerat ferus in nece matris, Firmior hine remeát ad iuga, Christe, tua. Tempore nam multo | haec secum solus agebat 70 . Hie, quia mundanum tempserat omne nefas. Haec dum fama pii regis pervenit ad aures, Mox Domini famulüm | ad sua tecta vocat. Namque diem totum parili sermone trahebant Rex famulusque Dei, relligione pares. 75 'Tum rex et Datus primo fundamina Concis Infigunt,!5 monachis castra futura parant; Nuper quo valido reeubabant agmine belüae, Redditur inde Deo nunc quoque grata seges. Interea regis proceres populique phalanges so. Dudum eommoniti iussa libenter agunt. Undique conveniunt Francorum more eatervae, Atque urbis muros densa corona tenet. Convenit ante omnes Carolo satus agmine pulchro; Urbis ad exitium congregat ille duces. 85 Parte sua princeps Vilhelm tentoria figit, Heriperth, Lihuthard, Bigoque, sive Bero, Santio, Libulfus, Hilthibreth atque Hisimbard, Sive alii plures, quos recitare mora est. Cetera per campos stabulat!? diffusa iuventus, 90 Francus, Wasco, Getha sive Aquitana cohors. 14. takes dat. in CL. 15. transitive. 16-—ponunt. 17. encamped. 328 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN It fragor ad caelum, resonat clangoribus aether; Clamor in urbe, pavor, fletus et omnis adest. Hoe quoque dum geritur reduces fert Hesperus umbras, Barcinona, tuas possidet hostis opes.. | 95 Lucida namque homines ut primum Aurora revisit, Commoniti comites regia tecta petunt; Ordine quisque suo prorsus resíduntque per herbam, Auribus attentis regia dicta rogant. Tum suboles Caroli sapienti haec edidit ore: 100 "Accipite hoc animis consilium, proceres. Si gens ista Deum coleret Christoque placeret, Baptismique forét unguine tincta sacri, Pax firmanda esset nobis, pax atque tenenda, Coniungi ut possit relligione Deo. 105 Nunc vero exsecranda manet, nostramque salutem Respuit, et sequitur daemonis imperia. Idcirco hanc! nobis pietas miserata Tonantis Servitii famulam reddere namque valet. Nune, nunc actutum muros!? properemus et arces, 110 O Franci, et redeat pristina vis animis." Aeolico?? monitu rapidi ceu murmure venti Per rus, per silvas, per freta cuncta volant, Diripiuntque lares, segetes, silvaeque tremescunt; Uncis vix pedibüs ales aprica tenet. 115 Nauta miser subito, velo remoque relicto, Per mare fluctivagum"! lintea laxa trahit. Non aliter iussu Francorum exercitus omnis Urbis in exitiám | itque reditque fremens. Curritur in silvas, passim sonat acta securis, 120 Caeduntur pinus, populus alta cadit. Hie scalas operatur,? agít hic ordine sudes, Hic fert arma celer, contrahit hic lapides. Spicula densa cadunt nec non et missile ferrum; Ariete claustra tonant, fundaque crebra ferit. —M——MMÁ—Ó——M—MMMÀÁÁHRáÉÓ I REERIENE 18. ie. gentem, with famulam as predicate accusative. 19. end of motion. 20. of Aeolus. 21. billowy. 922. makes. CONCA AND BARCELONA 329 125 Nee minus interea Maurorum spissa caterva Per turres residens castra tenere parat. Princeps urbis erat Maurus, cognomine Zadun, Urbem qui hanc validis rexerat ingeniis. Currit hie ad muros maesta comitante corona: 130 — "Quis sonus Iste novüs, o socii?" rogitat. Reddidit ast illi contraria? dieta roganti Quidam de sociis, omnia dura canens: *Proelia non miscet Bero princeps ille Gothorum, Quae totiens pepulit lancea nostra procul; 135 Sed Hludovieus adest, Caroli clarissima proles, Ordinat ipse duces et gerit arma manu. Ni celerans subeat miseris nune Cordoba nobis, Et nos et populüás urbsque verenda cadet." Ille quidem tristes submisso pectore voces 10 lactat et e turri | haud procul arma videt. "Eia agite, socii, muros servemus ab hoste; Auxilium nobis Cordoba forte feret. At mihi mente sedet multum quod displicet, o gens, Turbat et attonitis quod recitare paro. 145 Haec gens celsa, vides, quae nostras obsidet arces, Fortis et armigera est, duraque sive celer. Ecce fatebor enim vobis nunc aspera dictu, Aut? taceam aut?! recitem, non placitura tamen. Nam quemcumque suo congressa est inclita bello, 150 Nolens sive volens, servitio subiit. Romuleum sibi, quod quondam | hane edidit urbem, Subdidit imperium cum dicione sua. Arma ferunt semper, bellis est sueta iuventus; Baiulat haee iuvenís, hoc agit arte senex. 155 Namque ipsum nomen Francorum horrescó recensens; Francus habet nomén a feritate sua. Quid iam plura loquar tristi eum pectore, cives? Heu mihi nota satis, nec recitata placent. Firmemus muros valido custode tenendos; 23. 1.e., disappointing. 24-—sive . . . sive. 330 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN 160 — Portarum custos credulus** atque sagax." Interea?* nox atra cadens Aurora reportat Alma diem; Franci regia castra petunt. Tum Caroli suboles pacato pectore fatur, Atque suis famulis dicta benigna dedit: 165 "Zadun ad Hispanas cupiens properare catervas, Auxilium poscens armaque sive pares,?? Captus adest nolens vinctusque tenetur inermis Ante fores, nostros non fugit ante oculos. Fae, Vilhelme, suos possit quo? cernere muros, 170 Et iubeat nobis pandere claustra celer." Nec mora; Zadó? manum sequitur religatus habenis, Et procul expansam sustulit arte manum. Nam prius abscedens sociis praedixerat ipse: "Seu fortuna néquam, prospera sive cadat, 175 Nesció; si casu Francorum incurreró turmis, Vos tamen, ut dixi, castra tenete, precor." Tum manüs ad muros tendens vocitabat amicos: " Pandite iam, socii, claustra vetata diu." Ingeniosus item digitos curvabat et ungues 1800 — Figebat palmis, haec simulanter agens. Hoc autem indicio signabat castra tenenda, Sed tamen invitus *pandite" voce vocat. Hoe vero agnoscens Vilhelmus concitus illum Percussit pugno, non simulanter agens; 185. Dentibus infrendens versat sub pectore curas; Miratur Maurum sed magis ingenium. "Creditó, ni quoque regis amorque timorque vetaret, Haee tibi, Zadó, dies ultima forte foret." Interea Zadun Franco custode tuetur, " 190 At socii flentes castra tenere parant. Altera luna suos complebat in ordine soles, Rex Francique simul castra vetata petunt. Machina densa sonat, pulsantur et undique muri, ——— ——— rris a d M tese EMEN 25. trustworthy; sc. sil. 26. An omitted passage describes the attempted escape and capture of Zadun (Zado). 27. i.e., men. 28—wut. 29. nomina- tive. 30. passive. j CONCA AND BARCELONA 331 Mars furit, ante cui non fuerat similis. 195 Crebra sagitta cadit, vi funda retorta fatigat, Rex agit illud opüs, adcelerandó duces. Iam Mauri miseri nec muros scandere celsos Audent, nec turri cernere castra volent. Ac velut in parvo volucrum fors turba natantum, 200 — Cum residet pavitans flumine fisa male, Armiger?t ecce Iovis?! caelo descendit ab alto, Inventas circum pervolitatque diu, Hae caput in fundum mittunt relevantque sub auras, Ista algis recubát, illa repressa luto; 205 Instat at ille super pennis tremulasque fatigat, Quae caput in ventos sublevat, ille rapit. Non aliter Mauros timidos fugitandó*? per urbem Insequitur gladiás undique morsque, pavor. Tum rex ipse pius crispans hastile lacerto, 210 Inque urbem adversam compulit ire celer. Hasta volans mediae ventis se contulit urbi, Marmore subiecto? figitur acta nimis. Hoc signo Mauri turbati corda pavore Mirantur ferrum, plus iacientis opus. 215 Quid facerent? Iam rex aberat, iam pugna tepebat, Maurorum primos abstulerat gladius. Tandem iam victi nimium belloque fameque, Consilio unanimi reddere castra volunt. Panduntur portae, penetralia cuncta patescunt, 220 SGervitio regís urbs labefacta venit. Protinus optata sternuntür, haud mora, in urbe Franci victores hostibus imperitant. Sabbátum erat sacrum, cum res est ista peracta, Quandó prius Francis urbs patefacta fuit. 225 Namque sequente die festo conscendit in urbem Rex Hludovieus ovans solvere vota Deo. Mundavitque locos ubi daemonis alma colebant, Et Christo grates reddidit ipse pias. 31. eagle. 32 -—fugientes. 33. struck. 332 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN 4CLXA ITHESLILY Lilia quo versu candentia, carmine quove Ieiunae macies satis efferat arida musae? Quorum candor habet nivei simulacra nitoris, Duleis odor silvas imitatur flore Sabaeas. 5 Non Parius candore lapis, non nardus odore Lilia nostra premit, nec? non? si perfidus anguis Ingenitis collecta dolis serit ore venena Pestifero, caecum per vulnus ad intima mortem Corda feram mittens, pistillo? lilia praestat 10 Commacerare* gravi sucosque haurire Falerno. $1 quod contusum est summo* liventis in ore Ponatur puncti5; iam tum dinoscere vires Magnificas huiusce datur medicaminis ultro. Haec etiam laxis prodest contusió* membris. CLXI| WALTER AND HILTGUNDE Venerat interea satrapae? certissima fama Quandam quae nuper superata? resistere gentem, Ac bellum | Hunis confestim inferre paratam. Tune ad Waltharium convertitur actió rerum; 5 Qui mox militiam percensuit ordine totam, Et bellatorum confortat corda suorum, Hortans praeteritos semper memorare triumphos, Promittensque istos solita virtute tyrannos Sternere, et externis terrorem imponere terris. E EMREEEAFUS STET e LS edicta la iof rain lupe gir hdc m CLX. 1. From the De cultura hortorum of Walahfrid Strabo, abbot of Reichenau (1849). 2-—et. 3-pistrillo. 4-macerare. 5. l.e., on the cen- ter of the bruised spot. 6. i.e., the crushed lily. CLXI. 1. From the great epie Waltharius, which narrates the exploits of Walter of Aquitaine, written by Ekkehard I, monk of St. Gall (1973). Walter, the son of the king of Aquitaine, held asa hostage by Attila, had been intrusted with the command of the King's army. His betrothed, Hilt- gunde, was likewise a hostage, serving as lady in waiting to Queen Ospirin. This selection describes Walter's last campaign for Attila and his flight with Hiltgunde. 2. King Attila. 3. Sc. est. WALTER AND HILTGUNDE 333 10 Nee mora, consurgit sequiturque exercitus omnis. Ecce locum pugnae conspexerat, et numeratam Per latos aciem campos digessit et agros, Iamque infra iactum teli congressus uterque Constiterat cuneus; tune undique clamor ad auras 15 Tollitur; horrendam confundunt classica vocem, Continuoque hastae volitant hine indeque densae. Fraxinus et cornus ludum miscebat in unum, Fulminis inque modum cuspis vibrata micabat. Ac veluti Boreae sub tempore nix glomerata 20 Spargitur, haud aliter saevas iecere sagittas. Postremum cunetis utroque ex agmine pilis Absumptis, manus ad mucronem vertitur omnis; Fulmineos promunt enses, clipeosque revolvunt, Coneurrunt acies demum pugnamque restaurant. 25 Pectoribus partim rumpuntur pectora equorum, Sternitur et quaedam pars duro umbone virorum. Waltharius tune in medio furit agmine bello, Obvia quaeque metens armis, ac limite pergens. Hune ubi conspiciunt hostes tantas dare strages, 30 Ac si praesentem metuebant cernere mortem, Et quemeumque locum seu dextra sive sinistra Waltharius peteret, cuncti mox terga dederunt, Et versis scutis laxisque feruntur habenis. Tune imitata ducem gens maxima Pannoniarum 35 Saevior insurgit caedemque audacior auget, Deicit obstantes, fugientes proterit, usque Dum eaperet plenum belli sub sorte triumphum. Tum super occisos ruit et spoliaverat omnes, Et tandem duoctor recavo* vocat agmina cornu. 40 Ac primus frontem festa cum fronde revinxit, Victriei lauro cingens sua tempora vulgo; Post hune signiferi, sequitur quos cetera pubes. Iamque triumphali redierunt stemmate compti, Et patriam ingressi propria se quisque locavit 45 Sede; sed ad solium* mox Waltharius properavit. 4-concavo. DbD-regiam. 394 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN - Ecce palatini* decurrunt arce ministri, Illius aspectu | hilares, equitemque tenebant, Donec vir sella? descenderet inclitus alta. 8i bene res vergant, tum demum forte requirunt. 50 Ille aliquid modicum narrans intraverat aulam; Lassus enim fuerat, regisque cubile petebat. Illic Hiltgundem solam offendit residentem; Cui post amplexus atque oscula dulcia dixit : "Ocius huc potum ferto, quia fessus anhelo." 55 Illa mero tallum? complevit mox pretiosum, Porrexitque viro, qui signans? accipiebat, Virgineamque manum propria constrinxit; at illa Astitit, et vultum reticens intendit erilem, Walthariusque bibens vacuum vas reddidit olli; 60 Ambo etenim norant de se sponsalia facta. Provocat et tali caram sermone puellam: "Exilium pariter patimur iam tempore tanto, Non ignorantes quid nostri forte parentes Inter se nostra de re fecere futura. 65 Quamne diu tacito premim(üs haec ipsa palato?"'to Virgó, per iróniam meditans haec dicere sponsum, Paulum conticuit, sed posteà talia reddit: "Quid lingua simulas quod ab imo pectore damnas, Oreque persuades toto quod corde refutas? 70 Sit veluti talem pudor ingens ducere nuptam." Vir sapiens contra respondit et intulit ista: " Absit quod memoras! dextrorsum porrige sensum. Noris me nihilum simulata mente locutum; Nec quicquam nebulae vel falsi interfore crede. Nullus adest, nobis exceptis namque?? duobus. S1 nossem temet mihi promptam impendere mentem, Atque fidem votis servare per omnia cautis, Pandere cuncta tibi cordis mysteria vellem." Tandem virgó, viri genibus curvata, profatur: 80 "Ad quaecumque vocas, mi domne, sequar studiose, Nee quiequam placitis malim praeponere iussis." -I [o1] 6. of the royal household. "T. saddle. 8. cup. 9. making the sign of the cross. d1l0-lingua. 11. spoke. 12. superfluous. WALTER AND HILTGUNDE 335 Ille dehine: *Piget exilii me denique nostri, Et patriae fines reminiscor saepe relictos; Idcirco fügam cupio celerare latentem; $5 Quod iam prae multis potuissem forte diebus, Si non Hiltgundem solam remanere dolerem." Addidit has imo virguncula corde loquelas: *" Vestrum velle!? meum, solis his aestuó rebus; Praecipiat dominus, seu prospera sive sinistra, oo Eius amore pati toto sum pectore praesto." *Nune quo more fugam valeamus inire recludo. Postquam septenos Phoebus remeaverit orbes, Regi ac reginae, satrapis,'5 ducibus famulisque Sumptu permagno convivia laeta parabo, 95 Atque omni ingenio potu sepelire studebo, Donec nullus erit qui sentiat hoc quod agendum est. Tu tamen interea mediocriter utere vino, Atque sitim vix ad mensam restinguere cura; Cum reliqui surgant, ad opuscula!* nota recurre. 100 Ast ubi iam eunctos superat violentia potus, Tum simul oeciduas properemus quaerere partes."'!7 Postquam epulis depulsa fames sublataque mensa, Heros iam dictus, dominum laetanter adorsus, Inquit: *In hoc, rogito, clarescat gratia vestra, :05 Ut vos in primis reliquos nunc laetificetis." Et simul in verbo nappam! dedit arte peractam, Ordine sculpturae!? referentem gesta priorum; Quam rex accipiens haustu vacuaverat uno, Confestimque iubet reliquos imitarier omnes. 110 Oeius aecurrunt pincernae moxque recurrunt, Pocula plena dabant et inania suscipiebant; Hospitis ac regis certant hortatibus omnes. Ebrietas fervens tota dominatur in aula, Balbutit madido facundia?? fusa palato. 13. noun; sc. est. 14. A passage is omitted in which Walter out- lines his plans for flight. Hiltgunde is to plunder the royal treasury and be ready in seven days. 15. warriors. 16. as the queen's lady in waiting. 17. A description of the feast is omitted. 18. cup. 19. Eng. 20. speech. 336 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN 115 Heroas validos plantis?! titubare videres. Taliter in seram produxit baechica noctem Munera Waltharius, retrahitque redire volentes; Donec vi potus pressi somnoque gravati, Passim porticibus sternuntur humotenus? omnes. 120 Et licet ignicremis?? vellet dare moenia flammis, Nullus qui causam potuisset scire remansit. Tandem dilectam vocat ad semet mulierem,^ Praecipiens causas citius deferre paratas; Ipseque de stabulis victorem duxit equorum; 325 Hune ob virtutem vocitaverat ille Leonem. Stat sonipes ac frena ferox spumantia mandit. Hune postquam phaleris solito cireumdedit, ecce Pcerinia plena gázae lateri suspendit utrique, Atque iteri? longo modicella?* cibaria ponit, 130 Loraque virgineae mandat fluitantia dextrae. Ipseque lorica vestitus, more gigantis, Imposuit capiti rubras cum casside cristas. Ingentesque ocreis suras complectitur aureis, Et laevum femur ancipiti praecinxerat ense, is Atque alio dextrum, pro ritu Pannoniarum; Is tamen ex una tantum dat vulnera parte. Tune hastam dextra rapiens, clipeumque sinistra, Coeperat invisa trepidus decedere terra. Femina duxit equum nonnulla talenta gerentem; 140 In manibusque simul virgam tenet ipsa colurnam, In qua piscatór hamum transponit in undam, Ut cupiens pastum piscis deglutiat uneum. Namque gravatus erat vir maximus undique telis, Suspectamque habuit cuncto sibi tempore pugnam. 145 Omni nocte quidem properabant currere, sed cum Prima rubens terris ostendit lumina Phoebus, In silvis latitare student et opaca requirunt, Sollicitatque metus vel per loca tuta fatigans; In tantumque timor muliebria pectora pulsat, 21-— pedibus. | 22-—hwmi. 23. devouring. | 24. See 120. 25 — itineri. ! 26 — modica. 150 155 160 165 170 175 180 WALTER AND HILTGUNDE 337 Horreat ut cunctos aurae ventique susurros, Formidans volueres, collisos sive racemos.? Hinc odium exilii patriaeque amor incubat inde; Vicis defugiunt, speciosa novalia linquunt, Montibus intonsis cursus ambage reeurvos Sectantes; tremulos variant per devia gressus. Ast urbis populus, somno vinoque solutus, Ad medium lucis siluit receubandó sequentis. Sed postquam surgunt, ductorem quique requirunt, Ut grates reddant ac festa laude salutent. Attila nempe manu caput amplexatus utraque Egreditur thalamo rex, Walthariumque dolendo Advocat, ut proprium quereretur fc"te dolorem. Respondent ipsi se non potuisse ministri Invenisse virum; sed princeps sperat eundem Hactenus in somno tentum recubare quietum, Occultumque locum sibi delegisse sopori. Ospirin, Hiltgundem postquam cognovit abesse, Nec iuxta morem vestes deferre suétum, Tristior immensis satrapae clamoribus inquit: *O detestandas quas heri sumpsimus escas! O vinum quod Pannonias destruxerat omnes! Quod domino regi iam dudum praescia dixi, Approbat iste dies quem nos superare nequimus. En hodie imperii vestri cecidisse columna Noscitur; en robur procul ivit et inclita virtus! Waltharius, lux Pannoniae discesserat inde, Hiltgundem quoque mi caram deduxit alumnam." Iam princeps nimia succenditur efferus ira; Mutant laetitiam maerentia corda priorem; Ex humeris trabeam discindit ad infima totam; Et nunc hue animum tristem, nunc dividit illuc. Ac veluti Aeolicis?? turbatur harena procellis, Sic intestinis rex fluctuat undique curis; Et varium pectus vario simul ore imitatus, 27. branches. 28. Cf. p. 328, l. 111. 335 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN 185 Prodidit exterius quicquid toleraverat intus; Iraque sermonem permisit promere nullum. Ipso quippe die potum fastidit et escam, Nec placidam membris potuit dare cura quietem. Et ubi nox rebus iam dempserat atra colores, 190 Decidit in lectum, verum nec lumina clausit, Nunc latus in dextrum fultus, nune inque sinistrum, Et veluti iaculo pectus transfixus acuto Palpitat, atque caput huc et mox iactitat illuc, Et modo subrectus fulero consederat amens. 195 Nec iuvat hoe; demum surgens discurrit in urbern, Atque torum veniens simul attigit atque reliquit. Taliter insomnem consumpserat Attila noctem. At profugi comites, per amica silentia euntes, Suspectam properant post terga relinquere terram. CLXII: A WATCH SONG O tu, qui servas armis 1sta moenia, Noli dormire, moneo, sed vigila. Dum Hector vigil extitit in Troia, Non eam cepit fraudulenta Graecia. 5 Prima quiete dormiente Troia Laxavit Sinon? fallax claustra perfida. Per funem lapsa oceultata agmina Invadunt urbem et incendunt Pergama. Vigili voce avis anser? candida 10 Fugavit Gallos ex arce Romulea. Pro qua virtute facta est argentea Et a Romanis adorata ut dea. Lum MEM KNEE C E m rs IE iS i CLXII. 1. Written at Modena in 892. "The situation is imaginary, as the Hungarians did not invade Italy until 900. — Meter: twelve-syllabled iambie (iambic trimeter). 'The verses fall into hemistichs of five and seven syllables (5— «4-7» —); they rime in -a, except vs. 19 and 20, where the half verses rime. See 125-129. 2. Aeneid II, 259. 8. Livy V, 47. PRAYER TO ST. GEMINIAN 339 celsa Christi numina; demus nostra iubila.* Nos adoremus Illi eanora 15 Illius magna fis sub custodia Haec vigilantes iubilemus* carmina. Divina, mundi rex Christe, custodia, Sub tua serva haec castra vigilia. Tu murus tuis sis Iinexpugnabilis, 20 Sis inimicis hostis tu terribilis. Te vigilante nulla nocet fortia, Qui cuncta fugas procul arma bellica. Tu cinge nostra haec, Christe, munimina, Defendens ea tua forti lancea. 25 Sancta Maria, mater Christi splendida, Haee cum Iohanne —theotocus$ impetra. Quorum hie sancta ^ venerantur pignora Et quibus ista sunt sacrata limina. Quo duce victrix est in bello dextera 30 Et sine ipso nihil valent 1acula. virtus audax bellica, audiantur carmina. alterna vigilia, haec invadat moenia. "comes, eia, vigila," dicat echo *'vigila." Fortis iuventus, Vestra per muros Et sit in armis Ne fraus hostilis 35 Resultet echo Per muros ''eia" CLXIII: PRAYER TO ST. GEMINIAN? pie Dei famule, exorando supplica, quod meremur miseri, evadamus gratia. Confessor Christi, Geminiane, Ut hoc flagellum, Caelorum regis 4. shouts of joy. 5. See 17 (a). 6. See p. 162, 1. 12. CLXIII. 1. Written at Modena in 900; for the occasion see note 1, p.938. Meter:same as preceding. 2. patron saint of Modena. 340 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN 5 Nam doctus eras Attilae temporibus Portas pandendo liberare subditos. Nune te rogamus licet servi pessimi, Ab Ungerorum nos defendas iaculis. Patroni summi, exorate iugiter 10 Servis pro vestris implorantes dominum. CLXIV.: A SONG FOR $88. PETER AND PAUL'S DAY O Roma nobilis, orbis et domina, Cunetarum urbium — excellentissima, Roseo martyrum sanguine rubea;? Albis et virginum liliis candida; 5 Salutem dicimus tibi per omnia, 'Te benedicimus: salve per saecula. Petre, tu praepotens caelorum claviger,? Vota precantium exaudi iugiter. Cum bis sex tribuum sederis arbiter,* 10 Factus placabilis iudica leniter. Teque petentibus nunc temporaliter* Ferto suffragia misericorditer. O Paule, suscipe nostra precamina,' Cuius philosophos vicit industria.* 15 Factus economus? in domo regia Divini muneris appone fercula,!? Ut, quae repleverit te sapientia, Ipsa nos repleat tua per dogmata. CLXIV. 1. Probably written at Verona, in the tenth century. Meter: twelve-syllabled asclepiadean (iambic); the verses divide into hemistichs of six syllables each (6v — 4-67 —); they rime by strophes. 2-—rubens. 8. Matthew xvi, 19. 4. Matthew xix, 28. 5. with «unc hardly more than a verse-filler. |6. compassionately. ^" — preces. 8. Acts xvii, 16, 17. 9. steward. 10. Acts xii, 9. MODUS LIEBINC 341 CLXV! MODUS LIEBINC I. Advertite . omnes populi . ridiculum : II. ITE. IV. Et audite quomodo : Suevum? mulier . et ipse illam . defraudaret : Constantiae . civis Suevulus . trans aequora : Gazam porians mavibus : domi coniugem . lascivam | mimis . re- linquebat : Vix remige . triste secat mare : ecce subito . orta tempestate : Furit pelagus . certant flamina . tolluntur fluctus : Post multaque exulem : vagum litore . longinquo notus : exponebat : Nec interim . domi vacat coniunx : mimi? aderant . iuvenes sequuntur : Quos et immemor . viri exulis . excepit gaudens : Atque nocte proxima : pregnans filium . iniustum fudit . iusto die : Duobus . volutis annis : exul dictus . revertitur : Occurrit . infida coniunx : secum trahens . puerulum : Datis osculis . maritus illi : ( 2, 4093 je S : a9. De quo" inquit "puerum : istum habeas. dic aut extrema . patens": At illa . maritum timens : dolos versat . in omnia : "Mi tandem . mi coniunx" inquit : *una vice . in Alpibus : Nive sitiens . extinxi sitim : T "^ * e * 23. nde ergo gravida : istum puerum . damnoso foetu . heu gignebam "': Anni post haec quinque . transierunt aut plus : Et mercator vagus . instauravit remos : Ratim quassam reficit : vela alligat . et nivis natum . duxit secum : Transfretato* mari . producebat natum : Et pro arrabone . mercatori tradens : Centum libras accipit : atque vendito . infanti dives . revertitur : cm M C ——————————————— ———— —————— —— CLXV. 1. A poem in the form of a sequence (see note on crLxxil, p. 348), sung to the air of the song of Liebinc; the melody has not been pre- served. Although the structure of the strophes varies, the "close" (italics) of each is the same (21 syllables). 'The story of the snow child is wide- spread in the literatures of Europe. "This and the five following selections are taken from the "Cambridge Songs," our earliest medieval song book. 2. a SSwabian. 3. minstrels. 4. having been crossed. 342 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Ingressusque domum . ad uxorem ait : *COonsolare coniunx . consolare cara : Natum tuum perdidi : quem. non. ipsa tu.me magis quidem . dilexisti : Tempestate orta . nos ventosus furor : In vadosas syrtes . nimis fessos egit : Et nos omnes graviter : torret sol at il — le nivis natus. liquesce- Dale M. Sie perfidam . Suevus coniugem . deluserat : Sic fraus fraudem vicerat : nam quem genuit . nix recte hunc sol . liquefecit . Heriger,! urbis Maguntiensis Antistes, quendam Vidit prophetam 5 Qui ad infernum Se dixit raptum. Inde cum multas Referret causas, Subiunxit totum 10 Esse infernum Accinetum densis Undique silvis. Heriger illi Ridens respondit: 15 Meum subuleum Illue ad pastum Volo cum macris Mittere porcis." CLXVI. 1. Archbishop of Mayence (913-927). CLXVI HERIGER 20 25 30 35 Vir ait falsus: **Fui translatus in templum caeli Christumque vidi Laetum sedentem Et comedentem. Iohannes baptista Erat pincerna Atque praeclari Pocula vini Porrexit cunctis Voecatis sanctis." Heriger ait: *'Prudenter egit Christus Iohannem Ponens pincernam, Quoniam vinum Non bibit umquam. Meter; five-syllabled verses with trochaic close (the first half is — "v or 7 — v»); the verses gener- ally rime in pairs. DE IOHANNE ABBATE 343 Mendax probaris Furabar cocis; Cum Petrum dicis Hoc manducavi Illuc magistrum? Atque recessi." 40 Esse cocorum, Est quia summi 55 Heriger illum Ianitor caeli. Iussit ad palum Loris ligari Honore quali Scopisque caedi, Te Deus caeli Sermone duro 45 Habuit ibi? e» Hune arguendo: Ubi sedisti? Volo ut narres "Si te ad suum , Quid manducasses.' Invitet pastum Christus ut secum Respondit homo: | Capias cibum, | 50 "Angulo uno 65 Cave ne furtum Partem pulmonis Facias spureum." CLXVII! DE IOHANNE ABBATE In vitis patrum veterum "Volo," dicebat, *vivere Quiddam legi ridiculum, 10 Secure sicut angelus, Exemplo tamen habile; Nee veste nec cibo frui, Quod vobis dico rhythmice.? Qui laboretur manibus." 5 Iohannes abba, parvulus Respondit frater: *Moneo Statura, non virtutibus, Ne sis incepti properus, Ita maiori socio, 15 Frater, quod tibi postmodum Quicum erat in heremo: Sit non cepisse satius." 2. Cf. p. 340, lI. 15. CLXVII. 1. Written by Fulbert of Chartres (11027). Meter: eight- syllabled iambie; the verses rime in couplets, except in the third, fourth, and fifth strophes. — 2. Zn verse. 344 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN At ille: *Qui non dimicat, Non cadit neque superat." Ait, et nudus heremum 20 Inferiorem? penetrat. Septem dies gramineo Vix ibi durat pabulo; Octava fames imperat Ut ad sodalem redeat. 25 Qui sero, clausa ianua, Tutus sedet in cellula, Cum minor voce debili Appellat: ''Frater, aperi: Iohannes opis indigus 30 Notis assistit foribus; Nec spernat tua pietas, Quem redigit necessitas." Respondit ille deintus: "Iohannes, factus angelus, 35 Miratur caeli cardines; 40 45 50 Ultra non curat homines." Foris Iohannes excubat, Malamque noctem tolerat, Et praeter voluntariam Hane agit paenitentiam. Facto mane recipitur, Satisque verbis uritur; Sed intentus ad crustula,* Fert patienter omnia. Refocillatus* Domino Grates agit et socio; Dehine rastellum* bracchiis Temptat movere languidis. Castigatus angustia De levitate nimia, Cum angelus non potuit, Vir bonus esse didicit. CLXVIII! DE LUSCINIA Cum telluris vere nova producuntur germina Nemorosa circumcirca frondescunt et bracchia, Flagrat odor quam suávis florida per gramina. 3 —interiorem. CLXVIII. 4. from crustum. 1. By the same author as the preceding. b. refreshed. 6. from rastrum. Meter: fifteen- syllabled trochaie, with a break after the eighth syllable (8— «4-7 -—); the verses fall into groups of three; they rime in -a (except v. 11). DE LUSCINIA 345 Hilarescit? philomela, dulcis vocis conscia; 5 Et extendens modulando gutturis spiramina,? Reddit veris et aestivi temporis praeconia. Instat nocti et diei voce sub* dulcisona5; Soporatis dans quietem cantus per discrimina, Nee non pulchra viatori laboris solacia. 10 Vocis eius pulchritudo, clarior quam cithara, Vincit omnes cantitando volucrum ca*ervulas,5 Implens silvas atque cunctis modulis arbustula.* Volitando scandit alta arborum cacumina, Gloriosa valde facta, veris pro laetitia, 15 Ac festiva satis gliscit* sibilare carmina. Felix tempus cui resultat talis consonantia.? Utinam per duodena mensium curricula Duleis philomela daret suae vocis organa. Cedit auceps ad frondosa resonans umbraeula,! 20 Cedit cygnus et suávis 1psius melodia, Cedit tibi timpanista!! et sonora tibia. Quamvis enim videaris corpore praemodica,?? Tamen cuncti te auscultant. Nemo dat iuvamina!? Nisl solus rex caelestis, qui gubernat omnia. 25 lam praeclara tibi satis dedimus obsequia, Quae in voce sunt iucunda et in verbis rhythmiea, Ad scholares et ad ludos digne congruentia. Tempus adest ut solvatur nostra vox harmonica,4 Ne fatigent plectrum linguae cantionum?5 taedia, 30 Ne pigrescat!* auris prompta fidium ad erusmata.!? Trinus Deus in personis, unus in essentia, Nos gubernet et conservet sua sub clementia, Regnareque nos concedat cum ipso in gloria. 2. grows joyful. 8-spiramenta. 4. with. | b. sweetlly-sounding. 6 —cater- vas. "I —arbusta. 8.4s eager. 9 —harmonia. 10. shady places. 11. timbrels. 12. very small. 13 -adiumentum. 14. harmonious. 15b. songs. 16. grow weary. 1T. songs. 18. essence, being. 346 10 CLXIX! PRIMER OF MEDIEVAL LATIN VERNA FEMINAE SUSPIRIA Levis exsurgit Zephirus Ett sol procedit tepidus; Iam terra sinus aperit, Duleore? suo diffluit. Ver purpuratum exiit, Ornatus suos induit; Aspergit terram floribus, Ligna silvarum frondibus. Struunt lustra quadrupedes Et dulces nidos volucres; Inter ligna florentia Sua decantant gaudia. CLXX! Quod oculis dum video Eit auribus dum audio, Heü, pro tantis gaudiis Tantis inflor suspiriis. Cum mihi sola sedeo Et haec revolvens palleo, Sic forte caput sublevo, Nec audio nec video. Tu saltim, Veris gratia, Exaudi et considera Frondes, flores et gramina; Nam mea languet anima. INVITATIO AMICAE Iam, duleis amica, venito, Quam sicut cor meum diligo; Intra in cubiculum meum, Ornamentis cunctis onustum. Ibi sunt sedilia strata, Et domus velis ornata, Floresque in domo sparguntur Herbaeque fragrantes miscen- tur. CLXIX. 1. One of the most touching of medieval poems. syllabled iambie; the verses rime by twos or fours. 1. Meter: uncertain; most verses are nine-syllabled trochaie; CLXX. Est ibi mensa apposita, 10 Universis cibis onusta; Ibi clarum vinum abundat Et quicquid te, cara, delectat. Ibi sonant dulces symphoniae, Inflantur et altius tibiae; 15 Ibi puer et docta puella Pangunt tibi carmina bella. Meter: eight- 2. sweelness. some are nine- and ten-syllabled iambie; dactyls and anapests occur. 20 TO BOETHIUS Hie cum plectro citharam tangit, Illa melos cum lyra pangit; Portantque ministri pateras Pigmentatis? poculis plenas. Non me iuvat tantum con- vivium Quantum quium, Nec rerum tantarum ubertas Ut dilecta familiaritas. post? dulce ecollo- Iam nune veni, soror electa Et prae cunctis mihi dilecta, Lux meae clara pupillae: Parsque maior animae meae. 347 Ego fui sola in silva 30 Et dilexi loca secreta ; Frequenter effugi tumultum Et vitavi populum multum. Karissima, noli tardare; Studeamus nos nunc amare, 35 Sine te non potero vivere; Iam decet amorem perficere. Quid iuvat deferre, electa, Quae sunt tamen post faci- enda? Fac cita quod eris factura, 40 In me non est aliqua mora. CLXXI. TO BOETHIUS Roma potens dum iura suo declarat in orbe, 'Tu pater et patriae lumen, Severine Boeti Consulis officio rerum disponis habenas, Infundis lumen studiis et cedere nescis 5 Graecorum ingeniis; sed mens divina coercet Imperium mundi; gladio bacchante Gothorum, Libertas Romana perit: tu consul et exul, Insignes titulos praeclara morte relinquis. Nune decus imperii summas qui praegravat? artes, 10 Tertius Ottó sua dignum te iudicat aula, Aeternumque? tui statuit monumenta laboris, Et bene promeritum meritis exornat honestis. FOSMERMDDC AU WEIT Rp oT eum EM Uu Li t 2. spiced. 3. adverb. 4-oculi. CLXXI. 1. By Gerbert; see note 1 on rnxxxix, p. 197; an inscription for a portrait of Boethius, in the palace of the emperor Otto III. 2. cherishes. 3. adverb, to endure forever. 348 ». PRIMER OF MEDIEVAL LATIN CLXXII.: IN THE MIDST OF LIFE Media vita In morte sumus; Quem quaerimus adiutorem, Nisi te, Domine, Qui pro peccatis nostris e Iuste irasceris? Sancte Deus, sancte fortis, Sancte et misericors Salvator, Amarae morti 10 Ne tradas nos. CLXXIII!. GLORY TO GOD 1. Cantemus cuncti melodum Nunc Alleluia. 2. In laudibus aeterni regis haec plebs resultet? Alleluia. 4. Hoc beatorum per prata paradisiaca? psallat concentus Alleluia. 6. Nubium cursus, ventorum volatus, fulgurum coruscatio et tonitruum sonitus dulce eonsonent simul Alleluia. 8. Hine, variae volucres, creatorem laudibus eoneinite cum Alleluia. 3. Hoc denique caelestes chori cantant in altum Alleluia. . Quin et astrorum micantia luminaria | iubilant altum Alleluia. . Fluctus et undae, imber et procellae, tempestas et serenitas, cauma,* gelu, nix, pruinae, saltus, nemora pangant Alle'uia. . Ast illinc respondeant voces altae diversarum bestiarum Alleluia. CLXXII. 1. A sequence in rhythmical prose, author unknown. A sequence is à hymn in rhythmical prose or meter which followed the alleluia of the Gradual (anthem); hence its name. The term prose was also used, originally only of a rhythmical composition. CLXXIIL. 1. A sequence generally attributed to Notker Balbulus (1912), monk of St. Gall (see p. 181, l. 18). 2. make resound. 3. of paradise. 4. heat. HYMN TO THE VIRGIN 349 10. Istine montium 11. Illine vallium celsi vertices sonent profunditates saltent5 Alleluia; Alleluia. 12. Tu quoque, maris 13. Nec non terrarum iubilans abysse,* die molis immensitates: Alleluia. Alleluia. 14. Nune omne genus 15. Et creatori humanum laudans exsultet grates frequentans consonet Alleluia. Alleluia ; 16. Hoe denique nomen audire 17. Hoc etiam carmen caeleste iugiter delectatur comprobat ipse Christus Alleluia. Alleluia. 18. Nune vos, o socii? 19. Et vos, pueruli, cantate laetantes respondete semper Alleluia, Alleluia. 20. Nune omnes canite simul 21. Laus Trinitati aeternae: Alleluia Domino, Alleluia Christo Pneumatique? Alleluia. Alleluia, Alleluia, Alleluia, Alleluia, Alleluia, Alleluia. CUXXIV! HYMN TO-THE VIRGIN . Verbum bonum et suáve Personemus, illud ave;? II. Per quod ave salutata Mox concepit fecundata Virgo, David stirpe nata, Inter spinas lilia.* Per quod Christi fit conclave? Virgo, mater, filia; c m TT TUM ELLA ————————————————————————á b. Cf.resultet, 1.4. 6. depths. "T. choir of priests. 8. to the Holy Spirit. CLXXIV. 1. This beautiful sequence in honor of the Virgin is important as an early example (eleventh century) of perfect rhythmical form. Meter: eight-syllabled (vs. 1, 2, 3, riming) and seven-syllabled trochaic; note that the fourth verses of corresponding strophes rime. 2. Gabriel's greeting (Luke i, 28) which announced or caused the conception of the Virgin. 3. receptacle. 4. See 17 (a). 350 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN III. Ave, veri Salomonis IV. Ave, solem genuisti, Mater, vellus Gedeonis,* Ave, prolem protulisti, Cuius magi tribus donis* Mundo lapso contulisti Laudant puerperium; Vitam et imperium. V. Ave, mater verbi summi, VI. Supplicamus, nos emenda, Maris? portus, signum dumi,? Emendatos nos commenda Aromatum? virga!? fumi, Tuo nato ad habenda Angelorum domina; Sempiterna gaudia. CLXXV. PRAYER TO THE VIRGIN Ave maris? stella, 15 Qui pro nobis natus Dei mater alma Tulit esse tuus. Atque semper virgo, Felix caeli porta. Virgo singularis, Inter omnes mitis, 5 Sumens illud ave? Nos culpis solutos Gabrielis ore, 20 Mites fac et castos. Funda nos in pace, Mutans nomen Evae.4 Vitam praesta puram, Iter para tutum, Solve vincla reis, Ut videntes Iesum 10 Profer lumen caecis, Semper collaetemur.5 Mala nostra pelle, Bona cuncta posce. 25 Sit laus Deo Patri, Summum Christo decus, Monstra te esse matrem, Spiritui Sancto, Sumat per te precem, Honor, tribus unus. 5. Gideow's fleece (Judges vi, 37), often connected with the conception ; so also Aaron's rod, below (Numbers xvii, 8). 6. Cf. p. 203,1. 11. 7. The word-play on Maria and mare, maria was common. |.8. Exodus iii, 2; just as the bush burned without being consumed, so the Virgin conceived with- out losing her virginity. 9. aromátum: common accent in ML. 10. Cf. Song of Solomon iii, 6, sicut virgula fumi ex aromatibus myrrhae. CLXXV. 1. The most famous hymn in honor of the Virgin. Meter: six- syllabled trochaie, the verses generally riming in pairs; note that most of the words are dissyllables. 2. Cf.note 7, above. 3. Cf.note 2, p.349. 4. The association of Eve and the Virgin was common; Eva was regarded as the forerunner of ave. 5-—laetemur. B—— DE CONTEMPTU MUNDI 35 CLXXVI: DE CONTEMPTU MUNDI Hora novissima, tempora pessima sunt, vigilemus. Ecce minaciter imminet arbiter ille supremus. Imminet, imminet ut mala terminet, aequa coronet, Recta remuneret, anxia liberet, aethera? donet, Auferat aspera duraque pondera mentis onustae, Sobria muniat, improba puniat, utraque iuste. Hic breve vivitur, hie breve plangitur, hie breve fletur; Non breve vivere, non breve plangere retribuetur; O retributio! stat brevis actio, vita perennis; 10 O retributio! caelica? mansio stat lue* plenis. Spe modo vivitur, et Sion angitur a Babylone; Nunc tribulatio; tunc recreatio, sceptra, coronae; Tune nova gloria pectora sobria clarificabit,* Solvet aenigmata, veraque sabbita continuabit. 15 Patria luminis, inscia turbinis, inscia litis, Cive replebitur, amplificabitur Israelitis. Pars mea Rex meus, in proprio Deus ipse decore Visus amabitur, atque videbitur Auctor in ore. O bona patria, lumina? sobria* te speculantur, ?0 Ad tua nomina sobria lumina collacrimantur; Est tua mentio pectoris unctio, cura doloris, Concipientibus aethera mentibus ignis amoris. Tu locus unicus, illeque caelieus es paradisus, Non ibi lacrima, sed placidissima gaudia, risus. 25 Est ibi consita laurus et insita cedrus hysopo'; Sunt radiantia* iaspide moenia, clara pyropo; Hinc tibi sardius,? inde topazius,? hine amethystus?; Est tua fabrica contio caelica, gemmaque!^ Christus. Tu sine litore, tu sine tempore, fons, modo rivus, TUmUIIMOIAM A rade dicit. ee I Rae ens TON TDI ROSE EUEO. CLXXVI. 1. One of the seven great hymns, from a poem of three thousand lines, De contemptu mundi, written by Bernard, à monk of Cluny, in the twelfth century. Meter: leonine hexameter; the verse is divided into three parts, the first two riming; the verses rime in pairs. 2. heaven. 3 —caelestis. 4. for those fullof sin. 5. glorify. 6. sad eyes. T. See p.270, l. 7. 8. Revelation xxi, 18. 9. Eng. 10. 1 Peter ii, 4-6. e 392 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN 30 Dulce bonis sapis, estque tibi lapis undique vivus. Est tibi laurea, dos datur aurea, Sponsa decora, Primaque Principis oscula suscipis, inspicis ora; Candida lilia, viva monilia sunt tibi, Sponsa, Agnus adest tibi, Sponsus adest tibi, lux speciosa. 35 — Urbs Sion aurea, patria lactea, cive decora, Omne cor obruis, omnibus obstruis et cor et ora. Nescio, nescio, quae iubilatio,? lux tibi qualis, Quam socialia gaudia, gloria quam specialis. Sunt Sion atria coniubilantia,! martyre plena, 40 Cive micantia, Principe stantia,'? luce serena; Est ibi paseua mitibus afflua!? praestita sanctis, Regis ibi thronus, agminis et sonus est epulantis. Gens duce splendida, contio candida vestibus albis Sunt sine fletibus in Sion aedibus, aedibus almis. 45 Urbs Sion inclita, gloria debita glorificandis, 'Tu bona visibus interioribus intima pandis; Intima lumina, mentis acumina te speculantur, Pectora flammea spe modo, postea sorte'* luerantur. Urbs Sion uniea, mansio mystica, condita caelo, 50 Nune tibi gaudeo, nune mihi lugeo, tristor, anhelo; Nemo retexere,5 nemoque promere sustinet ore, Quo tua moenia, quo capitalia plena decore; Opprimit omne cor ille tuus decor, O Sion, O pax, Urbs sine tempore, nulla potest fore laus tibi mendax. 55 Urbs Sion inclita, turris et edita litore tuto, Te peto, te colo, te flagro,!* te volo, canto, saluto. O bona patria, num tua gaudia teque videbo? O bona patria, num tua praemia plena tenebo? Die mihi, flagito, verbaque reddito, dieque: '""Videbis." 60 Spem solidam gero; remne tenens ero? die: "Retinebis." O sacer, O pius, O ter et amplius ille beatus, Cui sua pars Deus; O miser, O reus, hae viduatus. "ORLOUES PIED MCHRUMMENNE RRNESR JIRRRRDE ES ed UD Met q cT M E TER TUAE T EERTUATTTPTSS To DESORUTEUTT li-iubilantia. 12. standing firm. 13-affluems. 14. ie. by actual possession. 15. conceive. 16. love. DE NOMINE IESU 3953 CLXXVIT: DE NOMINE IESU Iesu duleis memoria Dans vera cordis gaudia, Sed super mel et omnia Dulcis eius praesentia. 5 Nilcanitur suávius, Auditur nil iucundius, Nil cogitatur dulcius, Quam Iesus, Dei filius. Iesu, spes paenitentibus, 10 Quam pius es petentibus, Quam bonus te quaerentibus, Sed quid invenientibus? Iesu, duleedo cordium, Fons vivus, lumen mentium, 15 Excedens omne gaudium, Et omne desiderium. Nec lingua valet dicere, Nec littera exprimere, Expertus potest credere 20 Quid sit Iesum diligere. Cum Maria diluculo, Iesum quaeram in tumulo, Cordis clamore querulo Mente quaeram, non oculo. CLXXVIII.! THE COMING OF SPRING Moribus esse feris Eit formam mentis Ipsae naturae Gramineum vellus 5 Distinguunt flores Fronde virere nemüs Aurioli,? merulae, Certant laude pari Nidus non nullis 10 Et latet in dumis Egrediente rosa prohibet me gratia veris, mihi mutuor ex elementis; congratulor, ut putó, iure: superinduxit? sibi tellus, diversi mille colores. et fructificare videmus, graculi, pieci,* filomenae varios cantus modulari; stat in arbore non sine pullis, nova progenies sine plumis. viridaria sunt speciosa ; USTRRTURITOUUEMOR eM D Me pcc FUR TRUST OUR MNT OT E MEEREDICNRE QLCE: CLXXVII. 1. From a hymn of two hundred lines, De nomine Iesu, attributed to Bernard of Clairvaux (1090-1153). Meter: eight-syllabled iambie; the verses rime by strophes. CLXXVIIL. 1. Written by Marbod, bishop of Rennes (11125). Meter: leonine hexameter of the normal type, where the verses rime by hemi- stichs. 2 —induxit. 3. oriole. 4-pici (?). 354 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Adiungas istis campum, qui canet aristis, Adiungas vites, uvas quoque postmodo mites, Et ludos iuvenum, festumque diemque serenum. 15 Qui tot pulchra videt, nisi flectitur et nisi ridet, Intractabilis est, et in eius pectore lis est. Qui speciem terrae non vult cum laude referre, Invidet Auctori, euius subservit honori Bruma rigens, aestas, autumnus, veris honestas. CLXXIX.' BRUNELLUS AT SALERNO AND PARIS Talia dicenti? supplex respondit asellus; Poplite deflexo,* vertice pronus humi: "Cuncta libens faciam, celer ibó celerque revertar, Nam mea res agitur, non aliena mihi. 5 Non ego tardus ad hoc, quamvis piger esse solebam, Si dederit Dominus prospera cuncta mihi. En ego progredior, benedie mihi progredienti, Ut mihi sit tota prospera vita via." Mox idioma? suum vertens Galienus et orans, 10. Subridensque parum, sie benedixit ei: CLXXIX. 1. From the Speculum Stultorum, à remarkable satire written by Nigellus Wireker, precentor at Canterbury, at the close of the twelfth century. It describes the adventures of an ass named Brunellus, typifying a monk who is never contented with his lot but is always striving for something better, regardless of his limitations. Brunellus wants à longer tail and goes to the great physician Galienus (Galen) who tries to dissuade him from the attempt to improve on nature, but 1s unsuccessful. Galen then gives him a prescription (talia dicenti, v. 1) for lengthening his tail, the ingredients for which can be obtained only at Salerno, the chief medical center of the Middle Ages. Brunellus goes to Salerno with Galen's blessing (?) (vs. 9-78). He later loses his medicines and half of his tail and therefore decides to go to Paris, the great university center, that he may at least become a scholar; vs. 79-140 describe the result of this enterprise. Brunellus finally falls into the hands of his former master and ends his eareer where he began, the richer only by many painful experiences. 2. ie., Galieno. 3. Brunellus. 4-flexo. 5. language; i.e., Greeh, which, of course, Brunellus does not understand. BRUNELLUS AT SALERNO AND PARIS 355 "Omnipotens odià* tibi mille det, et tua cauda Obtineat per se milia dena sibi. Sit tibi potus aquá, sit magnus carduus esca, Marmora stramentà, tegmina ros et aqua. 15 Grandó, nives, pluviae, teeum* comitentur ubique, Protegat et noctu cana pruina, gelu. Saepius exosus veniat post terga molossus."' Oscula dandó tamen, dixit asellus: *Amen." Ingeminantis *Amen" vox est audita per urbem, 20 Murmuriique? sonum percipit omne forum. Festinans igitur, veniens in limine portae Haesit, et eliso corruit ipse pede. "Signa revertendi sunt haec," dixere propinqui; Riserunt alii; dixit et ipse sibi: 25 "Debile principium melior fortuna sequetur; Restat iter longum, non remanebit ita. Dura satis didiei postquam sum fusus ab alvo, Unde satis possum plurima dura pati. Non est deliciis adsueta vel ebrietati 30 Haee mea personà, quae mala ferre solet. Carduus et lappà constant mihi carior esca, Sufficit ad potum nam pluvialis aqua. In salsamentis!? non est meditatió mentis, In tenui victu corpora nostra vigent. 35 Sum piger et tardus, sed certe tardior essem 81 mea nonnumquam lauta diaeta foret. Sed neque qui debet sumptus impendere multos, Expedit ut crebro vina Falerna bibat. Quid mihi cum vino, quo desipiunt sapientes? 40 Multaque contingunt quo!! mediante! mala. Hoc umeris non ventre suo gestare parentes Consuevere mei; sit procul ergó merum. Ergo gestabo sed non gustabó Lyaeum Adripiat ne me cottidiana febris. 45 Contra naturam vinum si forte bibissem, Mox mihi quartanam gigneret aut scabiem. teen Dun un us riu aie RIETI MESSSETSULASIT A SUTNBIETA QUEUE NOEUT RENEICEN VCRRDNNILD 6. curses; the full expression is odium Dei. "1 —te. 8. dog. 9—murmuris. 10 —condimentis. 11. because of it. 356 50 55 65 70 75 80 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Quattuor ex causis teneor vitare Lyaeum, Quamvis sensus hebés exacuatur eo: Sumptibus ut propriis parcam, ne febre laborem, Et ne desipiam degeneremque simul. Qui vitare malum poterit nec vult, manifestum, Plangendus minus est si male cedat ei." Postquam bis senas confecerat ergó diaetas,?? Ad quae tendebat moenia summa videt. Moxque genu flexo, sursum sua bracchia tendens, Vota Deo supplex solvit et orat 1ta: "Omnipotens Dominus meritis sancti Iuliani!? Det nobis veniám hospitiumque bonum. Sit procul omne malum, pontes, portaeque gemellae, Partibus in nostris quae satis'* esse solent. Rustieus aut saccus non inveniatur in urbe. Absque molendino sit locus iste, precor. Sint hebetes stimuli, surdi mutique molossi, Sitque procul catuli vox inimica mihi. Hospes ruricolà mihi sit, cui semper abundet Carduus hirsutüs et pluvialis aqua. Sint species? viles, sit et emptor rarus in urbe, Quilibet exsistat venditor aeris egens. Sint merces multae, sit multum cara moneta; Sit tempus pluvidum,!5 sitque lutosa via. Prospera sint cunctà, sint cuncta salubria nobis, Ut nostrum citiás expediatur iter." Talia commemorans postquam pervenit in urbem, Se dedit hospitio membraque fessa toro. Surgens mane forum species empturus adivit, Quas non inveniens tristis abire parat. Quattuor ergó dies cireumlustravit!? in urbe, Nec tamen invenit quae cupiebat ibi. Talia cum pariter gradientes plura referrent, Parisius veniunt, hospitiumque petunt. Corpora fessa quies recreat tenuisque diaetae Damna recompensat!* mensa calixque frequens. 12. day's journeys. 13. the patron saint of travelers. 14. £oo common. 15 — merces. 16 — pluvium. |. 11 — lustravit. 18. makes good. BRUNELLUS AT SALERNO AND PARIS 357 Ossa, cutem, nervos, quae vel labor aut via longa Quassarat, refovent balnea, cura, quies. 85 Brunellusque sibi minuit crinesque totondit, Induit et tunica se meliore sua. Pexus et ablutus, tandem progressus in urbem Intrat in ecclésiam, vota precesque facit. Inde scholas adiens, secum deliberat utrum 90 — Expediant potiüs ista vel illa sibi. Et quia subtiles sensu considerat Anglos, Pluribus ex causis se sociavit eis. Moribus egregii, verbo vultuque venusti, Ingenio pollent, consilioque vigent. 95 Dona pluunt populis et detestantur avaris,!? Fercula multiplicant et sine lege bibunt. Wessail?? et dringail, nec non persona secunda? Haec tria sunt vitià quae comitantur eos. His tribus exceptis nihil est quod in eis reprehendas; 100 — Haec tria si tollas cetera cuncta placent. Hine comes Angligenis prudens desiderat esse, Possit ut illorum condicione frui. Est?! in eis etiam quiddam nam publica fama Somniat adiungi cur magis optet eos.?! 105 Si de convictu mores formantur eisdem, Cur nihil aderescat si comes esse queat? Si quid eis praeter sortem natura ministrat, Ante retrove bonum eur nihil inde ferat? Adcelerans igitur studio, studiosis adhaesit, 110 Ut discat lepide grammaticeque? loqui. Sed quia sensus hebes, cervix praedura, magistri Dogmata non recipit, cura laborque perit. Iam pertransierat Brunellus tempora multa, Et prope completus septimus annus erat, 115 Cum nihil ex toto quodeumque, docente magistro Aut socio, potuit discere praeter *y-a." Quod natura dedit, quod secum detulit illuc, Hoe habet, hoc illo nemó tulisse potest. 19—avaros. 20. equivalent to wine, women, and song. 21. The sense is: popular opinion attributes qualities to the English that make them de- sirable associates. 22. correctly. 358 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Cura magistrorum multumque diu labórabat, 120 Demum defecit, victa labore gravi. Dorso se baculus, lateri se virga frequenter Adplicat, et ferulam sustinuere manus. Semper *y-2" repetit, nihil est quod dicere possit, Affectus quovis verbere, praeter ''y a." 125 Vellieat hie aurem, nasum quatit ille reeurvum, Exeutit hic dentes, perforat ille cutem. Hie secat, hic urít, hinc solvitur, inde ligatur, Intonat iste minas, porrigit ille preces. Sic in eo certant ars et natura vicissim, 130 Ars rogat, illa iubét, haec abit, illa manet. Quorum principià constant vitiosa fuisse, Aut vix aut numquam convaluisse valent. A puero didicit Brunellus '*y-2"; nihil ultra? Quam? quod naturà dat retinere potest. 5 Quod fuit innatum servat natura, quod artis^ Sie abit, ut vento pulvis abire solet. Perdidit expensas, periitque labor, sed et omne Quod fuit impensum condicione pari. Spes quoque deperiit caudae superinstituendae,5 140 Sentit et Anglorum earmina?* falsa fore. Em [ov] cQ CLXXX! DE VENTRE ET CETERIS MEMBRIS Ineusant avidi pes et manus otia ventris: "Omnia solus habes lucra, labore carens. Nos labor edomuit; te fovit inertia, sorbes Omnia, quae nostri cura laboris emit. 5 Disce pati famis acre iugum, vel disce labori Cedere, teque tui cura laboris alat." Sie ventri servire negant; se venter inanem Comperit, orat opem, nil dat avara manus. 23. more than. — 24. pred. gen.; sc. fuit. 25. restoring. — 26. i.e., the **popular opinion" of v. 103. CLXXX. 1. A poetical version of a familiar fable by Walter of England (late twelfth century). DE LUPO OSSA CORRODENTE 359 Ille preces iterát; iterum fugit illa precantem. 10 In stomachi fundo torpet obitque calor; Victa fame natura fugit, vis arida fauces Obserat, et solitum non sinit ire cibum. Vult epulas dare sera manus; sed corporis aegri Perdita non reparans machina tota perit. 15 Nemó sibi satis est; eget omnis amicus amico. S1 non vis aliis parcere, parce tibi. CLXXXI DE LUPO OSSA CORRODENTE Quondam lupus improbus ossa corrodebat; Unum suis dentibus transversum figebat. De gnaris sollicite medelam quaerebat; Sed qui solamen ferret non inveniebat. 5 Tandem grus exquiritur ut extraheretur Os per longitudinem rostri; quod expletur. Grus deberi praemium sibi tunc fatetur. Cum lupus immensum post morbum sanus habetur. Cui lupus: *"Ingratus es, grus, si quid petisti. 10 Nonne meis faucibus caput extulisti?" Et grus: 'Heus! iniuria qua me decepisti." Et lupus: *Hoc habeas, quia nil aliud meruisti." CLXXXII.' LIFE IS A BATTLEFIELD Vita nostra plena bellis, Sed timoris omnis expers, Inter hostes, inter arma, Stabo firmus inter arma, More belli vivitur; Nec timebo vulnera; Nulla lux 1t absque pugna, 10 Non morabor hostis iras, 5 Nulla nox it absque luctu, Non timebo publicasve, Et salutis alea. Callidasve machinas. CLXXXI. 1. Another poetical version of an old fable; author unknown. Meter: thirteen-syllabled trochaic (vs. 1-3) and hexameter; the verses rime by fours; see note 1, p. 365. CLXXXII. 1. Hymn by an unknown author. Meter: eight-syllabled (vs. 1, 2, 4, 5) and seven-syllabled trochaic. 2360 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Ecce caeli lapsus arcu Franget arcus et sagittas, Atque spissa nube tectus 20 Ignibusque sempiternis 15 X Rector ipse siderum; Arma tradet hostium; Contra saevos mentis hostes Ergo stabo sine metu, Proeliantem me tuetur, Generose superabo Bella pro me suscipit. Hostium saevitiam. CLXXXIII.' TO THE HOLY SPIRIT Veni, Sancte Spiritus, Sine tuo nomine Et emitte caelitus? Nihil est in homine, Lucis tuae radium. Nihil est innoxium. Veni, pater pauperum, 5 Veni, dator munerum, Veni, lumen cordium. Lava quod est sordidum, 20 Riga quod est aridum, Sana quod est saucium ; Consolator optime, Flecte quod est rigidum, Dulcis hospes animae, Fove quod est frigidum, Dulce refrigerium?; Rege quod est devium. 10 In labore requies, In aestu temperies, In fletu solacium. 25 . Da tuis fidelibus In te confitentibus Sacrum septenarium*; O lux beatissima, Da virtutis meritum, Reple cordis intima Da salutis exitum, 15 Tuorum fidelium. 30 Da perenne gaudium. CLXXXIV! | STABAT MATER Stabat mater dolorosa? Cuius animam gementem, Iuxta crucem lacrimosa, 5 Contristantem? et dolentem Dum pendebat filius, Pertransivit gladius. CLXXXIII 1. One of the seven great hymns. Author unknown. Meter: seven-syllabled trochaic; the verses rime aabecb, every third verse ending in wm. 2. from heaven. 3. rest. 4. See p. 324, 1. 9. CLXXXIV. 1. One of the seven great hymns. Author unknown. The most pathetic hymn of the Middle Ages. Meter: eight-syllabled (vs. 1, 2, 4, 5) and seven-syllabled trochaiec; rime as in the preceding selection. 2. sorrowful. 3. mourning. 10 15 25 30 4. only-begotten. Christ. STABAT MATER O quam tristis et afflicta Fuit illa benedicta Mater unigeniti,* Quae maerebat et dolebat Et tremebat, dum videbat Nati poenas incliti. Quis est homo qui non fleret, Matrem Christi s1 videret In tanto supplicio? Quis non posset contristari Piam matrem contemplari Dolentem cum filio? Pro peccatis suae gentis Vidit Iesum in tormentis Et flagellis subditum; Vidit suum dulcem natum Morientem, desolatum, Dum emisit spiritum. Eia mater, fons amoris! Me sentire vim doloris Fac, ut tecum lugeam. Fac ut ardeat cor meum In amando Christum Deum, Ut sibi complaceam. Sancta mater, istud agas, Crucifixi fige plagas Cordi meo valide; 8 — foveri. b. r1 Cor. iv, 10. 35 45 55 60 6. 361 Tui nati vulnerati, Tam dignati pro me pati, Poenas mecum divide. Fac me vere tecum flere, Crucifixo condolere, Donec ego vixero; Iuxta crucem tecum stare, Meque tibi sociare In planctu desidero. Virgo virginum praeclara, Mihi iam non sis amara, Face me tecum plangere; Fae ut portem* Christi mor- tem, Passionis fac? consortem Et plagas recolere. Fac me plagis vulnerari, Cruce hae inebriari, Et cruore filii; Inflammatus? et accensus, Per te, Virgo, sim defensus In die iudicii. Face me cruce custodiri, Morte Christi praemuniri, Confoveri? gratia. Quando corpus morietur, Fac ut animae donetur Paradisi gloria. Sc. me. T. i.e., with the love of 362 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN CLXXXV. HYMN FOR THE FEAST OF CORPUS CHRISTI Pange, lingua, gloriosi Verbum-caro!'? panem verum Corporis mysterium, 20 — Verbo carnem" efficit, Sanguinisque pretiosi, Fitque sanguis Christi me- Quem in mundi pretium? rum!??; 5 Fructus? ventris generosi Et si sensus deficit, Rex effudit gentium. Ad firmandum cor sincerum Sola fides sufficit. Nobis natus, nobis datus, Ex intacta Virgine, Et in mundo conversatus,! 10 Sparso verbi semine, Sui? moras incolatus Miro clausit ordine.* 25 Tantum ergo sacramentum Veneremur cernul; Et antiquum'^ documentum Novo cedat ritul; Praestet fides supplementum 30 Sensuum defectul. In supremae nocte cenae, Genitori, genitoque Recumbens cum fratribus, Laus et iubilatio, 15 Observata lege plene Salus, honor, virtus quoque Cibis in legalibus,? Sit et benedictio. Cibum? turbae duodenae? 35 Procedenti ab utroque Se dat suis manibus. Compar sit laudatio. CLXXXVI: DIES IRAE Dies irae, dies illa Quantus tremor est futurus, Solvet saeclum in favilla, 5 Quando iudex est venturus, Teste David? cum Sibilla. Cuncta stricte discussurus! CLXXXV. 1. One of the finest hymns of the Middle Ages, by Thomas Aquinas (11274). Meter: eight-syllabled (vs. 1, 3, 5) and seven-syllabled trochaie; the verses rime alternately. 2. ransom. 3. in apposition with rez. 4. sojourning. b. he closed im a wonderful way the prolonged periods of his sojourn (incolatus). 6. Luke xxii, 7. ". prescribed by law, i.e., unleavened bread. 8. in apposition with se. 9 duodecim. 10. the word made flesh. 11. predicate accusative. 12. subject. 13. fail to perceive the echange. 14. i.e. the teachings of the Old Testament. CLXXXVI. 1. The greatest of all Latin hymns, probably written by Thomas of Celano in the twelfth century. Meter: eight-syllabled trochaic; the verses rime by strophes. 42. ablative. DIES IRAE Tuba, mirum spargens sonum Per sepulchra regionum, Coget omnes ante thronum. 35 363 Ingemisco tamquam reus, Culpa rubet vultus meus; supplicanti parce, Deus. 19 — Mors stupebit et natura, : . | Qui Mariam*' absolvisti, Cum resurgit creatura Spa : [ Et latronem exaudisti, Iudicanti responsura. o TUM Mihi quoque spem dedisti. Liber scriptus proferetur, In quo totum continetur 40 — Preces meae nonsunt dignae, 15 Unde mundus iudicetur. Sed tu bonus fac benigne : Ne perenni cremer igne. Iudex ergo cum sedebit, p » Quicquid latet, apparebit; 1 Nil inultum remanebit. e iss Ive Draenum Et ab haedis me sequestra,? Quid sum miser tune die- 45 Statuens in parte dextra. turus, 20 Quem patronum rogaturus, Confutatis maledictis, Cum vix iustus sit securus? Flammis acribus addictis, : : Voca me cum benedictis. Rex tremendae maiestatis, Qui salvandos salvas gratis, n . . d 7 Salva me, fons pietatis. Oro supplex et accimis, 50 Cor? contritum quasi cinis, 25 X Recordare, Iesu pie, Gere curam mel finis. Quod sum causa tuae viae; Ne me perdas illa die. Laerimosa dies illa, DN Qua resurget ex favilla Quaerens me sedisti lassus,? : AUS Iudicandus homo reus; Redemisti crucem passus; 30 Tantus labor non sit cassus. : 55 Huic ergo parce, Deus. Iuste iudex ultionis, Pie Iesu Domine, Donum fac remissionis Dona eos requie. Ante diem rationis. Amen. 3. John iv, 6. 4. Magdalene. 5. separate. 6. the accursed, ablative absolute. ^7. bowed down. 8. in apposition with the subject of oro. 364 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN CLXXXVILI: OMNIA VANITAS Iste mundus Res carnalis, Furibundus 20 Lex mortalis Falsa praestat gaudia, Valde transitoria? Quae defluunt Frangit, transit 5 Et decurrunt Velut umbra, Ceü campi lilia. Quae non est corporea. Res mundana, 25 Conteramus, Vita vana Conífringamus Vera tollit praemia, Carnis desideria, 10 Nam impellit Ut cum iustis Et submergit Et electis Animas in Tartara. 30 Caelestia gaudia Gratulari* Quod videmus Vel tacemus 15 In? praesenti patria,? Demittemus Vel perdemus Quasi quercus folia. Mereamur Per aeterna saecula. CLXXXVIIIL! THE BEGGAR STUDENT Exul ego ciericus 5 Litterarum studiis Ad laborem natus Vellem insudare, Tribulor? multotiens? Nisi quod inopia Paupertati datus. Cogit me cessare. CLXXXVII. 1. cuxxxvn-cexcvin are from the Carmina Burana (see note 1 on p. 305). "The meter of crxxxvri is four-syllabled (vs. 1, 2, 4, 5) and seven-syllabled trochaie; the riming scheme is aabecb; in v. 22 the rime frangit, transit takes the place of the rime with v. 23. The last strophe is irregular. 2. on earth. 3. Eng. 4. enjoy. CLXXXVIII. 1. Meter: seven-syllabled (vs. 1, 3, with rime in the last two strophes) and six-syllabled trochaie, with rime. 2. suffer. 3. often. THE CONFESSION OF GOLIAS 365 Ille meus tenuis Postulo suffragia* 10 Nimis est amictus, 20 De vobis iam digne. Saepe frigus patior Calore relictus. Ergo mentem capite Similem Martini,$ Interesse laudibus Vestibus induite Non possum divinis, Corpus peregrini. 15 Nec missae nec vesperae, Dum cantetur finis. 25 Ut vos Deus transferat Ad regna polorum, Decus N.* Ibi dona conferat Dum sitis insigne, Vobis beatorum. CLXXXIX. THE CONFESSION OF GOLIAS Aestuans intrinsecus ira vehementi In amaritudine? loquor meae menti. Factus de materia levis elementi Folio sum similis de quo ludunt venti. 5 Cum sit enim proprium viro sapienti Supra petram ponere sedem fundamenti, Stultus ego comparor fluvio labenti Sub eodem aere numquam permanenti. Feror ego veluti sine nauta navis, 10 Ut per vias aeris vaga fertur avis. Non me tenent vincula, non me tenet clavis; Quaero mei similes et adiungor pravis. 4. the name of some city. 5. assistance. 6. St. Martin, who gave his cloak to a beggar. CLXXXIX. 1. The confession of Golias, one of the most brilliant literary achievements of the Middle Ages, gives us the best picture of the wandering student that has come down to us. Itis composed in the popular *Vagantenzeile," which is made by combining a trochaie seven-syllabled verse with one of six syllables (7-»— --6—"); the verses rime by fours. 2. bitterness. 366 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Mihi cordis gravitas res videtur gravis; Iocus est amabilis dulciorque favis; 15 Quiequid Venus imperat labor est suávis, Quae numquam in cordibus habitat ignavis. Via lata gradior more iuventutis, Implico me vitiis immemor virtutis. Voluptatis avidus magis quam salutis, 20 Mortuus in anima curam gero cutis.? Praesul diseretissime, veniam te precor; Morte bona morior, dulci nece necor; Meum pectus sauciat puellarum decor, Et quas tactu nequeo saltem corde moechor. 25 Res est arduissima vincere naturam, In aspectu virginis mentem esse puram. Iuvenes non possumus legem sequi duram, Leviumque corporum non habere euram. Quis in igne positus igne non uratur? 30 Quis Papiae* demorans castus habeatur, Ubi Venus digito iuvenes venatur, Oculis illaqueat, facie praedatur? Si ponas Hippolytum hodie Papiae, Non erit Hippolytus in sequenti die. 35 Veneris in thalamos dueunt omnes viae, Non est in tot turribus turris Alethiae.5 Secundo redarguor etiam de ludo. Sed cum ludus eorpore me dimittit nudo Frigidus exterius mentis aestu sudo, 40 Tune versus et carmina meliora cudo. —— MM 7 7 ———————————————————————————————————Ó Án — — 9. flesh. 4. Pavia. B. A virgo decora nimis David de semine regis appears in an eclogue of '"Theodulus as a champion of the Christian religion. 45 55 65 THE CONFESSION OF GOLIAS Tertio capitulo memoro tabernam. Illam nullo tempore sprevi neque spernam, Donee sanctos angelos venientes cernam, Cantantes pro mortuis requiem aeternam. Meum est propositum in taberna mori, Ut sint vina proxima morientis orl. Tune cantabunt laetius angelorum chori: "Sit* deus propitius huie potatori."* Poculis accenditur animi lucerna, Cor imbutum nectare volat ad superna. Mihi sapit dulcius vinum de taberna, Quam quod aqua miscuit praesulis pincerna. Loca vitant publica quidam poetarum, Eit secretas eligunt sedes latebrarum. Student, instant, vigilant, nec laborant parum, Et vix tandem reddere possunt opus clarum. Ieiunant et abstinent poetarum chori, Vitant rixas publicas et tumultus fori, Et ut opus faciant quod non possit mori, Moriuntur studio subditi labori. Unicuique proprium dat natura munus. Ego numquam potui scribere ieiunus, Me ieiunum vincere posset puer unus; sitim et ieiunium odi tamquam funus. Unicuique proprium dat natura donum. Ego versus faciens bibo vinum bonum Et quod habent purius dolia cauponum; Tale vinum generat copiam sermonum. 6. Cf. Luke xviii, 18, Deus propitius esto mihi peccatori. o -I 368 | PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Tales versus facio quale vinum bibo. 70 Nihil possum facere nisi sumpto cibo, Nihil valent penitus quae ieiunus scribo; Nasonem post calices carmine praeibo. Mihi numquam spiritus poetriae? datur, Nisi prius fuerit venter bene satur. 75 Dum in arce cerebri Baechus dominatur, In me Phoebus irruit et miranda fatur. Ecce, meae proditor pravitatis fui, De qua me redarguunt servientes tui, Sed eorum nullus est accusator sui, 80 Quamvis velint ludere saeculoque frui. Iam nune in praesentia praesulis beati, Secundum dominici regulam mandatis Mittat in me lapidem, neque parcat vati, Cuius non est animus conscius peccati. s5 Sum locutus contra me quiequid de me novi, Et virus evomui quod tam diu fovi. Vita vetus displicet, mores placent novi; Homo videt faciem, sed cor patet Iovi. Iam virtutes diligo, vitiis irascor, 90 Renovatus animo spiritu renascor. Quasi modo genitus novo lacte pascor, Ne sit meum amplius vanitatis vas cor. Electe? Coloniae, parce paenitenti, Fac misericordiam veniam petenti, 95 Et da paenitentiam eulpam confitenti. Feram quicquid iusseris animo libenti. pe EE Ug ete RM EUER MINH inp 7— poesi. 8. John viii, 7. 9. Rainald, archbishop of Cologne (11167). YOUTH THE TIME FOR FOLLY 369 Parcit enim subditis leo, rex ferarum, Et est erga subditos immemor irarum. Et vos 1dem facite, principes terrarum; 100 Quod caret dulcedine nimis est amarum. CXC.) YOUTH THE TIME FOR FOLLY Omittamus studia; Dulce est desipere, Et carpamus dulcia Iuventutis tenerae; 5 Res est apta senectuti Seriis intendere. Refl. Velox aetas praeterit Studio detenta, Lascivire suggerit 10 Tenera iuventa. Ver aetatis labitur, Hiems nostra properat; Vita damnum patitur, Cura earnem macerat; 15 Sanguis aret, hebet pectus, Minuuntur gaudia; Nos deterret iam senectus Morborum familia. CXC. 20 Imitemus superos! Digna est sententia, Eit amores teneros Iam venantur otia; Voto nostro serviamus, Mos iste est iuvenum, 25 Ad plateas descendamus 30 Et choreas virginum. Ibi quae fit facilis Est videndi copia, Ibi fulget mobilis Membrorum lascivia, Dum puellae se movendo Gestibus lasciviunt, Asto videns et videndo Me mihi subripiunt. 1. Meter: seven-syllabled trochaie, except v. 5 and, in the last three strophes, v. 7, which have eight syllables; the verses rime ababeb in the first strophe and ababeded in the others. In the refrain (marked by the abbreviation, Refl. seven-syllabled and six-syllabled verses alter- nate, riming abab. 370 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN CXCI. GRETCHEN'S LAMENT Tempus instat floridum, Cum vident hunc uterum, Cantus crescit avium, Alter pulsat alterum, Tellus dat solacium. Silent dum transierim. Eia, qualia 5 Sunt amoris gaudia. semper pulsant cubito, 25 Me designant digito, Acsi mirum fuerim. Nutibus me indicant, Dignam rogo iudicant, Quod semel peceaverim. Huc usque, me miseram! Rem bene celaveram, Et amavi callide; Rea? tandem patuit, 10 Nam venter intumuit, 30 Quid pereurram singula? Partus instat gravidae. Quid p 8 Ego sum in? fabula? Et in ore omnium. Hine mater me verberat, Hoe dolorem eumulat, Hine pater improperat, Quod amicus exulat Ambo tractant aspere. 35 Propter illud paululum. 15 Sola domi sedeo, Egredi non audeo, Ob patris saevitiam Nec in palam ludere. Recessit in Franciam A finibus ultimis. Cum foris egredior, Ex eo vim patior, A cunctis Inspicior, 40 Iam dolore morior, 20 Quasi monstrum fuerim. Semper sum in lacrimis. CXCIIL: THE CHARM OF SPRING Cedit, hiems, tua durities, Veris adest elegans acies, Frigor abit; rigor et glacies Clara nitet sine nube dies, Brumalis est feritas, rabies, Nocte micant Pliadum facies; Torpor et improba segnities, Grata datur modo temperies, 5 Pallor et ira, dolor et macies. 10 Temporis optima mollities. CXCI. 1. The most touching of the medieval lyrics. Meter: seven- syllabled trochaie, except the first verse of the refrain. The strophes rime aabccb; further, for strophes 2, 3 and 4, 5 the scheme is aabecbddbeeb. 2. sinner. Q9. a byword. CXCII. 1. Meter: dactylie tetrameter (three verses faulty); each verse except 17 ends in -4es. THE LOVER'S PLEA 29471 Nune, amor aureus, advenies, Pulchra mundi superficies Indomitos tibi subicies; Viridi gramine redolet, Tendo manus; mihi quid facies? Induitur foliis abies, Quam? dederas rogo concilies, Picta canit volucrum series, 15 Et dabitur saliens aries. 20 Prata virent iuvenum requies. 10 CXCIII. THE LOVER'S PLEA Omnia sol temperat Vias praebet solitas, Purus et subtilis, Et in tuo vere Nova mundo reserat 15 Fides est et probitas Facies Aprilis, Tuum retinere. Ad amorem properat Animus erilis, Ama me fideliter, Et iucundis imperat Fidem meam nota, Deus? puerilis.? De corde totaliter 20 Et ex mente tota, Rerum tanta novitas Sum praesentialiter? In sollemni vere Absens in remota; Et veris auctoritas Quisquis amat taliter, Iubet nos gaudere, Volvitur in rota. CXCIV.' THE JOYS OF SPRING Ver redit optatum 10 Iuvenes ut flores Cum gaudio, Accipiant Flore decoratum Ett se per odores Purpureo, Reficiant, Aves edunt cantus Virgines assumant Quam dulciter, 15 Alacriter, Revirescit nemus, Et eant in prata Cantus est amoenus Floribus ornata Totaliter. Communiter. 2. Sc. puellam. CXCIIL 1. Meter: seven-syllabled and six-syllabled trochaic verses alternating with rime. 2-—Cupido. 3-in praesentia. CXCIV. 1. Meter: six-syllabled trochaie (vs. 1, 3, 5, 7, 8) and four- syllabled iambic; the verses rime ababedeed. PRIMER OF MEDIEVAL LATIN CXCV. THE RETURN OF SPRING Ecce gratum Et optatum Ver reducit gaudia, Purpuratum 5 Floret pratum, $ol serenat omnia, Iam iam cedant tristia. Aestas redit, Nunc recedit Hiemis saevitia. 20 10 Iam liquescit Et decrescit Grando, nix et cetera, Bruma fugit, 15 Et iam sugit 30 CXCVI: THE LOVER'S O comes amoris, dolor, Cuius mala male solor, Nee habent remedium, Dolor urget me, nec mirum, Quem a praedilecta? dirum En vocat exilium, Cuius laus est singularis, Pro qua non curasset Paris Helenae consortium. Ct Ver aestaus ubera; Illi mens est misera, Qui nec vivit, Nec lascivit Sub aestatis dextera. Gloriantur Et laetantur In melle dulcedinis Qui conantur Ut utantur Praemio Cupidinis; Simus iussu Cypridis Gloriantes Et laetantes Pares esse Paridis. SORROW 10 Gaude, vallis insignita, Vallis rosis redimita, Vallis flos convallium, Inter valles vallis una, Quam collaudat sol et luna, 15 Dulcis cantus avium, Quam collaudat philomena, Nam quam dulcis et amoena, Maestis dans solacium. CXCV. trochaic; the verses rime aabaabbcecb. CXCVI. syllabled trochaic; the verses rime aabcebeeb. 1. Meter: eight-syllabled (vs. 1, 1. Meter: four-syllabled (vs. 1, 2, 4, 5, 8, 9) and seven-syllabled 2, 4, 5, 7, 8) and seven- 2. sweetheart. 10 20 THE LOVER'S VOW 91/3 CXCVII! THE LOVER'S VOW Lingua mendax et dolosa, Lingua procax, venenosa? Lingua digna detrunecari, Et in igne concremari, Quae me dicit deceptorem? Et non fidum amatorem, Quam amabam dimisisse, Et ad alteram transisse. Unde iuro Musas novem, Quodque maius est, per Iovem, Qui pro Danà&é sumpsit auri, Pro Europa formam tauri. Sclat deus, sciant dei, Non sum reus huius rei, Sciant dei, sciat deus, Huius rei non sum reus. Iuro Phoebum, iuro Martem, Qui amoris sciunt artem, Iuro quoque te, Cupido, Arcum cuius reformido, Arcum iuro cum sagittis, Quas frequenter in me mittis, 25 30 40 Sine fraude, sine dolo Foedus hoc servare volo. Volo foedus observare, Et ad haec dicemus quare: Inter choros puellarum Nihil vidi tam praeclarum. Inter quas appares ita, Ut in auro margarita, Umeri, pectus et venter Sunt formata tam decenter. Frons et gula, labra, mentum Dant amoris alimentum; Crines eius adamavi, Quoniam fuere flavi. Ergo dum nox erit dies, Et dum labor erit quies, Et dum silva sine lignis, Et dum aqua erit ignis, Et dum mare sine velis, Et dum Parthus sine telis, Cara mihi semper eris; Nisi fallar, non falleris. PER EIUPDUT e AT LUSNITESIIHNL SEU 1s E120 p WB V CXCVII. 1. Meter: eight-syllabled trochaie; the verses rime in pairs. 2. poisonous. 9. deceiver. 374 10 15 20 25 vs. 21-30 are increased in jest to 9, 10, and 11 syllables. of the woods. 4. Vs. 33-40 are à parody on a hymn of St. Thomas PRIMER OF MEDIEVAL LATIN CXCVIII DRINKING SONG In taberna quando sumus, Non curamus quid sit humus, Sed ad ludum properamus, Cui semper insudamus. Quid agatur in taberna, Ubi nummus est pincerna; Hoc est opus ut quaeratur, S1 quid loquar, audiatur. Quidam ludunt, quidam bibunt, Quidam indiscrete vivunt. Sed in ludo qui morantur, Ex his quidam denudantur; Quidam ibi vestiuntur, Quidam saccis induuntur, Ibi nullus timet mortem, Sed pro Baccho mittunt sortem. Primo pro nummata? vini. Ex hac bibunt libertini: Semel bibunt pro captivis, Post haec bibunt ter pro vivis, Quater pro christianis cunctis, Quinquies pro fidelibus defunctis, Sexies pro sororibus vanis, Septies pro militibus silvanis,? Octies pro fratribus perversis, Novies pro monachis dispersis, Decies pro navigantibus, Undecies pro discordantibus, CXCVIII. Aquinas. 30 40 45 55 Duodecies pro paenitentibus, Tredecies pro iter agentibus. Tam pro papa quam pro rege Bibunt omnes sine lege. Bibit^ hera, bibit herus, Bibit miles, bibit clerus, Bibit ille, bibit illa, Bibit servus cum ancilla, Bibit velox, bibit piger, Bibit albus, bibit niger, Bibit constans, bibit vagus, Bibit rudis, bibit magus, Bibit pauper et aegrotus, Bibit exul et ignotus, Bibit puer, bibit canus, Dibit praesul et decanus, Bibit soror, bibit frater, Bibit anus, bibit mater, Bibit ista, bibit ille, Bibunt centum, bibunt mille. Parum centum sex nummatae Durant, ubi immoderate Bibunt omnes sine meta, Quamvis bibant mente laeta. Sic nos rodunt omnes gentes, Eit sic erimus egentes. Qui nos rodunt confundantur Et cum iustis non scribantur. 1. Meter: eight-syllabled trochaic; the verses rime in pairs; 2. score, bill. 9. PRAISE OF WINE 949 CXCIX.: PRAISE OF WINE I. Vinum bonum et suáve II. Ave, felix creatura, Bibit abbas eum priore; Quam produxit vitis pura; Et conventus de peiore Omnis mensa fit secura Bibit cum tristitia. In tua praesentia. III. Felix venter cum intrabis, IV. O quam felix in colore, Felix os quod tu rigabis, O quam fragrans in odore, Felix lingua quam lavabis, O quam placens es in ore, Et beata labia. Dulce linguae vinculum. V. Supplicamus, hic abunda, VI. Monachorum grex devotus, Omnis turba sit facunda, Clerus omnis, mundus totus, Ut cum voce nos iucunda Bibunt adaequales? potus Personemus gaudia. Et nunc et in saecula. CC: MIRACULUM SANCTI NICHOLAI Ad repraesentandum quomodo Sanctus Nicholaus Getronis filium de manu Marmorini, regis Agarenorum, liberavit, paretur in competenti loco, cum, ministris suis armatis, rec Marmorinus, in alía sede, quasi in regno suo sedens. Paretur et in alio loco Ez- coranda, Getronis civitas, et in. ea, Getron, cum consolatoribus suis, uxor eius Eufrosina, et filius eorum Adeodatus. | Sitque ab orientali parle civitatis Excorandae ecclesia Sancti Nicholai in qua puer rapietur. His itaque paratis, veniant. ministri Marmorini regis coram eo, et dicant OMNES vel PRIMUS ez eis: 10 Salve, princeps, salve, rex optime! Quae sit tuae voluntas animae Servis tuis ne tardes dicere; Sumus quae vis parati facere. EM UP diua eu ri demo. v sl CXCIX. 1. A parody on crxxiv, p. 349. 2 —aequales. CC. 1. A miracle play of St. Nicholas, from a twelfth-century MS that once belonged to the famous monastery of St. Benedict at Fleury, where it was probably composed. Meter: ten-syllabled iambic; the verses rime in pairs, occasionally by fours; some are defective. 376 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Rex dicet: 15 Ite ergo, ne tardaveritis: Et quascumque gentes poteritis Imperio meo subicite: Resistentes vobis occidite. Interim Getron et. Eufrosina, cum multitudine clericorum, ad ecclesiam | Sancti Nicholai, quasi ad eius sollemmitatem — cele- brandam, filium suum secum ducentes, eant. Cumque ministros regis armatos illuc venire viderint, filio suo prae timore oblito, ad civitatem suam confugiant. Ministri vero regis, puerum rapientes, coram rege veniant, et dicant OMNES vel SECUNDUS ex eis: 25 — Quod iussisti, rex bone, fecimus; Gentes multas vobis subegimus, Et de rebus quas adquisivimus Hune puerum vobis adducimus. OMNES dicant, vel TERTIUS: 30 Puer iste, vultu laudabilis, Sensu prudens, genere nobilis, Bene debet, nostro iudicio, Subiacere vestro servitio. Rex 35 — Apolloni, qui regit omnia, Semper sit laus, vobisque gratia, Qui fecistis mihi tot patrias? Subiugatas et tributarias. Rex Pucro 40 . Puer bone, nobis edissere De qua terra, de quo sis genere, Cuius ritus? gens tuae patriae? Sunt gentiles sive christicolae? Puer 45 — Excorandae principans* populo, Pater meus, Getron vocabulo, 2 —lerras. 93. religion. 4. Cf. p. 190, I. 16. MIRACULUM SANCTI NICHOLAI Deum colit cuius sunt maria, Qui fecit nos et vos et omnia. Rex 50 — Deus meus Apollo deus est Qui me fecit; verax et bonus est. Regit terras, regnat in aethere; Illi soli debemus credere. Puer 55 . Deus tuus mendax et malus est; Stultus, caecus, surdus et mutus est; Talem deum non debes colere, Qui non potest seipsum regere. Rex e) — Noli, puer, talia dicere; Deum meum noli despicere; Nam si eum iratum feceris Evadere nequaquam poteris. 947 Interea Eufrosina, comperta oblivione filii, ad. ecclesiam Nicholai redit; cumque filium suum quaesitum non nvenerit, lamentabili voce: 66 — Hei! heü! heu! mihi miserae! Quid agam? . Quid queam dicere? Quo peccato merui perdere Natum meum et ultra vivere? 70 Cur me pater infelix genuit? Cur me mater infelix abluit? Cur me nutrix lactare debuit? Mortem mihi quare non praebuit? Consolatrices* exeant et. dicant: 75 Quid te iuvat haec desolatio? Noli flere pro tuo filio. Summi Patris exora Filium, Qui conferat ei consilium. 5. feminine of consolator. ————— ááá— 378 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Eufrosina, quasi non curans consolationem earum: S0 — Fili care, fili carissime, Fili, meae magna pars animae, Nune es nobis causa tristitiae, Quibus eras causa laetitiae. Consolatrices 85 — Ne desperes de Dei gratia, Cuius magna misericordia Istum tibi donavit puerum; Tibi reddet aut hunc aut alium. E'ufrosina 90 Anxiatus* est in me spiritus. Cur moratur meus interitus? Cum te, fili, non possum cernere, Mallem mori quam diu vivere. Consolatrices 95 Luctus, dolor et desperatio Tibi nocent, nec prosunt filio. Sed pro eo de? tuis opibus Da' clericis atque pauperibus. Nicholai roga clementiam, 100 Ut exoret misericordiam Summi Patris pro tuo filio, Nec falletur tua petitio. Eufrosina Nicholae, pater sanctissime, 105 — Nicholae, Deo carissime, 8i vis ut te colam diutius, Face ut meus redeat filius. 6. troubled. T. give of. MIRACULUM SANCTI NICHOLAI 379 Qui salvasti multos in pelago, Et tres viros a mortis vinculo, 110 — Preces mel peccantis audias, Et ex$ illo me certam facias. Non comedam carnem diutius, Neque vino fruar ulterius; Nullo mero laetabor amplius, 115 Donec meus redibit filius. Getron Cara soror, lugere desine, Tuae tibi nil prosunt lacrimae; Sed oretur pro nostro filio 120 Summi Patris propitiatio.? In crastino erit festivitas Nicholai, quem christianitas Tota debet devote colere, Venerari et benedicere. 125 Audi ergo mea consilia: | Adeamus eius sollemnia, Conlaudemus eius magnalia, Deprecemur eius suffragia.1? Dei forsan est inspiratio,!! 130 Quae me monet pro nostro filio. Est oranda, cum Dei gratia, Nicholai magna clementia. T'unc resurgant, ad. ecclesiam Sancti Nicholai eant, in quam cum introterint tendat manus suas ad caelum Eufrosina, et dicat: 135 Summe regum rex omnium, Rex vivorum et morientium, Nostrum nobis fac reddi filium, Vitae nostrae solum solacium. 8—de. 9. inlercession. |. 10. intercession. 11. Eng. 380 140 145 150 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Audi preces ad te clamantium, Qui in mundum misisti Filium, Qui nos cives caelorum faceret, Et inferni claustris eriperet. Deus pater, cuius potentia Bona bonis ministrat omnia, Peccatricem?? me noli spernere, Sed me meum natum fac cernere. Nicholae! quem sanctum dicimus, Si sunt vera quae de te credimus, Tua nobis et nostro filio Erga Deum prosit oratio. Hiis dictis, exeat ab ecclesia et eat in domum suam, et paret mensam et super mensam panem et vinum, unde clerici et pauperes reficiantur; quibus vocatis et comedere incipientibus, dicat Marmorinus miünis- iris suis: 155 160 Dico vobis, mei carissimi, Quod ante hane diem non habui . Famem tantam quantam nune habeo; Famem istam ferre non valeo. Vos igitur quo vesci debeam Praeparate, ne mortem subeam. Quid tardatis? Ite velocius; Quod manducem parate citius. Ministri euntes afferant cibos et dicant regi: 165 Ad praeceptum tuum paravimus Cibos tuos et hic adtulimus; Nune, si velis, poteris propere Qua gravaris famem extinguere. His dictis, afferatur aqua et lavet manus suas rez, et incipiens comedere, dical: 170 Esurivi, et modo sitio; Vinum mihi dari praecipio, 12. feminine of peccator. MIRACULUM SANCTI NICHOLAI 381 Quod afferat mihi quam citius Servus meus Getronis filius. Puer itaque hoc audiens suspiret graviter et secum dicat: 175 — Heü! heü! heu! mihi misero! Vitae meae finem desidero; Vivus enim quamdiu fuero Liberari nequaquam potero. Rex puero 180 — Pro qua causa suspiras taliter? Suspirare te vidi fortiter. Quid est pro quo sie suspiraveris? Quid te nocet? | Aut unde quereris? Puer 185 — Recordatus meae miseriae, Mei patris et meae patriae, Puspirare coepi et gemere, Et intra me talia dicere: Annus unus expletus hodie, 190 — Postquam servus factus miseriae, Potestati subiectus regiae, Fines huius intravi patriae. Rex Heu, miselle! Quid ita cogitas? 195 — Quid te iuvat cordis anxietas? Nemo potest te mihi tollere Quamdiu te non velim perdere. Interea, veniat. aliquis in. similitudine Nicholai, puerum. scyphum cum, recentario'? vino lenentem. apprehendat, apprehensumque ante fores componat, et quasi non compertus recedat. 'T'unc vero UNUS DE CIVIBUS ad puerum dicat: 202 Puer, quis es et quo vis pergere? Cuius tibi dedit largitio Scyphum istum cum recentario? 13. wine especially treated or mixed. 382 PRIMER OF MEDIEVAL LATIN Puer 200 — Hue venio, non ibo longius; Sum Getronis unicus filius. Nicholao sit laus et gloria! Cuius hic me reduxit gratia. Quo audito, currat crvis ille ad Getronem et dicat: 2121 Gaude, Getron, nec fleas amplius; Extra fores stat tuus filius. Nicholai laudat magnalia, Cuius eum reduxit gratia. Cumque huiusmodi nuntium audierit Eufrosina, ad filium suum currat, quem saeptus deosculatum'* amplexetur, et dicat: 217 Deo nostro sit laus et gloria, Cuius magna misericordia, Luctus nostros vertens in gaudium, 220 Nostrum nobis reduxit filium. Sintque patri nostro perpetuae Nicholao laudes et gratiae, Cuius erga Deum oratio Nos adiuvit in hoc negotio. Chorus omnis 226 — Copiosae? caritatis,!5 etc. 14 —osculatum. — 15. the first verse of a hymn in honor of St. Nicholas. VOCABULARY VOCABULARY A abbas (abba), father, abbot. abbatia, abbey. absque — sine. acquiesco, assent, submit, acquiesce. adhuc, still, further, in the future. adiuro, entreat, urge, adjure. adiutorium, help. adverto, observe, notice (-ani- madverto). aedificatio, upbuilding, edification, explanation. aedifico, edify, improve. allego, say, allege. amodo, ammodo, from now, in the future. angelicus, of an angel, angelic. angelus, angel. Anglice, in English. angustior, be disturbed, be dis- tressed. anterior, former ( — prior). antiphona, antiphon. antistes, bishop, abbot; occasion- ally applied to those of inferior rank. apostolicus, of an apostle, apos- tolie; subst., saying of an apostle. apostolus, apostle. appropio —appropinquo. archidiaconus, archdeacon. aroma, sweet odors. assero, state, assert. assertio, statement, assertion. associo, associate with, attend upon; attach. astronomus, astrologer, astronomer. 285 B baptismus, baptism. basilica, church, basilica. benedico, bless. burgensis, inhabitant of a borough or walled town, burgess. C capa, cappa, cape, cloak, cassock, cope. capitulum, assembled body of monks or canons, chapter meeting, chapter house; head, heading. cardinalis, cardinal. caritas, love, charity, favor. carnalis, of the flesh, worldly. castellum, town, village. castrum, (fortified) town, castle. catholicus, catholic. catus, cat. causa, thing(s) ( —res). cella, cell, monastery. cellula, cell, monastery. certitudo, truth, assurance, cer- tainty. chorus, chorus, choir. christianitas — christiani; Christi- anity. christianus, Christian. christicolae, worshipers of Christ. chronica, f. sg., n. pl., chronicle. circumcirca, round about. circumquaque, on-every side. civitas, city, town. clanculo ( —clanculum), secretly. carnal, 386 claustrum, enclosure, cloister, mon- astery. clericus, one who has been ordained in the service of the church, cleric; scholar, student, scribe, secretary. clerus —ordo clericorum. coenobium, monastery. comes, count. communio, communion; Domini. compatior, pity. competens, proper, appropriate. compunctus, feeling remorse, a- roused, inspired. concivis, fellow citizen, citizen. confessor, one who has suffered martyrdom, one who has entered on a monastic life, one belonging to a lower order of the clergy, a monk of outstanding piely; con- fessor, in the modern sense. conforto, strengthen, console, com- fort. congregatio, brotherhood, congre- gation. consocius — socius. conventus, convent, monastery. conversatio, change, manner of life, monastic life. coquina, kitchen. corporalis, of the body, corporal. creatio, creation. creatura, creature, creation. crucifixus, crucified. cultellus, knife, dagger. curia, court (royal or papal), house. — corpus D daemon, evil spirit, demon, the devil. de cetero, in the future, after that. decanto, sing, recite ( —canto). decanus, dean. deceptio, deception. declino, decline, conjugate. PRIMER OF MEDIEVAL LATIN deforis —foras, foris. deinceps, hereafter, thereafter. denarius, twelfth part of a solidus, denier. depauperatus, impoverished. derelinquo — relinquo. destino, send, address, dedicate. diabolus, devil. diaconus (diacon), deacon. diffamatus, spread about, given a bad name, defamed, ma- ligned. dilectio, delight, goodwill. dioecesis, diocese. discretus, discreet, wise. dispareo, disappear. dominicus, belonging to the Lord; subst. (sc. dies) m. and f. Sunday. dominus, lord, master, title given to the Lord; also to ecclesiastics and gentlemen, especially in the short- ened form, domnus. dux, duke. pleasure, love, E ecclesia, church. elemosina — eleemosina, alms. episcopatus, bishoprie, episcopate. episcopus, bishop. eques, horseman, knight, horse. evagino, unsheath. evangelium, gospel. excorio, skin, flay. existo, be. eXOrO — Oro. expensae, expenses. F falsitas, falsehood. fervens, fervent, zealous. festivitas, festal occasion, feast, festivity; —festum. VOCABULARY festum (generally pl.), feast, a day consecrated io the memory of a saint or of some important event; holiday. figmentum, invention, figment. floriger, flowery. fructifico, fructifv. G generatio, family, generation. gentes, heathen, barbarians. gentiles, heathen, gentiles. glorifico, glorify. grossus, great, large, thick; coarse, gross. gyro, gather around, encircle, turn around. H habitaculum, habitation. habitus, dress. haeresis, heresy, heretic. haereticus, heretic. hebdomada, week. heremita, hermit. heremus, desert, wilderness. hospito(r), dwell, lodge, encamp. hucusque, up to this time, hitherto. humilitas, humility. hymnus, hymn. idolum, idol. ieiuno, fast. imperialis, of the emperor, imperial. impropero, upbraid, reproach with. incarcero, imprison. incarnatio, incarnation. incessanter, incessantly. indiscrete, indiscriminately, un- wisely. ineffabilis, indescribable. infans, child. 987 infernalis, of hell, infernal. infernus, hell. infirmo, pass., be ill. infra — intra. ingenium, clever device, trick. intimo — narro. iubilo, rejoice, shout or sing with joy. iugiter, constantly. iuramentum, oath. iussio, command. L laicus, lay, layman, laity, as op- posed to the clergy. laudes, lauds; see note 32, p. 118. lectio, lecture, narrative, study. leprosus, leprous; m. and f. as &ubst., a leper. libra, pound. lignum, gallows, cross. luminaria, constellation, lamps. M magnalia, great deeds. manduco, eat. mansio, room, quarters, house. marca, mark, a unit of weight for gold and silver, varying at different times and. places. martyr, martyr. matutina, matutinus, matutini, ma- tins; see note 82, p. 118. melodia, song, melody. metropolis, chief city, city. miles, knight. miliare, miliarium, mile. missa, mass. missus, messenger, legate. modicus, small; subst. n., à short time or distance. modulatio, measure, melody, song. monacha, nun. 388 monachus, monk. monasterium, monastery. monasticus, monastic. mundanus, worldly, of this world. murilegus, cat. N nativitas, nativity, of Christ. nobilitas, birth, descent, fame. noviter, recently ; novissime, at last. nullatenus, by no means. num quid, why. O obsequium, retinue, service, ceremony. obvio, meet. oratio, prayer. oratorium, oratory. ordino, ordain, appoint. ordo, order of monks. attendance, P paenitentia, penance. paganus, heathen, pagan. papa, pope. paracletus, clete. paradisus, paradise. parentes, relatives. parochianus, parishioner. pascha, Easter. paschalis, of Easter, paschal. passio, suffering, especially the pas- sion of Christ; disease. peccator, sinner. perditio, destruction, perdition. persecutio, persecution, suffering. pertranseo, pass through, cross. pietas, piety, pity, goodness. pigmentum, spices, wine mixed with honey and spices; sauce. pincerna, cup bearer. the comforter, para- PRIMER OF MEDIEVAL LATIN placitum, pleasure, order; placita, court trial, plea. planto, plant. pluries, — several times. pontifex, bishop, pope, pontiff. populus, army; pl., crowd, crowds. posse, noun, power, ie army; ability. possibilis, possible, praedecessor, predecessor. praedicatio, preaching. praedico, preach. praedictus, before-mentioned. praefatus, before-mentioned. praelatus, one of the higher order of churchmen, prelate. praesento, AI to, bidtenu times, | many praesul, protector, patron, title applied especially | to — bishops, archbishops, etc. praesumo, dare, presume. praevaleo, be powerful, prevail. presbyter, priest, presbyter. primogenitus, first-born. principor, rule, rule over. prior, ierm applied to any su- perior or elder monk; later, it was applied to the 'second. án dignity or to the head of a priory, prior. pro — propter. prolixitas, extent. promptuarium, storehouse. propheta, prophet. propositum, manner of life, life. protestor, assert. psallo, sing. psalmus, psalm. Q quadragesima, Lent. quadrivium, /he second group of the seven liberal arts, arithmetie, geometry, music, and astronomy. VOCABULARY qualiter — quomodo. quantitas, amount, size. quatenus — ut. R recreatio, diversion, entertainment. refectio, a restoring, refreshment, refection. refectorium, refectory. refrigerium, rest, consolation. relatio, narrative. religio, manner of life; any order of monks or nuns. religiosus, member of an order. repatrio, return to one's country. resurrectio, resurrection. retributio, retribution, punishment. reus, guilty, sinner. refreshment, S sabbatum, sabbath. sacrista, sacristan, one who has charge of the books and treasury of a church or monastery. saecularis, of the world, as opposed to the church; the term 4s also applied to ecclesiastics not mem- bers of a, monastic order; gentiles. saeculum, the world. Salvator, Savior. salvo, save. sanctus, saint. Satanas, Satan. scandalizo, offend, scandalize. scandalum, scandal, quarrel. scholares, students, scholars. scholasticus, student, teacher, head of à school. secure ( ^securo), safely. seduco, lead astray, seduce. 380 seu — et. siquidem, often indicates transition and. is mot to be translated. solacium, help, assistance, assistant. solidus, solidus aureus, varied ín value; 4t is usually given as equal io 40 denarii; the silver solidus equals 12 denarii, roughly, a shilling. sollemnitas, feast, ceremony. spatha, sword. specialis, special, peculiar. spiritalis, spiritualis, of the spirit. sufficientia, sufficieney. JU taliter, so, in such a way. teneo, represent, support; teneor, be bound, be under obliga- tions. theologia, theology. totaliter, entirely, totally. tribulatio, trouble, tribulation. Trinitas, the Trinity. tristor, be sad, be downoast. trivium, £he first group of the seven liberal arts, grammar, dialectic and rhetoric. U undecumque, in every possible way, from whatever place, in every respect. ut quid, why. V vale, noun, farewell, adieu. vel — et. vicus, street, village. villa, town. virtutes, powers, miracles; hosts. EL r | | | | 012 01545 4 DATE DUE THE LIBRARY STORE $47-0207 d4 Mr. we » M. im ho 2» i5 n ) y n" "T EM d * MAC n An rye. 1 — MÀ — M L—