HP &ef<$x<$ie be$ in fflftftltnlintg, ins&ejonbrc ber fJtedtieulmrgifdiett <5ef«nt0lmd)et* gin Jjijntttologtfdjer SBcitrag D. 3uljatttte§ ©ncfjmattm Kectorata-^ograntm fiir 1879/80. SUiftotf. Umt)erfitatS = S3iicIji>ruIer'S Qjr&ett, 1881. FROM THE LIBRARY OF REV. LOUIS FITZGERALD BENSON, D. D. BEQUEATHED BY HIM TO THE LIBRARY OF PRINCETON THEOLOGICAL SEMINARY DMrioi m\ 'u *Nvr ivd A "N '©snoBJAs sojg pjO|Xeo (Sefdncftte boo in Itdtltubntg, in£6efonbere bcv iltcddcnbtu'0trd|cn (ftcranijliudici'. ©in [jl)muo(oc|ifcf)ev SBeitvag uort ttectorats-Programm fiir 1879/80. ftoftotf. ltuioevfitat^ = 23uri)bru(ferei Uon 2Mev'3 grbeu. 1881. Vm'tuml Tor Sttel btefet Shrift, toeldje au3 einer am 28. Acbrnar L880, bom ©eburtstage be3 2CHerburcr}taud)tigften SanjferS unferer Untoerfitdt, gerjal tenon SRectovatSrcbe erroadjfen ift, 6cborf einer jtutefadjen 83e|djrdnfung : cincr jadjltdjen, infofern bie mufifaltfcrjc Seite bed fttrdjengcfangS nidjt mit \ 1 1 r SBetradjtung gejogen ift; einer rdnmlidjcn, mfofern bio 2J?ed(en6urg 2trolinjii)on unb DRafccburgtfdjen ©cfangbiicrjer iiid)t in auSfutjrlidjcr S9c (janblung, [onbern nur anf>ang3roetje in einer turjen 6t6liograpf)tfcr)cn Ueber [djau 6erucffid)ttgt luerben fonnten. 3nner^al6 ber jo gejogenen 3cf)vantcu babe id) mid) bemiibt, ben ©egenftanb jo noGftdnbtg al3 moglictj jur Xav fteflung &u 6rtngen, unb e§ ift mtr cine angenerjme SPfftdjt, ait btejer 2 telle banfenb ber bielfettigen Unterftu^ung 511 gebenfen, bitvd) tucidjc id) ba5it tit ben 2tanb c^cfct3t loorbcu bin. £>on urfnnblidjeit CucKcn bitvftc id) aufjer bent ®er)eimen unb ipaupt^ ardjio gu 2d)tt)crin, roeldjeS bitvd) bio ^odjgeneigte ©rfaubnif} 2r. (Sjc. be§ Worrit ©taatSratp Dr. 395 t% ell mir geoffnet rourbe, bio SRegtftratur be§ DberftrdjenratcjS, ba% 9(rd)io be£ Gonfiftorinnty unb bed tjteftgen ©eiftl. 9ftimfteriwn3 benu|en, tote and) nod) fiir tnand)c eiit^clne ^imftc ha* an ben betreffenben 2tc((cit errodrjnte 5IctenmateriaI mir frcnnblidjft $ur SBerfiigung gefteUt toavb. giir bie etnjcIjCaQenbe Ctterotur, inebejonberc bic dltcrcn Oiejaitgbud^brucfc, botcn nddjft ber bjicfiaat Unioerfitdtebibliotfjef unb ber SBtbliotljel Don fitter- unb Sanbfdjaft befonberg btc ©rofefjerjog* lidje Gabiitct3=$3ib[iot()ef nub bie 9fcgierung§bibiiotr)ef jit 2d)roerin, fomic bie @ro6t)er5og(td)e ©tbliotljef 511 9^euftrelt| ein rcicrjc§ Material. 5(nd) eine 00m &ol)en Dberftrdjenratfj erlaffene Umfrage an bic SanbeSgetftftdj* leit bxad)k eintge boHig oerlorcn gcgtaubtc SBudjcr roiebcr an§ Stdjt. ©feidjiuol nutrbe e§ mtr nid)t gelungen jein, cine and) nur anitdtjernbe SBottftdnbtglett ber Storftelfong 511 errcidjen, rjdttc fid) ntdjt fiir fo mandje burd) bie iitldnbifd)eit 93iidjerjammlungen nid)t an^ufitllcnbc Slide auf auSrodrtigen SBibtiotrjefen rotttfommene Qjirgdngung gefunben. 3d) tjabc t)ter oor Sfllem ju ncnneit bie ftoniglidjc SBtbliotfye! 511 ^Berlin, bic ©rdfltdje SMbliotrjef 511 SBermgerobe unb bie hamburger 2tabt^ib(iott)ef, beren I)t)ntito(ogifd)c 2cr)dj3c and) tnciiter Arbeit in reidjem SDfatfje §u ©utc ge= fommen finb; aufjerbem abcr bic Slonigf. ^ibUotrjcfcu 511 §annooer unb Stuttgart, bie Jpergogf. SBtbltotrjefen 511 ©ottja unb SSolfenbuttel, bie UniOcrfitdt^$ibtiot()efeit 511 ©otttngen, ©rtif&tjalb, Slid unb feelmftebt, IV bie 2tabtbiblioti)d ju Setygig, bie 23ibliott)e£ be* ©ermanifcrjen SDtofeumS ju SIRurnberg, bic .SUvcfjcn 9J^ftcriai = $ib(iot()ct' ,yi (Idle, bie ^rebiger* ^ibliotbef ,yi Stabe n. a. m. 2lud) au3 $rtoatbefi§ Itmrbe mir mandje* mertlmolle SBudj gur SBenufcung anoertraut, unb bic reicrje ljumnologijdje Sammlung meine§ feligen Voters gerodfyrte mir bic roejentlidjfte Unter* [tut.utna,. vMibcni id) ben gecljrten §erreu Sibliotfjef&SBorftdnben unb SBeamten fur bic iyvcunblidjfeit, mit mcldjer fie a((cn mciucit SBiutfdfjen eutgegenfamen, aufricr)tig banfc, toetfj. id) nidjt minber and) ben bemdijrten Diitarbciteru auf bem l)t)inno(o(]ijdjcn ©ebiete mid) bant'bar uerpflidjtet, mcldje, roie ,\xvr @em.*3nf)>. Qa^rx * n SUtorf, @cm.-£cf)rcr 23obc tit Siineburg unb Supcrintcnbcnt 91. gtftfjer in ©r.sDtter§Ie6en, mit dlatf) unb Zijat mid) untcrftutjteu. ©ang bejouberu S)anl fd)ttlbc id) ben Jperren 9trd)ioratl) Dr. SBigger in ©djmcrin, ?(rd)iorat() Dr. (£\ 3acob3 in SBernigerobe unb SuftoS Dr. Sot), duller an ber ftdnigl. 53ib(iot()cf 511 Berlin, beren gcvabcljitt uncrmublidjc SBerettrouligfeit gu §i(fe unb SCudfunfi tdj Dom §ln= fang bi§ gum (Snbe mcitter Arbeit crfat)rcn burfte. £>a& ba3 uorlicgenbe SBud), menu and) ucrfpdtct unb in cittern baz (jcrfommlidje ffllofc rueit ubcrfdjreitenbcu Umfang, al3 SRoftoder SftectoratS* programm crfdjeiuett burfte, f)abe id) ber SBefiirroortung bee §errn ^8ice= SanglerS Dr. Don £te bet) err unb ber fpodjgeneigten S5erotlligung ©r. (Syc. bee §errn @taatdratf)$ Dr. 33 it ct) f a 511 berbanlen. £rotj ader aufgcruanbtcu -Uutlje unb frcunbltrfjcn Uhterftiifcung ift ce mir nidjt gelungen, citt oottig tiidetttofes 23itb ber StfectTenburgtfdjen ©efang* bucr)3gefd)idjte fyergufteEen. G£§ bteibt an metjr ate Suiem ^ttitfte nod) fur rceitere 9?ad)forfd)iing #toum. Si^ic id) baf)cr fur jebe ©rgdngung unb SBeridjtigung be§ im uorliegatbeu SSerfe ©ege&enen banfbar fctn roerbc, fo bitte id) gang befonbere OTe, roeldjc fid) fur biefee ©cuiet uttferer bater= lanbifdjen Stirdjettgefdjidjte intereffieren, ben biefjer ttidjt befannt getoorbenen alteren unb dtteftett ©efangbudjSbrucfen nadjgufpiiren unb etroaige gunbe mir freunbUd)ft mitgutfjeiten. ©enrifj ift im SBefife fo manner attett gamitiett auf bett §ofett unb in ben ©tdbten uttfere Sanbce nod) citt unb \>a§ anbre langft bergeffene SBucrj uovljanben, metdjee, ane 2\d)t ge* aogat, Sid)t itber gur $tit nod) nidjt genitgenb aufge^eHte @e6iete ber .s>)mttotogic Wk&knbux$ ocrbreitett fattn. 3J^ogc meittc Arbeit buret) ©otteS ©nabe ba§u beitragen, bic recite 3Bert()fd)d^ittt(.] uttferer tofttic^en 5tird)cn(icbcr unb bic redjte greube am fird)tid)ett ^efange mel)r unb mel)r in unfercu ©emetnen 5 11 oerbreitett! s Jioftod, bett 15. October 1881. ^cv ©erfaffer. Sulial't SBortoort 6. Til — IV. SftodjtrSflc unb SBeriajtiaunflcn 6. VI— XTT. gtnlcituitfl- ^htfangc Deo cuauticlifdjcn (SefangeS in s JJtetf(cn* Ouvfl. £ic OciDcn cvftcit .stivdjcnovDmutflcu. . . . s. 1— 20. (Svjtcv 9lbfd)mtt. £ic fefottbcutfd|ett ©efaitflfcudjer Dee 16. 3nl)rl)unDcvte. S. 21— 89. 1. S)a3 Subroia Siefefdje ©efanabud) uon 1525 6. 21— 37. 2. S>a3 ©cfanflbnd) 3oad)im ©lutcvS uon 1531 ©. 38— 59. Sic fpatcrcn &u3flabcti 6. 46 ff. (5'rftc 23 c i t a o e. (Safoiniftifdjc Sicberpolemif. . . .' . . .6. 59. 3. S)a3 Dioftoder ©efatiflbud) uon 1577 ©. (30— 82. Sic fpateren 2(n3flaben ©. 66 ff. 3rocite83eilafle. 2>ie Ututfl,ifd)en Mjanfie ©. 82— 85. S>r i 1 1 e SB ?t la a e. Sieber auf giirftlidjc ^crfoncn be* 2Redf. >>aufc§ S. 85— 86. SB i c r t c SBcilaflc. ©imon $airti, SluSlegung bcr S)cutfd)en ©ciftl. Siebet ©. 86— 87. ■ftunftc 93 e i I a o e. Petri Bambamii Hymnorum sacr. Germ.-Lat. libri VI 6. 87— 89. 8toeitcr SUJfdjnitt £as 17. Safytymtfterf 6. 90-160. I. $ic gctt Dc* Uefccvgftitgs ©. 90—109. 1. 3'oad). SBurmeift er<§ s $falmcn=$armonicn, 1601. ... 6. 90—96. 2. Sic Dicuibiertc tfird)cn=Orbmtna son 1602 6. 96—102. 3. Sic ©djroeriner £of=£ird)cn=OtbnunQ uon 1613 6. 103—107. Sa§ s Jieformation*=3nbi(aum uon 1617. 6. 107 ff. II. 3cit Dcm DvctHtajaOviflcu Uriege 6. 109—160. A. Urflnttratians-^cjlrcbunijctt. p«a ?5ctlj-#urij vim 1G49, 6.109—127. B. Unic UnUundjmunricn 6. 127—160. 1. Y). 3Jtft'lIerS ©ciftl. eccicn SWuftt, 1659 6.131—146. 2. Sag Q3cfcltnfd)c ©efanabud), 1673. ...... 6.146—147. 3. ©cifti-cid)cs ©efangsJBu4 2BtJ3mar 1686 6. 147—149. 4. Gin bunbert Stcbcr, 9toftotf 1693 6. 149—152. 5. ©eiftreidjeS ©efanflbud), 3Roftod 1695 6. 152—156. 6. ©ciftl. Siebet Gin&unbert, ©iiftrom 1699 6. 157—160. 7. (©ciftreidje^ ©efana. SBudjlein. 1700.) 6. 160. Vr 3n&alt. Xvittcv gftfdptitl Xns 18* 3aWJttit&ert. S.I6I-295. 1. ?a* &M*mnrfd)e 03ei\uiabnd) uon 17nn 6.161—175. Tic fpatcrcn 2lu3gabcn 3. 171 ff. 2. ?a* SJetfcrfdjc ©cfangbud) (1702) 6. 17G— 189. 3. 2>a8 SHoftorfer 2RiniftcriaI=©cfanflbud) uon 1701 <£. 189— 205. Xk fpcitcrcn 2lu§gaberi 6. 191 ff. 6cd)fte 33 o i I a n e. Vade meciim, 6d)iuerin 1712 3. 20G. 4. S)ie Slnfftngc bcS SanbcS:©cfangbud)3 6.207—248. a. $cr „Mern" uon 1721 6.207-231. 6 i c b c n t e 23 e i I a g c. Sa3 Mfimtcr fdjc @cfangbiid)lcin, 1 725. 6. 231—233. b. ~Da» $ird)cn:©cfangbitdj uon 1748 6. 233—248. .>. Tas gegenroartige £anbe&©cfangbudj uon 17G4 6.218—277. G. S)ie fpcitcrcn Stabtgefarigbudjer 6. 277— 28G. a. 2)ct3 ncue 2Bi3marfd)e ©efangbnd) uon 1767. ... 6. 277—279. b. £a3 9ioftodcr @efangbudj uon 1778 6. 280— 28G. 7. §a» ©cfangbitd) fur bic $ofgemetnen, 1794 6. 287—293. 8. S5ic $od)fd)e Sammhmg, SBiSmat 1797 6.293—295. Bierter ^(bfrfinttt. 2)aS 19. 3al)vl)unt>crt 6. 290-307. 1. §a$ £anbe&©efangbud) 6.296—298. 2. S)a§ ©efangbud) fur bte frofgemeineit 6. 298—299. 3. 2>a3 nenefte SBiSmarfdje ©cfangbudj uon 1838 6. 299—300. 4. 2>a§ Dtofto'dcr ©efaitg&udj 6. 300—305. 2ldr)te 23cilaae. 2>et „2lu§jug," Dioftod 1877 6.305—307. (Cvftev Witfwua. Stt* ®cjcf)td)tc fccv S M al$d>it vijcv mtD t W{crf(.=2trc= liliidjen (^cfrtiirtbudjcv 6. 307—315. I. $a3 [Rafceburget 2)om=©efangbud; 6. 307—312. II. Sie ©efanobiidjcr in 3Hedienbnrg=6treItfe 6. 312-315. ^tuettcv fltt^attg. &nv 9JJctf(cnbuvnifrf)cu $t»tnuij)oc0gr()tc. . . S. 316—340. [©efanflbud) fur 2JtotfallJ 6.340. llndjliige nub finidjttpngni. $n £. 9. 3)ie 93efdt)liiffe bc§ hamburger (£onbent§ in lateinifdjcr Saffimg ftnben fid) iin 9J?in.- s >(rcI)iu 311 Sftofiocf Tom. VI, 4. 3u 3.10. S)ie 83eftimmungen ber ^ird&en - SSifitation in 28t§mat b. 3. 1541 roecjen be§ gotte§btenftlidjen ®efang§ unb bef. bc» lateimfdtjen unb beutfdjen 5Befoerfmgen§ bev Stfjiiler f. bet drain, ®ic Reformation in 3$i§mar ( (§.32f. 6. 0->. 3. 15. ». u. ft.: Settage I. I.: Mage H. 3w f, 74. 3. 17. u. n. ogl. aucrj 3#itfceU HI, 1110. 3. 75. Icijtc 3. U. 11. (.: SBacfeni., SDlufeeU unb gtf#er. SRadjtrdge unb Scridjtigungen. ^" 1 1 , #> »h 3. <<>. wad) Wt. 12. Sine SDRagbcburger SCuSg. Don 169? mini but Shelter, ©udbcrfunbc bcr ©affifdjsmeberbeutjrfjen 2ovad)c, ©.295. 92r. 1161.: (SctfHtfe Eeber onbc pfalmen | P. ntartini tutfyeri n. |. w. (Sebrfitfel tbo ITiagbebord? by paul Donat 3" Dorfeggmge Kmbroftj Kirdjucrs. Spinten : (Sebr. u. f. ID. >t 3ar. M. D. XCVII. 12°. 172 ©II. unb 5 93H. IRcoiftcr in 12°. (fntbalt 204 .\}ird)cn(icbcv cinid)lien(id) ciriigcr* pfalmen unb Sateinifc^en ©efdnge u. f. to. SSoran ftcljt ctn Mivd)cu falenber. 3u 3. 78, 3. 14. u. u. oaj. SKiifeeU I, 876. 3. S4. 8. 10. U. u. ft : ©. 56. I. : 2. 55. 3. SS. 3. 2. U. II. ft.: Gunavii [.-': Gunarii. 3. *)0. 3. 0. U. II. 2)ci§ £ieb n ©o unmfd) icf nn cine a,ubc nad)t" ift nid)t, nric ©rl)fe anajebt, uon Sctemtn§, fonbern Don ^Ijilipp 9£icotai. 3u 3. 103. (iine filter e, in ben 33ul5omfd)cn Diufjcftnnbcn XXIV, i. 2. 30. a luaOntc lUccFl. 0rbmiug./ rote es in bcr I^offircbcn 311 balten. 03cbrucft 311 Hoftocf i.wi. 4°, ift mir nidjt 511 ©cftdjt gctonimcn. 3m S.120. ?(iuit. llcbcr bic §3crf)anblungcn bcr 2i)uobc Hon 16 50 bgl. and) bic on«fiif)v(id)C 9?nd)vid)t in ben ^iUjoloicljen Dhifjeftuubcn XVIII, 22—41. 3ll 3. 125. Xcn 3(usf$vci0en Sxraoa, 91b 1 pi) gricbrtc§§ toegen eine§ ntt* gemctnen inonotlid)cn 53et-, 23uf3 = unb ^afttaacy oont 22. 2(ug. 1610 unb 26. £cbr. 1648 (bribe ju 9ioftocf in 4° gebrutft) ift nl» SW&ang ein SScr&cicbnife bcr ©efange (vclp. 17 unb 22) beigefiiat. $aj. 9Jtin.^(rd)iu 511 DioftocE Tom. XII, 247 ff. 295 ff. 3n 3. 127. SSgl. bic altcrcu SBeftimmnngen in cppliug/ bcr TXc. Bbr. || 0. 3. 8 5311. 8°. (.V)icf. ilnio.^ibliot()et [Fm. 3950(1)]) Tic Slnorbnung aud) X)tcr im 2£cfcnt(id)cn Qcin^ bic gleidjc; bcr GHjor beginnt: „£>ort ba$ Seiben unb 2terucn unfer§ Q. 3- CTOr. nad) bem ^eiltgen Matthaeo"; bie ©licberung in brci £t)eile (tuie in SSi^mar) fiubet ()ier nod) ntcjt )tatt; baijccjcn roirb bic ^anblung (jaufiger al§ bort buret) ben „Cantus u etne§ d{)ora(- Oerfc§ untcrbrod)en. Tern alten ©djlufefatj bc3 (S()or§: „^)anf fci bent *oerrn, bcr un§ erlofet fjat burcb, fein Sciben bon bcr gotten " ift cine 83. 2tropl)e: „3uljr bu mid) abcr, mein Sfroxt u. f. \v." ongefiigt. ^aum iiber ba§> crfte Tccenninm bc§ ^a()r(). tutib l)inau£actm bic bem 2. 311 f. 9?r. 1. bejdjriebenen 9ccubranbeuburgcr (<2trel.) &%5. beujebunbene Vll l *Rad>ttage unb SBeticfitigitngen. Qeilige pafjions 2Inbad?t \ Wit biefelbe beym V)c\\. Uuittbao befcbric -'ben; unb itpges 3 a ^? r " l ^i^few St. tttarten Kit* I c^en abgefungen mirb. . . . Hebfl benen barinti cntbaltcneu t5n>tfd}en<<5ef&ngen bcr «£briftlicben(5c= meine btefelben mit 311 (tngen, 1 im Thud roracftcllct. 2Xen*Branbenbntg jufmben in bet Bu^brnrferey. 8 53K. fcf»ni. 12°, bic lefeten ©U. feljlcn. !DqS ®cm$e tft bier in gttjei partes ((£ab. 26. a. 27.) gctbeilt, toeldie burdj cine Symphonia eingcleiter toerben, Ben (iingang : „3)a§ fieiben unb Stevbcn unferS .v>. 3- ®& r - u. f. to." ungt bcr (Sbangelift, bic sablrcidjen ©efanflberfe bei Oinnrinc tocrben cinittnunig unb bon 2 Viol, di Gamba ucglcitet geiungen. (vine fpatere 3&affton& ^iitiif, bic in Woftoc! mieberijolt (1722. 1745) ani- gembrt luavb [,s>iei. lXniu.=33ibliott). Fm. 3883. 3955], triigt ]d)on bic nenerc Dro toriensgorm, jebod) gleidjfaU£ untcr SBctbcilignng ber ,,(ibiiu(id)cn Mirdje" bcim Oninng bcr eingclcgten Gboralc. %n nnbvcr SScife nntrbe in bcr 3d) m crincr 2d)(ottfivd)c, bci (sjelegcn- I3 c i t bcr iobd)entlid)cn ^affion^anbadjten, bic £eiben$gefd)id)te nad) ibven cin \d\mx Slbfdjnitten, in 8—9 nerfcfjicbcncn „23etrad)tungcn", 51a gottcSbienftlictj nutfifaliicljcn Stuffiiljrung gcbrad)t. SBgf.: Seeliges (Ermagen bes bittern Ceibens unb Sterbens 3- ^ r - Scbmcriu 0. 3- un0 1745 - 8 ° (&M. Uutu.^ibliotbcf [Fm. 3964. 3967]). X»luf bic fonftigen $affton§* unb ftcfNXantatcn be§ oorigen galjrljunbertS, iucld)c cut* Sioftocf, 2cl)iucrin unb anberen SKecfl. ©tabten in stemlidjer oabl auf bcr Umb.=93ibttot&ef borljnnben finb, niibcr cinsugeljn , nnirbe fitr unfern 3tr»ccl 511 loeit fiitjren. 3h 2. 1*5. 3- 4. U. it. ft- Xafe ber Hon SBinflet 1751 beantragte gvobc Xrncf toirfttd) 511 Stanbe fam, biirfte stuetfcllos barauy fjerborgefyn , baft etne 5lu§= gnbe bc§ <£ b r i ft 1 1 dj c n (5cbetb = £ucbs Wxsmat gebt. u. rerl. von Zhiox. f cbaft. IPinflern 1752. in gr. 8" niit grober ©djrift fief) eiucm .s;crvn Sttrcrjcn= rati) Sftafjmann 511 SBiSmar, gefjorigen Grcinplar be§ nenen SffiiSmarfdjen 0)C|"nngluuI)v b. 3. 1775 (in grober Shrift) angebunben finbet. ;{n 3. 1S3. SBaijrenb be§ S)rucf§ murbe mir nod) befannt: <5etfireicr}es (5efait(J= Sucblcin jn roeldjem (EtKdje fyun&ert fo roofyl alto als ncue | (Sciftlicbe Cieber | <3 uin Bienft ^ott= ergebener l^erfeen 5ufammen c;cbracr)t J unb iKraus^vVsobcn Von HEXR. Secfern . . . Benebfi fchL D. LASSEXII | KIcmen (Sebet-Budilem; | Unb bem Kern 2t[{er = (5ebetc. K^rCrdK Drucfts Hiclas 5cr)rt?ic9erau ; (£. €. Kafyts Bucf)br. 1732. 2djma( 12°: fetner ^nict. (©raft. S3ibIiott)ce ui ^ernigerobe [Hb. 65.]) ©i§ 2. 327. {2ftx. 237.) icitcng(cict) mil bcr S(u§g. bon 1710 ubereinuimmenber ^(bbvucf : bvn ba ctnigc 3ci(cn auf ber 2citc mcbr, bod) bie Sieber 9Jr. 238. bid 242. glcidjfaU^ nod) biciclbcn. Xtinn fel)lt abet SRr. 243.: 3<^ bab ibn ^CT^lo* lieb, nuuiir gtcid) bic frii()crc 9^r. 2 ! 1. : >"b liebe bt(^ ber^Iid; al§ s JcV. 243. 9md)trage unb SBertdfjttgungeji CX emtritt; unb ftott: (Soti bcr bu bas firmament (bort SRr. 245.) folal bier [ogleidj, mil ber IMuTnlniit : §um rtexten Slnlfang gefiiriges fdjines Sterbelteb, n!8 Oi'v. 2 1 1. : VOtt meifj rnie nabc mir metn £nbo. §ierauf in uumittclbaicm Sfafdjtufj, 2. 842 853. (SBofl. H ©1.1 3b), alg tleuct :inbang bte 1'icbcr 9fr. 245 251. (1735 unter 9£r. 246 252.) unb 252. 253. (1735: 274. 276.): (Sort £06 bte Stunb i(t Pommen So grabet mid; mm tmmettjtn tlrni (teg id; armes EDiirmelein So bab id? obgeftegei £affet ab ibv meine £iefren liilf uns/ Inur, in alien Dtngen So bab tdj mm oottenbet Was <5ott tbut bas ift moblgctbau rum I a fs t uns ben £ei& begraben jftad) bom Sftegifter (7 2.) folgt auf cincnt eingefdjalteten $3og. )( mit neuen Seitenaabtcn (1—24.) unb neu feeginnenben Siebernummern (Wr. 1—23.) nod) mat*: Heuer ?lubang (getjfretdjer (gefemge. (£3 ftnb bte 23 Ciebcr, bon tt>e(d)cu bte mit * beseidmeten bier juerft: *2ld) blcib mit beiner (5ital>c (4 S^.Strv.) 3* glSub an emeu (Sett cittern ?lbe bu fufje VOelt 3d? ftnge bit mit Bcr3 unb ITTunb 2Icb ficrr mid? armen fiinber 3d? tretc frifd] 311 03ottcs Cifd? " ; 2ld] rcdmc nid]t mit mir 3* mitt 311 alter Stunb Bebenf/ ITlenfdj/ bas (Eubc 3cfu bciuc tjctlgc IPunben *3eftcU bctnBaus/ benn bumufjt ftcrbcu Kyric/ ad] Dater allcrrjod^fter (5ott I>cs bcilgcn (Setftcs (Snabc grog *£tebjter 3 e 1 u / tcb ban? bit* (Erfduencn ift bic bcilfam . 1—36.) Saffenii @e&etbudj u. f. ro. Hoftocf; Third] Hiclas Sd?wicgcrau/ 1 752. £)er borliegenben 2tu§g. febten im SScrgtcid) 511 bcr bon 1735 bic 2 fdjon fcit 1705 borljanbencn Stebcr: 3d? bab ibu bcuuod] licb — (D (5ott/ bcr bu bas firmament, unb ba% erft 1735 jugefommene: 5d?auct arii tt?r IHcufdjcnfmber; roiibrenb fie bay bort feblenbe: 3d] liebe bid] tjcrgltcb nod) mit ben alteren 2Iu£gj]. fcftl)a(t. Xagcgcn ftnb bic famttidjen bort in bent Gtncn „9£euen 5In- Ijang" sufammengefafeten 32 £'iebcr fcijon f)ier in ben beiben , f s ?ceuen 5(u()angcn" bor^anben, roobei fid), in ©eftatigung be§ ©. 184. SSermnt^eten, bic 9^cl)r5a()( (23) a!§ erft in biefcr 5(u§g. (jinaugejugt, nut einige menige (9) a(§ fct)on einer fridjcreu angefjangt ertoeifen. Sn 2.191. nnm.l. 3oad)im bon 33cuft, geb. am 19. Stpril 1522 git Rodent bet Setting, mar dmrfiirfd. Diatl) unb ^rofeffor ber s Jied)te p SSittenberg, aud) QTonf.^QtJ su Xresben, 1592 bet ber SStfttatton bcr facrjfifefjen todjen unb 2d)u(cn tljattg unb ftavb auf fetnent D^itterfife §u ^lauitj bet 3ibtcfau am 4. gebr. 1597. ©ein sucrft 1570 gebrucfte§ SScrf Christiados libellus, bte (gumma alter 6onn= unb gcfttagSebangclten in jc einem Iateiutfd)cn Xifttd)on entljalteub, x SRadjtr&ge unb 99ertd^ttgunfiett . rvk()int balb in cinrv neucn, burdj Soadjim darner ariuS beiorgtcn biers fpradjtgen HtiSgabc, aBittenberg 1572. 8° (&tef. Unto.=33tbtiotljel [Fm. 3843]), in toeldjer, lout bcr SBorrebe, bic grted)ifd&e unb (jebra'ifdje lleberfefeung Don SlbbiaS $ v a toriuS, bic beutfd&e bon STmbroftuS 2 o b in n [ j c v fjerrityrt. X icfc lefttcrc ift e8, bic M alS au§ bc§ gottfeligen 93'euftii SSerfen" cntlclmt, in bem Gbangelicn= anfrmg bc§ «Roft. SKin.*®©. bt§ jum 3. 1744 SlufnoJ&rae fanb. 3a 3. 201. 8. H. %la% bent OTnifterfal* protocol! bon 1727 (Tom. XXV, 40.1 foil bet crftcr C3clca.cn beit ein 2>r n rf bcs Kirdjen4?anbbudjs mi t a r o b c r 5 cb r i f t ausgcbcu; ebb. p. 41. (b. 10. 9Jtflt sub-])) ftttb fcimmtlicbc Membra R. Mm. cinig megcu bcs ifiiiiiftcrtalifcbcu Ejanbbadjs nub ift in IX. nnmeris Allies rcrfaffct. Sefetere 2lbmadjung ift mir ntdjt ju ©efidjt gefommen. ^nt 5. 1730 ftrirb (p. 141 f.), oa bic Schwiegerau.'fdje Drutfcrey erblicb ben Per* lag an jtdj gefauft mib nun milieus fci benfclbcu miebcr an eiucn 2Inbem 311 rcr= Kiffen, fiber bic SBebingungen, unter meldjeu btefe§ 511 geftotteu, SBefd)lufj gefaftt. 3u 3. 209 unb 210. 3n nod) berfuraterer ©eftalt crbiett fief) ba% .s>anbbud)tciu burd) va$ borige 3aljr§ttnbert bi§ auf bic ©egentoart in nrieberljolten ^Koftocfcr Xrucfcn. £icfe (im 5Botf§munbe ba§ fog. „Treicrtct") cnt()a(tcn nuv: 1) (£r>angelta unb (Epiftcln .. nacb bcr Xltccf lent, nub pommerfebeu Kircbcm ©rbnuug ciugcricbtet . . . KoftocF 511 babeu bei 3<%inu 3 acoD 2lbler. 1 78$. 8 '. 9?ad) £ttel unb %rif)alt ber ©bangetien^u^ong bef altera SRoftocfer Sftinifierial* ©efangbud)§ in feiner jriibeftcn ©cftalt (bor 1744), gletdjfallS mil „33cuftii SSerfen". — 192 (g. mit &atjlrcid)en £»ol3fdmitten. 2) (5eiftretcbes (Scfan^btld) D. Ift. £ntbcri ; unb auberer frommen dbriftcu nacb (Drbnuug bcr 3 C£*in mat @in§. 3) Dcr Heine Cated^ismus D. IHarttn Cutlers. | Hoftocf 311 babcu bci Jlbler's (Erben. 1805. 80(2. 2llle biefe 3 53eftanbtt)cile luurbcn, unter ber bcibebaltenat ^ahvecr^af)! 1784 refp. 1805, nod) in biefem Sal)rf)unbert in berfelbeu Dffictn jc nad) SBebarf mcf)rf ad) micber oufgelegt. Sn ncucr Searbeitung crfd)tcn va$ ^anbbud) u. b. lit.: Cfyrtftltdjer I)aU5fd)a^ bcr craugclifcb=lutbcr!f*cn Kircbc lltcrflcuburg^. f)crausgcgcbcn r»on K. fr. €. Babu. Ittit Porr. Don Dr. Dclit^fd] nub Dr. Kltefotb. KoftocF. Drucf u. Pcrlag von 21bler's (Erben. (\85u) §mcitc un« rcranb. ^luff. 1856. [ 8°. 3fct$trage n 1 1 1> !8eri$tigungen. X I Dog in i r btelen neuen ©oljfd&nitten ge&ierte ©ud) entftM ben fi. vutii. Gfate iiiiviiniv, bie Spifteln u. (iamn avium , (efetere mil ,v £(>. berdnberten ©ebeul reimen, ba$ ©efang unb ©ebetbudj. Cog ©efangbud), nod) mit ber alten Vinovbuuna. unb ben meiften friifeeren Siebem, ift burdj 8ufugung einiger neucren auf 150 IKrn. nermefcrt. S3or ben in correctenj £eyt gegebenen fiiebern mit Siffcrn bie uriprungli<$en Sftetobien. Oiiul) beftfee id) cinen boilftanbigern Ciibecfer Trud: ZXea iHuinolutcf tj abaetbeilet i it 3 u> 6 1 f 8 u d> er .. , tubecf gebrucft bey 3 *l« ^ton. 2lug. ^ udjs i::<>. 12°. Sufcer ben 10 ©uc&ern ber auf ©. 200. befd&riebenen 2tu8gg. finb (ner itoct> bie Sgfalmen unb ba§ 93. ZT b i a oovbanbeu unb al§ xMnbnna, jur Bcrftdrung gerufalemS jtt>ei „2nioid)reilum SBontii ^tlatt" fottrie „ s ^3cvtd)t Don bengmdlf giibijdjen Stdmmen". £a» aud) l)icv an ber 2piUc fte^enbe ©efangburf) entbiilt 152 gieber. y]n 3. '-210. $. 8. u. u. ^n bent ^iineb. £>anbbud) Hon 1649 finbet fid) ba3 2ieb mit bent Sftlfring: „& roir arm en Siinbcr". Wad) 5)ietr. (gdjrober, SBi§m. s $rebig.cr4Mftorie (1734), <3. 94f. fcinterliefj ber SBaftor sunt $. ©eift 3obannc§ $015 iu§ (1578—1597) cin MS. u. b. Jit: Bcbc/ Psalm, (Epiftel vnbe Evangelion botflin . . . bord) Jokan Koltz . . Anno M. D. XCI1I. 3n btefent $3ud)(cin f'onimcn Dor auf alle Sonm unb Slpofteltage : 1) cine dottectc, 2) ein ober ctlidje ®efange, 3) bie Gpiftef, 4) ba§> (Stoangelium, 5J der* fd)iebene (Spriidje 21. u. 9?. %3, alle§ in nicbcrfad)fifd)et Spradje. (£mb(id) ift ein Sftegifter angebangt „tmb fann man au§ biefent itberfjaupt abne'bmen, n>a§ man bermablen in 2Bi§mar Dor ©efange geiungen. gnfonberljeit aber 1) baft e§ bamabten in bent ©efange: „9}un font ber £>et)ben &et)lanb" S3. 6. fdjon gebeiffen: 3u oris bat ftande ^leifd? entbolt. 2) bafc man in: „9£un lob metn (Seel ben ©erren" s #. 3. bamabl* in SSi§inar gefungen : Be font mtfe HTangel even: Be roetb roy fyet men ftoff : 2l(s graft bes XTTynfdjen £euenbt, unb feblet ber le&te $$.: „(2ei) £ob unb s $reiB" gonj. 3) bafj man nor anno 1593 in ber gitaneti nicbt mieber ben ^itrcfen infonberbeit gebetbet, in jefet gebacbtcm ^abre aber finb bie SSorte eingerwfet: Den gran>famen oieubc ber dbrifteubeit ben Curcfeu vnoe alien dyrattnen ftu^rcn vnb roe^ren." 8u ertodbnen finb nod) folgenbe jttiei ©ebetmidjer: €iu Hero (C^riftlicr)C5/ ttn^cs ounb fdjoncs | Betbnd]leiu/ ooller (5oti\e- liger Bctraditnngcn vnb <5ebe- ten . . . 3t5 r newKdj tit Bodjbeutfcber \yvacb 3ufameu getragen. (Sebrmft 311 Koftocf bnrd) ^Ingnfttn ^crber/ Anno 1589. am (i'nbc: 03ebrucft 311 Hoftorf bey | 2tugnfttu ^erber/ in r»orlcg= | ung £oren^ 211bred>ts Bnr= I cjers vnb Buc^fnrcrs in £ubccr\ | Anno | M. D. LXXXIX. || 8°. (^onigl. 23iuuou)e£ 311 Berlin; Dgl. 2H ii fe e 1 1 III, 1110.) XII DJadjtrtifle unb 83erid)tigungen. Xitel (votf) unb fd&toars gebrutft) unb SutfjerS turner SBerictyt t>om ©ebet nebfi 2pvud)cn bom ©ebei 12 SBH, Tanu 2. 1—422. bie ©ebete unb @. 423.: Sieben Hegel eirtes (Bottfeligen £ebens ernes dhriftcn llTcnfcbcu in fur^c Keime luu-faffct. .sMevauf - r > 2. 9ftegifter, auf ber folgenben bie Xntcf- unb SBerfag§- fivnta, IclUc 2. leer. 2(uf bent SSorfe^blatl cine (janbfd&riftltdje SStbmung an bie Tviivftin (ivbtmitt, geb. Sftarfgraftn ,yt SBranbenburg , Spersogin ju $om= mern u. f. m. Don Fridericus Eungius, Deriuutljlid) bent ©erauSgeber. ©eiftttdje Sicbcr finb in bem 33udje nur brci uorljanben: 2. 16. : CLbrift ber bu bift (lag rub £id}t 2-55.: IPort/ ciu roarer lUeufd) geborn, Qcra^nt. 3(lberu§ 2. 277.: £>err 3cfu <£f]rifti roar IKenfdj rmb (Sott, $aul (£bcv. (Ein Cfyrift lidjes auftertefenes ! I^aubtbiKbleiu nm 2lnbern matyl oermebret vnb j cerbeffert. || HoftocF/ 1 ANNO M. DC. XII. 2tm (Sabe: (Sebrucft 5U j Hoftocf burd) <£ffrifroff Heufjner. | 311 rorlegnng Samuel 3audjeit/ Burger rmb "Bud}- j rjaubler 3U £iibctf / 3 m 3 ar ! 1 */ \6\ 2 ' 12°. (.Hird)cn^IUiui[tcrinI=^ibliotl)cf ju (Mle) 8 SBog. (21— J?) &u 12 3311. 5tuf 2ltj bie SSibmung: Z)er (Ebleu , Erbarn/ rmnb Dieltugeubreidieu ^raroen/ datbariua 23 lumen/ bes (Ebleu rnnb (Ebrenueften / Bjans Blumeu/ Kontglidjer HTayeftat 311 Denmartfen Hattj rmb 2Imptman auff f}abcr§Ieben/ (Erbgefeffen 311 Secborff rub ZFl&ndje Heucrfrorff/ etc. (Ebelidjcn &an\y fraroen. 3ft biefes Cfyriftltdjes vnb uu^lidies Baublnufyeiu . . 311 (Etjrcn rmnb bienfr* lidjem gef alien/ llud) 511 eincm gelncffeltgen Heroen 3 a & r in Drucf gegeben vnb oerfertiget roorben. 2hn fyeiligen (Dfrijlabent/ Anno M. D. LXXXX. ntit ber Unterfdjrift: 8. % SSon 531. fjij an ftnben fief) folgenbe ©efange: fjerr 3cj'u (Djrift/ mar IHenfd? vnb (Sott/ $aul (£ber (28. IV, 4.) f^err/ bijj bu mciu $ut>erftd}t (13 4fiifc. ^icimpanrc) Qcrre (Sott/ 3u mctner uobt/ 9Mc. 2elnecccv (23. IV, 290.) © 3efu d^rift/ roar (Sottes So^n.y Sojj. ^cat()efiu§ (SB. HI, 1156.) Crjrtfte/ marer (5ottcs So^ny (Emiges Paters Btlbnig fdjou Sierj ^err/ rjic lett ciu fdiruad] perfoti/ Dein alter Dieuer Simeon („G'tu $ebct ciiicS bctagtcn abgelebeten (£l)viften§") (Seliebtcu (£t|riften in gemein/ 2Die jfyr naa^ lUirbeu moget [ein („(£inc feine S3erma^nung an alle (ibviften") Xierr (Sott/ bu bift meiu Iiiilff allcinc („^in ©ebet au£ bent 27. bnnb 31. $fatm", $ I^cil. 2tvv.) i7err (Sott/ ber bu meiu Datcr bift, Sol). $hltl)cfiu§ ( s its. HI, 1157.) (Hunger 2Illmcditigcr (Sott/ Kouig ber cl^reu/ f>crr ^ebaotrj („$)and:fagung ?>u ©ott, fur feine ©d)6pfung unb gnebig erfjaltung"). (v in l c i t it tt n- jftufmtfK bes et>ange(if<$eit {ub fagett/ bas es anbere aud) I?oron mib bcrut fomen. ] j ©a§ beutfdje $$olf Ijattc tit bcm etoangelifdjen ©fau&en bio Dolle SBefriebigung (anger 2e()itjud)t, ba§ joiner tuuerfteu SRatur (iitt jpredjenbe gefunben, unb ftromte ittttt ba§ Xieffie, toa§ e§ betoegte, itt fetnen geiftlidjen Siebern ou§. Set, je (anger feme Suft unb ©abe, bcm §erm gu fingen, niebergerjaften toorben mar, befto begeifterter regte fie nun bic cut- feffelten ©djtoingen. SSoIMieber tm tjoctjften ©inne be£ SSortS, jpradjen bicfe Sieber ba§> Sttfen ©emeinfame unb TOc SBetocgcitbc in jo bolf§tum~ lidjer SSeife avi&, baf3 §oI)e unb jjftiebrige barin tfjr £eib tote it)ren Xxo\t unb greube toieberfanben, unb fdjmiegten fid) tnit ifjrcn lebeneuotten rrjrjtr)* mijdjcu SMobieen an Slitter Drjr unb §erg, tote bio ■Sttmntc alter tranter SBefannten. 2 ) Unb Don bom §od)[tcn, toa§ fein §01*5 crfullte, rjcitte ba§ Soil ba fcrjtoeigen btirfen, mo e§ gur r)ocr)ften geier fid) ucrjammclte, beim ©otte£* bienft, tm Jpeiligtum be§ §errn? So toarb ba§ toiebergeborene geiftlictje Sieb, ba% eoangetifcfje SSoIt^lieb, oon fetbft aud) gum gotte§btenft(ict)en fiiebe, gum ®ircr)enlieb. Unb gtoar uid)t jo b!o§, tote c§ and) in uorreforma- rorifdjer $tit W lln0 oa ouvc Gonccjfton ober §crlomnten gefdjerjen mar, ba)l ein t)ereingelte3 beutfdt)e§ £icb bm (atctntjdjcu 3^ej5cultu§ unterbradj ober begleitete; jonbern am eigenem ^ied)t unb in felbftanbtger SBebeutung trat ba§ geiftlidje ©emeinelieb nun al3 ein toefentlidjer factor in ben cuan- gelifdjen ©otteSbienft ein. ©olange bcr gange (£uftu3 in bcr frauptjadjc uur Offer, tagticfje SSieberrjoIung be§ Cpfer3 oon ©olgatlja toar, (jattc neben bcm opus operatum be§ $rtcftcr§ f it r bic ©emeine mebcr ba$ lebenbige 3 eu 9 in B ber ^rebigt an bie ©emeine nod) btc lebenbige 53ctf)d^ tiguuej bcr ©emeine felbft in ©efang nub (53cbet genitgenben 3iaum; gang abgefe^n batuut, ba)] fie bitrd) bic frembe 8pracf)e be§ latctmjrf)eu 3KiffaIe ftcf) gur tl)ci(nal)m(ofen 3ufd^auerin ^erabgetoitrbigt }a{). ^urd) bic 33cjoiti^ 2 ) 33gL 2BacfernaflcI, 33iblionvap()ic jur ©e)d)id)tc bc§ bcutfdjcn ^irdjentiebev, 1855, 6. 583. -) 33nl- K ^. fy. 33 ad) man tt, S)ie C s 5cfanaln'id)cu 53erlin^, ein Spiegel be-c fird)- lidjcn SebenS ber Stabt. Berlin, 1857. S. 67. 2lnfdnge be! eoang. SefangeS. .") gung be$ 9Kc&opfer3 fjattc bio Reformation abet jugteidj ami) mil bom fatfdjen (iultiivpriiicip bcr rflmifcfjcn Stirdje gebrodjcn. 5Iuf ber llntct fdjeibung Don Sacrament unb Dpfer (Apol. Conf. Art. XII.) cr6au< ful), in (eftenbiger SBecIjfcfaurfung fceibcr, bcr e&angelifdje ©otte§bienft. 2)er facramentlidjen ©cl&ftbarbietung be8 \xrrn an Seine ©emeine in SBori 11 nt> ; >cicl)oit anttoortet bio jacriftctcttc 3el6ftf)inga&e bcr ©emeine an boa Mown in bom Cpfer thvcv ©efangcS unb ©e&eteS. ©old) Dpfer after lami afg oin mabrov, [eDcnbigcS (Rom. 12, 1.) uicljt in frember, nnuerftanbencr Spradje gefdjeljen. Xarum forbcrt bio ©ottcSbtcnftorbnung ber bcutjdjcn Reformation Don ifyren erftcn 5(nfdngen an bcutjdjc '3prad)c fur ©efang unb ©e&ct bcr ©emeine. 3\>ic aber burdj bio Reformation ba§ beutjdjc fiieb in bic ®ird)e cinjog, jo jog mit bom beutftfjen £iebc and) bic Reformation in bio .Slircfjc oin. 9Jfan farnt, bon £cutjd)(aub toemgftenS, ofjuc Uebertrei6ung fagen, bajg bio euanadijdjc &>al)rl)cit m baZ SBolf oicl(cid)t nod) mcfjr fyineingefungen al§ fjineingeprcbigt toorben ift. Sangft cl)c man s }kcbigcr bo* Gst)angeUum§ in geniigenber ;]af)( befafj, unb in ®reife, 511 bencu audj baZ gcbrmfte SSort fetnen Sugang f an &# ] ) raar W 011 au f oclt Sfiigetn be§ ©cfangeS bic ^rebigt bc§ (£&angeliumf burdj gang S)eutfdjlanb geffogen unb Ijattc uric im ©turmc bie fpergen bcr coanariifdjen 3Saf)rf)eit getoomten unb bic Slirdjcn tf)v auf- get^an. s I8tc in 2J2agbeburg unb &iibccf, fo Ijat nod) an mandjom aubevn Orte nadjiuetelid) bcr ©efang cOanadijdjcr fiieber cntfdjcibcnb mitgenrirft gum Imrdjbrud) bcr Reformation. ©ctbft f'atljotijdjc ©djrtftftctter f'onutcu fid) bcr Stnerlennung bicjer Xljatfacfjc nidjt cntjicfjen. „3£uubcrbar — fagt bcr jpanifdjc Garmclitcr ~t()oma3 a Scfit — , mic fo getoaltig bic 8ieber Sutlers bic (utbjerijdjc 8adje forberten . . . 91id)t nur bic £tird)cn unb Sdjidcn rjatfen bauon luieber, fonbern and) bic s $rioatl)au[cr, bio SBerf- ftatten, bic 3Mrfte, ©traftcn unb gelber." -) 5tudj in 9JcTd(cnburg begegucu un§ biejdbcu SSirfungen be3 rcforma torifdjen Siebcs. ©omenta, 3 ad) im ©litter, bcr erfte 3 cll Q c b& (hrnm geliumS in Roftotf, fid) burd) ben romijdjcu ^roceffionengefang ftoren (iejs, *) S)ie ()ol)c 23cbeiituna, bcr cuanadifdjen Gefcinne fuc bav (jcvinftc $$olt [jebt fdjon bic Sorrcbc bc^ Dioftodcr (^cfanabud)^ v. 1525 (931. 2Jijb) treffenb ^cruor: Wente be tpcrcflubc/ bord) tyblyfcii arbeyb, tbo crcr uotrofft/ xmbe bes iictjhcfteu can (5abe yngl]c(ettet/ mcrben rorriynbert/ §0 bat cue bctybt/ be bytlige fcbryfft bordi ttjolefcnbc ?iycbt u>crt norgunct. I>er ^alne,/ ben fuluygen gcyftlifc gefenge van nobe fynt vv bat ere gemote beluftygcii/ nnbe crett lidjatn yn erlyfem avbeybe yn geyftlyfer frolydjeyt rorlyditetb u?erbe. -) ^ftl (Herbert, de cantu ct musiea sacra Tom. II. Lib. IV. cap. 2. p. 248 sqq. 1* 4 dinlcitunn. lucmt or in ber bictjigebrangten s }>ctrifird)e prcbigte ober untcv bem 3ufouf au§ ber ganjen Stabt bvaufjcn anf bent Strtfjrjof untcr ber grofjen fitnbc feme Slewed auffdjlug: 1 ) foroemg fonntc a((c 2ftadji nub SBcrfoIgmtg bent ebangeftferjen ©efange roefjren, bee imaufcjaltfant au§ tiefftent ^crjen^brange 6ei jcbcm Slntafc Ijcroorbradj. 5tt3 Slitter etnft (1526) att£ jeiner SBofjnung gefongen fortgefdjfeltyt, uon jeincn Sutrjangern after ben Iganben ber .s?djcX;cr entrtffen roorben roar, (job er, auf St. ^eterSfircrjtjof totebcr angelangt, etlyfe fefyone banc! vnbe Croftpfahite 511 fingen an. 3U§ man ben 2d)u(= meiftera ocrbot, bie £cid)cn bcrcr, bie feme Setjre bittigtcn, mil ©cfang ^u @rabe §u begletten, gtngen, jo oft cin Xobe^faU untcr ben (Ximngclijdjcn eintrat, jangc^f'unbigc §anbtoerf§gefetten itttb ^3ur^cr paanocijc nor bent ©arge fjcr intb fangen bie beutftfjen ^jalutcn. -) Hub ate Slitter t. 3. 1528 tit ben ©rjeftanb trat ttttb ben 9iatrj*ntu[tcantcn unterjagt toarb, beint §odj§eit3guge 511 crfd;cuten , bcgtcitctcn ntefjr benn brcifjunbert ^crfoncn nut grojgem 3ubc(i}cjdjrct untcr GHodeugcIdtttc ba§ SSrautyaar &ur ftirdje ttnb juritcf ; oor ber SBraut abcr gingcit utttjertferje ©dfjiiler bet ^aarett ()er unb [angen oor nub nacfj ber framing Dubifdjc pfalmen tfyor £rubt= miffen. 3 ) 2Ba§ fonntc batotber ber Sport unb $>of)it auSridjtcn, mtt toeldjcm bie getnbe bie Sutrjcrtfcrjen ©efange, tote €s roollt uns (Boit genabig fern ober Wav (5ott nicfyt mtt uns biefc geit, §n Oerbreljen unb Iddjcrlid) 511 ntadjen fncrjten? 4 ) & Micb bod) rualjr: Stricf tft ent5toei uub voir fhtb fret/ bes fjcrren Haute ftefyt uns bet! 2Ba3 Ijalfen jejt nod) jdjtoddjtidje (ionccjfioncn , rote loam ber Ordinarius ecclesiae Sweri- nensis 0. 3. 1519 an SBeiljnadjteu unb Dftem bie jtoet beutfdjcn Sieber: (Sfyelauet fyftu J c fu ^rtft uub Cfyrtft ys pp cj^cftaubeu / ober an 9Jtarid §tntmeffar)rt: Pes Ipclp pus funte 21Taria int ©otte§bienft &u fingen *) 9c ic. ©rtjfe, Historia Dan ber £crc; £euenbe rmb Dobc 111. 3oadnmi flitters, s Jioftod 1593. 4, 231. D 2b. -) ©rrjfe a. a. 0. S5I.E3. 3 ) ©rt)fc a. a. 0. S31.F4. 3ad^. ©raping, 3>a§ (5pannetifd;c SHoftocf 6. 43. S)ietr. Sdjrobers (Suana.. SUfledlcrtburg I, 148. 4 ) Wat? l]ebbcn fe f^ottifdj gefedjt / tuolbc gy ^ ar fofen, bar men bes £^. Tabers bes H8mtfd?en pawtfics Icrc porbomct/ r»nb Dnbtfcbe pfalme (tnget/ vnt> fonbcr= lyFen...: 3bt ruolbc pits (5obt gncbydi fyn/ rnb cine §ege gcucn? Hcin ncijterley n»yfe fdiole gy fotcfes bohn/ benn roor be §cgen tm i^ufe fyn/ bar bantjen be Bnrfe r»p bem bah . . . IPtl jnm mor Sinter cine gege geucn/ fo motfy l^c jnn? Bow bartho geueii/ bat gy fc pobcrcn . . . lencn f inber / gatfj yo nid)t in be Kcrrfc bar men finget: 3bt molbc mis (5obt gncbidj fyn etc. 3tcm: Dat ftricf ys entrocy rnb voy fyn fry etc. 3 s ^ at f* r ^ entmey/ be (Salgenfebc bolt jnti) glyefmol n. f. to. ©njfe a. a. 0. 931. E4b n. f. Slnfftnge bei roaitg. ©efanfleS. 5 geftattetc? ') £rai bocfj fdjon roenige 3ar)rc hovnacf) (1525) in 9toftod ein ©efang6ud) init .") I beutfcrjen Siebcrn, untcr 9Tu§fdj(ufj aller (atctnifcrjen ©cfdngc, aiiv Oidjt. 9®a3 roofltc cS untcr }o(cr)cn Umftanbcn Gebeutcn, bafj bic Council im Stfofter \\\\\\ b. Mrou,; nod) 1533 bio [utrjerifcr)c Sprebigf mit (iiiniittiiarijcl)oiii SPfalmcngejang it6ertonten, ober bar, t»tel fpater nod) (1569) bio SHoftcrfraucn 511 Tobbortin toino beutfctje ^ja(mbml)cr anjobon umlltcii, ba fie bcrmctnten, bafj ibvo latcinifcfjcn ^jalmon au8 ber „2pnut)c bcr ©ngcl" fcicn, unb man ibiion nidjt gumntrjen fbnnc, „mit bem gemetnen 9J?anue yt ftngen." 2 ) Xcnn mic oerbienftticrj ftc e§ ami) finboit moccjten, ibro Jporcn in ltnDcrftanbcncr 2yrad)c „ttrie Gslftern" 3 ) bor/mfinaai, in bon @cmcincn brad) fid) bcr bcutjdjo ©efang rajd) tmmer roettcrc 2kr)n. Selbft in bcr 3aco6t^ircr)c 51! SRoftod umrbc, trot;, bom SBiberftanbe bc3 Tom (Sapitete, am XV. Sonntage nad) IrinitattS 1530 gum crften Wide bas Sacrament bc3 5l(tar§ untcr bctbcrlct ©eftatt geretdtjt unb cr)rtftfatr)ertfcr)e SPfatmen gefungen; 4 ) unb nod) nor (£nbe bejjclben Sar)re§ (grettageS nad) T ) ©rbinarius indite ecclefte Sroeriucufis (SKoftod, 8. S)iefc 1519, E(. f^ol.) SBI. 9b : 3n bte Rati utt aits bo mini: 3 n ^ r ^ m [episcopus] Cclcbras facramciitil populo ab aboraubum oftenoit. popup rcro caticum tmlgare. (Sbclanct fyftu 3 c f u cbrift I tribus ricibus fubttlgit. — 231.32a: 3 n f e f*° P a ftf? c / I? or a in a tut in a: Deinbe bicti buo ricarij ambouc afcenbunt .... cantantcs Zlnttpfjonam Surrcrit bomin 9 be fepufdjro tribns oicibus | cborus r»ero profequitur (Qui pro nobis pepcubit in ic. . . (Qua ftuita rmlaus laubcm bco cauit | trib 9 oicibus oibclicct Cbrift ys op gbeftan ben (ut moris eft). 53(. o2l»: 2lb oefperas: popnlus rcro eating unlaarc j oibclicct Cfyrift js op g eft an be in fine oerfuu canit. — dlad) SI. 83b fhtflt am §c[te 2lffumtionts ITTarie/ ab (Ecrtias/ auf bay 21HeIuja bobic ITCaria oirgo ba* SBoIE oulgarc canticum: Dcs belp ousf funtc ITTaria. ©iefe JBeftimmunflen im (Sinflang mit ben nod) frfifjeren in ben Statuten ber am 3. 2(pril 1492 in Sdnoerin untcr Sifdjof (Eonrab abgejjaltenen ^rooinjialfnnobe, rocldjc im Statutum XLV1I. &uliejj, baf3 ftatt anbercr SRefponforien and) ein carmen inilgarc uon ha\ auf bcr Crgcl obcr im Gf)ore anmefenben tSlerifcrn anflcfiimmt merbc (f. bic Statuta Synobalia im iHnbana, ber s Jtoftodcr 2[u§g. be* Ordinarius uon 1519, 331. 12b; mcraitio §r. Ci T) r 1; = fanber ben 2£ort(aut mitt^eilt, -&xd)\v fur SJanbcshmbe in ben ©rof?t). iUicdlcnb. 1854, 6. 120.)- 9SflI. and) Hoffmann, ©cfd). bc^ bculfdien ^irdjenbebe^ 2. 2lu§fi. S. 192ff. (3. ^soad). 9Jlarf, 93ct)tran §ur auSf. CM1. bcl in 8d)mcrin gepflanjten ©oang. Wottcy= bicnfte§, Sd^roerin 1765, 6. 13. '-) ©rapine, (Soanfl. JJtoftotf S- 64. 6 prober, (iuann- SWedlcnb. Ill, 4. ^u(. S5?igQcr§, Mird)cn(]cfd)idjtc 3RedIenbur0§ 6. 105. 120. unb namentlid) bic an; fiibr= Iid)c urfunblidje S)arftellunn fiber bte Reformation bcrbenung in Religions Safen ^u: bat be Cfyriftlyfe Dorfamlinge in ber Kercfen t w e b e ro e r b e Pfalme/ einen por pnb cinen na bent Sermonc ftngen m6ge <0abe tI?o laue pnbe eleven . mil Iene vnb einbracfyt ane rorefel rmb fyinberent eres Hecjeften bod) alfo; bat in nemanbes gcuallcn fta, byt ebber jenncs tfyofincjenbe fonbern be Prebicantcn fefyolen fobanc Pfalme ftemmen vnb anfyenen/ alfe dfyriftlicf vnb frebefant tpo fief tfyo Inupinae bes ttegeften eget vnb gefyoret ') cine Slnorbnung, lucldjc and) ber oapiftijdjcn Spriefterfdjaft gegenuber in fotgenber nod) befttmmterer 3 a ff un 9 ( l)01u 29.H0?arg 1531) anfvcd)t er= l)altcn nnb burdjgefitrjrt toarb: Pes fyillicjcn bages / roelcfer vmb ejabes rportfy tfyo fyorenbe pnb antfyoncmenbe allenen is angefettet Dnbcr ben Cfyriften/ rpert vox nobyd} gcacfytct/ pornrybbacjcs in alien fercfen einen pnb nfyamib= bages ocf einen fermon tfyom roeinigeften in trocn fercfen nfya ber pefper tfyo ejefefyenbe/ Vnb bail) bem polcfc Dtnme cinicfycit milieu roerbe nfyagegeuen Tc deum laudamus pnb einen pfctlm ebber trpc por pub nfya bent fermon tfyo fyngenbe bes morgens/ Dock) bail) fulcfes in bent Cfyor burcfy ben Scfyolemefter / nicfyt in ber fercfen angefyauen roerbe. 2 ) Ueber ba§ m cite re 9J2af$, luclcfjc^ bent beutfctjen ©efange bciin ©otte£btenft gugugeftetjn, roar man frci(id), nnc 3tnfang§ ubertjaupi in ber lutrjerifdjen ^irdje, andj in iKoftocf fief) nidjt gtetdj eintg. Slitters 9D£etnuncj wax bicfc: men fcfyolbe pnb mufte im anfange bes Cutterfcfyen Cfyriftcnboms ftebes biibifcfyc pfalmen ftngen. (§r toolltc alfo bte latcU ntjdjc Spradjc 90115 am bem ©ottc^bienft berbannt totffen; nnb bcmgcmdfs entfjdlt and) ber oon t(jm felbft gufammengeftellte 5tocttc Xrjett fetne§ ©efangbuct)3 Don 1531, line and) fcrjon bay friiljcre oon 1525, nidjt cinen cin^iaat (ateimjdicn %t$t, fonbern felbft fur btc Sicbcugottcsbienftc nnr bentjdjc (^cjangc. Xic anberen ^rebigcr aber tjietten bafiir, men fcfyolbe ocf be retnen Catinfcfyen gefengc in ber Kercfen mil gebrufen. : -) 9)fan berftdnbtgte fid) batjtn: *) ©rgfe a. a. 0. SBI.H2b. 2 ) Stfdj in ben 2Rccfl. 3936. 93b. XVI. (1851), 6. 44. s ) Qn biefcm Simie befafltc and) bet etfte ber ^ttitcl (5. & %\tU uont 29. 2Rarj 1531: Iter gefjenge balueu/ 150 in betoerber biblif*cr biliiacn fdn-ift gegntnbei a*tet Sfofange beS cunua, ©efang.cS. 7 bat offt ybt ipol Ivylfam nvro bat men piiuito 6es oint folbigen aoinoinon Voldes null on im anfanao bes CEiuin gelij ftebes bfcbifdjc Pfalm bo fe Dorftan Ponbcn ffinge Dp but fc befto mobr pp bat wotbt bor iparfyoit adft aonon modUoii pub (Ctyrifti iporbt befto ryoFlyfor mit allor ipyfityoit ember on ipanon modfk pnbo bat od nidjl tDebberumme bet jun^ou joaot bo pariftifdio affg6berye in ben Camtfcfyen Choral gefengen Dormenget/ na bor tvbt modjten pyaobrad^ iporbon, So ac^teben pnbo I^olbon fe ybt bennodj od mobo baruor, bat ybt nicr/t Dnbenftltcf mere/ in ben Cafpelfercten ihov 211 ot ton i>nb tfyor Pefper/ bar nid)t polo Dolcfs p origan bo ii; Dm me bor 5 d) 6 1 or ip ill on, bo £ I) r i ft I y f o n £ a tt n f dj o n g o f o n g o m o b o g o b r u f o b o. J ) @S ifl bicS im SSkfentUdjen bcr Siantymnft SBugenfjagenS, nntcr beffen SRitttrirfung and) bie ^ereihbarung ;at Stank fain.-) Cutler bagegen men ntdjt vox ongutfj batty be prcftcrfdjopl} be futuigcu in lattufdicr fprafc bcbolbc rube gcbruFc bocb ctwes onberfdjetltfer vnb mitfy mcr oorjlanbe tbo fyngen, bait bettcber auergerumpcltb. f. £ijd) a. a. 0. 6. 4o. a ) ©rnfc a. a. C. 331. Jb. -.) S8Mflcn§aa,en3 ©nmbffifcc cr^cflcn an* folgctiben Seftimmungcn bctoon iljm oerfafjten 8trd>enorbnuna,cn : Vat my otters [bci bcr 3JI c f f c J bucbefdj (tngcit umbc Icfcit milieu bat bolbe me ruts buebefdfen to gttbc/ r-efft mc mis bod] gcbabeu bat my miffe fcfyolen bocrcit, fo mocteit fc oy (£tjrtftltfe dcremomen bat* vtt\ be yttugcu geouct merbett mit <5abcs morbc van Fynbcrcu vv; lattutfcb/ menu be gemeene ntd?t oorfyaubeu ys onbe uicbt mit fyugct/ Dttbcfd? 6 iter ft/ mcut be gc = mecuc t> or fj a nbe it cube mit fyugct/ vov bcr prebufye ritbc ur-a/ albcr mcift tbo ber (Ojriftlicfen Uttffcn. 2Iue allcctte bat me ybt bcituc od nidjt vox nnredjt aditc tbo tybctt/ vv etltFc feftc menu mc mill tbo fyugeube ctltcf c 3ntroittts latinc (Sloria yntt ercclfis/ Alleluia/ ebbcr Cbriftlifc Sequent) / fatinifdj prefaticit, Saucttts 2(gnus Dei etc i mor $ube Sdjolcit f y it bt yuit ben Stebcit/ alfe bat men all IteFemol bar mattcf bitbcfd) fynge/ (5abc tbo lauc ntbe tbjor bctcriitge oitfcr gan^en gemeene (^ommcrfdjc ^O. u. 1535, 9tic&tet I, 257b). Wit loben tttdjt fdjcltett and) ittcbt fottberu fagen/ bas cs bie ctu mentg 311 gettam nemett/ bie allc bittg rttb gefattg fo mollett bctttfdi babeit ... Wenn bie £eyeu bie beutfdic Hteffe r-abctt/ fo follctt fie bctt tatcinifcbcit Kin- beru rub anbern 311 gut halt en; bas fie 311 3 c it en fin gen etti latct- uifd? (Sloria . . Baleluta, Sanctus/ digitus/ mtb fottberlidjcu (5cfaug als bie fcqucitt5 an ben breicn groffctt ^cftctt / bod? beutfd? barunter/ obcr baneben gefuugeu («raimfd)TD. ^0. u. 1528 in bcr rjod)bcutfd)cn 51u^q. [rcuib. Slbbtud J563], 231. p4). IPcnu oner ft oufe Sdjolef inbere altctnc to bcr Kercfcu famen/ tfjo ftngen r>nb trjo lefctt/ fo fd?al fe ncmanb ncrl]iubern / latiutfd? tbo lefcu vnb tbo fingett/ alfe ctli!c (Srauianen vtby erlageu ottb ftumpeit gciftcryc rjebbcit gcropcu vnb 3 Ginlcitung. gtng nod) einen ©djrttt tociter. S^acf) jeincm ruarjrljaft fatfyoiifdfjen @runb« fan, i'etn 8tiicf bc§ t'irdjlidjcn (£rbe§, lucnn eS nuv mit ®otte§ SSort nidjt im SBibetiprucf), fallen §u laffcn, unb in joiner Sorgc, btc tentnifj bcr alien Spradjcn §u etfjatten, Italic er, oluilcictj cv fdjon ir>2(i Pinb bcr etn* felttgen leycn tpillen feme Pcubfcfyc ZITeffe EjerauSgab, bodj in bcr SSorrebe berfelben an*brridlid) erflart, ba)] bic friiljer (1523) Hon ttjm aufgefteftte gorm bcr latinfcfycn SDceffc babnrcf) nidjt aufgefjobett, fonbern nod) fret fein folk, berjeiben §u gebraudfjett , wo pnb rpcnn es Ptts gefellet obbcr pr= fad)cn betpegt. Derm — fo fdf)vt cr fort — id) ynn Fcyncn voce, rpil bic latinifd^c fpradjc aus bent (Bottis bienft laffcn a,ar rpeg fomcit/ bettn cs ift myr alles pntb bic jugent 511 tfynn. Dnb tpemt id?s permocf/t/ pnb bic Irriedn'fcfyc r>nb cfbrcifcfyc fpracfy rpcrc pits fo gemeyrt als bic latinifd^c/ pttb fyettc fo picl fcyncr ntufica Pttb gefatt$s/ als bic latinifefye fyatj fo foltc man cyttcn fontag pntb ben attbertt/ yn alien piercn fpracfyeir Dcutfd?/ Catinifd?/ Kriecfyifd? / cEbrcifcr) / nteffe fallen/ fingen pnb lefen. ] ) gcfmubelt/ bat me be fprafen/ bar my be fyilgc Sdjrifft fyebben mebc gcFregcn, fdjole oeradjteti/ unb ucuc fuuftc mcfyr fefyote Icren (33raunfd)in.=^Golfcnb. ftO. v. 1543, bet ©effefen, Sic .s)amb. nicbcvfdd)fifd)cn ©33b. (1857), 6. XL). Ihicbefd?c ^ymuos ... mad] mc mol fingen bes fyilgcnbagcs in bcr r>efper/ men be leycn bar fynt r>nbe milieu mit fingen/ ebber fus mor me bes auenbes prebigct. Rubers fd)olcn be fynbere ftebes tatinifefyc t|ymtios fcitgcn. Unb bic (§rrid)tung d)ri)"tlicl)cr Sdjulcn Ijat miter Wnbcrm and) bic£ §um Qrocd, baf> bic Jtinbcr Icren fingen latiuifd?c pfalmc/ lefen r>tfy ber fcrifft latinifdjc lectien allc bagc ($raunfd)m. RO. u. 1528, >Kid)tcr I, 116a. 108b). Solfc latiuifdjc (Scfcngc mcrbcu be £cycn cfyrc Dubefcfye uidit r>erl]iubem/ mente fe merbeu gefungen mcrbcu / menu be £cyen in bcr Kerf en mebc prcbigfyorcu nid/t tt^o bon fyebben/ fc mcrbcu fus gcuod? bubefd? tl]o fingen Frigen (Hamburg. SO. D. 1529, 2lrt. 38. 6ei ©efftfen a. a. 0.; fo fd)on bic 23raunfd)m. HO. 0. 1528, t)oa> bcutfdje 2lu§gabe [reuib. s 2lbbrud 1563], 331. aij). S)iefcn ©runbfafcen gemafj Ijattc SugcnOagcn aud) 3oad)im Slutcr, ivcldjcr nad) Siibcd 511 i^m gefommen mar, burd) crnjtjd Sor^altcn unb frcunblidjc SScr? maf)nunn ju ber 3 u f«G c bemogen, bat t\c mtuobige nygeringc ebber tmebrcditige uia)t molbc mafett/ funber latin lateu fingen/ men be leycn uiaSt r>orbaubcn w even 1 to ouittge bcr I|ilgcn fcrifft/ od latin cube biibefefy cororbenett bclpcu to fingcubc rube (Sot to laucube rube/ mor bat by jtr> bccnftlicf murbc fyu bcr lubefdicu ©rbeningcu na tl]o rolgeube/ mo fyc ib beuuc mit ben anbern prebicautcu ouer cyu queme vnbe fief mol ^d}iden molbc. 95gl. SBugcn^afleni ©utad)tcn noiu 24. ^Jcoucmbcr 1531, mttget^eilt uon 2£tcd)mann:ftaboro in bcn^al)rbb. bey SSeceinS fur 2Rccfl. @cfd)td)tc, XXIV. ^afjrg., S. 140-155. — €b bic Siffcren$ permit fiir bie 5)aucr beigelcgt marb, ift nid)t t'lar, ha nidjt fcftftcl)t, ob obigc SScreinbarunfl, fiir mcld^c (Srufe !ein Saturn mitttjcilt, fdjon vox bem 3nnft bcr 9ioftodcr ^rcbiger, burd) racld)cn u. 21. aud) ba^ ©utadjten 33 ug cut) a a city uerar.Iafjt marb, getroffen, obcr aber crft ba$ 9icfultat bc§ Strcitc^, bic fricblid)e Sofung bcffclbcn, mar. x ) Oiid)tcr I, 36a. Hnf&nflc bc8 cucmfl. ©efangcS. \\ Unb jcincm tnafjgebcnben ©tnffuffe ifi e3 nidjt ,umt SDiinbefteu ju ikt baiifcn, bag in bcr ^icbnaiii bcr bcutfdjcn eDangclijdjcn ftirdjenorbmmgen aiiv bent SRcformatioitSjeitaltcr btc fatctmfdjc ©pvadje nirtjt Mo8 aiif bio 9?e6eitgottedbienftc, bio ja toefentlidj mtr ©djufgottesbicnftc, bcfcfjranfl;, fonbern and) freitn fpauptgottcSbtcnft - unb jtoat nid)t niir auSnaljmS luoijo an ben bobcn [Jefteit, inclnichv alS ue^elmdfjtge Drbnung in ben ©efa'ngen bc3 (SfjorS (too folder ;at babein ifjr cine ©telle getoaljrt ober bodj jugefaffen blicb. $on bejonbenn (iinfdif; auf bte prafttfdje ©eftaltung biefer Stngefegcnfjeit in ben 6etreffenbcn ©euieteu tourben and; bie anf bem ,§Qm6iirger (Sonucnt ber fed)* nicbcr|\idj[tjd)cn ,s?au|e|tdbte (15. $fyril 1535), bet tocldjem 9Softod bnrci) bm $($rcbtger an ©t. SD2arten, .sScinridj XedjcnS, bertreten ttrnr, gefafcten SBefcfjIiiffe. Wian fain bier, befnif* moglidjfter ©letd^fonnigfeit in ben offentlidjen (Seremomen, bal)in iiberein: 1 ) IV. ... bat ber gebruef ber Pfalmcn nnb ber latinfdjen gefenge ... in ber Kercfen norncmlyfcn Dmme ber jocjet tntllcn gefyolben tDcrbcn/ nnb bat ocf bat Void norfta/ bat ber gebruef ber £atinifdjen Sprafc in ber Kercfen nobtd) fy .... 21Tibbeler wylc ouerft, Dp bat bat gemeine Void in bcr Kercfen nicr/t ftcbes mage ftille fyit / Syn ocf be bubifdjen Pfalnie mit r>nber tfyo gebrufenbe/ benn fo alletnc Dubifd] gefungenj iDorbc ybt ntcr/t feylcn/ bat nagerabe be (Babcsbcnft pub alio syrr/cit ber Ceremonien roorben tl)o nicr/tc roerben. Tie nadj biejen ®runbfa^en ueretnbarte, fdjrtftttd) jcbem ber abgefanbten SPrebiger gur 9iadjad)tung in tftrcn ©tabten ii6ergeoene gorm befttmmte frir ben §aitp tg otte^btenf t folgenbe Drbmntg,: XVII. . . . 3n ber 2TCiffe/ Introitus van ber tybt. Kyrteleyfon. Gloria in excelsis, Catinfcr/, anerlancf be bubtfer/c Collecta, be (Eptftel/ Halleluia, de tempore, Seqnentia. Jtcm bat getnonbtlyfc <£uangelwm/ be 2fpoftoIifd)c (Beloue/ Praefatio latina, Sanetns. D. Pomerani Exhortation, nan ber Hiittid)eit bes Sacraments/ Dmme ber rnillen fo ybt entfangen. Vat Vabcv nnfe/ tntb be morbt ber infettung bes 2luenbmals ebbcr Ccftamcnts/ einen biibtfcfycn Pfalnt nam Sacramente. £> Cam (Babes. De Collect neuenft bem an- gefyengeben Segcn tfyom Polcfe. *) ©ri)fc, Sluterg Sekn, 331. L4b. M3. 10 Smleituitft. s J(ndj ltnjcic IDcccf (en bit rgtjcfjcii .Stird)cnorbnuna,cn fatten an biefcr SBetfe feft. 9Bic gletdj bic crfte berfelfcen b. 3. 1540 ! ) borfdjrctbt, fingi auf bctt £orfcrn itttb wo fcinc latcinijdjc 2d)tt(cn ftttb, (Etjor line (Semeine, in fpaitpt* intb ■ftebengotteSbienftett, auSfdjliefjlidj Xcutjtf). Wo auerfl batl? polcf folcfc gefenge nicfyt foubc, fo fdiollent be Partem anricfyten/ bent polcfe tr/o lerenbe (931. 106). ?(ttein and), too man 2d)iiler Ijabcn fonn, madjt bicjc ®irdjen*Drbmmg fitr ben Jpauptgotte^bienft bo§ 3uQeftcmbni&: So r>ente auerft fyyruor jnn ctlyfen Steben pub ^lecfen/ be 3ntroitus »"b anberc ber gclyfen gefenge/ in Dubcfcfyer fprafc auge* ricfytet tpcren/ ebber nod? tporben/ barby mad) ybt ocf blinen (331. 106b). Unb fclbft fitr bic 95efpern laftt biefetbe §w : £)cbbc auerft yemanbt Ditbefdje gefenge angertcfytet/ ebber tpolbe fe nod} anridjten/ bent fdjolen fc fry fyn; jcbodj mit bent SMujufitgat : 21 1 1 e n c bat me be £ a t i n i f d} c f p r a f e ■ n\d}t gan£ ptl) ber Kercfc bryue/ benn rpenn be r>tt) ber Ifercfe queme/ fo rporbe fe ocf jn ben Sdjolen affnemen/ 5o fan me (Babes tr>orbt/ ebber be reyne lere/ nicfyt crfyolben/ ane be erfenntniffe ber l)6uct= fprafen/ jnn tpelcfcreu be ^tllyge fcfyrifft rmnb anbere funfte rmnb tpyf= fyeit/ poruatet ys. Parume ys nutte pub cutbt/ bat be Scfyoler pub 'Kercfen bener/ ber r/tllygcu fd^rifft pan yocjet pp gerpaneu/ am alber meyften jn ber fprafe/ bar fe ant alber reynigeften jn poruatet/ a,c= r;anbelt pit ptfygelecfyt ys. Darumme fyefft ocf be fyillyge Paulus Por= manet/ me fcfyolc be tungen pnb fprafen nicr/t meren ebber affbon (991. 124b). 2 ) ?tnbrerfeit§ aber befjalt bic JBD. t»on 1540 aud) fitr ben Jpatlptgotte^ bienft SntrmtuS; ©lorta, (Srebo unb anbere Gfjorfatjc, ipo be gebrucf ys, latctntfdj bet (951. 106b. 115b. 119b); tote and) nad) if)r cin Alleluia/ mit fynem Derfcfy obcr ein <5rabual/ ptb ber fn'llygcn fcfyrifft genamen nadj ber (Spiftel, unb bat> 2Cgmt3 S5et, ttmfjrenb ber SMftrtbtttton bc£ 1). 5lbenbmal3, rao 3d)it(er finb, lateinijd] gefmtgen lucrbcu „mag" unb „)o\l" (931. 115b. 120b). (Sbenfo toirb 931. 131b fitr bic QSegrdbnifjfeiem beftimmt: *) Kercfen £)V | bcttittgfye/ tvo ybtbj I van bctt (Euattgeltfdjctt prc= | bicatttett vnb Kercfen betters | mit bctt Cercmoitteit rttb (Sa= | bes bettftctt/ jn beme $ov- | ftett= borne IHegfcln-- | bordi/ gefyolbett | fdjal rvev- | bett. |j § (Sebrutfct jit ber ^6rfllyfcn j Stabt Hoftocf / bord? | £ubotPtd) Diefc. | M. D. X L. || 136 2311. 8°. (llniu.=33ibliotf)ct 5U SRoftod [Kl. 284]; bicfclbe in alter 2lb[d)rtft ebenbaf. [Mk. 6929-]; SRefl.=93ibIiot^cf ^u Sdjwerin). 35^1- S. 2R. 2Bied)tnann, 5)lcC(cnbur^ a(tnicber!ad)fi|d)c 8iteratut II). L, 6d)tt)enn 1864, 6. 182 ff. 2 ) 21lle bicfe JBefh'mmungen toortlid) nnd) ber 5?ranbcnb. =3lumbergif(^cii £0. u. 1533. s Jt id) tcv I, 204a. 208b. Tl ic <cfteti ftit^cnorbnunflcn, ) l tDot moii SdfbUts Dfl Preftet bcfft bar mogen fe by bom Cyfe ftngen bon (auefancf ^aetyarie 3enebirtus bomhtus beus 3frael £bbet bath gebebt STCofi vni . Irrrir. Pfalm, Pontine refugium facius es nobis ic. Darna ein 2liitirbona alfe £TTebia oita in mode fumus £bbet £90 funi rcfurrectio et vita. &bet eynen IKtbefd)en gefancf. 2Ufe tPenn my mibben ym lettenbe fynt fo fynt my mitb bom bobe rmfangen ic. Ha bom dlfc ybt an oyuom yoboru orbo ein gcbrucf ys ; obbcr ancjcricfytct mad} morbon. Tio ,m btefcr ftircrjenorbnung gef)5rige 5Igenbe, bic Orbenhtge bor 21Ttffe, luclcfjc, glctcf)falle 1540 tin S)rucf bcimnncn, erft 1545 bccnbct ttmrb, ') nnb bic Hon jcncv nnr in ben ©runbjiigen aufgcfteKte cuanadtjdjc ©otte& btenftorbmmg inciter auSfiirjrt nnb beftimmtcr cjcftaltct, giebt iibcr ben ®ebraucrj fateinrjefjen ©cfangeS fofejenbe ncibcrc SBorfcrjriften. 3n ben Stabten full be Cantor ebber 5cr)oImcftcr ben jntroitu an* fangen H70 latin, effte fyngen imbor tybett etten biibefd^cn Pfalm. (£r= barmc by mynor £> fjere 03obt, 2c. STettn Fan bat yar aucr jn ben ?kbcn fyngen be 3 ntroucr= j ben. J^ M. D, X L. $63. %m Sdjluffc: g^" (Er^o Hoftod 5 by £uboroidj Ziyet} "3ftl | gebrucft. Tlnno. 15<*5. | ^Im ^6.3umj. 73 3311. 4°. (Uniu. . JBibliot^cf 511 Oloftod [Mk. 6928 nnb 6928a], bicfclbc in alter ^bfdjrift ebenbaf. [Mk. G929 1 ] ; Sibliotbe! ber Siittcr^ nnb Sanbfd&aft 511 Dioftod, M 1103; SHco.sSBibliot^et jn 6djrocrtn). SBfll. SSudjiuann a. a. 0. I, 204 ff. 2 ) ^n ber 23rannfdnr>. ^0. u. 1528 nnb $ommerfd)cn ^0. 0. 1535, f. Diidjtcr a. a. C I, 116a. 258a; bann and) nod) in mclivcven fpatercn, f. Mliefot^ Siturp,. v 2lb()anblnnQcn VII, 264. VIII , 38 f. 12 (5inlcitiuifl. (Sljor nub ©emeine, tit ber SXrt, bajg mtt ben ciit^clnctt SdHcit bcr Sequent alternierenb tmmer jc citt obcr gtuci SBcrfe cineS ^eftfiebed angefttmmt tuevben folten. 2o ,v 95.: 3 n ken £Pynad)teu Dno ° rortfy bctfy tfyo Puriftcattonis/ fcfyal me fyna.cn/ be Scqucntic/ ©rates nuc omnes/ mil buffer myfe/ IPor etn £)rgel ys/ bar fla bcr Or^antftc, Urates/ Dar nl)a fyolbc fyc ftillc/ r>nnbc be Cantor range anj (Bclauct fyftu. Dar na batr; anber Perfcr)/ Dos eurigen Dabers/ rmbc fyngc benn/ Urates nunc omnes. Dar na fleyt roebber be Organifte/ (Brates. De Cantor. Den aller rr>erlt freys nu beftotfy. Dat croygc ltd)t. Urates nunc omnes / Hod? tfyom brubbcu mal fla be Oraanifta / Urates. Dar nfya be Cantor. De fone bes Dabcrs/ £)c ys up erben f anion arm, (Brates/ :c. Darna fleyt be £)rganifta/ l^utc oporte[t]. De Cantor. Dat fyefft r)e alio pus gebau. fyric oportet. — (Sbenjo jn Dftern a(noccf)icltib Dictimc ltnb Cfyrift lad) ju bobes bauben, ju ^fingftcn Dent fancte fpiritus uitb Hu bybbe my ben b/ttltcjcu <5cyft (951. £3f.). 95et bat up be cjemeneu Soubage \tatt ber Scqucit^en fvetgcfteHtcn bcutfdjen s ^jatntcn luivb 6efonber§ 923ertf) bavattf gelegt, baJ3 ftc fief r>p bat rn'tlige Cuaugelton rymen ($31.^4); lute beitn jefjem an cuter friifjeren 8 telle e§ bctt „itcrcft)crcit" gur ^fttcljt gemac^t lt>ar, btc Scljulntcifter uitb (Santorat ffeijgtg §u fc>ermaf)nen, bat fe barup forfeit/ batr; bo gofencje fycf fyn rymen ntitt) ben ^eftcn. tDetttt fe nette gefenge bar tr)o r;ebben/ fo nenteu fe be frolifefte Pfalmett/ ebber tcbcj vnbe fefyen yo barup, bat be gefeuge rtfy bcr rcynon fcfyryfft fyn/ rmbe reyn/ lufttcr/ Pit t>or= ftentltcf r>or bo Ccyon/ r>tt) bt roolbe Dtts 03obt cjnebtd) fyn. fiere Cl?rtft ic. Wat fan t?ns famon an r>or nobt (531. (Sib). l ) (Sbcnfo bic ^ommcrfd)c ^0. u. 1542, f. 9iid)tcr II, 3b; and) bic fpatcrcn 9Jlcd(cnt)itrgifd)cn, f. unt. ?u- ftlteften ftitdbenorbnungcn. 1.", Scim i). ftbenbmal mad} be Kercffyere fyngen jn 6on Steben tl;o tyben £atin ebber Dubefd) be -proration; ber SBortlaut ber bcrfcrjtebenen •iprafationen folgl bcutfdg n n t> (ateinifdj unter Stolen 81. 63 £3, toobci anSbritcfUct) berorbnet ttrirb: De Kercffyeren arillen ocf buffe noten fo leren . . . Dnbe be Prefaiiones ocf be ivrba confecrationis, mil buffen Dnb nenen anberen ttoien fvugeu. Pat punntte Ininto fyu^cnt/ bat ovn yber nba [yucm foppe niaf et btupet niciit jn ber gemene. Sunber ybt fs etu Inllid) bincfj bat cin yber OsebendY mil £ln*tftlyfeu gemenenj fief tbonorgclyrVu (S3t. (52b). s Jiacli ber Sprafatton fyngei men jn ben Steben bat Santus Saline t£?o tyboit (Efaia bom propfyetcu (SBf. £4); allc ii6rigcn Sectional unb ©cfa'ngc bet nnb nadj bent ?tbenbmal finb, oljnc llntcrjd)icb in Stabten nnb &3rfent, bcntjdj, nnb roirb tnSbefonbere ber (Stebraudj ber bcntjdjcn Spradjc bet ber (ionjeeratton attvfiitjrttd) nnb tit treffenber SKeifc gercdjtfertigt (SBI. £)4). Sin toeitern SScrlaufe gie6t bie „JDrbeninge ber Wi\}c" nur nod) (Sin latciniidjei? ©tiicf, jcbod) §ugleidj mil bentjdjem £ejt, namltd) ben £aue* fancf ran (Tbrtfto Letemur in Christo redemptore (Wy frotDen Pits jn (Efjrifto Dnfem erlofer), tucldjcr auf Dftern, frtmmdjrdjrt nnb $ftngften jn Steben unb Dorpcrcu/ tfyo £atm pnbe Dubefd? gefungen toerben foil (»I. Q4b). Uebcratf tritt ba3 cifrige SBeftrcBeit rjcroor, ntrfjt nur btc ©cmeinc 6i§ in btc unterften 2d)id)tcn bc§ imgcbilbctcn 2>olf3 fjutctn §ur (ebenbigen Xrjcdnabmc bctm ©ejemge ber beutfdjcn fttrdjcnltebcr §u betoegen nnb §u cr^icljen, jonbern and) bent Gbjor gn crbaultdjcr SJfttttnrfmtg bctm ©ottc§= bicnjte btc t()iu gufattenben tateuttfd^en ©efangftiicfc ftdjcr cinjuitbcn. 3n letuerer SBegicfyung Ijeijjt e§ 5.93.: De Kercffyeren jn ben Steben j roerben bar afyt vp fyebben mtbe bem Hectori anfeggcu/ bat fye bat yar bord? pp be Sonbagc rmb Jefte be 3rctroitus orbcntlicf fynge/ pub ben fynberu ybt t>orf?en auerfyngc (231. 21 4b); ober: Duffc Alleluia/ fonen be Can= tores ben jungen t^ouorne auerfyngen/ t?p bat ybt fa^on r>nbe tool gefungen uxrbe (S5I. ^2b, ogl. nod) ^4). ^Deu ©emetneri aber it)t(( man jdjon bnrd) btc SBaljl ber , r frottn:ftcn" ^falmen unb Steber Sufi unb greube §um ©ingen ciincd'en, and) ber oben enndfjute SSedjjfelgefang an ben tjoijm Tvcftctt iinrb in berjefben ^(bftdjt berorbnet fcut ; unb itberad tritt ber SjSaftor mit ©rma^nung unb eigencm SSorgang forbernb cut. So foUen btc rf ^'erd"= Ijcrcn" btc ©emeinen flei^ig Ocrmafjncn, ba|l fie bet ber Sitanei r>p be gebebe autu>orben / vnb n\d)t bem Kdfier allene bat beuelen. j>bt ys od jo nia^t fu?ar tfyo lerenbe. €rbarnte by auer pus. Befyobe 14 Sinleitung. Pits lotto 1701*0 (>5obt. (Erfyor mis [cue I}erc 03obt. Weld bord) bon ftebygen gebrucf bon lubcu fan gelerei tperbou ( s ^(. 02b). 9ludj [oil bcr ^aftor aitf bcr .Stance! feibft bie Siebcr anftimmen (81. 03 lb, £) 2b) itnb fie mit bcr ©emeine ftngen (931. 031). W\d)t minber faint bo Kofler cjrotf? aubt baryunc boil; ipenu fyc fycf [ bet bem fturicj md?t ptfy bom ipege fluffy ocf utrf?t (too ctlyfc bon) pp bat miliar Uggen gacn- fonbor ym (£r/6r fycf tfyo tyben na ber Kercfen tpcitbe/ pub bom polcfo ipoI porfynge (Q3(. £ 1 i. 2$a§ mm bic b c it t f cf) e n geiftlidjen fitebet im Sefonbern aulangt, toefcfje in bicjen betben fur bic SBegtiinbung be§ eoangeftjdjen ,Slivc{)cinucfeuc-> in 2RecHenbutg bafynbtedjenben ©djriften bOTauSgefefct obcr cnuddjnt toerben, jo begniigt fid) bic „®etcfen Dtbeningjfje" bon 1540 bamit, junadjft nut btejenigen 6tc((cn §u bejeiefnten , an toefdfjen „tfjtift(id)e bcutjdje ©efange" bcr ©cmcine neben obcr ftatt be§ (E()or3 &ulaffig feieu, nennt abet auc^ briirflicl) nut baZ bcutjdjc Et in terra, ©lauben, Sanctus unb Agnus Dei; moki c* ungetoifi blcibt, ob bctutnter „TOciu ©ott in bcr ."oof)", M 2Bit gtouben all", „3cfaja bem ^roprjeten" unb „(£()rifte £u fiamm ®ottc3" berftanben finb, toaf)tettb atterbing§ in bent bcutfdjen IPonn rpy mibbon ym Icueube fynt ($81. 131b) cine Oor(utf)crifd)e Ueberje^ung be§ Media vita oorticgt, bie nod) merjrfad) in f'atljoltfdjcn ftirdjenbitdjeru uorfommt (f. 3Bacfcrn.il, 752.). — SDic fiinf Sarjrc fpdtcr bcraitscjccjcbcnc , r Drbeninge bcr 9Rtffe" bagegeu etioafntt unb emptiest fdjon einc nid)t unbetradjtlidje 3al)(, ndmlid) 46, beutfdjer Sieber unb lititrgijdjcr Stiid'c r ), in tocldjcn fid) einigetmafjen bcr gut &\t m oev Jfttdjc etngebitrgette Sieberborratfi bar= ftellt, oljtic jcbod), toie ba% roicbcrrjoltc obbcr cyn aubcr, pnbo bcr mebr fteigt, bie 9(u*nxit)l nut auf biefc §u kfdjrauf'cn. 3)icfe au*brud'(id) genannten ©efange finb folgenbe (ba% SiBerjeicfjniB bet SBtcdnnamt a. a. D. I, 205. 9lum. 3. ift nidjt boUftanbtg): f 2ld) (Sobt van £?emmel fu bar jn (^4), Sutler. *f Mcnc (Sabc jit bcr fjoae fy (Here (34, 4)2), 9?ic. ftoueid). )( Bencbicta femper fancta („od tfyo tyben bubefd)", ^4)* 2 ). f Cfyrtft lad? jn bobes banbeu (^3), Sutfjcr. dbrtft ys rp geftanben ((51). a ) 33on lateinifdjcn ©efangen finb einiflc 30 namcnllid) aufflefu^rt, barutiter: lux beata Trinitas, Puer natus, Benedicta semper sancta, Yeni S. Spiritus reple, Grates nunc omnes, Victimae paschnli, Psallite regi nostro, Sancti Spiritus adsit nobis gratia, Laus tibi Christe qui es creator, Laetemur in Christo redemtore u. a. m. -) 2Bol nid)t bie W\d). SBeijjefcfce Uebcrtragung: M @cbcnebeit unb ^clobt fci ficut unb aUojcit" (SBarfern. HI, 292.), fonbern cine pvofaifdje roie im ^inaifdjon 033. i). 1537 (f. b. s J(u^- won ©effrfon 6. 161.). Tic ftlteften ftinftenorbnungen. 15 m Cffrijle bu tarn Gates ilat unlet SRoten, H4). •;- Poivh atoms imii < V V l), 2as. Stoengler. -;- Pyt fviit be biiiuuMi teyn <5ebob1 (S i, <32, ©3), Sutler. f £rbarm by niftier 0) Qere <5ob< (214), (£. ©CflenWolt. K vErbolbt pits Ejere by bynem roorbe (212, (Dlb, . 1531, ©I. R5.). r v£yu fynbelin fo lauclicf (214, (51). -|- £r$lid nn'lle my Alleluia fynge (£3b), g. StflTtCOlO. * (Sabes recbte nib munberbabt (^4), g. 2TflticoIo. f (Sclauet fyftu 3efu thrift (^3), Sutler. f (5obt fy gelauet rub gebenebyet" (£l8b), Suiljer. Ejelp (5obt, wo geyt bat jammer tr>o (^3b, ^4), % fillip fen. f l)cvc £brift, bn etitge (Sabes fouc (^3b, (52), @lif. Gfrucifler. * Iutc, ipol tuert tuanen jti byner fatten (^4), £>. 3 art) v. * Xiillicb ys (5obt be Daber (K4), 9ftc. fcotoefdj. )( 3ns (5obt guebicb fyn ((5 2), Sutler. f 3^t ys bat rjeyl mts famen her (^4), s #. lenen Cbrifte gemen (cf3b), Sllttjer. f Hu rum ber fjeybcu Ikylaubt (^3), £utf)Cr. * (5obt try lanen by („bat rjillyge (Ee benm laubamns" ^3b, „tbo bnbe" 2b). 2 ) * Sam (5abes rnfdjnlbig (IT 4), 9cic. ^DUefd). a ) DJian bemertc bic (^rmab.nuno biefeS 2iebey r racld)c» 2Badern. Ill, 26 f. crft in ©efannbiidjern uon 1542 unb 1543 fennt, fd)on auf bem erften 23oa,cn unferer „Crbe= ninc^c ber 2JUffe", bercn Tntd nad) SIngabe bc§ Jiteli bereitS 1540 beflann (f. 2ifd), ©cfd). ber ^nd)bniderfunft in 2)icdlenb. [Saljrbb. 23b. IV.J, ©. 184f. 2Bicc^mann a. a. 0. I, 205.). — ^ermlid) ocrf)teItc c* fid) mit lux beata Trinitas, roenn biefer flleid)fa(ly 331. 212 crrodf)nte .?)t)mnii§ F)ier fdjon beftimmt (mie in ber ^0. ». 1552) in beutfd)cr unb jiuar in ber 2utF)crfd)en llebcrtraQuna, „ < Der bu bift brci in @inia,= teit" Dorau§jufefeen rocirc. 2 ) %iad) biefen 2lnfan^5inorten alfo nod) nidjt Sut^cr^ licbroeifc s -8earbeitunn, fonbern bie altere profaifdje Ueberfefeung be§ %c benm, mic im dio)t. ©53. u. 1525 unb box Slitter 1531, 531. CQ6. 1 (> ©ttiletttmfl. )( De prefation Dubefdj incmi berfdjiebene gormulare niit 9£otctt o <5obt nidit fiilueft bat bus up ridjtct ($4), 23. 28al&Lt§. f Wol bem be jit (Sabes frudjten ftcyt (^4), Sutler. )( Wy fromen ons jn <£brifto rmfem crlofer (Letemur in Clnisto redemptore, £cjt mit SRoten (Q4b). f ll>y gelouen allc (^f 4b, 2, (Do), Sutljcr. SBte gu enuartcn, finb c£ Dor 2lllem bic Sieber Sutlers (18), ncbcit betten aber and) bic itbrigen ftaffijdjcn Stcber bcr Reformation, uon s ]>. ©peratu§ (1), 3. 3ona§ (1), Sot). 5fgricota (2), Gil). §egentoalt (1), SRic fcoocfdj (3), ST. ^nopfen (3), gfifabetlj (Srucigcr (1), $. ■8adj3 (1), s Diatt(> ®reitCT (1), S3uif SSatbiS (1), jomic einige $erlcn au$ bcr oorreformatorijdjen Qtit, g. SB. (Thrift ys up geftanben, <£yn fynbelin fo laueltcf, ntdjt fefjten; nub gtoar allc btcjc fiteber, jo fremb iin^ bie§ gcgennxirtig aucl) cvicrjcincn mag, in p (a tt b c u tjcl) cm £ejt. £cnn tote bic lut(jcrijcf)c Stirdjc iit gang Dcicbcrjadjjcn i(jr Dotted erfteS 3a I) x- ()iinbcvt ()inburd) in 3affifcf}cv, plattbeutfdjer Spradje gum SSolfe rcbete (burd) piattbcutjdjc SSibet, ^rebigt, ftatcdjismu*, SHrdjenOrbnung), jo fang aud) ba* lutijcrijdjc SSoIf SftieberfadjfenS 6i§ 311m breifjigjdfjrigen ®riegc in plattbeutjdjcr 3pradjc jcinc ©lauben3= nub SBefenntnifjlieber gum SJkeife be* §erm. SSie fetjr aber unfre ftirdjen-Drbnung mit i()vcn SBeftimmungen fidj bem bereitg in febenbiger llcbuitg 3tef)cubcn anfdjlofj, cr()c((t au§ bcr Hjatjadje, bafs uon ben 40 angefiiijrten (Sefangen fdjon 23 (bic mit f be- geidjnetcn) burd) ba% s Jtojtoder G)33. uon 1525 ben ©emeinen 9DfeciTenburg§ befannt getoorben tuarcit, 4 anberc (mit r begeidjnet) in bem Oftgaifdjen ®93., Woftod 1530, fteljit; toatjrenb bic Oct mcitcm grofjte 8M)rgaljf, tm ©angen 39, berettS in Sinter* tyS. uon 1531, nub gtoar bic 12 mit * (jcroor= gefjobenen, meldjc ben itbrigen (uttjerijdjen ©cfangbitdjera don 1531—40 metft fvcmb blieben, in bem uou ©litter felbft gufammengeftellten gloeiten Xljeile [id) finben; fo bafs nur bic 7 mit )( angemerlten (ba^Sieb (Erl^olbt ] ) S)ie 3wirtmmcnftellunn mit be a,ebabe, be (Seloue, c\kid) iuelcl)cn cl gefungeti roevben foil, seiflt, bafs and) ba§ Dabcr rnfc l)iev cin ©cmcmelieb ift. S)od^ 100I faum fdjon ba§ ^utlicrfd)e w S5ater unfer tm .v)imiiictrcid)", roeldjeS crft fctt 1539 in ben C s ) s Sb. circuit, fonbern cine bcr altcrcn ^arap^rafen uon 6. ^ollio, 91. 9Wot« bcuutv u. a. (Dfll. SRoft. 0595. 0. 1525, 931. 34, bet eiiitcr 1531, s iM. g?8, 3D. Tic ftirdjcnorbmtnfl Don 1552. 17 Dtts Ejere by bynem roorbl unb 6 litutgifdfje 5tiicfc ( Don benen s |>i. ill. toenigften3 in abtoeidjenbet £ejtgeftaft 6ei Sfiitet 83f. P6) In bcr fnihcrcn 9Wed(enbutgtfd)cn ©cfangSttabition nidit nadrmmcifcn. Tic jtt»citc Sftecffenbutgifdje ^itcljenotbnung, luotclio jucrfi 1552 (2. 5tuf(. 1554) in ()ocf)bcut}djct Spradjc crfdiien, abet fdi>on 1557 ami) inS Spiatt beutfdjc iibcvfcnt nxitb, 1 ) teptobuciett in ilnvm brttten £(jeilc Don orbnung bcr Section rub (Befattg in ben Ktrcfyen (931. 78b ff.) im SBcfentlidjen nut bic (iturgifdjcn 93eftimmungen bcr jriilfcrcn. Turn biemetl bic Kitten in biefcn Canbcn ; biefcr folgcnben £)rbnung bes gr^ffem teils getponi ftnb laffen imr fie alfo bleiben (93f. 79a). Tal)cr gtebt fie bicfeI6en gro&tcn t()cib> in fnappcrer gaffung, unb namentlidj ma* ben gefanglidjen Iheil be8 ®otte§bienfte§ oettifft, ititr mtt unctljebltdjen 9J?obificationen toieber. 3o lutvb nacf) bcr Sntonation beg Credo bent „Wvt gfeuben aik" bet ©emetne ba§ latent ifdjc Patrem oimiipotentcm be£ GH)ord (nut ben gerodn* licbeu Sftoten) botangeftetti (©I. 82a) unb unter ben 2lbenbmal§gefdngen and) Agnus Dei (luaS freilid) and) „0 Santm ®otte§ unfdfjutbig" fein faun) genannt (931. 86a). S)ie ^riifatton, fo es bic sett leibet/ totrb jtoat and) beubfeb ober latimfd) feftgefyatten, unter ben 951. 95b ff. gegebenen -ftoten *) aber nut in 'ocn (atcinijdjeu Tc;rieu mitgetljetft. 9ctmmt man b%K, baf] and) bic uom Gdjor gefungenen s Xntip()cn unb ^icfpoufortcu bcr 9^eben= gotte§btenfte fomic bcr SnttoituS de dominica obcr festo bctm §aupt- gotteSbtenft (ft a 1 1 beffen toenigftenS nidjt au*brrid(td), mic in bcr friiljcrcn itC, ein bcutfdjcr Spfatm jugetaffen mirbj and) nod) af3 latcinifd) au§- gefiitjtt gebadjt fein tnetben, fo fd)cint atterbtngS bcr (atcinifdic ©efang, menu and) nidjt principled fo bod) tljatjadjlid), in biefcr SIC. nod) ettuaS l ) Kirdjeuorbnung: | W\c cs mil dbriftlidicr £crc, | reidumg bcr Sacrament (Drbtuatiou ber | Dicner bes (Euaugelij; orbcntlidjcu £c= | remoiticii/ in ben Kircfyen Dtfttatf= | on : donftjtorto r>nb Sdjulcn/ 3 m fier^ogtbumb 511 Jttecfeln* | burg etc. ge= baltcu icirb. ZDitteberg. | ^552. | 136 23U. 4°. SBfll. Sul. SBiflflerS, 2Hc. Ticfclbe in 2.2lufl.: IPitteberg. | (Sebrucft burd? f>ans £ufft. | ^55^. || 144S9II. 4". (Unir..=S3ibIiotf)cf 511 JRoftocf; SRefl^SBibltot^cl 511 Sd&rocrin). Tiefelbc in p(attbcutfcf)cr Ucbcrfcfeunfl : KercFenorbeniuge: | Wo ybt mil drjriftlyr'er £ere u. f. ro. | IH. D. LVII. te ©d^Iuffe : (Sebrucfet tbo Hoftocf | by £ubotutd ? I Dtet5. M D LVII. \\ 140 S3K. 4°. SBfll. 2Bied)mann a. a. 0. II, 20 ff. (Unfo.sSibliotijef ju hoftocf; ^CG-^ibliotljcf ^u edjtucrin). -) Tic SlngaOc won gr. G^njfanbcr, Tcr cinfadjc S^oralflefanfl u. f. in. in ben mcdlcnb. Rixfycn, %xd)\v fur Sanbc^Eunbc, Sdjiucrin 1854, 6. 641 v baf; in bcr ^D. uon 1552 „5iotcn nid)t jnnjc()en gebrucft" fcicn, trifft fo rocnift ]u, mic bic S3cmertung beffelbcn, baf; „5Ulcin ©ott in bcr Jpolj fci (Sl)r" „jc^t fd)on bcr ^auptgefang nnd) betn Sntroitiio." oof;. 58 ad) in an it, Wefd)id)te. 2 18 Ginleitimfl. incfjv 6egiinfttgt alS in bcr friiljcrcn. ©agegen faun e§, bet bent ettoatyt* ten SSertjaltnifc Deibcr MCo. gu cmanber, nidu a(3 cine (Stnfdjrdnfung be3 beutfd)en ©efangeS hctvacfjtct toerben, menu bie 80. don 1552 nur cine gertngerc oaljl bcutjdjcr .SiirdjcuHcbcr namentttdj anfiiljrt, namlid) fo(- genbe 22 : r ) 2Ukinc (Sott in bcr bofyc fey (JEfyr, Sft. goucfef). 2llfo fycilig ift bcr tag dbrifte bn Iamb (Sottes (Ifyrift ift erftanben (III rift rmfer r?err 3um 3orban fain, Sutler. Per bu bift brci in (EinigFcit („0 lux beata bcubfd)", 951.90b), ^ut()cr. Dies finb bic fyeilgcn $et\n (Scbot, Sutler. (Ein fcfte Burg ift r-nfer (Sott, gutter. CEiti Kinbelein fo lobclid? (Erbjalt ens I?err bey beiitcm lUort, gutter. (Efaia bem propfyeten has gefdjaefy, Sutfjcr. €s ruoll mis (Sott gnebig fcin, 2 nil) cr. (Sott fey gelobet unb gebenebeiet, ^utl)er. 3l]efus (Efyriftus rmfer £?eilanb, £ut§er. Das beutfd?e Kyrie Die beutfdie £itancy Tin bittett roir bett fyciligen (Seift, Sutfjcr. (D £amb (Sottes rmfdjulbtg, 9?ic. <£0UC)d). Datcr rmfer im ^immelreicfy, £utf)er. Derlcy rms friebe gnebiglid?, gutter. 2Dir gleuben alle an eincn (Sott, ^utfjer. Wo (Sott ber f^crr ntdjt bey rns roer (sic!), g. 3o^ a ^- ?(uf3cvbcm $). 111.: 3^? kancfe bem £jerrn von c^an^ent fyer^cu. XDte er im beubfefyen $efang bud? fteb/ct (23(. 86a), bic bvet 9&3X (Sautica (Magnificat, Benedictus, Nunc dimittis) bey lueilcn bcubfeb, bic ^vafatton bcubfefy ober latinifcr), U)ic benn audi fur Te Deum, Gloria in cxcelsis unb Sanctus bcr Gkbraucfj ktber ©pradjen fretgegcocu ttnvb. 9ccu I)tn5ugcfonuucu ftub in ouigent ^crjeicrjuifa bte betben Sicbcr 2llfo fyeilig ift ber Cac$ unb <£ttt fefte V>uvq,, fotote baZ SSater unjer nun bc-~ ftintntt in bcr £ut()crjd)cn Stcbform: Pater rmfer im tymmelreicr). 33cad)ten§tucrtf) ftub nod] folgcnbc SEtefturnnungett. gut bic l)ol)cn gefte tuivb bic fdjou burdj bte „£rbcning,c bcr 9Jciffc" ctngcfi'djrtc ^crlucnbuiu} bcr beubfeb/cu alten lieblin: „(£iu SCtnbelein fo (obcltcl)", fr lattbcutjd)cn lert bei 2£icd)inann a. a. 0. II, 20. 2tnm. 2. Tic ftir$enorbmmg oon 1 552 19 toit ben fjeUigcn ®eift" a(3 ^anjellieber feftgefjaften unb babci oerfugt: Dnb follen audi btefe bic Prebtger Don ber Cancel n>enn fte bie prebig anfa^en mil bem oollls wcv - (gin fefte Burg etc. (SBC, DO). Unb toeld)e§ ©ehricfjt btef§ MC. auf bic muficaUfdje §Tu$bi(bung be§ 3djiilcvd)or* unb ber l)cvanuiadjjcubcn ®emeine (egt, gefjt ou§ ber 93c ftimmung im oievten ^ljci( Ijevoov: Cc^Iid} fol man bio (Erfte ftuiib nad) mittag alio Knaben [b. i. aUe brei Sfaffen sufammen] in ber Hluftca obeit ($L 127, 128b)". 1 ) [Jragen toir nun aber: id or ait * fang man nxiljrcub biefer octt? jo ift bic Sfttttoort: au§ bem Stopfe, ober beffer nod): au§ bent §erjen. Witfjt, al3 f)dttc el bama(§ feinc (Sefangbitdfjer gegeben. 3m ©egentfjett, faft in alien Jpauptorten ber Reformation toaren bic ^ntdeveten mit ifjvev JpevfteKung befdjaftigt, in ntandjcit Stdbten arbeiteten fogar meljrere ^reffen ,ytgleiel) bafiir; unb in folder gfdfc traten fie an* Sidjt, bafj bic SSiblio* grapf)ie bc£ bcutfdjcu cnangclifcrjcn Slirdjcnlicbc* aflein oon miy crljaltcncu @tefangbitdjera be§ 16. SafyrlutnbertS oiclc fjunbert 9atittmcrn aufoeigt. ?(ud) in ben afteren Sirdjeuorbnungen fd)on loirb mefjrfadfj auf ciu „ Sang budjlein", auf „bie gebrucften ©angbutfjer" ocrtuicjen (f. it.). 3(6er bie ®efangbitdjer toaren nuv fur bie ^rioataubadjt unb infonbcvfjcit fitr bie 2d)ii(er unb Ctantorcn. -) £ic (Semeine naljm kin (Sefangbud) mit in a ) UnD bafl and) l)icvmit bic Settle fur bie ffirdjc arbcitcn fotltc, ge(;t auf3cr au3 safylrcidjcn jajon angcfufJTten 2leitf$erangen it. 21. and) nod) an* ber Seftimmung in ben ©efefeen ber ©uftroiocr Tomfdjitfc oon 1572 tyeruor, baf? bie Sdjiiler in vespertinis precibus (6ei ben taglidjen 2Bod)cngotte3btenften) Cantorem sua voce juvent; alias etiam (Oetm $au»tgotte£bienft) ante et post conciones liyinnos germanicos cum concione uni versa canant. SBfll. 9fta§pc, $ur ©e(d)id)tc ber ©uftroioer Tomfdjidc (1853), 6. 36. (S&cnfo raivb ]\i 'Mo ft d bem Conrector Scholae ad D. Virg. in ben 2lnftcUuniv>- Dcbingungen uom 14. Slpril 1578 jur ^flid)t gcmad)t, ba[3 er bc§ 6f)or^ flei^ig 10 arte (f. Sflcue iuod)ent(. Dioftodifdjc 91adjrr. 1839, 6. 46). gflr bie $ard& inter 8d)ulc f. bic ©eftimmungen in bem 3Sifitation§ -- 2lbfd;ieb Don 1618 tct SI e em an n, S^ronit unb Urfunbcn ber SBorbcrftabt $ard;im (1825), S. 344 f. %&x 2Bi§tnar f. Grain, Tie Reformation in SBkMnar (1841), 6. 32 f. SBeil. B. -) 2Bie Sutler in bcrSorrcbc ju bem Srfurter @nd)iribion (1524) fagt, oa)) bicfe Stcbcr eyn yrjltdicu (£b,rifi billicb bey [yd? babcu foil pu tragc 5111- ftcter rbnna yti roelcben and) bic fvnbcr mit ber 3eyt auffci^oge unb untcnucift mogen rocrbe. 2 :i: 2( > (Sinlcitunn- bie .fttrcfjc l ). Taxi) in ber let.tfcn ftiilftc bc£ 17. 3a()r()unbert* toutbe, toenn 3emanb ein (Sefangbudj mitbradjte, $crtounberung laitt , bajs jctrt jdjon ber Stirger anfangen mollte, [ein Sieb (cjenb 511 fingen, rote em Cantor, ja e8 tourbe felbft tool Dpm SJSaftor untcrfagt, folate Heuigfeiten aufjubrmgen; 2 ) unb nod) urn ben Sfnfang be3 18* Saljrfjiuibert* ijoren ton; u&ereinfitmmenb au3 bem SBeften unb Often beS cbangeliftfjen £eutjd) fanbS, an* granffurt a. 9ft. unb SBreSfau, ba$ man 6i» baf)in nidjt geroofynt toot, in ein (5cfan$budj 3U fefyen, jo baf? maucfye P erf on fid? fcfydnten nn'irbe/ wenn fie unter bem Singcn in has Bud? fefyen follte. b ) 68 beburfte beffen audj nidjt. Xie Sieber (cbtcn eben in ben ©emeinen. 2)urdj bie regelmdfjige SSettyeiligung ber Sdjuk beim $ird)engefang gingeii fie jdjou ber (jcranmadjjenben (feneration in gleifd^ unb SBIui itber. 3u 5afj(rcid)en SGBodjengptteSbienften tourben fie aud) bem gemeinen SOcannc Oertraut gemadjt. 3 uocm toot tfjrc 3 a W nnfangS nod) nidjt jo grojj, fteUte bafjer and) feme bebcutenbe Slnforbernngen an baZ ®ebadjtnif$. $8or 9t((em after ftimmten bie ^ejte (6i§ auf geringe metjr jufattige SSartanten) burdj ba§ gange euaugcltfdjc 3)eutfcf)fanb iibcrein; jo bafj ber §anbmcrfoburjd) anZ Sdjumbcn in SftmigSberg unb 9£iga, unb ber Stubcnt au^ ©reif^toalb in SStttenberg unb ©trofjfmrg biejelben Sieber janb - maljrcnb Ijeut §u Sage fdjon ein Stiller auZ Sieftoto in ^Jioftod bie p §auje gelernten Sieber fcoEig umlernen mufj. ^ind) an ©efangbiicfyern in pmttbcutjdjer $tunbart mar jdjou fritl) fcin 9Jtongel. Unb menu e8 bamit and) nidjt gan^ jo eilig ging, toie mil ber nieberbcutjd)en llcberjeimng ber Sutfjcrbibet, bercn erfter boHftanbiger S)rud (Siibcd bei Subto. £)ie|, 1533/4) fogar ber erften oottftanbigat l)od)bcutjd)cn ?(u3gabc (Wittenberg bei £an£ Suffi, 1534) gufcorfam, jo folgtcn bie piatU beutfdjcn ©efangfeudjer bod) ben (jodjbeutfdjen Sieberfammlungen faft auf bem gujse; unb Diojtod barf hen SBoi^ug fiir fid) in 5fnjprudj ne^men, nidjt nur baZ eutflufjreidjfte berjelben — ba§ Gkjangbud) Soadjim Slitters oon 1531 — jonbern aud) baZ gut $eit betannte attefte alter plattbcutjdjcu (Skfanguiidjer in feinen 9Jfauern gebrucft 511 jefjen. a ) 2)aflCficn follten bie Saicn ben p falter von recfyt ftets bey jn tragett/ u>emt fie in bie Kirdjen gefyen/ ober bas Xlcwe (Eeftament ic. 93vaunfdjn). 5?0. U. 1528, I)od)bcutfd)e EluSfl. (reuib. 5lbbu. 1563) 931. q. 2 ) gSfil. KUefotJ a. a. 0. VII, 298. Xljolurf, S)a§ firdjlidjc SeBen be§ 17.3dfr$. f 1. 2tbt[). ©. 129. 3 ) SBfll. ©effden, SHe Hamburg. niebcrfdd)fifd)en C5523b. (1857), S. XIX. 3. %. Sadjmann, 8ur @cfd)id)tc ber Scriincr ©930. (1856), 6. Of. (Svftcr mWnitt L Za$ gubnua $ic*sjtf)c (vkjnttglmcf) Don 1535. M 33ts()cr gtaubte man attgemein, tit bent [ogenanntcn 3pciatn*jdjen ®e fangbudje bon 1526, beffen ein§tgc3 befannte§ exemplar, fritter ber don SReufebadjfdjen S5iBKotl)el angeljorig, jetjt auf ber ®onigl. S3iblb)tt)ef §u 23erlin fief) befmbet (Libr. impr. rar. Oct. 163.) , bte alteftc ©ammfung ebcmgelifdjer SlirdjcnUcbcr tit plattbcutfdjer (iticbcrjacfyftfcfjcr) 3ftimbart $u kftljcn. 3n bicjem 3innc ift baz SJudjIein toieberljolt befdjrieben ttttb ein= gefyenb bejprodjen Don SBacfernagel (&a§ bentfdjc ftirdjcnlicb , ©. 784. SBi6Itogra^ie, 9h\ CCXXXIII.),-) ©effefen (Die §amburgifdjen ntebcr- fadjftfdjcn (Sefangbudjer be3 16. Satyr!)., Hamburg 1857, 2. 208 f.), (Sofacf (^autu§ ©pcratu§ Seben itnb Sicbcr, SBraunfctjtoeig 1861, ©. 349 f.); and) Ijat SBacfernaget (33. ©. 545 f.) bte SSorrebe be3 23ndje* aobrnden laffcit unb in fcincm neueften SScvfe (£a§ bcntjdjo Stircrjcnlicb III, 565 f.) nad) bcmfclbcn, at§ ber i()tn befannten frndjcften Quelle, ba3 beutfdje Gloria in excelsis, bci§ Sicb: „9llleiit ©ott in ber &0I) Jet Gfjr!" uon 9cico(aity §oucfcfj (Pectus) mitgettjeilt. Smmcrrjin aber blieb jcneS SBiidEj fiiv bie §t)tnnotogen in meljrfadjer SBe^te^ung cin problem. £)enn ctrnnal ift uon ©pcratn*, trot; fetner maitnidjfadjen Semii^ungen nnb eigenen bidjterifdjen Setftungcn fiir ba$ 1 ) SBflL mcine 3Jlitt^eilung fiber baffelbe in Suttjarbts 3citfd)rift fiir ftrdjlidje SHMffettfdjaft unb fttdjIidjcS Scbcn, 1880, 6. 480 ff. 2 ) ®er£ur&e roca,cn bescidjnen roir im golgcnbcn SEBadcntagelS „93ibliograpIjic" mit fd.\ bic beiben 3Bctlc iibcr „3)a£ beutfdje itirdjcnlicb" mit R8., roobci CSitatc mit blower Seitenjaljl auf bay altere (1841), mit SSanbjafyl auf ba» ncucftc 2£ert (1864 ff.) fidt) bejtetjen. 22 3)a3 Subro. SMefefdje ©95. uon 1525. cuangdijdjc .Siud)onlicb , bod) bie ^?erau§gaBe eine§ cigenen ®efang6ud)3 fonft nirgenbS Dcfannt. 3n§befonbcre after trdgt bte $m*rebe bc§ SBudjcS nidjt, tuic ju cnuartcn, bic IteBcrf thrift : M s ^. [$ault] w joubcnt: „3. 2uerati". Xaft ber SBifdjof bon Spomefamen jelbft and) ben Seamen 3o()aune* gefiifyrt, ift an* cincr fo ungafcerlaffigen Quelle lute 9ftc. 3ftuafiu3 Historia de rebus Hungaricis (ilohi 1022, p. 102.; 1685, p. 68.) nidjt ,ut errocijen (t«gl. ®effcfen a. a. D. ©. 237.: gofod a. a. 0. 2. 350.); imb ban er cinen ©ruber 8or)anne§ getjabt, beffen iVamc ait* 9Settt)cdr)fcfung mitbent joined 33ruber§ ober an* toa§ fonft fiir cincm (Srunbe itber bic ^orrebe gefomnten fein tonne (SSadewaget, 53. ®. 90.), tft rcine, burd) Widu* unterftii&te Gonjcctur. ©o lag c* nidjt fern, anbettudrr* nad) cinent 3. 2peratu* ober cincm 9ftannc ar)nticr)en Stamen* git fudjen. llnb ttrirflidj lute* (£ofad (a. a. D. ©. 350 f.) einen fotdjen in ber ^erfon be* an* ^qttoett gebitrtigen ^farrcr* Sorjaun ©preter in CSonftan^ nad), nxim-- gleidj and) er SBebenfen trug, bic §erau£gabe be* ©efangbudjS biefem £anb§manne unb toatyrfdjetnlidjen SSertoanbten be* ®onig3berger Spcratu* §u$ufcr)rei6en. SStcItcidjt fann cine injruijdjcn entbed'tc nod) aftere $u&gabe be* in SRebe fterjenben 33ndj* bic an baffelbe fid) fmipfenbeu ^robtcmc U)rer Sofung cinigermafjen entgegenfitrjren, true benn biefelbe and) an unb fiir fid), al* ber nunnterjr altefte alter In* jctU nacrjgetmefenen cbangelifdjen ©efangoudjSbritde in niebcrbcutfd)cr ©pradje, unfer befonberc* Sntercffc in ?ln)prud) nttntnt. 3)a* btefjcr alien gorftfjern unbefaunt gebtiebene ^3ud), rudd)c* auf feinem XtteMatte bte Safjre^arjt 1525 tragi, ruurbc unit ntir iut 3ommer 1877 auf ber Dioftoder Uutuerfitdt*=33i61iot()cf aufgefunben, too c* jcijt bic ©ignatur Mk. 7290 fitrjrt. *) ©ein Xitel, fcrjtoarg gebrudt nub mit ben befannten 8. S)iei3fcr)en Dianblctften untgeben, lautct: § Cyn gant3 | fdjonc rmbc feer nut= | te gefanc3f boe!/ tB?o bagc | lyfcr ouingc gcyftlyfcr gefenge rmbc | Pfalmcit/ vtfy £E)rift= lifer rm (Euan* gclifcfyer fc^ryff t / beueftygljetj beu>c= | ret/ rmbc r>p bat uyge (Bcmcret/ | (Eorrtgert/ rmb ju Saffyfdjcr | fprafc flarcr rocn tfyo r>orn | Dcrbubefd^ct/ Pit myt | flyte bovd) €ubo | royefy Dye^ | (Bcbrucft | 1(525, C Synjet befrt t)eren allc crtryfe/ porfuuby-- | $ctr) van bacjr/c H70 bagr;c fyuen fycyl. | j. Paralipo. ypj. || J ) Sot- aud) bic S3cf(|rcibun8 bcffcIOcn in bem bcnutad)ft cifdjcincnbcn u. 33anbc uon 2Bicd)manny 9Jkflcnb. a(titicbcrfari)f. Sitcratur. ~n- Viibm. 1w\\)(\k ©8. mm 1528. I'.". Dad Aovmat i ft 8°, borfyanbcn fittb 13 93ogen 21 U (ju I 83fl.); bod) ichii uiiKvm ©jemplar bcr idilnf; (allem 9(nfd)cin nod) minbeftenS jtoci 93ogcn) unb aufjcrbem 33t. Ktj. ftcinc 93tatt$af}fcn unb Sitftobeit. Die uol(c Solumnc ui 25 $t\k\\. £cttern SRr. l bcr SBied)mannfd)en ©djrifttafcf, ?fm SRanbc bic biblijdjcn 93ctoei3fteHen mil Hcinerer Shrift. 9ftrgcnb$ Dei ben Ciebcrn bie Stolen ber SOtfefobicen. *) "Hur bcr SRiicffeite bc3 £ttcl3 beginnt bic Dorebe j. 5. oonabc Ditbc frebc u. f. i'j. Ceue (Efyriftltfe brober u. [. to. (f. bet SBacfent. 93. 2. 545.), lucldjc brei Sciten fiillt. W\t 931. 2Xiij folgen bamt, nad) bcr llcberfdjvtft: |T V)yv bcitcit fycf an be geyft j lyfen gefenge rub op bat onto tho cynem gube anfange oyn £ctb | van bem fyylligen gevfte, bic gicber in bcrfcl6en SReifycnfolgc, tote fie nad) bent fog. 2pcratit*fdjcn ©93. Don L526 Dei SSadcrn. 95. s Jcr. CCXXXIII. angegeben ift. Unucrfenn6ar liegt babei, namcntltd) in bcr erften ipdlfte itujcv* 93ud)3, bic 2(norbnung bcr alteren „(£nd)trtbicn" ^itm ©runbej bod; §cigt fid) l)icr bic aufiatfenbe (£rfd)etnung , baf$, ioad)rcnb baffelbe in bcr iHetfjenfolge bcr ©cfange am 5D?eiften bem 933ittcnberger (©trafjburger) (indjtribioit oon 1525 (SBacfcrn. 95. 9fr. CLXXIV.) fid) anfepefjt, e3 in bcr 9Mftanbigfeit bcrjc(bcn bent (Srfurter oon 1520 (SBadern. 95. 9fr. CCXIX. CCXX1.) ant !ftad)ftcn ftc()t. (sHeidi bic erften ficben ^ummern: 2 ) 208, 190, 206, 184, 223, 224, 225, [tub genau biejelben toie im (£rf. (End), oon 1526, mabrcnb bent SKittenb. oon 1525 bic Wit. 206, 224, 22b fcljtcn. Xabct ^cigt [id) in ben brei Speratn£)d)cn Siebcrn infofern cine ^(btoctdjttng oon bcr aeiob()nlid)en SDcctf^obc imjcvS 93ud)£, al3 nnr bet bent erften berfctben, Wr. 22?y, toie axiootjnlid) btc cinfad)en Sdjriftcitatc am s Jianbc, bet ^\\ beiben anberen, 9tfr. 224, 225, abcr aujjerbcm nod) nntcr jcbcm 9Serfe bic Dtfybubync^ onbe bcroeryngc otfy bcr fd?ryfft nut grofjtentfyeite auSge- ') -l^it SMcdjt mad)t SBadetnaflcr, £2. I, 306. barauf aufmerffam, bafj ben rticbcrbeutfdjen ©cfangbudjern gcraofjnlidj cin njcidjjcitig gebrudttcS ©ebetbud) jut Seite ftejjt. 3o ajctd) bom unfern bic bei Subraifl S)iefe ben 8. $ebr. 1526 flcbructtc Snntm- Inna,: (Sbebcbcbofcliu | nycjc otlj bcr bylijbcu | fc^rifft/ bes olbeu Pitbc nygen j QIcfta= mctcs. IDeltfer rorbcn j iiu gefcett/ nod) gcborct. IPor | jit tjefuubcit un betpyfet mert/ i mat lyff t)iib felctt to bcr | falicbcyt nnttc rube | van nobctt ys. C-8i]t. ^icdjmann a. a. 0. 1, 06. 2Bacfcm. $8. 6. 87. 3h. CCXXVIL). ^a tnbeffen biefe Ttol^idjc 2lu§fiabe bc§ ©ebctbud^S bent srocifelloS nid)t bet S)iefe gebrutftcn ©cjaitg: bud)c uon 1526 jcbcnfalU> itidjt unmittelbar an bie Seitc geftellt rocrben faun, fo nncy fd)on Da§ SSor^onbenfcin jence anf einen s J{o[todcr Srurf uon bicfem l)in. — S)cc 33cr= faffcv biefeS fpatet nod) ntc()rfad) aufaeleflten (f. it.) OJcbetbnd)^ ift itnbefannt. -) S)cr ^i'trjc wegen fiifyrcn aud) rait bic Sicbcr nntcr ben ^ttmmcrn an, nntcr racf d)en fie in SBatfernageU crftem ©crfe (1841) ftet;cn. 24 2to3 2ubw. 2)iefefdje ©93. uon 1525. brndtcn SBibelftcUen fief) finbet. M !Run folgi, toie ini SStttenb. (£md)., nut in umgelc^rtcr Drbnung, 9^r, 203 (Sutlers : „5Btr glduben all") nnb bcr ©laube in $rofa. 9£adj §Kr. 204, 189, L88, lueldje an biefcr Stcllc tit tcincm bcr ocnuanbtcn ©956. fid) finben, folgen 9lr. 191, 192, 193, 236, 194, 234, Don benen ba3 SSittenb. SBudj 193, 234, ba§ ©rfurtei 234 nid- nod) iibcradit, lualn'cnb let.rtcrc* gutter 192 9lx. 203 nadjljolt. §tcrauf, bom SSittenb. cntjnredjcnb, 931. ^b bio Uc6crfd)rt[t: Vokyn ctlyfc pfalmen DTibe tt)om erften bo .crrptj. Pfalnt. Be art omnes qui timent. XOcld-- own I men fyncjet r>p be tpyfe fo men | fynajxt batt) Ccctfy | jofyants IVtffen., ndmlidj 3lx. 196, 237 : S -IM. ^tttjb: ^yr na polge ittj pfalmen tho fyngenbe ppp bo nauolgenbe | tpyfc/ Dnbc tfyom erften / bc.rt. | Pfalnt/ Salufl me fac, ndmlidj 9tv. 185, 207, 227, 186, bon benen 207 im 2Sttten6. SBudj iibergangen, tm Gcrfurtet tnit 227 umgefteflt ift, roddjc* aufjerbem Ijintcr 198 nod) 231 cinfdjaltct. 3n bcr groetten Juilftc gel)t nnfer SBucrj gundctjft foincn eigenen SBeg, tnbcm e§ bie nun folgenben Siebet nntcr bem ©efidfjt&punft bcr 3^e6en^ gotteSbtenfte orbnet. Dtadj bcr Ueberfdjrift 951. (Biitj: Dolgen otly!e Pfalmen/ | jn ber ZITetten tbo fyncjenbe. nnb bom vSituitatortnm: Demo gfyecru^igen Konyngc Cfyrifto u. f. to. (333 a tier n. ®8. Ill, 574.) ftcljit bic beiben ^fadnlicbcr Kamct tr>y porfrotupen Pits yn bem Everett nnb *) ©effden, Sic $amb. nieberf. ©33b. 6. 209. entleljnt (jietuon cincn inncnt ©tunb bafiir, baf, S per a tit* llrljeber unfercr Sammlttna. (menu aud) nidjt be* idebcr= bcutfdjcn 2)rndc*) fci. SpetatuS, bcr feme brci Sicbet fdjon in ben dltcfteit 3)rucifnn(} bcr Sdjriftftellen bcajeitete, anf roeldje ftc ncarunbet finb, Ijabc ba->, roaS cr fi'tr feinc eiamen Sicbet actljan, nun and) bci faft alien Sicbcrn bicfeS (Sefangbudjg butdjaefufjrt. HUcin abcjcfcljcn bauon, bafj Spctatus' fritljetcS SScrfafnon ctn uollia, abrocidjenbes tft (in alien brci SluSgaben ber „(5tlid) (irift'id) liber", SBBiltens berg 1524, folgt bic 2tnful)nuta, ber Sajriftbemei^ftcllcn itnmet crft am (Snbc be§ bctv. Siebc*): folltc rool Sneratiuv fclbft ejerabe bci fcincm ^auptbefamtnifjliebe ber cuan= (icliidjcn 2Bal)d)cit „(§3 ift ba$ £>eil uns fommen Tjcr" bic ait^fiibrlidjc Scgrunbunfi auS bcr f). Sdjrift roeggelaffcn nnb fid) nut mit fnr^cn iDiaramalcitaten beflniiot Ijabcn, rod^tenb er bci ben beiben anbrcn ntinber itnd)tia.en Sicbcrn ben potion 3d;rift- ben>ei3 beibc^telt? ©crabc bicfe Sifferenj fpridit in. li. uiclmcbr fi'tr cincn f rem ben Sammler, rocld^et bic 8pcratn*fd)cn Siebcr in berjenifjon SRebaction miebcrrjab, mie er fie in fcincn ucrfd)iebcnen Quellen fanb. 3 11 bcadjten ift namlid), bafs uon biefen brci Sicbcrn fid) in bem SGBittenbetflcr (StraputgetJ (ind)iribion uon 1525 (SBadetn. 33. 3lx. CLXXIV.) nut bag etfte, in ben „©eiftl. ©efengen", SBiltenb. 1525 (Dtr. CLXXXIL), ben ^i'trnbcracr Gnd)iribicn uon 1525 mie ben ©cfurter uon 1526 jroat allc brci, abet oljnc bic au^fiiOrlidjen Sdjriftbcmcife, finben; cbenfo nod) in bem Srfuttet ©53. nnb bem 3a"irnbera,cr dnd)iribion uon 1527. Sic beiben lefeteren bicfer fiiebet mit il)rer „ s ^tl)bnbinif|c" merben baljer in nnfenn 33nd)C (obcr beffen Otiatnal) einer befonbercu Quelle entlefjnt fein. Tiv- Vu'oin. TuT.jdie ®$. ooii 1525. 25 Saltdj be ntdjl aeyt jn ben raeb bet goblofen; bann, untcr bet itcueti Uebevkliviit X!M. IS : De erfte niij pfalme Da- • uibts Ivter al£ be rorlv gftnbe no beffi Satin DorbAbefdjei u. f. id., bio Delerfdjen SPfatmliebct 9fr. 526 ."):;;;: barauf ba3 £ebcum (^rofa), ber Cobgcfang 3 a( ^ ar ^ ($roja) ( 9fr. 420 (tfileine (Sob jn ber Ikvso) unb 9tr. 522. 81. K bringt bio toeitcrc ^uibvit : Polgen nod? etlyfe pfal | men l)ymm Dltbe anbere geyftlyfe la* uefengfye jn ber Defper tI?o fyna^eube. | Dod) fdial fycf uemautl) it. j. m. (f. SBacfern. s ^. 2. 90.) unb ijieruad) 9fa. 233, 8< >_ ,') Spf. 113. jm utfyouuuje jfrafyel van eaiptenn (^roja) unb in iiiiinitrelbaveiu s Xnfd)luf , > *gf. 114. Hycfyt rms £) d5ob/ nid]t mis ($rofa), ba§ Steb ^ierufalem bos loucn ftatfy, ber Sobgefang SJfarid (^rofa). Wlit ber uon 95(. £ folgenben ©rappe: 9^r. 230, Sobgefang ©tmeonte (SPvofa), 9fcr. 205, 200, 201, 195, 197, £> 3cfu afler faltd?eyt — Pyt feft rmbc froiube rms alio tr/o bryngen, 199, 198, 157 (cult ba3 33udj bann toiebet in baS ©eleifc ber oben enualjuteit ©ndjiribicn cm, in mcldjeu biefelbe ■SRummcrfolgc uud begegnet, nur im SStttenb. otjuc 230, in beiben ofjne bon Sobgefang Simeons unb bio $vc\ nummerlofen Steber, im (Srfurter bio* nut Umftellung Hon 198, 199 unb bitrd) (Sinfdjaftung ber Hon nnjenn SBudjc jetjon fritter gegebenen 9frr. 233, 189, 240 ocrmcljrt. Son ben jc()lie)](ic() folgenben 9to. 631, 239, 238, 202, [264] ') finbet fid) bio erfte unb bierte, nur in umgcfeljrter ©teffung, and) am '2d)(uffe be3 SBtttenberger, fiinuutlidje fiinf ( "nut nadjtrdgtidjer Bufiigung Don 234) ebenfo am 6d)htffc be§ (Srfurter (*ndjiribton*\ Seibcr brtdjt unfer (Exemplar nut 331. Iciiij tm 6. SSerfe be§ Cutler* fdjcu 3ftarttyrerltebe§, bet bent Stnfang&oorte Hon 3- ,S: ^ c [monferye Dtfyfegen] ah. @§ tft jebodj tool nidjt §u be^oeifefn, baf] unfer 33udj in fcinem fur un§ Ocrloreucu Sdjluffe audi nod) nidjt nur baz Steb 9tr. 264 (Capttau fyer (Bob uaber myn), fonbern ebenfaH§ Do Dubcfcfyc Defper mil bem 21Tacmificat cutljtelt, toeldje in bom ^bbrud Oon 1526 auf bai beiben Sdjlufcbogen (€1. Ctijb bi* 2Ttij) fotgen. S)ie bort bei ber SBcfpcr an- gefu^rten ^falmen (fdnuutlidj ^rofa) ftnb: ^f. 110. De ^erc fpracf tl^o mynem l?oren/ $f. 111. ^crc id wyU. by bancfen/ ^3f. 112. IDol be be be [sic!] l^ere forc^tet/ ^f. 113. Couet $y fncd^te bes ^erett/ s ^f. 114. 115. Do Jfrafyel nib €^ipte toed) unb (otnte Untcrbrcdjuni]) Hid^t r>ns M 2£ie bic 3cilcnja()I au^tocift, tuirb auf bom imfcrm C5rcmplar fct)lcnbcn 931. "Kij and) 3^v. 802 (CD gy fnedjtc lauct 2c.) fleftanben Inibcn, cbenfo loic am 3d;lnffc %lx. 264 (dapttan l^er (Sob :c), rocldjc beiben Cicbet ber 'Jlbbruef uon 1526 an ber ajeidjen 6telle enttjdlt 26 3)05 Subto. TicMdjc ©SB. oon 1525. Jijere nxdjt vns; bcmtad) Pc loncfancf UTarte Cure. \. | Uttne felc erfyenet 906 ben I)€K<£r( ( s }>roja, o()iic: (iljvc fei 2C.) .VMcvan toirb fief) ( yt(etU gletdjfaHS Pat Segyfler angefdjtoffen naben, lueldjc* hi bcr $u§gabc bon 1526 4 ©eitcn ehmhnmt (81. 27Tij b ff.). SSie cine 83ergteid>ung &etgt, ertoetft [id) unfer 93udj jet it em 3n()att it ad) at8 eiit tut ©emgen todrtliti) ribcrcinjtimmcnbcr altera* Xrttd be§ ©efangbudjS bom 5. 1526, Don bent e§ fid) allerbtngS nid)t nuv itt Xmtf; au3ftattung 1111b Drtfyograpfjte, ') fonbern and) hi ntaitd)eit djarafterifttfdjen (StngeMjetten nntevjdjeibct. Unter ben Icijtcvcn (jcbc id) mil bie bciben hi* bcittfamftcn IjcrDor. S33dt)tenb bie 9Tu3gabe uon 1526 toebcr Xvttder nod) Xrttdovt nennt, gtcbt \kl) unfer SBttdj auf bent £ttel al3 bord) £tibon>Yd) Py^2 tf5ebrucft \d25. nnb fomtt, ba Sitfcdcr ©rude non Subttrig XieO an* biejem Sotjre ntd)t bcf'annt ftnb, ai§ any bev Sftoftocfer ^vcjjc beffel&en Ijcruor- gegangen. *) SSafjrenb bie 2(u3ga&e nun 1526 bie auf ber s Juidjeite bee £ttelb(att* begtnnenbe SSorrebc iiberfdjrct&t: Dorrcbc 3* Spetaix, lautct in unferer $lu§gabe bie Ucberfdjrtfi nnv: 5^ Dorcbc 3* S* <&% toelcfje 2fafang£&ud(jfta&ett, in cinetn $fcfto guroeilen aud) untgefejjtt; fur our unb fruroc ftcljt ucrctnjelt cor unb frouc; au§> acbaeu, bon, l]6rbcu ift nn cinia.cn Stellcn gebain, bottt, boirbcu geroorben. Statt aulautcnben ft: §ulue, orftaFc, %yn, ftc H'^^ bcr S)rud uon 1526 otclfad) f: fuluc, orfafe, fyn, fc. — 2lud) an SSartanten (5)rurf' fcljlern?) ntaugelt c^ nidjt, raic 3. 33. ftatt trutpcut (33(. f^iiij), fd?cppc [931. <5iitjb) tm Xickfdjcn (§53. bcr Xrud oon 1526: truroeuc (331. (5ij), fd/eppcr ( s 531. ^iij) licft ; nnbrc 5)rudfcfjler, j. 53. in ^tllcine (5ob jit bcr I]6gc :c. 5$. 3. 3- 5 - (^roctb), jinb betben S)rudcn flcntcinfain; cin^elnc bee fruCjcrn 5)rud§, tuic ber itn ©lauben (f. u.) f ftnb in bem fpdtcm oerbeffcrt. * 2 ) Sctber fcf)tt unferm C5rcntp(ar cine genauerc tppoarnpljifdjc Slngabe, tote fie ocr= mutl)(id) am 6d)lu[fe fid) fanb. — UebrigcnS mar Cubmig Sicfe ami) fonft in ^ioftorf fitr i^crftcllung oon ©efangbudjern t^atig. 60 brudtc cr l)icr 1529 ein banifdjcS G> c = fangbud), racldjcm cr 1536 cincn 9iad)trag folgcn lief?. 6. Dr. Subto. ©6 fee, Sanifdjc Xrudc ber s J{eformntion^cit aue 95lagbcburgcr Officincn {£.--% ftu§ ^al)ra. VII. ber SDlagbeburget ©cfd)id)teb(dUcr), 6. 4f. SSgl. (5()r. ©rutin, ^ialmcbogcr fra JRcfots tnntionettben. ftjbbcntjaon 1865—66. 2 53bc. Tav 8ubro. Tid.Hho ©99 oon L625 27 jo (cutgc auj biefcit \\\ bcyelKii join tuerbcn, ats nuhi aud entfdjeibenben ®riinben ihv> ®egentf)ctl (id) ertoeift. 2old]c ftnb a ber, joined id) fefjc, liicht uorfyanben; lucifyrenb au&erbem pofttto fur Slitter SofgcitbeS jprid)t. l. 2cI)lmi [eit L523 (jattc 3oatf|im Slitter feme reformatorifdje Sffiirf famfctt in 9toftod begomten, fur lodcljc, uric nrir toiffen (f. oben 2. 1 j.), gerabc and) ber ©efang ctmngcttfdjer Stebcr fo djaraftcrtfttfdj bebeutfam luarb. ;)UHir Iiattc ber trcue 8 eu 9 e cu,c 8 e ^ ^ an 9 mi * ocv Stobt iueid)cn niiiiKit, ') unb lourbc erfi (1526?) bind) ba% frdfttge (Sinfdjretten bc3 §er5og« \xiurid) tuicber in join 9lmt eingefefct. 9Bie c§ il)m aber getm'fj uabc fag, and) abtoefenb burd) 8d)rift unb Trud bio Hon i(jm erfannte ^al)i1)cit 5it ucrbreiten, fur luetdjc cr luitublid) nidjt nrirfen fouutc, jo (jatte er 6cgretf£td^ertt)eife guten ©runb, bei ben batnals Don irnn IjerauSgegebenen 2d)riftcu fetneu teamen nod) nidjt au§brMlt(f) ;at nenncn. 2o(d)cv Sdjriftcn Eommcn &h)et fiiv un§ in S8etrad)t, mimtid) attfjer bent ©efang bnd) oon 1525 ber jdjon am Icftc oaq>c ^cbruarij beffeiben Sabres ittt Xnttf ooHenbete niebcrfMjfifdjc $atecl;t§mu3, cite bcffeit SpcrauSgcber (nxuu nidjt SSerfaffer) gkidjfaHS nttt tjoljcr 2Mjrfdjcin(idjfcit ©litter 511 bctraducu i ft. ^cibc Sdjriftcu ftcrjen 511 etnanber in unocrt'ennbar naljer S3e§te^ung. Unb gtoar nidjt 61o3 tnpOQvapljijd), inbem Settern unb 3^rkiftcn bei betben genau bte gletdjen ftnb, jonbern oor 2(ttcm baburd), bafi fie offenbar bic .vntnb cine* unb beffeiben ^icbactor-o ^ciqch. ekftou in ber 3 a lf um 3 & e§ £itel3: €ytt ci.ait£ fcfyouc Pit be feer nuttc gefattgf bod fthnmt ba$ C s kjamjbudj mtt ber bey $cttcdjt§mtt$: (£ync fd^ottc r>nb fcr nuttc dfyrtftltfc PubcrtDYfYugc auffattcnb itbercin, roa§ urn fo bebcutfamer, al£ audj ber Slatcc()t*mit$ biefe ^affung bc£ £ttel§, oon berjemgen be§ dltern SDfagbeburger SDrucfe3 Hon 1524 Oottig abloeidjcnb (ogf. 2£icdjmaitn a.a.Q. 1,90.), erfi in ber ^xoftoder 2(u3gabe Oon 1525 (jut. 9iidjt ininber loidjtuj aber crfdjeint e§, baf} and) bent SiatcdjtSmuS erft in ber s J}oftocfer 3lu§gabe bic bcrucifcnbcn SdjriftftcKcu ant >Jianbe, tue(d)c bent dltern £rud'c nod) fc()Ien f gugefitgt fiub ; roiebcrum in Ueberetnfttmmung mtt bent (skfamjbudje, in toctdjem bic^ gletdfjfalte, taut ber ^orrebc ntyt fiytc; vn nidjt gertgetn arbcybc-) gttr „^efefttguug i4 nub M ^3etud()run(3 w ber Stebet au§ ^eiltger ©d^rift, burrf)t»eg gefdjetyen ift. 2 ) 2Bic Iannc, ift [treitig; wad) fcincr Dom 2. Shtfl. 1525 baticrten Hntwort anf bc^ 2lntottiu3 93edci (Einlabimi^ ju cincr on'ontlidjcn disputation crfdjeint Sliiter bamals rccniajtcnS in dio')tod antoefenb. -) DJlan bcndjtc audj ben 3ttfammenHann bicfer S^ortc mtt facttcn SlutcrS in ber ^orvebe 511 feinem ©33. uon 1531: myt fruarem arbcybc ben cutuolbygcn . . gelcrct (<$>{. f^cij). 28 &a3 8ubn>. JKefefdje W93. uon 1525. 2. Slitters ©efangbudj bon 1531 jdjciut fid) felbft ate ucrmctjrtc unb berbefferte SluSgabe etncr fritfjeren ©ammlung angubcutcn, mit ben SBorteu bc8 Xitete: eht tr>ol georbent Bofeliu ... myt vclcn anberen ^f?c = fengen ben tfy o r> or en Dormer ei rmbc gebetertfy; ugl. bic SBorrebe: eyn egen Bofclyn mill leber . . . myt allem r>Iytc gecorrtgerf/ oorbctert Dttnbe gemcrct. Unb lucnit e3 fief) babei in erftet 8inic urn bic y n biiffen lauelifen Seefteben gefungenen Steber fjaubcltc, jo toirb jene3 tfyooorcn and) nut auf cine ()tcr crjdjieneuc Sammlung, mittjin, \>a cm ba§ .Kiadjdje ®efangbudj don 1530 jdjiuerlid) §u bcufeu tft, auf ba§ "Kojtoder ®efang* bud) uon 1525 $u bc.ycfjen [em, oou beffen Stebem nur jtoei (f. u.) bent 3(utcrfd)cu ®efangbudj Don 1531 feljlcn. $)urfen totr (jicrnad) ba§ „3. 5/' ber SSorrebc unferS SBuc^c§ bi§ auf 2Beitere3 fiir 3oad)int Slitter in Slnfprudj itcfjmen, jo cnucijt jidj ba§" „3- Speratt" in ber $u3gabe oon 1526 freiltcf) ate cine falfdje, auf blower SBermuttjung bcruljcnbc 9tuflofung jeiier $fafang§budjftabcn. 3)er* gleidjen fontntt aber and) jonjt dor, ') unb gerabe in biejem 3a((e lag jenc SBcrmuttjung befonber§ nalje, ba man in SOSittenberg (bent toatjrfdjein- (idjen £)rucfotte ber 21u§gabe Hon 152G, bgl. ©effefen a. a. D. ©. 209.) oou ©litter offenbar oiel toemger ate oou ®peratu§ nntfjte, beffen 9cautc nod) ba&u gleidj auf ben erften Scitcn unjer* 93udjc§ brct 9M (itber ben brct befannten Stebern be§ (Spcrattt*) bent 23(id fid) barbot unb itberljaupt ber etngtge tft, ber aitfjer bent Seamen „2aucti Sofjannte §u£" in bent iBudjc genannt toirb. 2>amtt aber, bafs 3oad)int Slitter ate §erau§geber be§ Subtoig Xiet; jd)cn ($efangbudje§ Don 1525 gcltcn barf, ift bic grage, ob baffelbe and) oou ilim derfafjt, b. I), cine oon if)nt felbft Ocranjtaltetc ©ammlung coau= getiftfjer Steber jet, nod) feine§toeg§ beja()t. 3u ber Xbjat ntadjt jd)on baZ SBitdjtetn felbft ittdjt btefen ?(njprud). dlad) bent Xitel bqcidjnet e§ fid) ate v\> bat nyge (Bemerct/ Corrtgert/ Pitb jn Saffyfdjcr fprafc flarcr tr>en tfyo vovn r>crbtibefd)ct, alfo nur ate cine (unb jtoar toot nid)t gum erften 9)M, jonberu jd)on in oerntcbjrtcnt nub berbeffertem Slbbrutf crjdjcincnbe) nieberjdd)fifd)c Ueberfegung etne§ ()odjbcutjd)cn Originate. Xic ndtjere SBetradjtung be§ 3nl)a(t^ aber fitt)rt un§ fiir biefeS Original in bic SBiegenftatten ber a{k~)tm ebangelifd^en ®efangbud^§literatur ^uritd. flam J ) 6o rourbc au» ber HbEiirumn 5. pol. iibor ber s ^orrcbc uon Snmpljonaiiue ^ollioy (Sottlid^cr Puub ^dpftltcber HccM cjlcid^fonnigc jiifag in ber plattbcutfdjcn 2lu§fiabc, ^Koftocf 1529, cin Scbaftianu» ^o(. Sgl. SSied^mann, 2Jlctlcnb. alt* nicberjadjf. Sit. I, 118. 219. Tnv Vubnv ?w\\)dK ©89. oon 152 29 enrjpridjl fcincd ber bidijer befannten t)od)oeutkl)eu @fcjangbud)et bem unfcrn jo gan^, bafc feJjtcrcS old unmittelbar barauS gcfCoffcn erjdjiene. Offcnbar gcfjort abcr ba8 (jodjbeurjdjc Original in bio Keitye bcr alteveit ^(Sndjiribien", unb \\mv, toic nrir jafycn, jttrijdjen ba8 SBittenberger Don 1525 unb ba3 (Srfurtcr Don 1526, loeldjcn bciben c3 irojj grdfjercr Cieber ,Vil)l in bcr SKciOenfofge bcr @}efdngc cnrjdncbcn ndfycr ftcht, alc> irgenb eincm bcr- fonft befannten (Sndnxibien. 9Bie Mini baS erfte btefer ©ejangbiidjcr nail) SEBatfcrnagel, ungcadjtct bcr Vluaabc anf jeinem litel, tein SBittenbcrger fonbcrn cin Strajgburgcr Tvitd inib toaljrjdjcinlidj and) in Strafcburg jujammcngefteflt ift, jo fountc and) fur bio dcrmctjrte 2tu3gat$e, au$ roelcrjcr ba$ Sroftotfcr Sudj iiberfefct luavb, cin 5ttriefad)c3 bebciitfamcv Snbij auf 8trafcburg fiir)ren: bic Sfuf* naljiiic don utcljveveu Ciebera Strafjburger S)id)ter unb bic dom Xexie bcr Cutr)er6i6cl abroeidjcnbc, anfdjeincnb oberbeutjd)e Ueberfe|ung einiger Sdjrift- abjdjnitte, bejonbcr3 bcv s }>j. 114. unb 115. (j. u.). Unb in btefem gaUc licfec fid), lucMM bic SSorrebe al* fdjon gu bcm Driginal gefjorig gebadjt roerbcn biirfte, ba3 „3. ©." in bcr -iijat mcdcidjt anf jcmcm oberbeutjdjen „3of)ann 2 p voter" Dejietjen, roenn nidjt gar anf „5of)anne§ 3d) wan, SBiirgcr &u Strajsburg", Don roeldjem bic SBorrebe 311 bcv w Orbnung be§ Ijevveu 9iad)tntat" (©trafjburg 1525) f)erriit)rt (ugt. SBacfern. £>. 8. 544.). Safe man abev in ben medknbuvgifdjcu ©eeftdbten mit ben fivdjlicrjcn ©rjdjeimmgen int Submeftcu £eutfd](aubs giifjftmg tjattc unb in jeucn erften Saljrcn, mo bic Sc^rgegenja|e nod) nidjt jo fdjavf (jcrdorgctrctcn maven, and) fein SBebenfen trug, border ftammenbe Sdjvtftcn buvdj Ueber= tragung ins ©ajfifdjc bcv reformatorijdjen SSeroegung bienftbav 511 madden, jcigt bic Ucbevfetag je(bft 3nriugiijcr)er 5lrttle( (j. 23iedjmamt a. a. 0. I, 102 f, dgt. 3. 118.219.). SitbcffcM bic fiieber £iibraig Octer3 unb <2t)mp()or. $oIlio§, mcldjc jucrft iin ©trapurger „Xeutfdj ftirdjcu ampt" Don 1525 ftcfjen, ftnb in bcmfclbcM Safjre aud) fdjon §u -ifturaberg bet Sobft (vJutfncdjt gebrudt (dgf. SSadern. 95. 9cv. CCV. unb CCYL); unb biejelbe UeBerfefeung don $f. 114. unb 115. fiubct fid) nod) in bcm ^iirnbergcr ,,Gncl)ivibion" Don 1527 1 ebb. 9tv. CCLIIL), S5t ^8b. SBd^renb abev a,egcn bm ©trajburgcr Urjprung bc§ unfevm ®efangbud§ 511m QJrunbe Uegenben Originate jdjoit auxin ba§ ^cf)fcn bcv ©trafjburger SSarianten in ben Stebem Sutlers (S03adern. 35. ©. G3. 73.) entfdjeibet, trttt anbererjeitS bic nafjc ^cvtuanbtfdjaft beffelben mit Sftiirnberger unb ©rfurter Xvud'cn biclfadtj underrennbar f)cv= dor. 3o begegnen mt§ bic bcv aftercn ^tvapuvgcv Siebcrtrabition fremben 30 3>o8 8ubro. Siefefdje ©93. uon 1525. Cieber mtferS ®efangbudj3, v S A Erbarme by miner] 9 bore 30b — <£r6lycf tpylle toy Zllleliua fyngfyen - 2IIitb frebe Dtibe fronbe yd Par bar fyyu/ aucfj in ben SRurnOcrger itnb Srfurter (indjiribien uon 152"); nnb bie beiben fiicber Don §an§ Sad)§: C^riftum pan r/emd vov jef an unb £> jefn i^art; (56Mycfer artfj ftmnmen offenbar an* eiuer Sturoberger Quelle. ?(nd) bie Uebcrfcfjrtften ber etngclnen £ieber finb meljrfad) biefelben lute In ben betben 9^iirnbergcr Sndjirtbien Uon 1525 nnb ben ©ciftl. £tebem, SBtttenberg (Srfurt, s £>o% Sturm) 1525, 3. ». (£yn (EtDangelyfcfy leeb/ meld men fynget por |3 ll l a t5 : ebber na 1 )] ber prebefye — (£yn rrnbfd? leeb D. Sperati — €yn [$ufa£: anberj gefancf D. Sperati/ tb/o bybbenbe pine Dolgynge ber betenge ptfy be tporbe gabes. 3a bis in bie Xcr> nnb Xntdfcfjfer i}e()t bie Uekrcinftunmung. SBcifptcl&oeifc finben fid) in bemStebe: 3n 3efus namen fyeuen tpy an bie meiften ber ^tbtoeidjungen, meldje and) tit ben -fturnberger nnb Gsrfurter S)ruden uon \i)2±—21 Dor fommen (Dgl. SSatfern. £S.IY, 1117.). (Sbcnfo fjeifjt e§ in: (thrift lad? y\\ bobes banben SB. G. 3- 7. (itbereinfthnmenb mit „%otm Uft Crbnung gctyfttidjer gefenge", SMrnberg 152(3; Ugl. SBacfern. a. a. 0.): ber funben in a cr) t [ft. : natfjt] ys corgangfyen. Unb im ^ociten Slrttfel be§ ®lauben§ l)at nnjer 33ud) benfclben gehjer: „fynen pit pnfen eynygen fyeren", lute bie (Srfurter Gmdjiribten Don 1524 nnb bie 9£urnbergcr uon 1525 (ugl. SSSacfern. 33. ©. 58. 61. 69.); mciljrenb jdjou bie StuSgabc uon 152G Uer- beffert: fynen fon pnb pnfen eymglje beren. 9(od) beftimmter (citen oicKeidjt bte folgenben opuveu. 3iuar finb in unjerm SBucfjc hm Siebcm mrgenbS bie 9ioteu ber ■HMobte 6eigefugt; 2 ) baj$ bie§ abcr in bem (jodjbentjdien Original ber gafi toar, ift mef)rfadj &u crl'cnncu. ©o lautct bie Ueberfdjrift bed £iebe3 2icbf (Bob pan kernel §e bar jn 531. ^tttjb: Vfyt na polc^e ttij pfalmen tl)o fyngenbe ppp be nauolgcnbe tpyfe. Unb uor bem Siebc Wol bem be nidjt recfyt tpanbre recti} fteljt bie SBemerfung 331. 1): De erfte piij a ) Serjelbe ^ufafc ^anbfdjrif tlid) and) in bem ber $cr$ogl. 33ib(iotf)cf 511 SBoIfens Buttcl fle?)5rigen Cfrcmplar be^ ©rfurtcr ©ndjiribiony uon 1526, (H'britd't in bem Srfurtcr (Mi uon 1527 (obbcr nadj). Ueberljaupt Ijot jcnc§ (S'rcmplav, in ioeldjcm burdjmen am s J(anbc 5a!)lrcid)e S<^riftberoci§ftellcn uon nleidj^eitincr .^anb cinfletragen finb, mandjen an nnfcv 33ud) anfltncjenbcn fd)ri[t(id;cn ^ufat^; fo 5. 53. ajeid) uor bem erften Stcbe: uor cyne guben aufangl^ ( s Jio[t. 1525: tbo eynctn gube cmfattge) nnb anf bem 'litel [tatt ber burdjftridjenen erften 3cile uon (Endji ribton bie mertroiirbigc (5orreetnr: (ScfancbocF. 2 ) §n bem iUbbrutf uon 1526 fdjeint bie^ anfanajid) bcabp^tigt fteroefew 511 fein; bod) ift e3 nid)t meiter aU bei bem jmeiten nnb uievten giebc (Dyt fynt be bylgen tbein gebot unb Xlu frowet jiu Ienen dbryften gcineyn) burdja.efitljrt. To-, 8ubm. Tkm;u1)o ©93 Don 15 :;i Pfulme Dauibis . . . JDelfet men alio fyngen fan t>$ be ivyfo off to nolo 11 Ud) (Sob ran ivmol fee bar jit. (Sbcnfo toirb ba$ Cicb l)\\\b frebe Dtibc frouoo ycf iw bar byu 931. £ij uberfdjrieben : Pat Hunc bimitiis in eyner anberen nolou tI?o fyngenbe. Wuu ift e3 tool taunt ^ufaflig, bafc in ben (Srfurter ©ndjiribtcn Don L52G, u>ic fctjon in ben ;ni (Srfurt 6ei SBolfg. ©turmcr gebrutften ( s )cijt(. gefengen, SBittenberg 1525, ben Dciben Gicbern: „"Hd) ( s n>tt noin .vniitiiicl" unb tt Wlit Jrieb unb Srcnb", in bem dumber gcr (Sndjiribion oon 1525 bagegen miv bom eijton, bie SKoten bcr SDRctobie oorgefefct finb (f . SBacfern. 93. mtter ben hctr. iKm.). Jpiennit trifft enblid) and) jufammen, bafj bio „Xcutjd)c SSefper", toelcrjc unfer 93udj ebenfo uuc bcr Sfbbrucf Don 1520 an jetnem 3d)lufjc entrjalten liabcn hrirb (f.ob.), guerft in ;auoi (Srfurtet ©ndjiribien Don 1521) (2Badern.S3. SRr. CCXIX. n. MLXXX.) unb bemnarfjft in bem (f rfurtcr ©33. toon 1527 (ebb. Sftr. CCXLYII.) nacrjautoeifen ift, roarjrenb unter ben Stfumberger ©53b. erft baS (£ncr)iribion Don 1527 (ebb. Ta\ CCLIII.) fie cntplt, unb pxxx in einer Oct $j. 114 115. bollig abroeidjenben £ej:tgeftatt (f. u.). ,\>at nad) biefem Sttten unjtoetfelfjaft ciu bterjer nod) uicljt ttrieber anf- gcfunbeneS (irjurtcr (obcr 9iitrbcrger) (£ncr)tribion ou§ bent 3. 1525 unferer ntebcrbcutjdjen Ueberfe^mtg gum ©runbe gclcgcn, jo fragt fid) bod), ob baffe(6e fdjon a lie in unferm SBudjc cnttjaltcucn Sicber wnfa&te, obev ob nidjt maucrjc biefer erft aU 3wfa^e be§ tteberfe|er§ obcr §erau§geber§ be§ lectern, oiclfcidjt erft in joiner „neuen gemerjrten" 9(u§go6e, rjinjugefommen finb. 3 uiar & e * ocm £* coc au f SDfarfgraf Safimir Don $ranbenbura/Gu(nu bad): €ap\tanj t)er <£>ob saber ntyn bitrftc \d)on nad) bent $reife, in tueldjem e§ entftanben, bag? §8arjrfcr)etnttd)fte fetn, baf3 bcr Ueberjcta cc> in fetnem Original Dorfonb, juntal c§ and) alSbatb in bem Gsrfurter (Sndji* ribion Don 1520 auftritt. S)agcgcn toerben bie Deterfdjen SPfatmenlieber unb 2i)inpf). SpoEioS Daber tmfe tr>y bybben bye!, toclcrje aud) in ben jpatcreu ©ncrjtribten feine Stufnafjmc fanben> ocrmut[)lid) auZ bcr 9curn^ berger ©ammlung: „S)a§ £eutfd) gefong fo in bcr 93(c)! *c." (1525) tjeriibergenommen fein (tricftctdjt au% etnem $)rud toelcfjer and) ba% 2kb £) gy !nocr)tc lauot ben r?eren entrjiett). gur bci§ beutfctje ©loria: 2llloiuo <5ob ju ber t)6ge fy ore, toclcr)e§ erft feit 1539 in ben ()od)^ beutjd)cn ©efangbiic^ern crfdjctut, gicbt un§ bie 9(ad)6arfd)aft iKoftod^ mit ^omtnern, in beffen §anptftabt Stettin jd)on feit Dftern 1523 9?ico(au-o .S^oDcfd) fiir bie 8ad)c be§ @0ange(ium§ roirfte, cincn jicntlid) untrnglicljen §intoei^ §ur recften CucKc. 2Bot)er bagec^cn bcr §erau§geber bie fituf 32 ?(K- fiubro. Siefefdje ©93- uon 1525. anbren Sieber nafjnt, fur luctdje bo§ Koftocfer 93iicfj(ein btS jctn gleicrjfaHS bic attcftc Quelle bilbct: Oyt feft Dnbe fr6ti>bc dhs die tho bryugen — iSicrufalem bes fatten ftatb — "Harriet my DOtfr6un>en cms yn bom boron — 3efu aller falidvvt Solid) be ntcfyt geyb jn ben raeb bet gob* lofon, cntgieljt fid) nodj jcbem 9iaa)tim%. (Sieljen loir am ben 3nfjalt unfer3 93udjlein§ nafyet cm, jo erajebt fid) aitv bent luvfjcv Storgclcgtcn, bog baffe!6e (in feiner bollftanbigen ©eftalt) im ®an en 66 "Jiummcvn entljtclt, nub yuar fammtlid) ofjnc 5fu3= narjme beutjd), mit §fa§fcr)(iifj offer lateuiiid,eit £erte; baruntcr, neben 12 2tiidcn in $voja, 54 geiftfidje Cieber. Xtcjc finb, nadj Serfaffern georbnet, folgenbe: uon Sutler: 2ld> (Sob ran bemel §e bar jit (931. £tnjb) dbrift Ia6 yn bobes baben (931. fitij) 1 ) dbriftii tr»y fd}6len lauctt fdjon (531. £itj) Dyt fyut be bylgen tbeyn gebot (531. :tiij b) (£yn nvgc letb toy beueu ait (93L niiij) (Sbelauet fyftu 3efa dbryft (931. €ij) (5obt be oaber rr»an ruts by ($31. Diij) (Sobt fy gelauct rmbe gebeuebyet (531. (Eh) 3b fprtcft be PiituyfcTt miib mol (931. <5tij) 3bt roolbe rms gob gnebidj fin ($31. ZWj b) 3efus dbryftus onfe beylanbt be va rms (531. £iijb) 3befus dbriftns rnfe beylanb be ben boet ($3(. £iiij) Kum (5obt fdjepper byUigbcr geyft " (931. mijb) Kum bylltger geyft berc (5obt (531. mij) lUybben try ym lenen fyn (531. : €rc fy bem raber rnbe bem forte) IPerc (5ob niaM myt ruts buffc lijbt (931. (5b) Wo\ bem be jnn (Sabes frndn ftevt (531. ffl Wv gelone allc jn encn o,ot (531. X>ij > bon So^. Slgricola: ifrolyd mylle my 2lttelnta fyngben (531. £) Hon (£itf. (Xmciacr: Berc dbryft be ettigc gabes fott (931. €ijb) uon (iilj. .s^cQcnmalt: (Erbarme by miner bcre gob (931.^0 uon ^cicol. MOOcfd) (®ectu§): 2(lleiue (Sob jn ber boge fy ere (931.3«jb) 3 ) 2 ) Sic uon SBodtem. ^S. Ill, 12. nu^ bem ©53. uon 1526 ana,cfur)rtc Sariantc in 6tr. 4. finbet fid) fdjon l)icr. -) 9iad) unferm 5nid)c, aU ber bi^fjer befannten crftcn Quelle, babe id) ben Zc& be§ Siebel mitactbeilt in Sutrjarbtl ^eitfdjrift 1880, 3. 485. Tevielbe entbalt in 95. ::. ?n-> Vnbm. Sieftfchc @$. uon 1525. 33 Hon 3. 3ona8: Wo (Sobi be bere niiht by OTIS bolt (531. C5ij) bon 8. Oder (bie 8 erften SBfalmen liebtoeife): VOo\ beffi be niibt mbt manbre metb (551. *?)') tDornfn grfmmeti ber beybeit buep (551. x?»o ?Ub beer mo fyitt ber oyenbe fie red (531, I?ij) UWbor my meutb ytf rope tl}0 by (531. i?ij»») Porbor tnyn morb myu rebe oornym (531. r 7 iij) I?eer ftraff my nidjt yn byncm torn (531. I?iijl») Dp by fyer ys mytt tnWent ftyff (531. Qtttj) X^eer rmfe ber mo erlycf yft (531. 3) bon So mob. $ollio: Vabev rmfe my bybben bycf (531. 3i n J 1 ') Don 2a*. ©pengler: Dorcb 2lbams call ys norborucn (531. ©Hjb) bon s #. @beratu§: Dat fycyl bat ys mis Famen fyer (531 Bij) 3n goot/ gelone jef bat be l]efft (531. Biiij) lielp (Sobl wo ys ber myii|Vbc rtoet (531. £Hij) mn i Diid). 2 It) (c I: Dyn arme boep beer both flagon (531. #jb) bon ©. Sad&S: Olbriftiun ran bemel rop jef an (531. rtb) 3e(n tjart, (Soblyfcr artb (531. Hijb) bon u n b e f a n n t c n S3erfaffern : * [Capitan l?cr (5ob caber myn] (2£.264.) * Dyt f eft onbe frombe/ mis alte tljo bryngen (531.21Tb, 28.^8.111,572.) * tyernfalcm bes loucn [rati? (531. Ktitj, 28. £8.111,570.) 3 n 3 e f us namen rjcuen my an (531. mitij, 28. 631.) * Kamet my oorfroumen ons yn bem rjeren, ooran ba% Snuitatorutm : Demo gfyecrfttjtgen Konynge ic. (531.(5iiij, ».fl2.HI,574.) IHync tnnge erflyng/ oil frolic? fyng (531. miij, 23. 157, bal. @S. n, 484.) [CD gy fnedjte lanet ben Ijeren] ([531. Kij] SB. 802.) * © 3 e f u a U ei * falidjeyt (531. m, 28. fl& IH, 571.) * Salid? be nid?t geyt jn ben racb ber goblofen (531. (5iiij b, 28. ftfi. Ill, 570.) 3- 5. cbenfallS jdjon ben 35riitffel)ler mie bie 2lu3g. uon 1526: groetl} (}t. (5ob, mie SI liter 1531 bcridjtigt); nnb in 95. 3. 3- 7. bie ajeidje 2e*art mie 1526 nnb Dei Slut or 1531: 2lmen, raofi'tr in ben niebcrbcnlfdjcn @53b. fcit 1534: armen, in anbren fpaters l)in: alter. a ) 21uffallcnber SBeife giebt nnfer 53ucl) (cbenfo ber 2lbbrud uon 1526 nnb Slitter 1531) bic§ Sicb nidjt in ber 2crtflefta!t, in meldjcr c§ im Straf,b. ilirdjenamt oon 1525 fomic in alien 3 Slu^ftfi. be3 „Xeutfd) (\c\anc\ fo in ber 3Jlefj x." ffluxtib. 1525/26 fich finbet: IPol bem menfdjen, ber manbclt nit (f. SBactcrn. 5^^. Ill, 94.), fonbern in ciner jiemlid) abmeid)enben, in meld^er c» uon ^ad'ernagel (^S. Ill, 99.) bem 2lnbr. .^nopfen 5Uflcfd)ricbcn mirb. 05enen £efeterc;o fprid)t frcilid), baf; bo3 2kb in ben 9{iaaifd)cn ©53b. fel)lt (f. 2Bied)inann a. a. 0. I, 149.). Unb and) bci ben iibrioai Oclcrfdjcn ^falmenliebern ocrratf) fid) niel)r[ad) cine grofcc Sclbftanbiflfeit bei platt« beutfdjen Uebcrfe^cr^, ber ganje ftcikn abmeidjenb a,eftaltete. ^olj. SSadjmann, ©efcfiidito. 3 34 3>a3 Subro. S)icfefd)c ©93. won 1525. Stop bie 12 ©tiicfe in $*afa: $>et ©laube: 3d gelfae yn eyne (5ob (93(. Dijl.) 2)a» Xcbcunt: CD (Sobt my lauen by/ my beFcunen by eynen beveu ($$f. 3 }| ) £a§ SWagmficat, Sue. 1, 46 ff., Mueimnl in berfd)iebenein Tort: JTtyrte fclc erfjeuet ben fyeren (Kttijb) [mine fclc erfjeuet got ben £j£H<£ZI (1526 931. IHij)] 2)a§ ©enebtciuS, Sue. 1, 68 ff. (931. 3«i0 3aS toe bimittiS, Site. 2, 29 ff. (931 £ij) [Sfalm no. 111. 112. 113. (1526 ©I. Cifjbff.)] $falm 114. mib 115. r smeimat in fcerfdjiebenem £e$t: ( 3nx otbgange 3f rae l oan egiptenn I #carbeitnng be3 SSater unfer Don ©t)mp(). Spollio (f. baritber ©.30.). SSon ben 54 in unferm Roftoder 23nd) cntljaltencn Sicbern gicbt bie dJltfyxftofyl — ndmlid) 37 — ben Seftanb ber unmittelbar Doranfgegangcncn # tutl)erijd)cu ©efangbiidjer tmeber, 10 (ju ben Siebern Deler§ nub Spolfiod nod) £) gy fnecfytc lauet ic, f. 9£adern. 23. ©. 63a. 72b) ftommen any bem Slrcije ber ©trafjburger Reformation, nnb fiir 7 anbre (in ber obigen 5tuf§dt)Iung mit * bejeidjnet), roeldje btefjer nur in jpdtcrcn $)nttfen natf)- gctoiefen maren, bietet unfer 93ud) $ur 3ett bie dlteftc Quelle. 925o§ enblidj bie ^rojaftiidc anlangt, fo begegnet un§ tjter bie auf* faHenbe (Srfdjeinung , bafj in bem ©d^lufj unfer§ SBudjletn* (menu roir benfelben nad) ber 5(u3gabc Don 152G ergangen biirfen) nod) etne groette Drbnung be3 SSefpergefangeS auftritt, melci^e Don ber oben (53f. K) ange= fitlirtcn erften rocfcntlitf) abmcidjt. ^)iejelbe giebt ndmlid) nid)t nut etne tljcilmcifc Dcrfdjicbcnc !(u$toal)l ber ©efdnge, fonbern folgt aud) bet ben itbereinftimmenben, ^f. 113 nnb 114 (mit 115) — bort $f. 112 unb 113 (mit 114) — unb Site. 1, 46 ff., bereit§ ber Sntfjcrjdjcn 3^1)fung ber s ^falmcn unb and) metft ber Ucberjclutng Sutlers, mdl)rcnb bie cvftc in cinigen ©titcfen nod) cine attere, fcf)v eigentiimlidje 9>cr[iou, Dicllcidjt obcrbeutfdjeu Tiv> Cubic. ?uT>H"Ik ®8. Don 1526. ;;.", UrftmmgS, barbietet, iuekl)c toeber mit bet 8utt)erfd)en nod) mil irgenb oiuor ber lunliitijovijclicit £Bi6elu6etfe$ungeti iibetemftimmt. Die8 in befonbetS ber aiu 3142 f.) entlnilr cine gonj anbte UebcrfeUung. (ibenfomenia. llebcreinftimmung finbe id) in ben folgenben niebcrbcutfdjen SKbeln bribed 1494 unb ©alberftabt 1520. (£itt&elne Slnfliingc bagegen fpdtet in bet Sdjroeiaet Ucbetfefeung , 3uridt> f gtofct)ouet 1536, fonrie in ber ©tffdjen SBibel, gnfiolfiabt 1537. — gut ven obetbentfdjen llrfprung biefet SBetfion oiitfte au&et ber Spradje and) ber Untftaub inS Otemid)t fallen, bnfe fid) biefclbc (in bod) bentfdjer 3Jhmbatt) nod) in bem 9iiirnberger (Xmd)iribion Don 1527 (SBatfetn. 53. 9£r. COLIII., gonial. Sibliott). 511 Berlin Eli 590.) finbet, unb 3toar auffallcnbcr SBeife nur bei $f. 114/115., roatjrcnb bie Doraufgebcnben SBefpetpfalmen (110—113.) bort fd)on bent Sutbetfd&en £erte folgen, loeldjen ber 5(bbrucf unfer§ ®53. Don 1526 an biefet 2 telle (in ber 3 10 ci ten SSefpet) fogar aud) bei $f. 114/115. uuebergicbt. *) £b ctioa iibcr s }curnberg nod) eine toeitcre Spur nnd) Strafjluirg fii&rr, fonntc id) uid)t ctmitteln. 9cad)ftet)enb ciuige groben biefet Ucbcrfctjung in i()rer platt= unb bodjbcutfdjen ©ptadjgeftalt. «Roft 1525. 331. Kit]. 9ciirnb. Gnd)ir. 1527. $£ <88b. (Tic erftcu 8 S3erfe au§ bem Slbbntcf Don 1526, 231. Biij ergcin^t.) 3m ot^gangc 3frabel ran egiptenn 3 m au§gang 3f rae l Don (Hgypten rmbe bat bu§ 3 acoDS van b* m froem« nib bas bang 3 ac obs v on bem groben ben rolcfe void. -) Dar ys Famen 3 uoa ttjo fyner bib Do tft Fummen 3 lloa 3u feyiter bey= licbeit 3frafyel tfyo fyner gemalbtdjeit. lidiFeyt 3f rac ^ 3 l ° l fattier gemaltigFeyt. Dat meer befft ibt gefeen onb is ge= Das tflebr bat es gefeben r-nb tft flagen be ^oxbam is mebber gegaen geffoben, ber 3^rban tjat mtber gemab bynber fyef. ten byuberfidi. 3 ) De berge bebbeu gefprungen alfe be Die bergc qaben gefprnngen n>ie bie bncfe oil be bonele alfe be jilgc 3ege= ^3ode/ onb bie biigel roie bie jnngen Fen. SYSfeiu. J ) (Ebenfo aua^ bie au» ber iperjogl. 58ibIiotl)cf ju SSBolfenbuttel unb ber Honial 33ibliotl)cE ju Stuttgart mir oorliegenbcn (Srfnrter @23b. oon 1526 unb 1527 (SB. 53. 9k. CCXIX. CCXLYIIL), mit roeldjen alfo bie „^ubcfd)e SBefner" unfer^ 53ud)C-. in ber Jeytgeftalt alter ^fahucn ubereinftimmt. -) (Sd: 3 m au^gang 3f rac l l1on <£gypto: oas bau§ 3 ac °l ) vom groben Pol F. 3) (§-^' ^ T i tft binber ficb Feret n»orben. 3* 36 Sa3 Subro. TicMd)C 0)23. uon 1525. VOat ys by met bat t>n byft gt]e= flagbcn CO 3 0l0au oa *I? on byft gtje» gaeti bynber fytf. 9Y &crgc bat gy rjcbben gcfprungcn aljj be bncPc, rube ay bcmele aft5 be jmuje lemmelyn. Dor bem angbcfyd)t bes t^erctt ent= fettetb fycf be erbe/ oor bem angrjefydjt (Sabes 3acobs. 2)e bar bjefft rortranbelt ben f elfs j"" cyne Sec, rmbe eyn feferlyntf tl)oin bornqroelle. tfydjt ws (D (5ob nidjt rns/ fibber byitetn namett gyff be ere. U\is ift bir Hlcbr bas bu bift 0e« ftofyen / 03 3orbati bas bu bift gcroallen bynberfid). 1 ) © jr Serge bas jr fyabt gefprmujen mie bic 3ie bie jnngen lemmcrlcin. Dor bem angefidjt bes Ixrrcn cr= bibnet bie erbc vox bem angefid)te (Sottcs Jacobs.*) Per ba l?at iicrir-anbelt ben fel£ in ein See, rmb cin fy§Hng 311111 brnnnen quelle. ^luer Dttfe (Sob ys jm [sic!] ben tjemmelen aUe byncf na fynetn roytlen tjefft bjc gfiemaFetf}. 3 ) (£rc affgobe fyn ftilucr mbe golt/ ril eyn rocrcf ber rjenben ber mynfd^cn. 21bcr jr (Sott ift in ben bymeln/ alle fampt nad? fcinein roilten bat ers ge= mad^t. 3re abgotter fcyn filbcr rmb golb, r>nb eyn roeryd?lycF. Die roeyl aber bic tobten nid)t mer= ben loben (Sot/ and) Feyn abfteyger in bie r>elfe. So n?oIIen n>ir loben (Sot ron yetjt an rn ymer rnb emigflid). ®agegen entfpticbjt ba$ erfte Magnificat (Sue. 1, 46 ff.) in unfernt 33udje (031. Ktitjb, 1526 531. f?iiijb) bent Sutbertcii; in ber SSMttcnbevgcv September- ?(u£gabe be» 9cetten SeftantentS bun 1522, 4 ) ttuibrcnb ba§ 3m cite (1526 231. UTij) nod) ber alteren SSerfiott in: „£)a§ Magnificat ^3ortcutfd)et unb aufegelcgt bnvd) 2). W. Sutler Sing. SSittemberg (1521)" fotgt, toeid)e aitd) bag (hiurter (Sndjtr. Uon 1526 (©I. Drijb), ba§ 9curnbevger uon 1527 (531. Bb) unb t>a§> (Srfurtcv ®33., *) (Ed: IDas ift bir more bas bu fleucbft/ rnb bu 3orban bas bn binber fid? ?ert bift? 3iird)cr Ueberf. : 2Das ift bir meer/ bas bn gcfforjcn? unb bir 3orban bas bn binber fid? genndjen bift? -) (id: Dor bem angefidjt bes rjerre ift bie erb beroegt/ ror bem angefidjt (Sottes ^acob. 8 firmer Uct)crf. : Zhi erbibmeft erb ab bem angeftd?t bc§ i](EHH(£lT. •") 3ikd)cr Ueberf. : So bod) rnfer (Sob ift ber inn rjiineien tronet/ rnb a 11 c Ding nadj feinem millcn rnb roolgefallen orbnet. 4 ) 91nr bic ^8ar. in 33.50.: ran cynem gbcfleditc tbom anbercn ()t.: ymer fur rnb fur) ift nad): „^a^ Magnificat SBotteutfdjet", SBittcmbcrg 1521. $a£ Cubro. Tut-idio ®!B. poii 1525. :;7 gebrutfl jum fdmnmcn $orn, 1527 (951. £S©«j) fcfibalten; baX $, ©, bie 93a nan ten: S3, hi: nlnmd c^5c^ ben fySHH^ZT. 93. 18: fvnc geringe maaet ... Finbes Fint eroig lid\ — 93. i!»: Denti er bet alio bing tbut (Wente be be a 1 1 r bind boet). 95. 52: ol baS SRoftotfer 93u$ fR) $1. 3«j alS mid) bie betben Srfurtet (E 1 ) ©I. £iji> unb (E*) 931. tliiijb fomie bad Wurnberger (N) 93f. §6b im ©anjen mi t ^cu September SCuSgabc bcc> SJutberfcben 9J. J. iibevcin ; jebocfj finben fid) and) bier ehugc eigcntiimlicbe SeSarten: 93. 68. EN: (Sefegnet, K: fodjt (E X X: (Erfucbt) alien ben be bar tbo Inft (Sjutl). : inft ba .yt) bebben; feltfant E 2 : idj. Dyetj | gebrucft gtebt auf 61 33(1. (SBg. 21 — §v) bie unocrdnberte Ueberfefcung bc§ 1520 burdj Sofepf) ®lug gebrudten SBittenbergtfdjen ©efangbucp mtt bcit beibett SSorrebcu Sutlers (beffcit ein§tge§ nod) 1788 uorijanbeue* (Sgemplat feit= bent bcfanntUd) ntd)t mctjr aufettfinben ift, f. SSadent. $£. I, 390b). 3)er incite S^etl, tueldjer, in berfdben and) bet bent „gefangf boef" ooit 1525 augetoanbten 3i er tcifte, ben mtt ?(u3nal)tne ber 3al)re^al)[ rotf) gebrudten Xitel tragi: § (BfyeYftfy 5 | for gefenge Ditbe le= | ber/ tr>o ^unnbes | ol georbent Bofeliu | myt alletn r»lyte corrigeretj rube | tuyt r>eleu anberen gfyefen* | gen ben tboooreu vox | tueret rmbe ge= | betertfj. m. v. xxxi I ') 3oad)im Slutct'S altcfteS roftoctct ©efangbu^ u. 3« 1531 u «b bec bcmfelbcn SUjufc^reibenbe ftatedjiimuS u. 3- 1525. 'Jiad) ben Criainalbnicfcn roortgetrcii hcrau>= gcgeben uon (^. 2)1 ©icdjmaiut^abotu. Sc^roerin 1858, t'l. 8°. Ta- ©ffanflfoid) v \nad)im ~iiitcr* oon 1581 39 SCm ©nbe: I (Stycbructd jn bet (auelyfcti ' Stab! Hoftocf by tnbowid} T>ku am .20. HTartij jm yore na £tyc\* I ft i Dttfcs er!6fers gebortfj i.-,-,,. bietel a u f 83 Sff. (93g. l}r>j — 58) nacl) eutcr SSorrcbe 3oadjitn SlutcrS cine Don btefcm felbft gufammengefteftte Sammlung getfttidjet Stebct bar. 1 ) on Ktiicm crften £f)ctle cutlnilt ba3 SBudj 4 ( .>, in jeincut jtuctten 63 bcutfe^e gciftltdje Stcbcr; 2 ) augerbem an profatfdjen ©efangftiicfen : ut jencra bie fiitanci, 10 9lltteftamentttd)e unb 4 Wcutcftamcutlidjc (Santica [oiuic Koflcctcn, in btefetn bq8 Salve regina djriftlidj Uerdnbcrt (^5c= Csv6k)t fyftn jefu eyrni K6ning bet ktrmbcrtidieit) unb untcr ben lle&cr- [djriften De bubefae Defpet (931. pt>), Do bubefdje Couplet (93(. $j), Dc bubefije ITtctten (931. (Sitijb), Do Umbos (931. Qvxjb): bie s ?(uttp[)ona Veni Sancte Spiritus (Kum fnlltger geyp ^}e*e (*5obt- eruulle bo Norton), bad To Dcum (£) <5obt ir>y lauon by), 17 Spjalmen (toofet bcr 114. unb 115. aid cincr gufammengefafjt tft), 9 (loUecten, 1 SRefponforium mit SScr* ftfel; unb fcfjltcfsticf) nod) (931. Hijb ff.) cine SBetfe §u beidjten, 2(u3legung be§ 93aterunfer3, unb Do bubefefje IHtffe . . fo tfyo Icorenberdi jn bent nyou Spyttalc . . cjefyolbcn roert, 9toten bet fcincm bcr Sieber obex ©efdnge. SBtr fefjen, bem iugnrijdjcn bebeutenb ucrmeljrtcn SBorratl) an efcan* gettjdjen fiiebem cntfpridjt bcr im ^crbaltnif) gu bem ©efang6udj Don 1525 *) 3" bem Slutcrfdjen ©efangbud) uon 1531 c^cOoit cbenfallv, rote \u bom oorigen, cin Qlcid)jcitia,c» ©ebctbud), ndmlid) bic fdjon am 7. October 1530 uon 2ubm. Stefe in hoftocf uollenbetc neitc 2luf(aa.e be* oben (f. 6. 23. 2lnm.) etroaljnteit ^Sebebofetyu, uon lucldjcm cin (sremplar fid) auf bcr 2imcbura,et Stabtbibliotfjet bem ©cfancibud) Slitter^ ana.ebunbcn finbet (oq(. 2i>ied)mann a. a. 0. 6. 25. 2MI. altnieberfadjf. 1'itcrat. I, 183 ff. 2Badern. £2. I, 396.). Saffclbc SBerfjaltnif, finbet ftatt jroifdjen bcr lUtaabcburcjer StnSg. be* Slutcrfdjcn 0)33. uon 1534 nnb bem mit btefer jufammengebunbenen 3)toa,bebutget 2)rudt be* Bebebofeliu (anferjeinenb cut* bemfclbcn 3af)re) auf bcr frcrjool. 53ibliotr)cE 511 SMfen* buttcl (6. ©arfcrn. 23. S. 127. SRr. CCCXXV. m. I, 403.). (fbenfo Qerjt bem SDfcaabeburget 6Iuter uon 15-11 (f. u.) cine bet geuerlin unb SdjeUer ertodbntc &u*aabc be^ tSebetbud}S uon bemfelben ^saljre (f. S5>ied)inann a. a 0. I, 137.), bcr ui hoftocf bei ^)icg 1543 crfd)tencncn s 2(u*cjabc bev 6tuterfd)cn (3efannbud)y (f. n.) cin ebcnbafclbft gcbvudte» XcbeboMin uon 15-13 if. 38ic^mann a. a. 0. I, 105 ff.), unb bem Siibedcr (Snd)irtbton uon 1556 (f. u.) cin im ntcidjeit ^aljrc uon bemfelben Cruder beforgtcS bebebofeliu — in bem ©tro^burgcr Sremplar mit jencm jufammencjebunben — $ur Seite (f. ©effrfen Tie mrwb. nicbcrfdd)f. ©5Bb. 6. 229.). " 2 ) Sa^ einyne Iateinifd)c Sicb : Dies eft leticic finbet fid) cbenfo rote bax (ateinifd)-- beutfdjc 3 n ou ^i iubilo, gleidjfam al^ (Sinra^mung $u X>c bad} be ys fo frombeu ryef, im crftcn J^cilc. ^m SHeajftcr ift nur ha* crftc biefcr 3 Sicber attfgcjd^lt. 40 2)a3 ®efangbu($ ^oadjim Slitters oon 1531. mefjr ate boppeftc Umfang (bovt 54, Ijier 112 Sieber) be§ 3lritcrjd)cit 83ucf)3 uon 1531. llnb jtoar ftcKt fid) bet &toeite £rjeif bcreite ate cincr beftimmten, ii6er bie 993 ittenbe tgif d^e fyinauSgeljenben $raji3 entfproffen bar, iubeni cr laut feineS £itet3 geiftlicrje urtb ticblid)e Sieber cntfjdlt, „iue(djc jcljt Ojott gu Sobe nidjt attcin in bicjen toblidjcn ©eeftabten, fonbern and] in Ijodjbcntfdjcn nnb anberen Sanben gefungen toerben". ©abet {jatte (Slitter jebodj, nacfj bent uon Sutler in bev SSorrebc ,yt bem SSittenberger ©efangbudj oon 152 ( .) fo beftimmt aitSgcfyrocrjenen SEBmifdje: joldje* ^itdjlcin fortan M nngemef)ret blctben" §u laffen, in pictatooUcr $um& (jalinng e§ fidj bcrfagt, biefc anberen Sicber bcr Don Sutler r)erau£gegebenen ©ammlung unterfdjieb§(o3 ein ( ytfdjatten, fonbern lieber ben anbern 233cg, ben fdjon Sutler getoiefen, eingefcrjtagen, jene bnvd) iljn fclOft gefatnmelten fiieber in einem befonbern gtueiten $3iid)lcin bent SBittenbergtfcfjen „an,yt- fnutten". ©oldjc Sammlung 511 ocranftaltcn, (jatte er fid) abev, une cr iit bent ^oriuovt (231. l^rnj) inciter auSfiifyrt, nidjt attein borcfy ir>YlIic s c bes fyylltgen geyftes betoegtnge, fonbern and) bnrd) benftltfe Dorpltdjtinge bcr Dorfammelinge beranlafjt gefetjen — alfo mitten ai\§> fcincnt anttltdjcn SBeruf, au§ bem Sebcn in bcr ®ctncinc nnb fitr bicfclbe mar ibjitt bicfe er* gangciibc 5lu£tr>al)l Don Sicbcrn crwadjjcn, tucldjc „r>tr) r^yl^^cr fcfyrtfft r>oruatct/ ym gcbrnfe rmbc tt>dnf/cyt bcr Cfyriftcn/ yn etlifen lanbcn rmbc Stcbcn/ fonberitfen angeuangen/ rmbc myt ftr>arcnt arbcybc ben cntuol= bygen borcfy be gttabe geleret fyn tporben/ rmbc bacfyltcf tr>crbcn gfyc= ftmgcn". ©clbftocrftdnbttd) mar (jicrbci 3)a3jcnigc, ma§ in ben niebcrbeutfdjen Secftdbtcn, jnmat in 9toftod fclbft, bcreite in firdjlidjcr llebnng fid) befanb, oor Mem 5tt bcrndfidjtigat. llnb fo finben mir benn ben Sieberbeftanb be* 2. 2)ici3fd)cit 33ndjteinc? Don 1525, fofcrn cr nidjt fdjon in bent ^Bitten- bercjer <3)cfangt)itcr)c entrjalten mar, faft aitenaljiite(o§, mennajcid) merjrfact) in oerdnberter ^Icrircccnf ion , im jmcitcn Xljdl be* 8(riterfdjcn §8ucrj§ tirieber, v ) mctdjcS, mic oben ©. 28. bcmcr!t, fid) oicltcidjt gerabegu old cine nene gebeffcrte nnb Dcrmeljrtc 2tu§gabe jcnc§ frndjcrn $nd)(ein£ geben mitt. J ) 33on ben Sicbcrn bc§ ©cfanflbudjy uon 1525 [inb nucjroei in ba§ oorlicflcnbc nidjt aufflcnontmen : bic htrjc ^falmfttop^e Salid] be nidjt gcyt jn ben raeb bcr gob= lofen nnb Subro. Oclcry Sicb fiber $f. 2. Woxum grymmen bcr fjcybcu t|ucp, fur mcldjc§ 3- Slg ricoIaS SBcarbcitunfl beffelbcn $falm§, ^td^crc (5ob wo t^ebben fycf, $l(afe ftcfunben bat. ^8on ^Srofaftiiden bcio frii^crn Ji3nd)C^ fcl)(cn bem oon 1581: bcr ©lanbc Qcf gclouc yn cyne (Sob), bic jtocite Oicccnfton bev SHagnificat nnb bic crftc oon $f. 114/115., (iir rccldjc Were s 3Jkttl). ©rettery Sieb: Do 3(raci otb <£gyptcn tod? (331. Ktjb) cingefiigt tonrbc. Tn- (Scfanftbudj ^oadfjim SffltcrS ooti 1531 I l via;u trcten bann /mndebu biejenigcn Cicbcr, toeldjc uraoijdKn in ben ganbern platttvutidier 3 u,, fl e l1 ° n oa * gciftftc^cti lubtnna, f)crt>OTgcbrad)t unb tfycils, iuic bie Stebcr Don 3(nbr. Mnoot'on unb Surfy SBalbid, [crjon friifjer ,\n 9ftiga, ®tfnig3bcrg obet fdnfi gcbrutft, tbcil* and), lute bie ©eftinge cincS 9ftc. §obc [dj, vvinr. 9#uHcr Don ;,iitpl)cn n. 81., biel leidu nut in munblidjcr ober fdjriftlicrjer Ucbcrliefcrung fortge^ftan^i toarcn. >?i order ntogen and) bio bciben fitcber unbefemnter SSerfaffer: IVo mol gat pel bet b6fen fynt unb Ivre ox->M ju binem namen, [ottrie ?lnbr. ©rubers TJLdi <&obt pan bemelriFe, §u redjnen [etn, fur toefdje ber plattbentjdje ZTcA.t in nnjerm SBudje tocmgftenS bie attefte bi*l)cr nad]iuei*lid)e Quelle. Aiiv bie nidit geringc 3ht$a$l ber au§ ,,l)odjbentjd)en Sanben" ftammenben Sicber, joined nidjt and) fie bereitS bnrdj bie Wiaaijdje flD. (gebrudt in Mioftocf burcrj Sub. Tietj, am 19. Snlii 1530) im nteberbeutjdjcn Spracrj gebictc cingebiirgert maren, boten bie jjfturnberger unb (ivfnvtev ©efang biidjer unb Sicbcrbrucfc Pan 1525—27, ba3 ^iindaner (indjiribion oon 152s nub ba§ 9(ttg§burger ©cjangbuctj Dan 1521) cine ergtebige gunbgntbe bar. Unb tuie bebentenb in^befonbere bie 9fttruberger Ueberlicferung cin toirftc, errjettt barau§, bafj ©filter nidjt mir nidjt tocniger ale- 15 ,s?anc> <5ad)§fcrje Stebcr anfnaljm, jonbern and), obmot jdjon 1526 Sutlers „£entjd)c SKeffc" erjdjienen, and) bereitS fcit meljreren 3af)ren in benadj* bavten nieberbentjdjen ftivcrjcngcbtctcit (SBraunfdjujctg, §antburg, Siibed) cine jelbftanbfge liturgtfcrje Drbnung bnrdj SBttgenljagen ctngefiitjrt morben wax, nod) bie Sifturnberger ©pitakStfeffe, nadj Stftiiruberger linden Hon 1527 if. unt SBettage I.), jcincm SBiidjletn cinucrleibte, mafjrcnb 5. S. Jcfrjon oaz (irfnrter ©cfangbud) Hon 1527 Sutlers bentjdjc -JReffe toiebergiebt. (Sine bivecte S8cnu|ung oon ©trafjburger Dueflen (ugf. SSiecrjmann in ber „9cadj= rebc" §u feincr 5lu3gabc, ©. 35.) mirb bagegen bet bent ©efangbudj oon 1531 ebenjo tocntg tuie bet bent oon 1525 an§uner)tnen join. 3)emt andj bie ^jatmliebcr oon SSolfg. Sadjftcin unb Sftattf). ©re iter fonnte ©litter rcdjt tool ber 5utg£burger „^orm onb orbnmtg ©arjftftcrjer ©efang onb SPfatmen" entneljmcn, beren crfte, nadj SSadern. S3. 3. 113 f. 1530 obcr jpdteften^ 1531, \a oielleidjt jdjon unter ben Stugen ber c\xo)]Q\x s J\eid)c^ Ocrfammlniuj, crfdjienenc Stu^gabe bie in nnjernt 53ndje oorfomntenben jdmmtlidj entljdtt (f. SSadern. EC. 9lr. 2&2. 280—84.). 3m ©an^cit erfcrjeint ber lUcbcrOorratl) ber eoantjelifdjen ©enteinen iKojtocfy bttrd) nnfer 33nd) in fetitcn beiben 21)ci(en unt GO bentjdje ilirdjcn^ lieber oermcljrt, oon bencn mir bie 17 fcfjott im erften Xljeilc entljaltenen in ber fotgenben 3fufsdc)tung mit x Ijeroorfjcben. 42 n v Oicfttiiflbud) ^ondjim 'Sliitev* oon 15S1, $on Butter: 1 £yn oafte £*ord? ys ritfc 05obt 1 3<>t n>o!b DttS (5obt gneoid? fyu 1 3efaia bem propbeten bat gefd?ad? 1 Porlcn onns frebe gnebid?lirf ^err (Sobt by lane my Don 3ol). SCgricolo: 21d? fiere (Sob roo bebben fytf (Sabes red?t rub ronnberbat ] 3ff rop tbo by lyvc 3W 1 (thrift (f. sb. hi, 54.) Don SBoIfQ. Tad) ft cut: .In water ftctc Babylon boit 5lbnm uon gulbci: l 2ldj bulp my Icybt rnb fynlitf Flagc Hon SKattf). ©tetter: 2taj Xierr tr»o langc oorgcftn myncr X^ere (5obt begrjnabe my (nod) o()iu i 05(ovia^8tvopt;c) 3bt fynt bod) falid? alio be X^clp X?ere (5obt ben bynen fncd?t Do 3frael otb (Egypten tod? Unit : Xtidft vns nid?t ons o croygcr Bcrr alS Gin £tcb nesfifytt) Don 9(nbr. ©ruber: 2Id? (Sobt pan bemclrife Don 9Hc ftoPcfd): X?yllid? ys (5obt be oaber (531. £ttj) © £ant (Sabes onfamlbid? (ebb.) Don Stnbr. $nopfen: J X?eIp (Sob too gcyt bat jammer ttjo Van alien mmfdjen ajfgeroanbt XDat fan otts Famen an oor notf? Don S. ftotrofe: 1 tPo (Sobt tr»om rjUft ntd?t gyfft fyn gnnnft Don (£a[p. 8 6 iter i 1 ) 2Us dbriftns tf?o X?ieriifalem (Sobt bem Pabcr fy Ioff onb bent fon *) S)iefe Don (Sofad a. a. 0. S. 294. SBadertt. £2. I, 388. Ill, 629. 632. Gafp. Don 2t. SDloibanuS: 2(d? r-abcr imnfc be bu by ft Don &einr. SRitHer: Xiclp (Sob mi mad? gelingen Don XljontaS Sfcunjer 2 ): Pes Koitiuges banneru gan heritor Der byfligben leucitt bcytb ftcbes no (Sabe ftreneii. £atf? runs mi all oorfyd?tig fyn <5ob t?ilgc fdjeppcr alter ftcrn. Don ©an§ ©crdjS: ! © (Sobt oaber bn beffft gl?emalt 3cf royl bem I?crcn fcggeit banc? Xicre mornmme tryft bn fo rente 3cf trnroe op (Sobt ben X?eren myit Xierc mol ruert mancn jnn byncr batten X?erc (5obt y rnb lyd?t 307. Speratu3 )iigcfd)ricbenen ^icber (cgt Soner bet. -) Untcr ^i'tn^cr-o Dianten fiibrt ©adcrn. R2. HI, 441 ff. je{U bicfc oicr Vicbcv auf, Don boicn eu fritter ba§ Xiamen bcr SBcrfaffcv mittljeiltc jmeite 3- Spanflcnbcrfl sufd^ricb, bic ubrigen ol)itc (9(2. 1841, 9ir. 422. 804. 806. 807.). ?u> Gkfttllflbudj gondii m iliiUiv DOtl 1581. 43 l De tad; !>c fs fo frotootti ryd Daoct Dnfebeou by ft jmfjemmcl \ttti cEyn finoeliti fo [auclicf Dttns 3 e f n * vlbvift I'nuc (Sobl jn Mucin minim Wat aoMrtV fibi'ijft rain miftc DltttS 1 3" bulci iubilo l8g, 791. obne Str.8.) fedf< ntcrrfc< fp ay £I)rif}etl alio uclycf H?0 vol aar rcl bet bofcn fyttt. Tiivch bicfc lieu [jinjugcfommenen Stebet hat dor Client bet iut ©SB. uon 1525 [djon luuhanbciic .stern Don ©cfdngen lut()crifd)cr Dtdjtet eincn crl)cblid)cn ^uroarf)* cvfahvon : bie ;labt bet Ciebet Cutsets ift auf 29 (24 + 5), \\ Sacks' auf 18 (2 -f- 16), 9(gttco(a8 auf 4 (1 + 3), !Uitc. S> ou o f d) o auf 3 il +2) Detmeljtt; ucu tvetcu l)iu ( yt: 2f. .Hit oof en mit 3, (iafp. Sonet mit 2, Slbajn Don gulba, 81 ©tubet, & 2Eot* 6anu8, $Q. bullet mit je 1 Siebe, unb aufcetbetn Don unbefannten Tidjtcnt nocf) mcfjrcrc fpauptltcber bet futl)crijc()cn ^Reformation. SCuffattenb erfebciut aliasings bie berftarfte Wit,\al)(, in toeldjet ntdjt attein ©efdngen bet Sttaf$6utget unb Sdjtoeijet Reformation (,yi ben ( J Don Deter unb Spollto int Xici3fd)cu ©95. ()icr nod) 5 Don 0) re iter, 1 Don £ad)ftciit unb 1 Don Molrofc), fonbern jelbft 9J?itngerfdjen Siebetn (4) 9tufuat)me gettmtjtt ift. vsubeffen 3ot). Slolrofc^ ,,2So ©ott jum §au§" Ijattc Sutler jelbft oljnc Stnftanb bet ^liigfcrjcn ©atnmtung ciuDcrlcidt; Don ©reitetS Stebetn finbet fief) toenigftenS „?(d) ."ocrr mic tang Dergtfjt bit mcilt" jdjon 1525 mit beit Delerfdjen Spfatmbidjtungen in bem !iftutnbctget „Xcutfd) gefang fo in bet TOefe" ?c; unb and) ba§ cine unb anbte Steb Xfjomas 9Kunget§, beffen SSetfaffet man ocrmutnjtcrj nid)t tannic, 6egegnet un§ in merjreren gut (utrjerifcrjen ®$3b. bet gtoanjiget Sarjrc. Cb enbtief) ©titter Don bem rcformicrten Urfprung be§ 9fug§burger ©efangbucp Don 1530— 31 (f. SSadero. SB. 2. 114.) ftunbe gefjabt, bleibt toemgftenS ungetoifs; fclbft menu Co abcr bcr gall, mpdjts ct, jut mocjUctjft Doflftanbigen SBerfotgung audj bcr 9te6engotte3btenfte mit beutjdjem Spfatmengcfang (f. oben 2. 6.), fctit SBebenfen ttagen, bie Spfatmliebet Xadjftein* unb ©rettet3 bortljcr §u entlefjnen. $onnten nun audj Don bcu in uitfcrm SBttdjc gufammengefafjten 112 Stebetn manrfjc bci irjrem untetgeotbneten bidjterifdjen SBertf) fomic iljrcr fdjon an fief) unb burd) Uebertragung in§ ^(attbcutjdjc ^uicfad) ungelenfen 3orm, nut ytm Dotlauftgen ^)tot()bc(jelf in ^3ctrad)t fommen, tote roir ftc benn auc^ fpdtcr attmaltg au$ bm ©efangbjid^etn totebet ocrjdjmiubcn fcfjcit : fo roar bod) bem gotteSbienftlttfjen SSebutfnt^ burd) SliitetS Arbeit etnft? mcilcn rcid)(id) geniigt. ®afitt fprid)t and) btc fd)on criodfiutc X()atfad)c (f. oben 2. 16.), bah ^ou ail bcu Stebcrn, mcld)c bie Otbeninge bcr ^tiffe 44 Ta> ©efangbud) Soadum Slitter* uon 1531. bon L540 1") jura ©ebraucfj ber SHecfteuburgifdjen .fttrdjc empfieljlt, nut ba3 etn$ige, im Sa^vc 1531 nodfj ntcfjt borljanbene „(Sr1)aft un§ ,v>crr bet bcinem SBort" in unferm Sucrje bermifjt toirb. (£» lioflt bajer nal)e, imtcr bent ^mufbote", mif tt>cldjc3 unferc Sl£o. mel)r= fad) bertbeifen, mi t 2Bicd)tuann (SRcfT. altnicbcrfad)). Sit. I, 205. \Hnin. 3.) bag ©efanflbud!) 3oad&im SliitcrS ju berfteljen ; nnb bicc> urn fo cber, q!§ [elbft bic Witiaifdjc „Orbnuna, be§ ,ttird)cnbicnfts" in ben SBorreben bcr [patcrcn 2lu§- gaben fid) ujicberbolt a (3 „©antfbocftin" beaeicfjnet. ' ) Slttein eine genauere (£iu= fid)t bcr in ©etradjt fommenben Stcllcn ber MCo. berbietet biefe Slnnabme. 2Btt gcben bicfclben bcSljalb int SSortfaut toiebcr. 1) Crben. b Sftiffc t> oil 15 4 — 45 331. ^iij: 2(tn erftcn Sonbagc ym 2lbueutc both opp IDymn-btcu, fyngc mc tbo tyben ita bcr (Epiftcl wen bat Alleluia gefuugcu ys ben JjymnS Dent rebemptor tbo bubc, too ym Saucfbofe oorteFcut/ £tu Finn bcr I^cibcu fjaylaubt. 2) ebb. 581. £ 4: 2°t V s oc ^ "id?* 1l00t oat mc ftcbes cyn Sanctus tbo £atine fyngc Simber be fnfucu tbo tyben ucmeu/ be jit benn faucfboFcu ran benn grot lien ^ eft en op be Kyrtc oororbcut fynt. 3) ebb. 531. CDtj b. : Darna fcl>al be prcbyFcr ... be tetanic aufaugcii oubc fyn ouberfdicbcn be gebebe fyngen nba ben ttotcti jm fancfboFc. 4) ebb. 0tij: (bet ber ftinbcrlebrc, ©onntag S^ad&mittag) nlja bem gebebe wen fyn gefnngen be gebabe/ be (Sclouc/ Daber oufc fdjal be Kcrcfbcr anfangen . benn Flcncn da tcdjifmnin; D. £utbcri. Wo be jti ben Sand- bo fen fteyt/ onbe ben betb tbom enbe oorlcfcu. Par nba cyn loeyntcb lercn. 5) Sn ber ^irctjenorbnung Don 1552 fjcifet c£ 931. 84, oon bent bcutfdjen @anctu§ („(£iaia bem s £sropl)Ctcn" jc): tt?te cs im gefang bucbliu ftcbet , nnb St. 86. l)ont 111. SJSfalm: Wic cr im beubfcbeu gefang bucb ftcbet; maS nicrjt nnr in bcr botfjbeutfdjen 3lu§g. Hon 1554 unb ber plattbeutfc^cn Don 1557 (I)ier SBf. LXXXIIIb: jm SancfboFcfdpctt , 531. LXXXVb: im bubefeben SancfboFc) nrieberljolr, fonbenx and) nod) in bic 8tebtbirte ftO. Don 1602 unb 1650 (331. 155. 157.) iibergegangen ift. Xay in ben ft-Co. crmdbnte Snd) mar (ant 2) nad) lttiiratfd)=miifif'ali|d)en ©eftctjtSpunften gcorbuct, (out 3) ntit s Jiotcu uer|cf)cn unb taut 4) entbtclt c§ fogar 8ufter§ fleinen ®atedji§mn§. OTeS bic§ trifft auf ba$ elurerfd)c ®©. nicx^t 511.-) Ueberf)aupt cvfcfjetnt e§ fragltd) (bgl.: jn benn SancfboFcn), ob unfere MCo. nnr (ihx SBuctj btefer xHrt im 5(iujc f)aben. (vjanj un^ncibcutia, rebel UJenigftenS bic ^onunerfd)c ®D. bom S. 1542 Don ben brucfeben faucfb oFcm im plural ( s Jiid)tcr II, 3a); njonebenfie afterbingS auct^ ctncS einjclnen befonbern gebenlt, a. a. D. a§ auf ©liiterS 53nd) SI. Ho ge^en lonnte), unb a. a. D. 3. 4a: x ) 3Snl. ©effefen, ^trd)cnbicnftorbnnng unb (Mcfangbud) bcr Stabt SRiga, .v)an= nooer 1862, 6. 146. 148. 222 f. 2 ) s 2(ud) in ben fpiitcrcn mit SRoten uerfebenen Slu^gabcn 2J?agbcb. 1541 unb 1543 if. ^acfern. H2. I, 415., 50. 9k. CDLIY.) bat gerabc* bie IMtanci Eeine s Jioten. Ta> ©efcmgbudj /uuchnu SfuterS oon 1581. l.~> 3d band* bent JJem Don ganfoem bciten. 2IIfe iot jm Flo in cm fanrtboFe fdjen ftcit (bird iuna.ca.on nidjt auf Slitter paffenb, meant boo bort nbtoeicfyenben $fatmteytc§) ; tote bcitn bereitS Mo 9&ontmcrfcI)e MC. don 2- WB pe tattntfdje Setanye rtb bent Sand bofcFcu Doctor is martini £ nth or ;,u lacu unb bog bnbefdp Ce Dcum (jalbOerStoeifc abtoetirfelnb turn Sfcor unb ©eracine ;,u ftngcn Oerorbnet alfc vM (tcyt y n n D o ct o t Hi a r t in us 5 a n rf b 6 F e F e n i Dtidjtcr 1, 258a. 259a.). Dffcnbnr batten Mo .SiCo. bio reiser miiiifalifd) auSgeftatteten lutbcvinlioii Oo^b. im Stuge 1 ), inSbefonbre bio „©eifiltdjc Stcber auffS neto ge* beffert su SBtttembcrg I. 9ftar. 8utb." Hon 1529 [gebr. s« (Srfurt, Sfabr. fftaufd&er], 1533, 1585, 1539 [gebr. ,m £etJ)Stg, Walton 3d)uinann] it. b. (SBatfem. [,397. ty. 2. 123. 131.470.), menu and) nid)t alio obtgcn 5)aten auf bio bcfanntcii 9(u§gg. bicfcr 93udjer jutrcffen; 4 ) inbei genrifj finb manege berfelbcn un3 nidjt crljalten, and) entbtelt luol nidjt cin jobc» bcrfelbcn alleS ©rforberlidje, inborn ov ben $farrem unb (£antoren iiberlaffcn blicb, bie§ felbft &ufamtnen&uftellen. 3ft l)icvnad) frciltcl) cine jo git [agen offtctette ©rtoarjtumg unb Gutpfci)- fung be3 Sliiterfdjen ®efangbud)3 in ben alteften 2#ed(en6urgifcr)cn ®trcr}cn* ovbmingcu nidjt ju erfoetfen, jo barjnte baffetbc jicl) bod) bttrdj jeinon iiutcni SSertf) uon felbft jcinat ©eg; unb $ar)lreicr)e Sluflagen geben bat SBetoeiS fur bie S3erbrcitung, roelcrje e§ mcit fiber Sftedlenburg ()inau§ gc= funben Imt. Sanger alS cin 3ftenfcr)enatter ijt (SluterS 2utd), nadj fetnen ;auct £f)eilen fitrj bat bubbclbe Sancfboflin genannt, rcdjt eigentltdtj ba$ ©efangbudj fitr bie lutrjerifdje ^irdjc 9cieberjad)jcit* geblieben obcr fjat bod), nrie 5. 83. in Hamburg, btc ®runbiagc Oct JperauSgabe anberer nieber* fadjfifdjer ©efangbiicljer abgege6en. Xvoiibcm ijt ba$ 53ucb fdjon ftitrj unb nantcntlidj in SDfcecflenburg felbft, too nur nod) cine biefer Sluflagen, jo diet man tocifj, gebnteft toarb, jo jelten getoorben, bo$ utd)t nur gegen- loartig fein etnjigeS ©femplar beffelben im Sanbe crljatten ijt, jonberu Ocvctt* jcd)5ig 3a()vc nad) bent (Srfdjeinen bcr erften 5fu§gabe bent 9^ic. 0>)vi)jo (a. a. D. 33 (. J--) nur ein jpatcrcr Sitbeder ^)rud (uon 1545) befannt, \a bcr s Xntfjci( 3(utev^ felbft an bent 33udje, beffen ff jd)one ^rajattou'' cr nur oon tfjm „gejtc((et" jetn tdjgt, jdjou nidjt mcfjr jtdjcr betou^t mar. a ) 2lud) Slitter felbft nennt 2utber§ bom fetnen oorgebrutfteS SBittenberger ©35. ha* Sandbot D. HTartmi (SBI. pottjb, (Qtttj). — 9Jlttftfalifd)cn ^n^alt^ luarcn aud) luol bie fnnf anttc fangbucfyer bcr febole bortd^ unb ba§ €ytt gro§ ^3ud? barynn Te deum laudamus rcrfaffet, im 2Bi»marfdjen Sd)ul sQnoentar u. 1572; f. grain, S)ie Reformation in 2Bi§mar (1841), JBeit. A. a ) 9kmcnt(id) jtnbet fid) in Ceinem biefer ©Sb. bcr El cine £ it t b e r f d) c Hate* d)i^mu>?. SDie bcrfelbc aber tool nidjt jelten mit einem ©cfangbud^ jufammen= gebunben marb (ogl. 5. 33. ha* Grfurtcr uon 1527 bei SBBadern. 58. S. 97a unb baZ SRagbcburger nieberbcutfc|e uon 1534 bei SBarfeml, 403b), fo man e§ aud)@efang- budjc^Srud'e gegeben ()aben, tueldjcn bcr Hatedji-jmitv , menu nid)t ab? integrierenbet SBeftanbtljeil einuerleibt, bod) a\3 Seignbe sugefflgt mar. 4(> £ic ijititcvcn Hit&gaieti. L (Beyftlife k- berj pppet nye ge* betert tfyo IDitteni berd>, borcb P. | ITCartin. Luther. Dyti? fynt toee gefancf 3o= | feint/ Dnbe mit uelen anbc= | rcu gefengen bou tfyouorcit | Dormeret rmbe 90= bctcrt. I (Bebrucfct U70 tfTagbefcorcfy \ by l)ans TDalttyv. | 21T. P. XXXIIII. (fccrjogl. 33ibliotl)cE &u ©olfenbuttcl. — 6. SBacfcrn. 53. «Rr. CCCXXY. © c f f dc 11 , Sic &amb. niebcrfadn". ©53b. 6. 222 ff. ; ogl. 2Bicdj m annn.a.C 9iad)rcbe 6. 37., Wldi. Sit. I, 190. fcicrnad) bic folgcnbe SBcfd)rei&iHig. *) ) £itel in Sfrmbbersterung, erfte unb fiinfte Bcile fotme bie SaljrcSjaljl rotl) gebrucft. 21 53oqcu (21 bi§ £) 8°. 53ci f einem bcr ©efange Stolen. 2)er erfte , baZ SSittenberger ©efangbud) ttriebergebenbe £l)ci( beginnt onf ber 9titcrjcite bc§ £itel§ mit ben 53orrcbcn 8utber§ unb t'rfjliefet auf 331. Z v mit bcr SBemerfmtfl: <2nbe bes IDittcmbcrgc* | fdien 5 an g bb F el ins. J Hii polgct bat anbcr| SangboFclin. $)ie cin§ige I)icr gegen bie 5Iu§flabc bon 1531 berbortrctenbe 33ercinberung ift bie bent Stebe : ll'iadi jef mtgcliicf nidjt tr>ebber= ftan Ijinaugefitgtc 5tngabe: Z>ord? be D6r|tinnen tfjo Pngern. — 53(. 3i»b folgt bann bie Sliitcrfcrje ^icbcriamntluug, mit gleidjem £itel unb berfelben SSorrebe rote in bcr erftcn KuSgabe; uur bafc auf bent £itcl feinc 3al)re§aal)l ftel)t unb in ber SSorrebe ber SRame be§ 9toftocfer 2)mcfer§ Subomiet) 2)iefc mit bem be* SSftagbebnrger §an§ SSalttjer rjertaufd)t ift. S)ic Siebcr gel)n bi§ 531. Htrij. .s>icv fd)liefet fid) an: Dc Dubefcfye Defpcr n. f. to., 531. Pitij: I>e Dubcfcbc UTiffe, an bcren ©djluffe (531. 3£iitj) bie 53emcrt'ung : Summa ber gefenge beffer | beiben Sofcliti finb clj. ©nblidj 8 Seiten Dfcegifter, (efcte ©cite leer. 3" bicfem stuciten £t)eile finb, aufeer einem gebebt UTartini £utr?ers jn ber peftilentien ((D Bere (5oDt bit ipeift n>at wy ror em arm froacf (T.rcatur fyn n\), folgenbe 4 Siebet Oin^UQC- torn men : bon ©erm. SBonn: tfreb giff ens/ leue f^ere t»on 5(nbr. ^nopfen: ^y framen frouroet jun) bes Beren Iiclp vns jun bynem namen bou einem Unbefanntcn: ^romt jnn> frorut juru in beffer tibt ($$>. HI, 126 ff.). 2* ©eftltcfe Ceber vnb pfalmen/ r>pet nye gcbetert. UTarttn Cutler. Dit fint twe gefang=Bo!elin/ Pnb mit peleu anberu gefengen ben touoren Dormeret pnbe gebetert. (SKagbeBurg 1538.) ®ie[e SluSgobe crroafjnt ©erm. t). b. .S^arbt, Avtographa Lutheri aliorumque, ©raunfd&meig 1690, ©. 303. 55fll- SSncfern. 53. 9h\ CCCLXX. J ) 2Bo id) bie betreffenben ©efaiirtbudjcr nid)t felbft eingcfe&cn, citierc id) bic baraibo crroabntcn Siebcr, fofem bcrcn Jeytgeftalt nidjt auv ben angefu^rten biblio- arayhifdjen SBcrfcn crbcllt, nad) bcr Orthographic bcr mit juganglic^cn ciltcften Quelle. T 10 [pfttoen SuSgabcn beS ®efangbuee (Befangf 36cfelm rmb mi! Delcn anbern gefengen ben tbo roren Dermerei Dnbe gebe!er!. (Bebrfife! the HTagbebord) bord) §ans IPalthor. (1540.) 8 '. 2)tefe 8fa$gabe mirb Don 0>. ScrpiliuS in bet Aortfcniiiifl ber juffltttgen Sieber WebandYn, Sftegenftmrg 1704, S. 95. fur:, erroa'bnt nnb Don 5). ©. (grijober, lueldjer fie felbft befafe, in feinem (crftcn) ©etjtrag jur 8teber*©iftorie, Seip&ig 1759, ©.67—80. auSfuljrlid) beftijrieben; toomit &u bcrgl. SSacfcra. SB. s Jir. CDX. Tor erftc 3; bed beginnt mid) 3 dibber mir ben Siebern 8utber3, beren erf!e 21 in S^bl unb Drbnung gona mtt bent Don il)m befebriebenen SSittenberger ©53. bon 1533 (SBatfera. ©. 9fcr. CCCXV. bgl. CCCXXVni.) — unb ebenfo niit bem nicberbeiitfcben ©93. Don 1534 — ubereinftintmen ; bie Don bier an bemerfte Sftroeicbung Don SBittenb. 1533 biirfte cben in ber fortgeljenben Itcbcrcinftimimtng mil SRagbeb. 1531 (nnb 1541) beftebett, fo bafj aud) in unferer 21u§gabe, nrie in bev unntittclbar borbergebenben nnb folgcubcn, bic SKeibenfoIge ber l'ntl)crfd)en Stcber nod) rote Oct 31iiter 1531 feftgcljattcn ift. Xie bci ©timber angegebenc 3aW Don 26 Sutberliebem erfd&etnt oHerbtngS auffallenb, ba fotool bie 2(u§gabe bon 1531 al» and) nod) bic lion 1511 an biefcr ©telle nuv 25 fyaben, unb crft bie 2lu*gabc Don 1543 bttrd) 3ufugung Don (Erbolt vns Bere by bynem morbt bie 3abl 26 cvveid)t. £a jebod) bic 2lu§g. Don 1541 aud) barin ber Don 1534 folcjt, bafj fie nad) ben bibf. Ganticiy nnv crft 3 fiieber SutberS fiat, mo bie $dts>g. Uon 1540 fdjon beven 5 giebt (f. it.), fo marc immerbin nibglid), bafj lejjtere bereit£ and) baZ Steb (Erbolt ens Bere cntfjiclt, meldjcS jcbcnfaU§ alter ift, al§ feine un§ erOaltenen friibeften 2)rucfe, unb berett§ int Sabre 1540 befannt mar (f. ob. @. 15. SEnnt.). Sim cinfad)ften fvei(id) miirbe ba* SBerbaltnife fid) geftaltcn, menu in bem £rndja()r unferer 8lu£gabe ein SSerfeben angenommen unb btefclbe 5 ro i f ct) e it bie StuSgg. bon 1541 unb 1543 Qcfctjt mcrbeu biirfte. — £c§ SlbfdmitteS : Hu oolgen an bere ber tutferu leber ertoafmt Sdjober lttcfjt, boct) feljlte berfelbe acioife aud) in unferer SluSgabe nid)t. Hub tuenn ©cfjbber tociter nur 13 biblifd)e GTantica %a%lt, mdbrenb a((c anberen S(u§gg. feit (Slitter 1531 beren 14 geben, fo ift babci trot ber fur^c SBcrS Sue. 2, 14. uberfefjcu ober itbergnngen. 9?ac^ biefeu (ianticiy folgen 5 Sieber £ut()er3, ndmlid) 311 ben 3 fcrjon in ben 5(u§gg. 1531, 1534 unb nod) 1541 bortjanbenen (Ptb beper uobt — IPerc (Sobt nidjt mtt ens — Wol bem be ytt 03abes frucbtcn) bie 2 : Se ys my leff be merbe Ulagt unb : Dam bimmel bocb bar fame id ber. Sm 3tt)eiten Qtyii $$t ©djober 08 Sieber; gemifj rid)tig, ba jn ben in ber 5(u§g. 1534 borbnnbenen 60 Siebem biefelbcn 2, mic in ber 5(u§g. 1541 : Panrfct bem Beren m cmicbeit unb: 3d band by leue f^ere binsugefommen fein tocrben (bic 5lu§g. 1543 entbSlt, ba* 03egrotct fyftu 3^fu mitgcred)nct, nur 07, ha ba$ Sieb © Bere (Sob beqnabc my in ben crften Xt)eil beraufgeritdt ift). 2)aran fdjttc^t fid), luic au$ i borer) fjans IDaltr/er. (9M) SBacfem. in bcr £>er&ogl. Sibliotftct m £dmftabt, A. 90. 2 ) Sgl. 3)eff. 82. 1, 415 ff. SHedjmann, 9MI. altnicbcrfacfjf. Sit. I, 199.) Xer erfte, bt§ ©f. LXXXVI. reictjenbe Xbcit be§ $udj$ „ftimmt in alien ©tiicfen mit bent bcr 9(tt§gabe bem 1534 iiberein" (SBacfern. 3 )), and) tnfofern, ctl3 f)icr glcid)fa((y nod) nad) ben 14 biblifdjen @nntici§ mtr biefelben brei Sieber SutljerS, roie bort, folgen. SDagegen finb in gegentoartiger SluSgabe suerft jnljl* rcid)cn Stebern (22) biefc§ 2Jetle§ bie Dcoten ber SDMobien borgebrndt 3n bem stoeiten mit 531. LXXXVII. beginnenben ZTt)cilc , rocletjer wad) bent befannten Xitel bie SSorrebe 8 littery brtngt, I)at ©reiterS Steb (D Bere <5obt beanabc my nod) ebenfo roie in ben bietjerigen $Cu£gg. , nnntittelbar l)inter ©effelben: 2Jd? Bere wo fange rorgeftn myner, feme Stelic. ®cgcn Gnbc finb jcbod) (rote fd)on 1540?) jtoei Sieber &injjugefitgt: ban goj. Solrofe: 3^ ban! by Icue Bere (mit bent bOHUlfgeftJejitften ®ebet: 3cf bamfe by myn bcmmelfdjc Dabet :c.) nnb bon cincnt Uitbctamttcn: Dancfet bem Bcrcn jn emtd^ett 4 ) J ) 6o nnb nid)t $f. III. mnfj el Ijcifscn, ugl. and) Sdjobcr 3. 63., mo bcrfclbc $falnt bC)Cid)nct mirb ati 311 jtngen i menu man bas Sacrament empfebet. -) Seibct ift haZ 33nd), roie .v)crr Cbcrlcl)rcr (5\ ftnittel in ^)c(m|tdbt uiir mit* t()cilt, gegenro&rttg bort nid)t mcl)r anfutfinben. 3 ) Xie 3al)l 194 in SBadcrnagelS 2lnm. 5. 3.2. ift cin Xrndfcblcr, ftatt 105. ') Clmc oiocifcl baS and) bci (5 1) r i ft i a n 2lboIp[) [1543] nnb in ben Subedfet (ind)iribicn micbcrfcljrcnbc „fd)onc O'onfitcmini" an-? bem 118. $falra in 10 8ctfen, moraiiv bav Sieb bci ©. IV, 187. nnr bie v i'o. 1. 4. 10., 5. %fy. oeranbert, gicbt. Tie fpfttcren Xu8gaben bed GJefangbuajS Don 1581. r.i Taniv feblen iitbefc bfe 1584 in bet ©efpct unb 3Rettenotbnung eingefdjalteten beiben Oiebet bon M nop feu: <5y framen front&eJ \nw unb EJelp ens jnn bynem namen noelehe 2rt)ober oud) in bet 9(u9g. bon 1540 an biefet 2telle nidit et unihnt), [o ban bie ©efamtaabl bet bid biebet in biefet 9Ju$gabe entbaltenen (Skfttnge biefelbe toie in bet bon L584 bleibt.*) Tngegeu in uad) bet ©eutfc&en helper u. f. to. unb SDtfffe bie Won in bet &u£g. bon 1540 neu fjinsugettetene Hbtbeihtng miter bet ttebetfcfcrif t : Hn oolgen etliFe fdjone nye | lebet onbe {jymnus u. f. in. and) bier bovbanben, unb jtoot gletcbfaQS init bent Datum: (l b o m 1 1 ft en vnii b ft If 33 6 ■ F c 1 i n / 1 (5 c b c u rf e t 21 n no. i 5 ; o. (i£ unb bier abet folgenbe 13 Siebet (in b. StuSg. 1540 nut 11): His Dtis be bad) nit mebbcr blirft (2B. EH, 908.) Dy cot bes lid^tcf onbergand (28. [11,904.) thrift u>y dancfeu byuer gube, 9£tC. 53 oil* (5obt tpv baucFcu bynet gfibe, T}cr|*. 2Uiu feele ben f?ercn benebye (SB. Ill, 904.) l)ovt trjo/ gy louigen all gclicf (SB- in, 905.) Do 3efus an bem crage ftunb (SB. 165.) Dan rjemmel bod) bar Fame id fyer, &ut()cr Kamet r^cr tfyo my fpricft (Sabes Sou, $eo. ©ritentoalb tfu borer tbo gy Cbriftcu litb, £>an§ SB ii3 ft at 03ob oorlene my byne genab, ^ol). Sanfborfer Paber ottfe ym Bemmeirycf (mit ber SabreSjabt: M. I). XXXIX.), Vutl)er IVat lattes fdjolle my by/ o Daber/ fyngeu (SB. HI, 906.) burd) tt>eld)c 13 Sieber bie (gumma ber Qtefiinge tturfttdj, toie bie ^emertung bor bent Dtegifter befagt, auf 164 fid) erf)b(jt. $a Don obigen 13 Stebern ein§ (Dan bemmel bod?) in ber s }{u§g. t)on 1540 fdjon an ctner fritfyeren ^telle cntljalien mar, fo Ijat bie 2(u§gobe bon 1541 in biefem 5(n()ange tt)atfdc()tid) nut etn &ieb metjr, al§ jene. 93celobien finben fid) im ganjen jloeiten 3Tt)eite nur bor 3 Siebetn. 5* (Beyftltfe | leber pft Pfalmert/ | vppd nye gebetert. | Zftavt. Cutler. | Vytl) fint troce 30= fancf Bofolin u. j. to. (Sebrucfet tfyo 21Tag6e= borer)/ | borer) i^ans tt)altr)er. am Gnbe: (Sebrucfet tfyo ZTta^be- | boref?/ boref? ^ans | IDaltr^er. | llrmo D. :tL XLIIL [ 23 33ogen in 8°. (^onigl. S3tbIiott)et ju Berlin. Sgl. ©ad em. 95. S. 183. 475. ©effdfen, 2)ic ipamb. meberfdd)]". (S$ib. 6. 224 ff. SSHerfjmann, ^. eiuter^ @95., Dladjrcbe 6. 38. 2ReHcnb. attntebcrfadjf. Sit I, 199. 3L gifdjer, 3ur OJcfd)td)te ber SOkgbeb. ©iBb., in ben SKagbcb. ©efa^iajtebldttern 1869 ff., 6ep.=2lbbr. ©. 24 f . ; itber ba3 ©S3, oon 1534 f. baf. 6. 15 ff.) x ) 3Rur oerfcfyentlid) ift root bei SQBadern. R2. I, 416. tinter ben Siebern bei 2. 'Ibeil^ ubergangen: £atrj vnns uu all r»orfyd>tid? fytt (2B. 9lr. 801), ma§ in Eeincr ber fruf)cren unb fpdteren 2(u§gg. r and) uid)t bei Shrift. s itbolpl) (1543), fe^it. ^oi). SJac^mann, @efd)id)tc. 4 50 £ie fpatcren 2fu3gaben bcS ©efangbud)3 oon 1531. 3)er bi§ 831. LXIX. gcbenbc ctftc $bcil beg (gtefatigbucW nxid)t in biefev 2(u§gabe bcv boriqen gcgcniioev (jaufctfSdjlidj babuvd) nb, bah in bcr cvften ©vuppc bcv fiieber Sut^erS l)icv <£r^olt rms £?£H<£ by byncm IPorbt (nuv 3tt>ci Stvopljcn, in umgct'cnvtev gfolge) cingcfcbaltet ift imb bafc nacb ben 14 biblifdjen (£antici$ auf bic in jener bovt ftebenben 3 ijiebev SutyerS nod) nxitcve 3, nam- lid) 311 ben beiben, meldje fd)on in ber 9(u»g- 1540 an bicjev 3tcllc ftanben: 5e ys tuy leff be merbc lllagbt nnb Dam rjcmmcl b°d? bar fame id tfer, nod): dln'ift tmfe f7<£K(£ tfyom 3 0l 'ban quam, fobatm Sftirf). !©cifee§: Hit laet mis ben lyff begraue (mit £utf)cr§ BufafcPcrs) nnb bavauf, nntec bcv tteberfdjrift: Dat Vdbex rnfe yn gefanges n)i(e/ bora? Doctor. ITlartimim £utr>er/ Tlnno 111. T>. XXXIX, bo§ Siicb : Pabcr rnfe ym bemmel rid (jetlenmeiS abgeietjt) fotgen, movant (>3vcitev§ f?(£H<£ 03obt be^nabe my ben 33efd)lufe niad)t. (£» finb alio bie beiben nod) in bev Povigen 5(u§gabc bent stneiten £§eii eingevcibeteu Sntijevltcbcv Vam bemmel bod? nnb Paber tmfe ym rjemmelricf pon bovt bevaufgenommen nnb mit ben bvei anbven fotoic bent mcbvfad) gleid)fall§ Sutler sugefebvicbenen SSeifeefdJen 23egrab= nifjfiebe sit cinev ©vuppc Pon 7 (8) 8ttt$erfdjen Stebern Pcvcinigt. ©in Qkuttb, iDc§T)alb aucb baZ £icb ©veitcv§ au§ bent jmeiten £&ei(e bievbev gcviidt ivmvbc, ift nidjt jit erlennen. £uvd) biefe Sufafce nnb llmftelhingen ift bic S^bl bev Siebev in biefem evften Sfjeil auf 57, bie 3&W attet ©cfange auf 72 Pcvmebvt. £)ev jtneite Sbeit, anf bent unbeacidjneten Platte bintev 331. LXIX. beginnenb, untevfebeibet fid) Pon bent bev Povigen 2(u§gabe snnfidjft nuv bnvd) ba$ gebten Pon © *?ere 03obt begnabe my an fcinev fvitbeven ©telle groifeben ben iibvigen ©reiterfdjen Siebevn; bagegen finb bie (1510) 1541 binpgefommenen Stuei Siebev: 3d bande by leue Bere nnb Paudet bem £?€H<£ZT yn emidjeit, and) fykx Povl)an= ben nnb ebenfo feblcn bie beiben febon (1540) 1541 nxggebliebciten Siebev &nbpfen3: 03y framen froroet nnb f?elp ens jnn byncm. 9(ud) bie nad) bev $efpev= nnb bev 9titvnbevgev SQcefeovbnung in bcv Povigen 2(u§gabe ueu binjugefuflte ©vuppe bat (531. CLVIII.) biefelbe Uebevfcbvift toie bovt: HunoIgencEtlifefd^nenye Icbcr t>nbe fjymnus n. f. m., nuv mit Pevanbevtev 3ajre§5a§l: £b om crftcn ynn bytr? 36! el in (Bebrudet, 2Jnno. D. M. XL III, imb entbalt, nacb 5(u§= fdjeibung bev beiben Sutbevfcben, nuv 11 Pon ben 13 Siebern bev Povigen 5(u»gabc. dbova!teviftifcb fiir unfvc 2(u3gabe ift abev ein mit $81. CLXIX. folgcnbev neucv Snjcitev Slnbattg, metcbev untcv bcv 9tubrif: €tlifc fd/one (Seiftlifc gcfcn|gc/ (Sccorrigerct bordj IH a g i ft rum | ^ c r m annum 33onnum,< Super ;atten = Lenten tr^o Cubed nocb folgenbe 9 ©efangftiide, inovuntcv 5 lateinifdje, crtt^dlt : Puer natus in Bethlehem (3 fed)§3eitige (gtvopben) <£yn ftnbt ys gebarcn t^o Bctrjlcbcm (SS. Ill, 735.) 0dj my armen funbers Christus pro nobis passus est (3 fecb^seilige ©tropben) 3bcfus (£bnftus mar 03abcs Sou uor enfe Sunbc (2B. Ill, 737.) Qvando Christus afcenderat (4 fed)§3dlige ©tvopben) Regina celi, (Bcbctcrt (Rex Christe omnes, s 3^ofa) Difcubuit Jhesus ( s 3vofa) [<£t]viftcTt frolid fyn). Pc *£att\tifmus bordi be prebicantcn tbo ^rnufmid (ba$ Sieb: Itu latb mis Tic fpAteren %u$gaben befl ®efangbudjj! ooti 1531. 51 (3$ finb ntitbiii im crften E$eil i , int jtoeiten '.>, im ©anjen 18 Siebet :,u ben in ber borigen SCudgabe borljanbenen btnftugefommen itnb ridjttg gicbt babov bio Sdjlulbemerfung bio Sutnma bet ©eftfnge in ben beiben Wkljlcin auf 1 77 an. SBemcrfl \u tuerben berbient nodj, baf? bio 8&W ber ben Siebern beigegebenen SRelobien gegen &i* bortge StuSgabe bertingert erfc^eint ; nur 20 Sieber (is im erften, 2 im groeiten Ibeile) finb mit ben 9^oten ber 2JMobie auSgeftattet. (\. 2fm (Snbe be8 SBerliner (SjemplarS ber eben befdjriebenen SRagbeburger SluSgabe bon 1548 finbet fidtj bon alter ftanb bio [djriftltdje SRotij: Eodem anno fol 511 Xoftocf eiti nieberbeutfdj fomtional cjebrucft roorben fein bet £ubro« Z)te$, SDiefe IRoftocfer SfuSgabe Don 1548 U)irb aud) in Sd&flberS (crftem) SBetjtrag gut Sieber ©iftorie 2. 98. angefiilnt itnb in 9ftteberer§ Sftadjrtdjten $3b. III. 2. 227. hva ermdlmt. S5ergl : SBacfern. 53. ©.185. ©effefen a. a. D. @. 225. SBiccljntanii a. a. D. I, 190. ®od) mar biSljcr fein ©jemptar aufeufinben, fo bafj iibcr bay $er= bftltnife biefeS »io[tocfcr $)rud§ su bom Don 1531 tonne 3U bon iibrtgen borauf- gegangenen 9iid)ty 311 beftitnmen, nnb namentlid) nid)t fcftauftetlcn tft, ob ©djober Sfcedjt l)at mit ber &e(auptung, bafe bcrfelbe „ofnte Bmcifcl cin 9?ad)brud ber Sftagbeburgifdjen gfagg.. Don 1540 gemefen." SSer biefe fpatercn ?(u§gaben be§ (Sliiterfdjen ©efrnig§&udj3 „beforgt" l)abc, nrirb fanm ju fragen fein ; felbft bet bon bermeljrten Sftngbeburger Stbbriicfen bitrfte ber betriebfame bprtige 33ud)bruder attein Sftannd genug ba%u gemefen fein. SSenn ©effefen, 2)ie &amb. nieberfddjf. ©$b. te fpateren 2(u»gaben be3 ©efangbucp con 1531. fonftificn Wbmeidmngen in Stellung unb 3at)l ber £ieber, fomie bie £)inaufiigung ciniflcr friifcer nicfjt borbanbcnen ®ef8nge auf 33omui§ jurucfaufii^rcn fein. £)ie erfte berannte STuSgabe beS GfttdjiribionS , unter bem 2itet: 7. ENCHIRIDION (BeiftHfc ; £ebe unb pfab men/ oppct nye j ge= betcrt. j 21Tar. Cutler. | 21Tit eincnt niew | (Ealenber/ fd)6n | to= gerid^tet. | 3n ber Keyferlt^ | fen Stabt Cubed / by 3°*? an Balfyorn gebrucfet/ Y"i y^' I M. D. XLY. | 2lm Gnbe: 3n ber KeYfcrlyfen Stabt £ubecf / | borcf) 3°fy an Balfyont mil flite gebrucft || 12°. (Unfo.sSBibKoti&ct 511 ©reifSroalb. - S. SBadern. mi 9tr. CDLXXV., Dgl. ©effefen, $ie $amb. nicberfdd)f. ©33b. S. 226 ff. G. 2B. $auli, ©efd)td)te ber £ubcdifd)en ©23b., Stibcct 1875, 6. 3.) ftimmt in bem erften Xfjeile mit ber SWagbeburger 5(u§gabe bon 1543 im SSefent- litfjeti ubcrein. Srnnsugefiigt ift fjier nur ber 111. ^fatnt tbo fingen/ men men bat Sacrament entfenget (^rofa), meldjer fcXjon im 9(nt)ange ber 9(u*g. bon 1540 Por= !am; aufjerbem finb einigc Sieber anber§ geftellt unb bci$ ©reiterfrfje (D £>ere (Sobt beqnabe my feinem urfpriinglid)cn ^latje im jmeiten Xtyilt miebevgegeben, mtiljrenb anbrerfeit§ SutfjerS ®ebet in ber ^eftitenj Don bort an ben £d)(ufe be§ erften £t)eUe§ Ijeraufgeritcft ift. Gbenfo finb bie Semerfungen : <£nbe bes lt>ittem = I bergefcr/enSancFbofelins. unb : Hu p Igct | bat 2lnnberSancFboFelin. unPeranbert beibeljalten, mie aucrj hie $orrebe ©liiterS gum aroeiten Xtjeite, ob- gleicl) ber Xitel beffelben bk abrocidjenbe gaffung crtjalten I)at: (Set ft lifer (Sefenge r>nb £eber/ | So nidjt yn bem | 2Dittemberge = | fdjen Sand- j bofe ft an. || (Secorrigeret Dordj | Ifiagiftrum Bermannum | Bonnum Superatten=| ben tern tfyo £ubecf. 5lud) in biefem smeiten Xtjetle ift bie 9lu§gabe Pon 1543 im (Hansen unPeranbert reprobucicrt, nur bafj unter ben £>an3 (Sadjsfcrjen Siebem CD (Sobt mynn Bere fy my gnebid? iibergangen unb ftatt be» &iebe£ UTercfet up gy (Ofrtften alle gelycF bie reimtpeife Sitanei Pon ^ofr greber (Sobt caber yn bem Bemmelrycf (SS. 310.) eingefiigt ift. ?(ud) bie Drbnung ber 9cebengottesbienfte unb t>ie ^iirnberger ^pitatmeffe finb biefelben; in bent tjieran fid) fdiliefeenben erften 5InI)ang mit ber Ueberfdjrift Huoolgen etltfe fcfyonejc. finb bie beiben Sieber 21ls ons be bad? nu mebber blicft unb 5y oor bes licfytes rnbergancf au^gefnllen unb bafiir mynfd^e/ royl gebenden (SS. 669. ®%. Ill, 918.) © ftercFer (Sobt f^err ^ebaotrj neu f)in^ugc!ommen. ^te meifte SSermcIjimng seigt, mie 5U eriuarten, ber jmeite, fdjon in ber 9Jcagbcburger 2lu3gabe Pon 1543 unter i8onnu§' Dcamen er|d)ienene 5(n()ang; gu ben 9 bort Dorljanbcnen ©efangen finb I)ier nodj folgenbe 11 (bar= unter 2 tatetnifcrje) Ijin^ugetreten: 1 ) a ) $ie Biffcr II bei SBadem. JBibl. S. 196. 3. 5. 0. u. ift Srucffebler fur XI; benn nad) ber giitigen 9Jtitt(jcilunfl be§ .'orn. Dr. Sogt an ber Hgl. Unio.=33ibIiotf)eE 5U ©reif^roalb finbet fid) nid)t: Salicb be nidjt geyt, fonbern: IVo mol gar oele ber bofen $ie fpftteren Shtfgaben be$ ©efangbucfcfl Don 1581 53 Ha fane mvno felc ben Qeren, 30$. ©rant aim 2(tn crftoit Doge bet §©ten 8rob Per K6mng y>i bem Ejemmele [SB. 671. $& III, 019.) Victimae pasohali laudes Sancti Spiritus nobis adsit gratia Tin turn »erbe Qttttget (geyp (28. 672. Ml'. Ill, 919 I Watti DO 9Y <£briftcit alio (SB, 670. $& Ill, 920.) :id> ol rns tool ons ber guben tybt (SS. flg. Til, 921.) £rofe ber SBcrmcljrung bet Wcfiingc ift bie ^alil bet ben £iebern inu-gcovucftcn SRelobien (im erften 3f)cd 15, int jtoetten 3) l)icr int SBergletdj ju ben beiben leftten 9ftagbeb. Tvucfen aberraal3 Oerrtngert. 8* Siir bie nad)ftfolgenbe 51u3gabe be* Sitbecfer (vndiiribiony mirb bicjeuigc an baftcn fein, mcldjc in bent einjigen befannten (befecten) (vrcmplarc ber ftieler Unioerfitat^sSBibltotJe! (Theol. past. M 100) nur borliegt nnb ben ^cttcrn roie $er£tentngen nad) ol)nc .^mcifet gfeidjfaUS jit Subed bei Sofj. 33att)orn unb jtDQr, hrie tool mit 9?ed)t benmttfjet totrb, tm Sabre 1547 ober 1548 gebrueft ift. Xicfclbc ertoeift fief) cinfad) at% cin feitcng(eid)cr, ftenn and) tt)bograb()ifd) unb ortf)ograbf)ifd) rjcrfcfjicbcncr ^Ibbruc! bev 9tu§gabe toon 1545, mit toefcrjer fie in (£inrid)tung, ^a()t unb Snljalt ber Sieber bnrrfjauS ubcrcinftimmt (j. ^Sault a. a. £. 8. 18 f.). 9* 10* 2fud) bie beiben fpdteren s }fu*gaben, Cubccf borcf) 3urgen Hicfyolff 1556 unb 1564 ] ) untcrfefjeiben fief) bon ber crften 5(u§gabc unb unter einanber im erften Jbeife nur burd) bk abmeidjenbe (Btellung einiger Sieber, fomie baburd), ba^: HTibbcn try ym leuen fyn, mefcf)e§ 1556 nncf) SSacfcrnaget fef)It, 1564 an einer ctma§ fviitjeren Stelfc njiebcr emgefiigt ift; im gmeiten 2f)cife buret) bie StuSlaffung bon fitnf Stebern, inbent unter ben Siebera bc3 erften 9(n(jang§ <£> ftercfer cSobt (nad) ©effefen aucf) 1556, mo SSaefernaget c§ nid)t ertoaljnt), bon benjentgen beS ^meiten 5(nt)nng§ 2fd? (Sob n>yl my erboren — 3bt merbt fdjyr be 3iingftc bad} — £ene= byct fy be bere — Wol tms mol ens ber guben tybt meggebficben ftnb. 3Dtctobic- noten ftnb in beiben $lu5gaben nicf)t borfjanben. 2)afe iibrigen^ @liiter§ 33ud) aucf) in ber burc^ SBonnu§ ertjaltenen Subecfer fynt an ber bcj. Stellc (331.86b). Gbcnfo ftc^en bie bci (Scffrfcn nid)t enudf)nten, im Subecfer (5ncf)ir. Don 1545 juerft erfdjeinenben jrcei Stcber 2Un erften Dage ber §6tcn Brob (3lt. 148. bci ©., ngf. jebocfj Ml ^legiftet s. v.) 331. 157, unb Dcr Koning yn bem f^emmele 931. 158b. — 3Son ben Sicbcrn bagegen, roe(d)e ©effden a. a. 0. 6. 228. alsi neu in biefcr 2Itt?gabc anfufjrt, finben fid) bie beiben ^icber -Ric. S3oie5 (nad) (5).» 3df)Iung 9lt. 115. 116., SB. SRt. 452, 453) fdjon in ben Scagbcb. Sruden Don 1541 unb 1543, ©.'§ 9k. 142. (jf. 100., $rofa), aber bcreit^ in Slutcr^ 033. Don 1531 331. (Qottj. x ) S. 2Barfern. 33. SRr. DCCXXX. unb DCCCLVII. @cf f den a. a. 0. 6. 229. $ault a. a. 0. S. 20. 54 2)ie fpatercn 21uon 1531. Diebactioit tin Canbe SRecHenburg bielfatfj gcbrnurfjt unb felbfi nrieber abgebrucft ttntrbc, cvbcltt batOU§, ban 3- & SBefeel (Hymnopoeographia I, 125.) cin ®efnng* bud) niit folgenbem Xitel in joiinbcn ge&obt: 1 ) 11* (Beiftlife ©efengc unb Cebcr; be nid)t hi bom IPittemberaefdieu Sangbofcfcfyen ftdn/ corria,eret bord? ZTCagiftrum ^ermannum Bom mini/ fuperattenbenten tfyo Cubed. [(Bebrucft tfyo Pardu'm borcf? Jodnm £6m. 21. \5^7J in 12°. (SSfll. © a d cm. S3. Sir. DXXTT. SBic^mami, Jtoajrcbc 3. 42 f.), in toeldjem cr p. 140 seq. 83onnu» £teb 03dj n?y armen Sunbcrs niit [eaten urfttritng* lichen fcdj§ SSerfen fanb; SSie bcr Xitel jetgt, ir>ar bic§ 53ud) nuv bcr incite Xbcil einc§ SiiOecfer (vnd)iribion£ , in tnetdjem, fobiel nu§ bcr (Seitensajt ju fdjticftcn, baZ ertoabnte fiicb ungef&br an bcrfelben ©telle, nric in bcr Sftagbe* burger 9Ut§aaue toon 1543 unb in ben gitbecfer (£nd)iribicn fcit 1545 ftonb, namticf) in bem Slnljong buret} SBonnuS „corrtgierter" ®effinge. 3&o§er &odj, ©eftf). beS £2.(3.) 1,434. giun. 1. bic Slngobe bat, bcr ^bbrucf bet Sow in pardnni 1547 fei im SSergletdj 311 bcr §[u§gobe bon 1545 „mit 12 meitcrcn bcutfd&en unb 2 tatcinifdjen Sicbern" erfdjtenen, uerntng id) nicbt ju fogen. S)ic 9£otis biirftc fount juberlofftger fern, al§ bic ungenauen SCngoben ®od}3 n. a. C. iiber ba$ Stibeder ©ncbtrtbton Don 1545. 12* €m mcbcrfdcr)ftfcr)es (Bcfangbud}/ 21Tagbcbura, \5^8, crunibnt M. g. 3- % ®inberling in f. ©e)d)id)tc bcr meberfac$ftf(f)en ©pracfjc, Sltfcigbeb. 1800, ©.395., f. gifctjer a. a. D. 5Rad)trag ©. 4f. ; oermutfjltdj cine ncue Sluflage bc§ SRagbeb. ©SB. bon 1543. ©letdjfottS nod) al§ etne tt)iebcrbolte Stuffage bc§ ©Kiterfdjen ©efongbud&S ift bcr folgenbe Xrucf anpfeben: 13. ENCHIRIDION | (Setftlif cr Ceber rmb pfai= men rppet nye | gebetert. [| 21Tart. £utt)cr. 21Tit einem nyen £a= | lenber/ fcfyon tfyo= | gertcfyt. | (Bebrucft tfyo tttagbebordjj | 3 n oer Belagerung, 3 n grower nafyr/ bar ys bitty rmlcnbet gar/ | ben rrr. 2Hay/ Pat ys mar. || Dorcty ^ans IDalttycr. \55\. || am (Snbe: <5ebrucfet t^o 2TTag | beborcr) bord? ^ans | Xt)altb;er. 2Jm 3ar. \. 5. 50. | 12°. (2tu!5 bcr ©raft. 93ibliotfjcE 511 2£ernia,crobc burd) §errn 5lrd)iurat() Dr. G. $acob3 mir mitQctrjcilt ; ugl. S)cffcn au$\. Sluff. in ben SKagbcb. @c= fajiajtSblottern 1871, 6. 161 ff. a. gifd&er a. a. C, 91ad)tr. 6. 3.) J ) Xa 3- 6. 2£efecl, fclbft in SoBnrg, ba§> 33ud) uon bem Gobuvgifojcn fcof* 9legiemng§a mib (ionfiftovialratl) ^of). 6cb. (5 1) r i ft c n crljaltcn (jattc, fo Ian b« (^k- banfc naf)c, baf, boffelbc uicllcidjt nod) irgcnbmo in Gobura. ju finben fei. 9uid) bcr gefdGligen 3Diiitf)ci(unQ bc3 #errn Dr. uon Sd) a it rot!) ift d jcbod) rocber auf bcr frcrjoglidjen ^Bibliot^ef nod) in ben 33ib(iotF)efcn bc^ ©nmnaftumS unb bcr St. SJlorifes firctje bajctbft oorbanben. Tic fpAttttti Kudgaben be* @efangbu.") ©og. 21 ^ \u i- ©H.; bon bet ftfitffeite bed litett bid jut ©otbetfette bon ©1. 2111a (20 Seiteit) bet totj unb fdnoarj gebrutfte (Salenbet init bem (Jifioianud nub berfcbiebencn Tabdicn ; our ben (eftten 8 2citcu bed ©og. ?i gutters ©ottebe: Dat 03etf*Kfe £cbet to fingenbe u, f. to. SWit Cog. 8 ©1$. I. be ginnen, obnc toettete Uebetfdjtift, bic ©efange; auf ©I. CXXXIIa folgeu bic M ivchcinimtcv , toeld)e auf bet Wiicffcitc bed kMcn ac^abttcn s 43(. (CLII.) j« (£ubc adm; bonn ouf l nid)t geja'blten ©H. 7 Setten Wegifter, (efete (3. leer. &ad ©ucf) flicbt bo§ SiibecTet (Snd)iribion b. 1545 in betrutjtet ©eftalt loieber. o'n etften ZTOctfc, nu'kbcr bei ben Siebetn bet jiueitcn Ojruopc cine etkoad abtoeicbenbe Drbnung jctgt, ift ftatt bed 3ftropf)igcu bad 5ftropl)igc (Erfjolot vns Jjere by c-yiiem tPorbt t»ovl)nnbcn ; bon ben fpatercu Ctebem 1'utbcrS abet audi l)iev nod) cbenfotuenig mic in bent Siibeefet (ind)iribion : Wat frudjtftii ftcub Aerobes unb Vam bemmel quatn bcr €ngcl febar. ©on ben ©efangen bicfed 2$eild fcblt 2lbamd bon gulba: 2ldj bulp my leybt, unb untet ben H biblifdjcn (Tanticid finb bie famtlidjen aud bent 5(. £. bid auf @y. 15. toeggelaffen ; bagegen ift 331. XXI— XXIV. vie Latina Iitania Correcta nebft 5 lateimfd)cn ©cbetcn cingefdjaltct. SBidjtiget aid ba§> gcblcn ein&elnet untcrgeotbnetet ^Ibtbeilungdubcrfcbriftcn ift ed, bafi jtoat am ©djluffe btefed XfcUed (©(. lvi.) nod) bic Untetfdjttft: (Enbc/ bes tt>tttem= | bergefdjeu Santfbofclms., nid)t mcl)t abet btc fteitcre 3(njcigc: tin rolact bat Xmtber Samfbof elm. fid) finbet. — 3 m Jtoeitcn £(eite bat bet ftfjon im gubecfet (Imdnribion mobiftcicrte Xitel bic Sfaffung ctbalten: Ztu oolgcuu annber | pfafmcu rmb gciftlife £cbcr/ | Weldc van frameti C^riften at-- | mafct/ onbe tbofamcu at- \ lefen ftttt. unb bic ©ottebc ©liitetd f e X) X t bier 3um etften 9)ta(. Uebtigend ftintmt unfer ©udj aud) in biefem £l)eilc init bent Subccfcr (£nd)iribion in 2lud(affung bed cincn i&. ©adjdfdjen Siebed © <5obt mynn f^erc fy my guebidi fotntc bcr 3 £iebcr: IHcrrfet vy gy dbrifteu allc gclycf — 2IIs r»ns be bad} mi mebbcr blicft — Dy nor bes lid^tcs tmbcrgamf iibcrein; mabrenb fie non ben 14 bort ncu ^msugefommenen nut 5 ()at: crr gcbaotl^ — Hu lauc mync felc bcti Berctt — 3^ mcrbt fdjyr be 3 mt 9f tc badj tjcrfamctt. 5(ud bent feit bcr SKagbeb. 2Iudg. t>on 1543 ^inpgefugten 5(nbang ftnb bic latcinifdjen ©tiicfe Ghristus pro nobis passus est unb Quando Ghristus ascenderat irieggcbliebcn ; cbenfo bie feit Slitter 1531 in often bidberigen Sludgg. toiebctfebtenben ©efdnge: 3&t fynt bod? falicb allc be unb f>elp fjerc (5obt ben bynen fncdjt. — (^inc meitcre micbtigc SSer- anbetung beftef)t barin, bafj bie Slircbendnttcr ganj an ha^ (£ubc "bt^ S3ucbd gc^ riicft unb bentgemafe bie beiben £iebcranbdnge bed Siibecfcr d'ttcbtribiond Don 1545, nntet SSeglaffung tbrer befonbercn lleberfcbriftcu , in ununterbrocbencm Sufammcnbang ben ©eftingen ^ strjeiten Jbetld angeteibt ftnb. Unter ben Xag- amtetn finbet ficb bei ben Saubed neben nut (Etncr doftecte 331. CXLV. nocb- maid ta^ 2Jufcr a nobis Domine Dorbubefdjet, ha§> febon 331. LVI. am Sdjtuffe hc^ etften Sbeilcd Oorfam; barauf folgt, nnter ber lleberfdjrift: Z>c f^ymnus © £ur beata. Dorbubcfdjct., Sutbcrd £ieb: De bu bift'bre ju €nidjcit, unb bie fursc 3(uds legung bc§> <#. XX. 33ei ber S)ceffc ift bic ©ejeiebnung aid Dciirnbcrgcr ©pitat= meffe fortgef alien, btefelbe mirb cinfadj aid Dc Dubcfdjc tlttffe eingefitbrt. D^oten finb im 1. 3Tt)etle bet 21, im 2. bet 3 Siebern Innsugefitgt. 56 S>ie fpfiteren Sludooben bee ftcfangbud)* oon 1531. 14 ENCHIRIDION. | \ pet nye gebetert, ZITart. Cutty, figot^fdjmttraebatllott) tDttteberdj 1 r>60. | am (S'nbc: Ovbrucfet tbo ITMttcmbcrcr)/ | borcfy (Scorgcn Humeri | €rucn. Sltttto 1 5 60. 8°. (.VHtmburgcr Gtablbibliotfjcf, $ambad)fd)c £ammlung; og(. 2Dadcrn. 33. s Jh. DCCLXX. Wcffrfcn 0.0.0.6.234.) Xicfe fefjt elegant aebrucftc, ouf alien Sciten mtt SHanblciften bcrfetjcne 5tu^ gabe unterfdjetbet fid) bon ber 2lu§g. SDcagbcb. 1551 nut burdj ba§ ^ebten bc3 Galcnber£ unb be§ stneiten Aufer a nobis in ben „2aube§" (mo fie bingegen bret CToflcctcn fiat), fotoic bnvcl) itjrc gabtrcidjen ©ofefdjnttte unb bie 62 ©efangen bet* gefiigtcu 9cotett. UebrigenS ftinnnt ftc ntit berfelben in ^al)l unb Drbnung ber ©efange, ttrie audj I)infid)tiid) ber 9(bt(jeitung§uberfcf)rtftcn unb ber (Stetfung ber ftircbcncimtcr itberein. 1 ) 15* ENCHIRIDION | (Beiftlifcr Ceber Dttbe pfai* men, v^ci nye gebetcrt. | UTarttttus Cutler. | (Sebrucfet tfyo 2TTag= beborer)/ borer) XDoIff: I gang tfirdje* | ner. M. D. LXL I 12°. (Gigentum bc» $cn;n 6up. S X gifdjer in ©rof^Otterelebcn, f. 3>eff. MS.l'cr. I, XV f., oon bcmfelbcn ntir freunblidjft mitgcif)ci(t) Gin faft burdjroeg feitengleidjer ?(bbruc£ ber SDJagbeburger 51u§gabe bon 1551. 5(ud) ber auf bem £itel nid)t ertoa'bnte Galenbcr ift (331. 21 lb— 2llla) uorfjanben; nad) ber SSorrebe Sitt()er§ ift hie in jencr ?{u§g. teere ie^te tjalbe Seitc oc§ 33og. 21 burdj cinen &ol$fdmttt ((X^riftt ©cburt) au§gefiillt. Dcoten bor benfetben 24 Siebcrn (21 im 1., 3 im 2. £[).). %m Xrucf unterfd)eibet fid) biefe 2ht£g. burd) bie in (ateinijd)cn Ueberfrf)riften unb £ejten angeioanbtc tateinifdjc 2d)rift; int Sufialt baburd), bafe ebenfo toie in SBittenb. 1560 baZ stueite Aufer a nobis (in ben SaubeS) ubergangen ift, toofitr aud) bier ftatt (Sitter Gottecte beren 3 fid) finbeu. SSaljrenb in 21Uein (Sob yu ber t?6ge fy cer (gtr. 3. 3- 7. 1551 nod): enfer armen ftcf)t, fiat aud) bie 2(u§g. bon 1561: onfer 2lmen. 3(m Sdjluffe be§ 9!egifter§ fel)(t bie toieberfjolte Mugabe be§ Xrud'ort£ unb 2)rucfer§. £a§ Siibecfer ©ndjiribion bon 1564 ift nteine§ 2Biffen§ ber lefete Xrucf, in toetd)cm ^oad)im @luter§ SSorrebe nad) bent £itel be§ jtueiten Xbeil* mieber- bolt crfctjeint. iBereits in ben $)cagbcburger (Sndjiribien bon 1551, 1559, 1561, bem ftamb. oon 1558 unb bent S&ittenb. oon 1560 ift biefe SBorrebe bagegen nicbt ntcbr abgebrurft. $\vav toirb in cinigen SluSgaben, nantcnt(id) ben £amburgifd)cn bon 1558 unb 1565, bie urfpritngtid)C ©ruub(age be§ „boppc(ten (^cfangbud)(ein^" *) 3" bem aScrjcidjnife ber Ocfdngc bci SBadern. 33. S. 297a ift 3- 10. o. u. berfclbc S)rudfe^Iec II ft. XI toie oben (ogl. S. 52. Slum.). s itud) muf3 3- 2. u. u. fiir XLIJI gelden rccrben XLV (7 mn!) butcj) bie itoiefac^e Semetfung : £nb e b es H? i 1 1 e m b e r g e f dj e n f a n g b 6 • Peltns. 21 11 oolgei bal anbcr Sangboed, beutlit^er (jcrborgefyoben ; mo gcgeu in anbren Drutfen, mie ben SRagbeb. bon 1551 (1561), 1559, 1567, 1571 unb bem Sffiittenb. bon 15W, mil SBegfafl bet lefetcten $alfte betfelben and) bet (Won frit 1545 mobiftciette) £itel boo groetten £bei!3 mcbv unb meljt ;,u rinet blofeen Untetruutif berabftnft. SBenn abet in ^cicbung auf llmfang unD 3n$alt bic bin Bitbetfet (£nd)ivibten nebfl SWaab. 1551 (1561 1 u. SBittenb. 1560 bem ©liitetftben ©udj in (einet ftii&eten ©eftalt betljaltni6ma&ig ant 9£&d)ften bleiben, fo (jeljen biin"id)tlid) bet ;>at)( unb 8Inotbnung bet Siebet noon bie igambutget ©$b. feit 1558 unb bic SRagbclmtget fcit 1559*) immer entf$iebenet ibven eigenen SSca,. ^nbefj bleibt bei allet llmftclluna, unb 23etmebrung im (ginjelnen bic 3 Interfere ©tunblage nod) unmet etfennbdt; nut in bem SBittenbctget (viufjivtbion bon 1571 (SSacfctn. &2. I, 787.) etfefecint biefelbe \o bi3 jut llnfenutlidjfeit mm geftaltet, ban e§ fid) mil Oftedjt ftagt, ob iene§ 33itri) iibctljaupt nod) in biefe 9{eif)c ju 5ci()(cn ift. s 3iod) ift cine plattbeutfdje Stebetfammlung ju etttmljnen, mcldjc, roenn fie ancf) nidjt nl§ cine neue Stuftage be3 2 1 it t c t Fdjen ©efangbud)§ geltcn Eann, baffelbc hod) fcincm 3n(alt mid) bottftanbig aufgenommen bat. S^t £itel ift: 16, v£vn fdj&tt (Bcift | lie! Sangbocf ,< £>pt nye | mil allem Dltte tfyo geridjtet/ tmbe in | eincu feet lefflifen angenemen orbctt t^ofa= hten aebrad)t; mtbe nu bauen alio be (£rften | CLXI1. lebcr bes Decimals Dtfygcgangcn rmbe | getDontlifcn bubbclbcn fancfbocflins, mil | CCXX. anbeten feet fdjoncn ®ctftlt= | fen (Befengen boibe bet Olben tmbe | 3im$en i i^or €eren (Babes / \ tmbe benfte fyner ert fcfyyr) nod) o&ne bie Bufammen^te^uug toon $8.9. unb 10., toeldje c§ in bent ©ruber- (^efangbudj won 1544 rjat, gegeben. Unb ba Jonft nod) fcin anbrcr ber im Siibccfer (Sndjtribton Oon 1545 jugefontntenen ©e= fdngc [id) finbet, fo roirb bte§ 2ieb tool einer ber fritljeren 3(u§gaben bc§ ©ruber* ©c[angbud)§ cnttcf)ut, fottrie ba$ fd)on 1540 im (Stn^elbruc! oortjanbene iitcb Sol). ©ramaunS (Hu laue myne Scle) 5U ben £iebern 5U recrjnen fcin, bic (£f)rtftian ?(bolpf) l?ir rmbc bar anbcrStno jufammenlaS. 2lnbrerfeit§ bleibt gcgen bie 33cnutmng be§ 9^ngbclntrger £>rucf3 bon 1543 unb fomit bagegen, bah unfre (Sammlung crft in btcfcm Sabre erfd)icnen fci, SRidjtS einjuttjenben, at§ bic Sin* gabe ber 2tebcrsabl. 9tad) bent Xitel cntt)ielt bc\§> benufetc (21iiterfd)e ©33. CLX1I Sieber, fd)on bic ?[u?gabc Oon 1541 ent()dlt aber bcren CLXIIII, bic Oon 1543 gar CLXXV1I. sjjjan fonnte bet jener Sfngabe cincn Xxufc obcr 9rcd)cnfcl)(er Ocr= mutl)en. 3(lffein offenbar sftljite (If)riftian 5(bolpI) bie in ber nur anl)nng§tocifc Don i()m gogebenen Drbnung ber 33cfper u. f. to. Oort'ontmcnbcn 17 ^falntcn ntcrjt ntit (biefetben fcr)lcu and) im 9iegifter), nacb bcren Sttbjug baZ (Sty. Oon 1543 {bk Sitanct unb ba§> Xebcum in $rofa mttgercd)itct) 160 ©efange aufmeift; J ) 2)a§ im 9Icgiftcr fc^Icnbc Sieb (D o3ob toy banrfen byner gut ftcFjt im ©cfang= budje 5BI. CXCVIa, 2(ud) bic brei in 2BadcvnagcI^ 33cfd)rcibung unfcr» S3ud)3 U)ci(» nid)t au^briidlid) t^eilS untcr anberer (5f»iffrc erit)dl)ntcn Iatcinifdjcn Gkfdngc fmb oovl)anben: Puer natus in Bethlehem (2£. Ta. XL VI) 331. Clla Regina caeli, correctum per Her. Bon.: Rex Christe omnes in te laetamur (2B. $lx. LI, Ijier oon SB. mil K bcj.) 331. CXXXIIIb Difcubuit Jesus (©. 5Rr. LII) 331. CLXVIb 3Son fdmtlidjcn in bzn iin^aa. be^ 61titcrfd)cn ©i8. 6i3 1543 oortommenben @e= fdngen fcl)lt, fo oiel id) fet)c, nur baZ jrocitc ber beiben fd)on (1540) 1541 micber au^-- gelaf jenen Sieber 5t n o p E e n § : f?elp vns jnn byncm nameu (3B. 9]r. XVI). [. SBeifage: GahrinifHfd&e Siebetpolemtt. 59 tedjnen w\\ }ii btcfeti bie 2 feii 1541 ioicbet rocggetaffenen fitebet bet StuSgabe bon 1584 ilH'i 803. mil Wr. xv unb XV] beseidmet), Fo crflicbi fid) mivtlid) bie ©cfamtfumme bon 162 in ben Stiitetfd&en ©99b. bidder entfyrttenen ©efangen, bon roeldjen (jlniftian Slbofylj tbatimblid) aHetbingS, Dei Uebetgefcung bcSlangcn 8iebe£ £Rr. xvi, nut 161 oufnaljtn. 9W Bgli di rodte jebodj ami), bafj bem^etauS gebet eine un» nidu ettjaltene HuSgabe beS Silbecfet ©nc^ttibion, cttoa bon 1548, botlag (f. ob. 2. 61.) ( in bet ct DetcitS tTu lath ons nub Itu lane ntyne Sele unb ben 111. $falm fanb, toeldje 3 ©efSnge mit 9fr. xv jufrmmen, nud) ofme SWitgd^Iung bet Sitanei unb be§ Bltetn Jebeunt, bie ©umme 162 etgeben miirben. tfrlic tfcilaac. (siiluhiiftifrfjc VicDcvuuleiuif. ®tf)teiben bom 4. ©ecembet 1563 *) fotberi Solemn SBiganb, bamalS ©upetintenbeni ju SBiSmat, ben bottigen ^iatf) 511m (Sinfd&teiten bagegen auf , ba% c i it 5 dni u b - £ t e b t ji von (5 1 1 1 f c 11 £ c 11 1 c u c r b i di t c t / rott bem Pieucr onfeter Kircbcu I?crrn II. / tt> c I d) c s 53 11 b e u tnt b p r a d? c r s tr> e i b c r f II c it rf bet Strafjeti nib fur be it X7 a n fc v tt fin gen. 3n>at mar bcr narf)fte ^Inlafe in biefem galle rool cut betfonlid&et SSotmutf gcgen ben betteffenben ©eiftlic§en; SBiganb betpnt: <£s ift ja bicfe perfon bcr trjat nodi nidjt obetnriefen, $)ocf) mcift cr mit Wcd)t barauf tjin, roie biefer lejlerfyafftige fdutubijcift rormaf|[s fid? and) mibcr Frederum vnb anbere Dtener (Sottes be- roiefen, unb c§ bnt)cr bie bodiftc rtotturfft fei, ba% etn €rbar Hatlj it3± im anfangc ftenrc unb a>cln*e/ bamtt uidit bie lUi cberteuf f crtfd^c/ Sacramentirifcr/C/ auf f rnbrifdic ^otte roieber allgemacb attfafyc/ cin fold/ Icftcrtt/ fdieubcu mil famosis libellis vnb bergleidjen/ tutc normarjls gc = fd^cbcit. gnbefj bon ctacnt(id)cn bolemifdjen Siebetn, b. f). folcf)en, in benen bet Scljtgegcnfatj bcr SBiebcttaufct unb 9icformicrtcu fid) ciucn 3lu§btucl gefudjt, ift in SBiSmat iocbet bamnB nod) fritter ettoa§ ©ic(jete§ befnnut gemotben. 5)agegen murbc ju Sftoftocf, in ben 5tbcnbmdl§ftteitigfeiten mhOrcnb bcr fie&siget So^te, bie cnlmniftifd)c 5iieberpo(cmi! nud) in blottbcutfc^et (2prad)c taut. 53cU)ei3 bafitr ift cin (JinjclbtucE Don l)od)ftcr (Sc(tcn()cit in bcr Unib.-SBibl. p lofted (nu§ bcr ©ammlung bc§ &crrn (£. Wl. ^icc()ntann4^abom) [Cf. 8210]: (Em Sd)6n ; Hyc £ebt. | Dp be tryfe: j Kafymt I^er tip my etc. || ANNO M. D. LXXIX. (Drucf turner. ^oKcmaiut in MoftodE), 4 3311. 8°. (bfll. 2Bicd)mann, 30MI. Sit. II, 100 f.; ©ocbcfc, ©runbrif, I, 274.) 2)a§ nu§ 30 6i. ©trr. bcftel)cnbe Sicb: 3bt gbjeit cin gfdircy in alter VOelt ift bie ptattbeutfefje Uebetfefeung eine§ 6etett§ 1575 gebtucften t)od)bcutfrf)en Ori= ginal§ (f. Sacfcrn. m. I, 499. ^r. ££333-), beffen Xcyt SBarfetn. IV, 886 f. mit^ tt)citt. Saffetbe rjolcmiftcrt in fd)drffter SSeife gegen ba% r/ S8et6otgen im 95tot fo ftein" unb attc mefcnttid)cn ^unftc bcr lutfjetifdjen 9tad)tnia(ytcl)rc. 93qI. nod): &. (£i)v. $. @tip f ^itc^enftieb unb Slird)cntieb, ^annobet 1853, organg. filter) Don btefem SBudje tfi nnr cin etn^igeS crljattcneS (£ranpfar be- fannt, tocldjcS frnljcr ber bentjdjen Qkfclljdjaft 511 £eip£ig, beren Wlaxte (B. Soc. Teut. 180) c£ nod) tragi, gegenroartig aber ber 8ety§tger 6tabt> 23tbliotl)ef gcljort, nnb Don SBadcrnagel tri ber SBibliograpfjie (9lx. CMLIII.) nnr fur§, auSfitfjrlidj bagegen uon 3£iednnann, 9cad)rebe <2>. 43ff. nnb WltU. aitnicbcrjadjj. fitt. II, 73 ff. bejd)ricbcn roorben ift. ] ) Xcm exemplar fe()(t leiber ber %\td; bod) urirb berfelbe, nad) bm jpeitcren SluSgaben gu fdjliefjen, gelantct Ijaben: (Betftlifc Ceber pnbe Pfalmen D. ITTarttni £utfyeri tmbc anbercr framen Cfyriften/ na orbeningc ber 3 ar *ybc t>nbe ^ c f* c / vppct nye tfyogcricfytet. am (*nbe ftcfyt: (Sebrucfet tfyo Hoftocf/ | borcfy 2fuguftin ^erber. | Anno M. B. LXXVIL J 12°. Sog. 21- S 511 12 »0., SBfottsaf)len I-CLXXXXVI. ge()en oon 33og. B3 (\tatt Btij ftet)t jaljd) B) 6t§ SBog. St>j; bann folgt ba£ s Jfegifter ber *) $n fciner fpdtcrcn SBefdjrcibuna, f)at 2£icd)mann fclbft einia,e 5Berfef)cn bet fru&ercn beridjtiflt (2. 21bfd)n., oorlefetcS £ieb nid)t: S3B. 262 fonbern 339; 17. 2lbfd)it., 9. £ieb nid)t : $. 175. fonbern 75 ) unb ba$ in jencr iibera,anftenc Icfetc £ieb (27. 2lbfd)n., nad) 9ir. 519): Wo fta gy afle r?Y r frinsugefugt. 2)aa,ea,en ift in Iflctf. Sit. II, 80. ba§> £>. 6ad)2-fd)e Singct ocm fieren cin uyc £ccb (SB. 258) auSgelaffen, nm§ in -Rad^rebe ©. 48. al^ 9. i J ieb im 15. s i(bfd)n. angefu^rt roar unb roirflid) bort (331. CI.) fid) finbet. 2tuf,erbem rodre bn§ 1. £icb im 13. 2lbfd)n (551. LXXIIIb) Vty beper nob (mit 5 Strt.) nid)t al» ©. 187 fonbern a\§> 2B. 188 ^u bcjcidr)ncn flcroefen ; unb ber oorlcfctc (Sefanfl in bcmfclben 2lbfd)n. (951. LXXXIb) ift nid)t „^falm 6." fonbern Oeler§ 2ieb iibcr biefen ^falm (2B. 531). C5"nblid) fe^lcn untcr ben ^ird)cndmtcrn and) bic non 2B i c dj = mann ubcrcjangenen Laudes nidjt ( V -Bl. CLXXXIXb). ^nroieroeit biefc ^irdjendmter, fpeciell bie Dubefdjc ITttffc, nod) biefclben fmb „roie im 61iiterfd)en 093. non 1531", bariiber f. u. bie II. SDcilagc. ?a-> Rofiodet @efanp,bu<$ Don ir.77. i;i Siebet na ^ o 1 1 1 tulle bet Bleber, toeldjeS, auf bet SWttte bon 81. Soija anfangenb, im ®an$en 5 8H. umfa$t; bad lento 81. ift feet. Ta:> etfte bortyanbem 8fatt 2lij cutljalt auf bet 8otbetfeite ben 2d)lu[; bet 8ortebe: op etlife Jefte fmbl n>etnig Pfalme in ben olben San$b6fen . . . onbe gefattfen fan. $Cuf bet Witcffcite beginnt ein totf) unb ftijtoarg gebtucftet Safenbet mil bent (ateimjdjen (SifiojanuS unb berfdjiebenen labcUeu, oon niclcljcni 17 ©eiten lunbanbeu finb; 1 ) bad lefcte 8Iatt beS 8og. H unb bad ctfte 8(att bed 8og. B fefyfen. ?fof 2M. Bij folqt bann junfidtft De Drbeninge bet (T^tel u. j. to. (j. u.) unb mit $(. B3 beginnen bio @efdnge, benen fidj bon 81. Kiijb (8fj. CLXXXI.) anfdjlie&t: Do Dftbefdje Defper, Complet, HTetten, Laudes unb ZTCiffe. — 3n ben ©ignatuten unb 23latt; jafjleit mefjrfadje Srvtunicv. SRoten nut 6ei ben (atcinijdjeu Siebetn Re- sonet in laudibus (gcurifj and) bci bent jolgcnbcu Nunc angelorum gloria, obmof ba% betteffenbe 8fatt, Cij, fefjtt; oqL bic SO^agbeb. 2lu8g. uon 1584) unb Spiritus Sancti gratia, $of$f($mtte bot ben 9(btf)ci(imgen 1, 2, (3? bad 8fofang8btatt biefet W>t%, €11, feftft), 4—6, 8-12, 15; bie metften finb aber uicl toeniget funftlerifdj boftenbet, ate bie be* 8art[;er S)rucf3 uon 1586 (j. u.), mit benen nut ber cine bot 5(6tf). 5 ubereinftimmt. 06 ber borliegenbeit $(u§gabe bereity ein nod) dlterer niebcrbeutje^er 2)rucf, fei c3 in s Jioftocf jet e§ anberroart£, boraufgegangen, ift nidjt au3* jumadjen ; 2 ) jebenfalfy ift ein joldjer nid)t befannt. W\t 9M)t fjat 28icdj= manun barauf (jingeraiejen, baf; bieS ^toftoder 33ud) in 23etreff feiner (£in^ rtcfytung ben bci Sotjann Sicrjorn £U granffurta.O.fett 1561 (j. SSadern. $2. I, 453. S3, 9h\ DCCCXXXIX. CMVI. CMXXIX.) gebrutften Sieber* biidjern 3 ) ajetcfjt, beren s #orrebe (SSacfern. 23. ©. 612.) e§ aud) mieber- ■J 2lnfd)einenb berfelbc Qalenbcr, raeldjer aud) ben £itbeder ©ndnribien fcit 1545 auf 20 Sciten oorgebrudt ift. -i -Tafiir fonntc fpred>en, baft unferm Gremplar ein ®cbetbud), rate foIajeS aud) bei inerjreren ber fpateren 2lu3rja,. ftd) finbet, anflebunben ift, raeld)e» in Hamburg tx- fd)ien unb bie Saljresja&l 1576 trdgt: €tlife j fd^one (Sebebe/ | cube troftlife Por= | mantnge by ben ftan- \ den vnbe fteruenben | XTtinfcfjen. | (£ine Cbriftltfe r»nber= | rtd^ttnge/ r»or be jenntgen/ | be fief tfyom 2Iuebtmal cn= | fes f)(Eren 3befu €t|d | ftt qebenden tt\o | geuen/ etc. || (5ebrucfet tb.o ^amburd? | bortj [sic!] ^ans 33inber. | M. D. LXXVI. 12 u . Sog. X—$ 511 12 3311. 2luf 331. <£lOb bie Stnjeige: (Bebrucfet tbo f^ambord)/ | bordj f^ans Binber. j 2hif 331. (£11 bcajnnt: €tn Crjriftltcf (Sefpre= | h €rafmi Albert mit fyner Dodj= | ter (Sertruben/ be bo brubbc= | l^alff 3ar olbt mas, bem nod) 8 raeitere ©efprad&e folgcn. 3 ) ir)erau§geber be» fo oieloerbreiteten unb etnflufereidjen (5id)ornfd)en @efangbud)» raar raol 2tnbrea§ 9ftu»cului§; f. 6pieEer, 2eben§gefd)ia^te bey 2(. DJtu^culno, grf. a.O. 1858, 6. 29. ogl. SBeller, 5tnnalen ber poet. 9tot.*£it. ber Teutfc^en II, 54. G2 2)ct3 JRoftodfcr ©efanflbitd) oon 1577. giebt. *) @3 ntuft btcv freitidj bahjn emgefdjranft mcvbcn, baft bic ltcbcr einftimmung fid) uur auf bic dufjere (i'iuridjtiuig, bic Wnorbmtng nod) ben* felben Wubrifcu, [otote cutf ben in beiben ^iidjeru oorljanbencn gleidjen ©tunbftocf Don Siebexn Dcgie^t, feineStoegS abet fotucit fid) ajtrcrft, baft ba$ Dfiioftocfer ^ud) febiglidj afe bic plattbcutfdjc llcberjctmua, irgenb ctncS ber bet'auutcn (iidjornfdjeu ^falmbudjcr p begeirfjnen marc. £d)ou bic ^ictt)onfo(^e ber (£id)orujd)cn Wubrifen tft in bcmfclben t^eitoetfe mobificiert, inbem auf bic 11. Pan ber Dope ati 12. fofovt Van bem 2luenbtmale bes l)cvcn folgt, mdtjrcnb bic Gridjornfdjen 8(u§gaben fdmtlid) erft nod) bic bcibcu Sftubrifen „$on ber SBufte" nub „S3on ber ©eredjtigfeit be3 ©laubenS" cinfdjaltcn. 9iamcnt(id) abcr getgt fid) in ?[u*ma()l unb ^(n^at)! ber ©efdnge cine bebcutciibe £>crfd)icbcn()cit: nod) bic lefcte toorfjergetjenbe tegabe beg (£id)ornfd)cn ®S. Don 1572 cnt()d(t (f. SBacfern. 93. 9fc. CMXXIX.) etma 40 Sieber, toetdje in bent 9ioftodcr SBudj feme 5(ufna()inc gefunben {jaben, toogegen in bicjem mcfyr ate 80 Sieber ftefjn, mcfd)e in jencm fc()lcn. Gsrtoetft fid) unfer 23ud) fomit a(3 erne, aftcrbingS auf bet (Sid)ornfd)en ©runblage ocranftaltetc , bod) fetbftftanbige Arbeit, fo fpridjt bafitr, ba^ baffetbe nid)t allcin in s Jioftod gcbrudt, fonbern aud) bort §in famntengefteEt murbe, fd)on bie unDcrfennbare Skritdfidjtigung ber Dtoftoder fiiebevtvabition ; inbem Don jenen unferm SBudje cigcntiimlidjen (ca. 80) Siebern aEein ctlid)c mcr$ig bem ©luterfdjen @23. Don 1531, unb auftcvbcm nod) ungefctyr 12 beffen tydtcrcn 9lu§gaben (einfd)!. be§ Subecfer (£ndjt= ribion Don 1545) angcljovcn. 9lud) mit ber SBeibcljattimg ber Iitura,ifd)cn 9(nl)cinge folgt unfer 33udj ber Dtoftocfcr Dbjerfcang (f. nut. ^cilage I.). Steju fommt, ba^ untcr ben ncu aufaatommencu ®efdngen fid) am (£mbc be8 19. Kbfdpiitte* (SM.CLV.) and), untcr ber Gfjiffrc £3, €in (Bcbebt in ber tybt ber pcftileutsie / vtfy bem rcj. Pfalni/ in gefanges rpyfc ge* ftellet/ 3 m ^ on ^cs Paber pufes, ndmlid) baZ Sieb 2ld} leue ^er im fyocfyften Upon Don bent yioftodcr 8uca3 Sacmeifter befinbet, fur meld)e§ unfer 93ud) bic dltefte bef'annte Quelle if t. 2 ) ^icrbuvd) mirb cnbtid) aud) bic SBcrmutfjung begriinbet, ba^ bie ^erau§gabe unfer§ ©efangbndjs *) 6o raeit btefclbc uorlie^t, fllcid)fall§ fdjort in ber mobtfictcrtcn ©eftalt, in mcldjer biefclbc un§ in ben SluSfifi. 9)kflbeb. 1584 ff., Siineb. 1611, ©rcifsro. 1618 begeflnet. 2 ) ®a§ Sicb, ipel^cS and) in ben hamburger nicbcrbentfd)en G)33b. ntdjt uorfommt, U)eilt ©adernagei 512. V, 342., untcr 2. 93acmeiftcr§ Namcn, erft any 5)ao. 2BoIber» Hen? datcdn'fnuis (5efangbudjlciit, $)amb. 1598, unb stoat t)od)beut(d) mit. 9Jla^ bafjelbe auti), vok au.§ meljrcren Dteimen ju fdjlicjlen, urfprunnlid) l)od)bcutfd) aebidjtct fern, fo fte()t bod) ber plattbeutfdje Jcjt unfery S3ucj)§ bem Driajnal offenbar Ta-> SRoftocfer ©efanflbudfc uon [J 63 luol c6cn biefem GucaS Sacmetfier ju berbanfen join btirfte, toeldjet joit 1562 bad 'Hint ciuov catfylidjen SprofefforS bet £fyeologie unb $aftor3 an bet 2t. s .lK\uion ,Siivcl)o beftetbete, unb Don beffen ©emtifyungen urn ben Stirdjengefang un3 nod) eiu fpdtereS afynlirijcS SBerf oauyiifi rt° ucn u, ^°- Tao omu'ihntc 8teb toarb ofyne ; iiucifcl auS Ifofafj bcr furdjtbaren $Peft Don Unit gebidjtet, toeldje SRoftodE im ?sahvo 1566 <) mil enter felt SRenfdpn gebenfen unerfjortenJpeftigfett Ijetmfudjte unb gegen lOOOODpfer baljinrafftc ')• naber, nti bie mebvfad) nbflcfdnuadjte 2BoIberfd)e ftecenfton. 9GBit geben bcnfclben bn^cr im ^ofgenben roiebcr. 1 xlvlb lene li£r im boibfteu tljroit/ (Erbarm by onfer bordj by' 1 S6it/ Dyn mad>t ys grotb byn bulp is ryef , my arme Sunber btbben bicf/ fit an be nothy barimt my fyn/ By by is rabt rnb troft alleiu. 2 £rreb ens nan bes 3 Ct 3 crs faY&i rnb bryff bes Panels gifft tfyorugg/ De fcbcbtlicf peftilentj affmenb/ beef rms mit byncm fdjerm bebenb/ 5y t>nfe borer/ rmb tb,ouorftd?t / 2ldy £?€rr byn gnab rorlatfy tnts nicbt 3 2Jls yunge Kucfliu rms bemar/ mit bynen ^logcln nor geuar/r/ Wenb aff bat fdjrecfeut in ber nad/t/ De pyle fo flegen in bem bag/ be Peftilent5 fo ftincf enbe*) r>ert/ be fuFe fo im IHibbag rortert. 4 Dyn torn ys grot rmb frit pmm fief/ bat peel lube fallen r/aftidilicf/ 2lls gras im Delbe bat t\ubcn fteit/ ben anbern bacb gat^balb rorgeit/ Dorgitb/ bod> 5<£r ber gube nicb/t/ latty gnabc fyn in byncm geridjt. 5 Tin bynem tPorbi my bolben raft, bar in bu rms corfprafen baft/ bat bu be Daber roilleft fytt/ pnb my als byue Kinber Flciu/ Dantmm my unfe trjouorudjty alleiu (D £?(£r fetten r>p by. 6 Den (£ugleu auer mis befebl, bat fe be ylag afftfcnbeu fuell/ fits r>p ben Reuben bragen fyn/**) vomn my op rmfen megen fyn/ bat mife rote nicbt ftoten an/ in byncm berope fefer galm. 7 fjelp rus i?£r/ my begercn byn/ mit guebigem autlatrj ***) mis erfebyn / 2Py ropen tfyo by in ber nobt/ £rbor rms nu bu trume (Sobt/ ritty rtfy ber nobt r>nb bobes gemalt/ maecf rus tbo efyrn/ onb troft mts balb. 8 £atbj mis byn beil vnb gnabe feett/ "3" byncm torn my fus rorgabitt/ Dat leeueubt frifte mts gnebidjlicf, r>p bat my mogen pryfeu bicf/ 2lm leften enb byn rjulp mts fenb/ nim mtfe Seel in byue r;eub/ 2Jmen. *) 6o aud) »$. 1580, Oftaab. 1585, 93artlj 1586, Siineb. 1611; rjeroiB 3Scr= fef)cn fur fliecfeube (Siineb. 1649: fcblycfenbc), raie f)od)bcutfd) bet l^aur. 2(lbrcd)t, £ubec! 1600 (febon 33art^ 1591?): fcblcidjcnb, mofiir bei 2Boiber: r^eimlid?. **) gebructt ftebt: fyn, bod) fd)on »q. 1580: fyn. ***) flebrudt: anlatfj. GS rotrb fonad) nid;t erft ber ^Roftorfer ^rcbiger 3^ic. ©rnf e (geb. 1543 cjeft. 1614), fonbern abnefe^en oon ^o^. ^reber, beffen Sicber raol metft fd)on uor fctner S3crufunfj nad) ©ismar (1556) flebtdjtet raaren, Sue. 33acmetftcr, aU ber dltcfte fietftltc^e Sicbe^ bid)tcr in 2J!edfenburcj feit ©infubrunn ber eoanfjelifdjen Retire ejclten mtiffen (Gecjen 2Bied)mann-M>om, 3RicoIau!o @rnfc» ©eiftl. 3)id)tunGen, 6d)roerin (1867), S. V.). a ) SScjI. firabbe, S)ie Uniuerfttdt 5Roftod im 15. unb 16. 3ctf)rt). 6.613f. Serf., Sauib ebt)trdu§ 6. 173 f. 64 £aS :)io|tocfcv ©cfangbudj uon 1577. Hitter ber llobcrjc()vi|t: De £>rbemnge ber Cy | tel/ be in beffem Bofe begrc | pen ftut barbeu ein ybt^ | lief pfalm geljorei ftcfyt auf 53(. Bij ba$ 3nf)alt3toer&etd)mfj mtt benfelben, toenn and) cttooS anberS georbneten 27 Wubrifen, toeldje bcr granffurtet Xritcf Don 1572 entfyalt (in ben fvitljeivn 2lu§gg. unuen eS nut 25). SBtr faffen btefelben, ba fie mefjrfad) and) fur unfere jpatcrcn l)od)bentjdjcn ©efangbiidjer mafjgebenb gercorben finb, ()icr folgett. 1. Pan bcr ZfTtnfdjtDerbinge C(n*i^ | fti. 2. Pan ber (Bcborbt Jefu Cfyrifti. 3. Pan bem Cybenbc pnbe Ster* | uenbe Cbrifti. 4. Pan ber Pperftanbinge £fyri= | fti. 5. Pan ber ftemmelfart j€fu | Cfyrifti. 6. Pan bem fytlltgen (Beifte. 7. Pan ber billigen I)reuoIbicr)eit. 8. Pan ben Coin gebabeu. 9. Pan bent (Beloueu. 10. Pan bem Paber pnfe. 11. Pan ber Pope. 12. Pan bem Huentmale bes ^(E- | H€H. 13. Pan ber Bote. 14. Pan ber (Berecfyticbeit bes ge= | louens. 15. Daucffeginge. 16. Pan bem (Efyriftlifen leenenbe | pnbe rpaubel. 17. Pan bem Cruise/ poruolginge | pnbe anfed) tinge. 18. Pan ber Cfyriftiifen tfercfen. 19. Pan bem Dobe pnbe Ster= | uenbe. 20. Pan ber Begreffniffe. 21. Pan bem Jungeften bage/ pu= be ber ppftanbiuge ber Do- ben. 22. Des ZTTorgens/ rpen men pp= | fteit. 23. Des 2luenbes/ rpen men tr)o | bebbe geit. 24. Por bem €%mbe. 25. Via bem €tr/enbe. 26. De Cetanye. 27. XDegenlebe. 3nnerl)a(6 be$ 9ffaf)ttten§ biejer Dvubrtfen giebt unfer 23udj nun 214 x ) Steber unb ©efange, alfo im $>erakid) 511 bem 2(uterjd)cn ®$. Don 1531 ') Sic 2uifitif)luwi bei ©iedjmann, OTetl. altnieberf. 2it. II, 74 [f. crfliebt, ba§> au^gclaffcne Singet bem fkren ein nve leeb mitfiercdmet, 215 91nmmern; bod) ift babei ber bentfdje Je|t uon Grates nunc omues. ben bn^ Dicgiftcr ubcujerjt, befonber-5 fjejablt. txxS [Roftafet ®efoncjbuc$ oon i r » 7 7 . r,;, cine faft auf bad Toypdte luTmeljrte ftatyl. 8$on ben Oiebern bed [extern habon Miiv folgenbe 17 Peine $Cufnat)me gefunben: Hd) I hut (Sob ipo bebluui fytf, 3, VI gt i C D I a ?Us Cifrifhis tbo f}ierufa(em , (£afp. Ctfnet Pvn arme bjipe Jfere beyi Ragmen, S AK. 2 t Die I £vIkut myn roortfy, & Delet (Sabes ttdfi onb amnberb&t , ^. VI a, v i c ( a (Sob bilge fdjepper aOet ftcrn , £j. $Jtiin%tx Qelp Ejere (Sob! ben bynen Fnectyt, VJi. ©reiter Ihut (Sobi jn Mucin natnen Kamet ber latet oils vomcu Uivu tnnge erfltng OTercfet op ay Orifteu alle (Sobt inyim ficve fy my guebicb, £>. &ad)% Hyctyie my Qere mibe core, £>. ©nd)S lUol bem be redjt fyn maubereut lett , & Deter IPytle gy bettne ntcbt reben eyti mall , <£». 3 n d) § Wat goblife fdutfft ram crutje Wad up myncs fyertenn fdjone , jp. © a cl) 0. HBon t)eu in ben foateren $tu§gaben bc3 ©{iiterfefjen ©3.1 (jinjngefom menen Viebern fer)(en: Stud ber $(usgabc Don 1534 bie beiben fdtjon feit 1541 toiebcr toeg* gefaffenen fiteber £nopfcn3: (Sy framen froumet yum — Relp pus jmi bynem namen. SluS ber tegabe Don (1540) 1541: Daucfet bem iiereu jn enucfreit — 2Jls uns be bad? nu mebber blicFt — Dy vov bes licbtes unbergancF — Hint feele ben %ren benebye — fjort tfjo gy louigen all gelicf — %u% ber SluSgabe Don 1543: Quando Christus afcenderat — Difcubuit Jesus 2fa§ bem Siibecfer (Snctjiribion Don 1545: Der Koniug yn bem £?cmmele — Victimae paschali laudes — Sancti spiri- tus adsit nobis gratia — Hu fum merbe £}illiger (Seyft — Benebyet (y be Rere — Wol uns mol pits ber guben tybt btc (eljteren jtoet jdjon in ben Siibecfer (Sndjirtbten Don 1556 unb 1564 ntcfjt roieber abgebrncft. 9c en bagegen finb bnrrf) mtfer 93udj bem 9toftoder Sieberfdtjafee ^ gefiiljrt: non Sutler (3): bon 2fti4 SSeifee (14): De bu bift bre in eiuicfyeit 2Xls 3efus gebareu mar Dam fjemmel quam ber (Engel fa?ar cHjrifius be ens falicb maft ZDat friidjtftu Pyenbt Aerobes feer De Dad? brecft an unb toget fief 06 Sa^ JMoftocfcr ©efangbud) oon 1577. Pe Sunuc u)cvt mit erem fcbyn Z>o ITTaria [monger gincf 3bt geit barker bes Dages fcbyn Keer Dtnnt Peer omm bu yunge Son JLoffjmgct (5obt rnb froyget nicbt £off (y bcm aflmedjtigen (Sobt louidj i?crt gcbcneby Stmbigc IHiitfcb fit rool bu bift Pan 2lbam her fo lattgc tybt Vti} beper nobt latty mis ttyo 03obt IPerltlicF etjr ottb tybtlicf gubt Don Sot), ©orn (3): Snmedjtige gitbige 03obt Dancfet bem fjeren/ n>ente fye ys fer fnmbtlicf £aue (5obt getroft mit fingen toon ©raSm. SUberuS (8): 211s ITCaria ttjo <£lifabetf] quam £t]rifte bit bift be lidjte bad? o3obt be Daber roaett ruts by (bte 2 lefeten toeviinberteu (Stvopljen) 03obt fyefft bat €nangelium (5y leuen (Ojriften frourot yum nu IXv frourot yuro 03abes Kittber all Hr> latfy ruts <£fyriftum lauen fyn Stat vv gy leuen Kinbelin Don Sue. SBacmeifter (1): 2Id? Icue fyev im f]6d?ften tfyron toon SCrabrof. SBlauret (1): Ulad? icf bem Dobt ntd?t roebberftan oon $aui @ber (3): £?err 03obt by lauen alle roy l?err 3fjefu (Ojrifi mar Hlinfd} rub (Sobt IPcntt u)y in fj6djftcn uobcu fyn uou Sol), gteber (1): 2ld} Bcre mit byuer tn c tlp erfdjyn toon Sot), ©ram ami (1): frolic! mil my fingen toon 9cic. Hermann (3): 211s oeertid? bage na 0fteru mareu tlbrift r>oer tiro fjemmel (4 toier^. (Str., ®2.m,$Rr.l358.,bodjin.9lb* roeicfj., bcf. in ©tr. 3.) Wen myu Stunbliu oorrjanben ys (tun: 4 (gtr.) oou SoO &eune (®iaa§) (2): 2Jdj leuen dfyriften fyt getroft 2Id^ mo elenbt ys unfe tybt Don Sac. ®lieber (2): De Uleye/ be HTeye bringt ens (». HI, 760 ff.) IPo fta gy alle rjyr rmb wadset myn Don S&enc. Sine! (1): 03ubtgc 03obt in erotdjeit toon (£afto. 88ner (1): mo falid? ys be bobt toon Sot). 9}catl)efiu§ (2): ZTu flaep myn leue Ktnbelyn 3efus leues i?erlyn myn toon SW.ffi. 2Runfeer (1): 21d> 03obt boe by erbarmeu (SB. in, 772.) toon (Ion. 9teb . . . (1): 3cf bancf by 03obt/ Dor alle byne rool= babt 1 ) toon m. fficuSner (1): 3u by tybb icf gefmpet £?er toon So*)- @djnefinfi (1): Zlliein tiro by_i?crr 3efu (Ojrift *) 2>ie3 £ieb, mcla>§ im ©S3. Olben Stettin 1576 unb 93artl) 1586 (nid)t baaeaen SRoftod 1577, SBittenb. 1580, 2Raabeb. 1584, 1585) fcilfdjlid) Sol), grebcr 5ugefd)ricbcn roirb, oietlcidjt au§ SBerrocdjf clung mit bent a.leid)anfana,enbcn bei SB adorn. R2. Ill, 214., traa.t in bent barnburner (Snd)ir. uon 1558 unb ofter bio Sfciffre: 6 on. 9icb. (f. ©effrfen a. a. 0. 6. XXXIII. 142.). SGBefien ©tr. 2, 5., mo bte urfpriincjlidic S21.: 03 cm a b el oub Fiubt (^>amb. 1558, 01b. Stettin 1576, SBittcnb. 1580; crft s Jioftod 1577 u. bio ff. 2fa§a,g.: myn 2P y f f vnbt Ktnbt), oermutl)ete ©ocbefc, ©runbrif? I, 196., baft ba$ Sicb uon eincr gran (ctma conjuxEed . . .) aobid)tet fei; f. ban. 2Bad'ern. IV, 111., mo ber in III, 215. 33etreff§ bor llrbcbcrfdjaft greber^ gctrjcilte ^rrtum bcrid)tiflt roirb. Tu* SRoflocfer ©efanflbudj oon 157' 67 Don (ibpl). ©oliuS U): £bri|'t Doet op tbo Qemtnel (8 2tv.) (SB. 641. [II, 955.) Don \xTiii. 83ulpiu8 (1): ilu Finn bertbo bit 3 nn

arf). kiltie!) (1): Creboe my iuue tbo btffer tvM Hon unbefannten SBcrfoffern (17): :ill etp ottoe (off fdnil (Sabes fyit (SB. 643. 111,227.) (Qjrijfe 6u £am (Sabes thrift ooer thjo Bemmel/ Do fenbt t^e Dtis bernebber (@tr. 1. Don SB. HT, 9*r. 1359.) Dy bibben u>y oyne finber (355. 684.) (Erftanben fS be bjUige thrift (SB- 687. II, $Rr. 962.) fjerr (Sobt nu fy gepryfet (SB. Ill, 1120.) 3bt roas ctn mal ein ryfer Ulan Kyric (Sobt aflet UVrlt Stepper (Kyrie Paschale) lliyn Seel (D Jjerc motb (anen bf (SB. "I, i n:;. i fiem / (®effcfen, 9h\ 50., SB. 62. 641.) Surrexit Christus hodie ) M ,.-.', ^z a v s .,, x < .~ \ 6 2j. (Str. ablo. tot. u. beut|tf) (©. 169.) (Ertfanbeu ys be fytllige aS Stoftoder ©efangbud) uon 1577. nertreten; bcmndcfjft finbet fief) cine betradjtltdje $ai){ (24), toefdje ben uon Sutler Ijcvausgcgcbencn (Sefangbudjern fvcmb gebtteben luaren (uon (Sr.&l* 6eru3, St. SBIaurer, 3. greber, 3. ©ramann, s Jite. Hermann, 3. ftlieber, 935. Sin cf, S. Boner, 3. SRat^cftu*. W. 9L SKun^er, lib. SoliuS, ,sS. ^iilpiitvi, fomie fdjon etnige (7) am bent jtoeiten (s3efef)(ce()t beg SfeformationSaeitalterS (Don s ^. Gbev, 3. £>eunc ( 8. s $ae = ntctftev nnb 3. SBitlidj). 2)afj im ®an$en bic Sicbct ntebcvbcutjdjev Tu1)tcr nief)t ftdrfer bertreten finb (nut 3. greber mit 2, bev 'Hoftodev SSBacnteiftet nnb bcr hamburger SSillidfj mit je 1), t'ann auffaffen. SBeniger, bafj luir einigen fdjon in ben fpateven 9lu*gaben be* ©fiitcrfcrjen 05efanabuef)3 feit 1543 aufgenommenen fatcinifefjen Siebern nod) cine Dieiljc folcf)cr fjinjugefiigt ftnbeit, fo bafj tyre gafyl fid) im ®an£en anf 12 be fduft. *) (i* cntjpvidjt ba% cben bcr in ben nieberbeutfdjen Bceittibten, banptjadjlief) bnvd) 58onnu3 bcetnffugtcn , in nod) toeitertn Umfang §u Hamburg, Stettin nnb ®reif Stoalb 2 ) gepffegten firrfjlidjcn £rabition; iibrigen§ ftcl)en ein§efne bevfefben and) fd)on in ben granffurter 3lu3gaben be3 ©idjornfefjen ®ejangbucf)s. Sic fpdteven ^(uega^cit. $Iucf) biefcS britte niebevbeutfdje ©efangbnd) f)at, g(etd) bent Sluterfdjen Don 1531, meitc $erbreitung gefunben nnb ift in 3at)(reict)en 5Ui»gaben unb mattnigfcid) mobiftcierter ©eftalt mt Dielen Crten lange, sum 3~f)eil felbft iiber ben breifctg^ jdbrigen £rteg f)inau», tit ©ebraud) geblteben. £ie miv befamtt geioovbenen 5tu§gaben finb folgenbc: L ENCHIRIDION | (Seiftlifer | Cebet pnbe pfai= | menj ppt nye gebctert. | D. lUavt Cutler. | (§ofsfdjmtt: 3)aoib3 2albnng) [ Icye t^o<$ertd)t / 2TIit etnem funber= | lifen Hegifterj wat vp jeben Sontcuj cube ^cft tfyo fbtgen fy. tDtttenbergj M. D. LXXX. | 12°. (ftoniglidje Sibliot^ef ju Berlin; fep bei 21' a dent, unb ©effden) *) $u ben 2 fcfjon bci Slitter 1531 uodjanbenen (f. oben 6. 39.) Ijntte bte s itueg. DJtagb. 1543: 5, ba» £ubctfer Sndnr. 1545: 2 biujugefiigt ; uon biefen fiat bctv SRoftodcr ©53. 1577: 5 lueggelaffen, ncu bagegon 8 aufgenommen. -) S&gl. Eleri cantica sacra. Hamb. 1598. 9iod) in ben hamburger Snajtribien uon 1607—13 finben fid; 37 latcinifdje ©efdngc; ebenfouiclc fdjon in bent Stettincr ©33. uon 1576, in bent ©veif*iualber uon 1593 fognr 52. SSqI. © effete n n. n. 0. 3. 171 201. 9Jtot)itite r £nmnol. Jorfd^ungen I, CXX1II. CXXVI. ?io fpdteren Hudgaben bed @efangbucb6 Don 1577. 69 ©og. 21 D \u 12 ©H. \Hui bet dtiieffeite bed EitelS unb auj 2ltja: Dorrebe P. HTartinns Cutler. Pat (SetfHife tebet tbo fingenbe aubl u. f. n>. ; au| Mijb bte (Drbentnge bet lytel, bicfelben 27 unb In gletdjet golge tote WoftorE 1577. Wit 2Itij beginncn bte Siebet untet fortlaufenbet ©(attg&blung mit atabifeben Siffetn bid sum lefcten ©1. doit ©og. S (©I. 214.). ©on s ^l. 214b 229b fofgj bann De Dfibefdje Defper, fcomplet, HTctten, £anbes unb Itttffe; mm bet SRitte be$ ©I. 229b (Pttjb) bao SonntagS unb ©tatt*9fcgtftet bet ©efcinge auf 18*/* unge jiibltat Sciten bio ,;inii Scbtuffe beS ©og. D. ©ofefdjnitte &u 3Cnfang iebet bet etften 12 Sbtbeitungen ; SRoten nut auf ben etftcn ©ogen, ;,u Itu hint bet Qetb? Ejeilanb (©I. I.), Cffrijhtm toy fdjMeti laiien fdjon (531.7.), 03elauet fyftu 3.Qjr.(©1.8.), Resonet in laudibus (©1. 12.), Nunc Angelorum (©£ 13.) unb 3it buld iubilo (©L 13b). Tic Stebetsabl ift cvbcb(id) gto&et al3 int Sftoftocfet ®©. bon 1577. ©on ben bovt ncu aufgenontmenen ©efangen betmiffe id) nut : ( >: <£brift Doer Dp ttio Jjemmel , (i()p(). <&oliu§ — 05 Smtbige AT infer* fu rool bu btft — (5obt Daber in emiebcit. $)agegen finben [id) 42 Siebet l)icr mel)t oB bovt; nub stoat bon ben ))io\t 1577 feblenbcn be§ 21utevfd)cn $©. OLMt 1531: 2Us <£brtfiiis tbo ^erufalem — (Sabcs rccbt rmbe munberbaeb — <5obt Billigc Scbepper alter Stern — Ifiyn tnug erflingc — 2t?aecf tm myites bertcu fdionc att§ SDtogbeb. 1541 : r?ort t^o gy gelouigeu allc glytf — lllyu Seele bcu fjereu bencbye au§ fiubed 1545: [03e]bcucbyet fy be I^ere fotote cine bctrad)tUd)c Sfrtjabl, namentlid) Wid). SBeifcefcIjet £iebev, bte nod) in fetnent ber ftiibet bcfpvocbcncn (9©b. fianben: Zlr, Wid). SBeifcc 2IIIeiu in <5obt r>ortrumett , ?(lb. are (5abes Son (Patris sapiential, 3) erf. Cbriftus tbofumpft ys oorrjaubcu, ^ol). iyvcbev Dc propfieten b|ebbcn propb^eit, Wtd). SBctfee Dc f^erc ys myn truroc I^eerb, (2g. HI, 122.) De Sunnc roert balb mtbergabn, Wicb. SBetfee €tt3tge Paber im ^cmmelrycF, 5(b. 9tcu§ncr 03obt Daber in eroicb/eit: Dyn bjtUtgen (Setft (Oom Scibcrt (X^rtftt, 22 7j. Stv.) 03abes Son ys fameri/ ons, g. gjotn £?elpt my (Babes gubc pryfen, $. ©bet £)ere mo lang milt rorgeten myn, p by myn f)€re (SB. HI, 1117.) 2& ftunbt an etnem ITCorgen .. can etnem yungen ftolten XXI an n (8 8aeit. ©tropin) 70 Sic fpcitcren Su^gaben bc3 03efangbud)§ r»on 1577. £anet (5obt o lenen Cbriften, Wid). SSctfee ITTyn Scelc (dial ntfy I^crten gntnb, ^of). J$rcbcr ITiiufdwi finbt merrenoIbid?cit , ©erf. © 3cfu be bu falidj mafeft De Boetucrbigen Sunbcr, £cri. rjodjfte (5obt ran eroidjeit, "3)cr). Scfyr grot ys (5abcs gntidieit, 3) erf. So tatty ons ben lyff befyolben, £;erj. Wcs gnebid? o Bere bynem lanb (SB. Ill, 227.) Wy mcren in grotem £eibt, Wid). 2Bcifec JDaFet r-p gy Cfyriften alle/ fyt nil astern (28. IV, 107.) ba^u an latcinifcfjcn ©efdngen: In natali Domini, m. Uebf. : Do <£r?rtftus gebarcn roar, 3. §orn — Credo qnod Redemtor — Ecce quomodo raoritur — Si credimus quod Jesus. 203 eine befonbere Cngentttmlicrjt'eit biefer 2lu§g. ift nocbj su bemcrfen ba$ 231. 186 ff. gegebene 2$er5Ctcrjnif3 Don crfc, bcr erfte: £je ys cntflapeu mit fynen Debern) — barauf bte 23emcrfnng: £0lcfc Sprofc onbe (5raucfdjrifftc/ 3iereben be Kercfrjone bcter/ ben fuft anbere tPertlifc tefen/ Sdulb/ £?elm etc. || tt)o ouerft yemanbt bncbtid) onbe htfttd) roere foIFc Sprofe/ yn gubc fine Hime tbo ftcllen / Vat roere bartbo gnbt/ bat fe befte Iid>ter bebolben tmbe befte tener gelefen ronrbeu u. f. W. — unb bamt, beifpielStpeife, einige folcf>e gereimte ©mb[crjriften 231. 188. : Sue. 2. 3m frebe bin id barren genareu (6 3) Sue. 2. 2Tttt frceb onbe frourob in guber rouro (10 3-) gof). 11. ^tyrift V s °c IParrjeit tmbe bat £eucn (6 3.) :oiob 19. 3 n tnynem elenb mas bit myu troft/ 3orgcgangencn platt* bcut(c()cn ©cfangbuetp, untcr unberfenrtbarem (finfdtfe be§ (enter anbren ©ruppe angebbrigen) 28ittenbcrgcr Gnterjiribiiut bon 1571 (2Saefcnt. I, 787., f. ob. <&. 57.). Sturfj in ben Stircrjenamtern fjat biefe 2lm?g., obrool fie int ©cmgen mit bcr SRoftocfer Don 1577 iibereinftimmt, emjelne flcinc 23cfonbert)eiten (f. bie 25eit. II.). 2* (Soiftlife £e= | ber pnbe Pfalmen D. | 2TTartini Cutl)crt r>nbc aitbcrcr I framen Cr^rifteu/ na orbeninc^c | bcr 3 ar ^ e vn ^ c S c ft c l V P : I pet rtyc tr;o$chd?-- | tei | ($o(gfd)tritt: ^cr betenbe ^)QUtb) [ 6c= brticfet tbo ^na^bebord)/ | bord) XDolffgang Kircr)= | ncr. am (Snbc: (Bcbrucfct t^o 2TTagbc= | bord?/ bord? XPolffc^ang | Ktrcfyncr. ANNO M. D. LXXXIIII. | 12°. (^onigl. 23ib(iott)ct ju 23crlin; fcljlt bei 2Bacfcrn. unb ©effrfen. 2^gl. S X gifd^cr a. a. 0. S. 27 ff. Sttrd&enl. s Se|. I, XVI.) Tii' fpAtaeii ttuftgaoen beS @efang6u$£ dot 1577. 71 ©og. 21 S $u 12 ©II., lefcieS ©(.leer, ©on 8itj anfangenb bie Siebet Qui cjcdj gejaWten ©II.; bon Soij an bad ©lati Wegiftet ouf 5 ©II. o^ne 8ti&fong. *x»l 1 1 f bet Wiirfieitc be$ £ite!8 beginnl bie (£i$ornf<$e ©otrebc: tXa bem male be gemenen Sangfeofe u. f. io., bod) Frei geftaltei unb ermctteri (bet &erau$gebet rebel nid)t ui erftet ©erfoii [. • fab i^ burdj etn gelerten tltanti . . [often jufambrtngeu ; . . imli ub btefelbtgen . . audi gufam gelefen], fonbern eS beiut : So befft ein cLhriftlicf onbt gelert titan befnluen gefenge . . ttfofamenbe gebrodfi; .. fint bef&lnen orf . . mebe in bit Sangb6fefa)en gefettet u. f. w. Vtiul) pnbet fid) bet fdjon Woftorf 1577 bottom* tnenbe oUlnH: So ys iot orf billiff oat men gube Dttbe i£briftltfc gefenge/ be bordj gelerbe CijrijHife ffibe/ ran ben 2lrticFeln imfes (Selouens nib bcilfamcr lore gemafet fint uiaM ooracfjtC; fttnber tbo (Babes lane rube (Efyre acbruFc, Dod)j bat be £cbc imbc pfalmen fo D. £utber mtt funocrlifcm bogcu mb ryfeit 05ciftc gemafei befft / bcu anbem oorgetagen ntb tbom meiftcu gebrufet merben 1 )). 23on 331. 2lijl> big 21 12a ein toff) unb fc&toata gebtutftet ®alenbet mit ©ifiojanuS nub betfdjiebencn £o beUen. &uf 331. 2112b tDaminge P. mart: | £utb.., unb out ©I. tf beffen etfte ©Ottebe: "Dat 03ciftlifc £cbcr tbo ftngenbe/ onbt u. f. to. 2 ) 2)ann folgt 331. 8tj Vc (Drbentnge ber OZytcf, unb mit 331. 23"j beginnen bie ©efange, in bcnfelben 27 ?(b= fdjnitten unb genau biefelben natf)8ahl unb WuSioalyl, loie in bem Sfcoftocfet ©©. Don 1577, namlirfj 214 — mit ©inautedjnung bcr in ben &ite()cnamtctn Dot* fommenben 2tiicfc (15 $falmen nub ba£ bcutfcijc Si bona suscepimus; $pf. l.: Wol bem be uidjt roanberi [331. 187.J feblt nut im Sftegiftet) 230. 3)ngegen ift Don ben in bet SDcagbebutget Qctab*9lu§g. Don 1584 (f. u.) fjinsugefiigten Siebetn nod) fciu einjigeS borljnnbcn. (Sefjliefelid) auf ©I. clrryb bi3 cycDjb bie beutfdjc ©efper, GTomplet, 3Kette, SaubeS unb SDciffe. — 9?oten gleidjfattS, roie in fdo% 1577, nut bet ben betben ©cfangen Kesonet in laudibus (mit Nunc Angelorum gloria, 33(. fj) unb Spiritus Sancti gratia (581. jliijb). 33on ©olsfc^nitten begegnct un§ in bent Siebettfjeile biefer 3(u§gnbe nut cincr, ncimttcb bor bem etften $fljf c^nitt. 3 ) ^)tcv= toon abgefeljen, ftcKt fid^ btefelbc al§ etn bolltg ubcretnfttmmenber, fa ft fcitenaletc^cr 5{bbtuc! bet 9ioftocfct 5(u§g. Don 1577 bar. S)etS)tuct ift stcmlid) ftumpf unb bie gan^e 3(u§ftattung fteljt berienigeu ber ©attbet 2lu§^ gabc Don 1586 (f. it.) entfdjicben nad). — 5lngebunben finb bicfem ©template : (£uange= | lia mit ben 5umma= | rtett t?nbe €pi= | fteln ; ♦ ♦ | arfc ftriefenbe 5>otnb) | (Sebrucfet tfyo Htagbebord?/ bord? | U)olff= gang Kirdmer. | am (tube: (Bebrucfct tfyo ^ttagbcborcfy/ | borcf) tPoIffgang Kircfmer. j llnno M. D. LXXXIIII. 8°. (hamburger Stabtbibliotljcf, fflambadifdjc Sammlung ; fc&It bci 2Barfern., furs crmctynt bci ©effefen, $amb. ©93b. 6. 236. gifd^er, 8£2cr. I, XVI.) 93og. 21— iff an 8 §311., SBlattjabteu j— ccrrj geben Don 2liiij bi§ £fl; bemn 6 33((. obnc ^ablung, Quf roefdjen ba3 Bieberregifter 11 Scitcu, bic Mugabe beS S)rucfer3 bie 12. cinnimmt; le&te§ 33(. leer. SCuf 531. 21tj begtnnt bic SBorrebe fiutf)er§: Bat (Seiftlifc £cber tbo ftngettbe u. f. to., 931. 2lttjb gtcbt bic £rbnung bcr litel, 27 ait ber 3^^, in bcrfclbcn 9teibenfotge toit ha* SRoftocfer $93. Don 1577; mit 331. 21iiij (53I5. l) beginnen bie ©ef tinge, roefdjen fid) Pon 33og. X»b (931$. ccoj) qti bie beutfdje SSefper, (Jomplct, 2Jlette, iJaubcS imb TOffc anfefyticfet. &olsfdjnitte fhtb im SBudjc ntcrjt Porbaubcn. 3)agegeu ftnbcit fid) 9iotcn aufjer bci ben im 9F^oftocfer @93. Pott 1577 bamit Pcrfefjenen Siebern and) nod) bci: Hu Fum bcr bcr Bcibcu fjetlaubt ($3(. 1), dbriftum my fcbolen laucn febott ($51. rj) unb © 03obt Pabcr bu beffft gcmalbt (531. rciiijb, unb 5tnar jc eine befonberc SOMobtc fur ben ©iinber unb dbriftuS). 2)te famttidjen ©efangc be§ 9toftocfer ©33. toon 1577 finb aitct) fyicr Dor- banben (c§ fefjlt nur im Dfcegifter, uid)t im SBudj: 2l(b Vabc rmfc be bu bift tm Bcmmclricf bon 3ftotbanu§ [331. Irriij]); aufterbcm finb aber nocb folgenbc 13, Pott benen un§ mcljrere fctjon in ben friifyer befprodjettcu nicbcrbeutfcrjcn ©53b. be- gcgncten, binsugefugt: 2Hs dbriftus t^o 3crufalcm (@l. 1531, 2Sbg. 1580) 2Hs Cbriftus mit fyncr £ebr, 9ft. SScifse (SSbg. 1580) Cbriftus tboftimpft ys uor^dnben, 3. grcbet (2Bbg. 1580) (Scbcucbict fv be Bcrc (Sub. 1545, SSbg. 1580) (Selauet fy 05obt van 3fracl (5abcs Hccbt rube nmufcerbab (g(. 1531 r SSbg. 1580) 03obt fy rms gncbig, s ^f. 67. (^rofa) £auct gy fjemmel ben Bcren, ^3f. 98. (-#rofa) niyn (Euug erflinge ((£(. 1531, SBbg. 1580) JTfyu Sect ben Bcrcn bencbye (SRagb. 1541, 2Bbg. 1580) Tin ys be augeneme tibt, 3. grcber (SSbg. 1580) Sy gncbicfy Rerr, ftraff rns nicbt fo febr Wad vv myites ^erteu feboue (©I. 1531, 2£bg. 1580) (Xie brci: Dancf fegge my aUe — Dcs b. (Seiftcs qnaben grot — (Scfaren ys be fyllige tytfy bie in ben fri'd)crcn Xrudcu nur mit irjrem latetmidjen %?& im Sficgiftcr ftebtt, finb in bicfer SluSgobe aitctj mit tfjren beutfe^en 5(nfangcn in? ^Hegifter aufgenommen). Tic fpfttaen HuSgaben befl QJefangbud&S dou 1577. 7;; -4. OviftlilV t& ber mibe pfalmen 2). BTaritni Cutfyeri Dnbe aribe ret ftamen (Cfyriften na orbenmge | ber juirtybe Ditbe ,fefto Dp pot nyo tboaerid) | tot. I .\>ol.\id)iiittmeortilloii : ber bctenbc Tooioi ovbritoFet tbo lltagbebord) \ bdrdj tDolffgang 'Kirdv [ nor. :'im Snbc: ovbritoFet tfyo Zftagbe bord) bordj tDolffgang 'Kirdnter. ANNO M. I). IAXXV. 12°. (framburgcr 6tabtbibIiot&ct, Wanibacbicbc Sammhmg; Kbit bet 2B atfer it.; bci © o f f d o ii , vanib. ©SBb. 3. 236. a i j cb c r , 9Ragb. ©936. 3. 27. tux\ cvumbnt i Seitengteidjer SlbbrudE ber SJRagbeburget 2)uobe^$lu§g. bon 1584; ber boit i nt 3f^eflifter fef)(enbe $falm 1.: itfol bem be uicbt ©attbert i ft and) Ijier tin fRefiifter itbetgangen, im 93udje abet (351. 187.) borbonben. 9ftan fonnte berfud)t fein, an einc blofee ncue Tirol $u§gabe ;,u benfen. T)cm ttribcrfpridjt aber ba$ abmetefcenbe Sdjhifebatum, fottric im ©tnjelncn mctjrfadje orfljogtatrfjifdje unb ttjpogra^tfdie £>jfferen&en ; in ber SBIattsatjlung febtt j. 23. jf, mofitr rliiij boppett, rlr-ij ftcOt jtoeimal, toofiit yiriij fetytt — beibeS in ber 5lu§g. bon 1584 rtdjtig. Mngcbunbcn finb : 1 1 (Eucmge* lia mil ben Summa* rieti mibe €pifteln 21Tagbefc. bord) IPoiffg. Kirdjner/ \58^. (mit jafjlretdjen §ol§fdjmttcn) 2) (Etlife fd)6= | ne ©ebebe it. |. U). | ItTagbeb. bord? IDolffg. Ktrdnter. \582. 5* (Betftlife Cebcr rmbe Pfalmen it. '). to., na Orbninge ber 3artybe rmb ^fcftc/ oppet nye tf^o a,erid)tet. Port. 211. Sar. rm 2lrn. IDcft. (^ortmunb, bet 3lI6ert Sartor unb Sfrnolb 28eftfjoff) 1585. 16°. ($nj. 6. £>. (S. Don Ouch, vnjmnol. 23eitrdflc, $iiffclborf 1843, ©. 29 ff. unb barnad) SBatfern. 23. 9ir. CMLXXXIV.) 5)a§ ©ltd) beginnt (unci) Don Dben) mit cinem ftalcnbcr, bann folgt SutJerS SBarnnng unb SSorrebc: pat gciftlifc Ceber tbo jtngen it. f. to. £ann btc Siebet in 27 2lbttjettungen, benfelben unb in betfetben Sfteifjenfolge rote 9i oft. 1577. Hitter ben gtebern, oon locfdjcn einige mit Stolen berfe^cn finb, befmben fid) cintge in fotehttfdjer ©pradje ot)ne beigefiigte tteberfekung, 3. 33. Jam moesta quiesce querela — Quando Christus ascenderat — Resonct in laudibus — Dies est laetitiae u. f. It). Wad) ben SBtegenltebetn folgen nod) 2Iuentret)en fur Siinber. S)arna<^ bie beutfctjc SBcfpcr, domptct, 3Kette, fianbeS unb SKiffe. (k pfalmen | (Setftiife £ebe onbe | (Sefenc^ fampt et= | lifen 03c= beben. I P. 2TTart. £utr/eri. | Dnbc | 2(nbcrer framen C^ri? | ften/ na orbeninge ber | 3^tybc pnbe ^efte / vypd nyo ttfOQ& rtcfytet. | 03ebruc!et tr)o BartE?/ | M. D. LXXXVI. | 12°. (frcr.joaHdjc Sibliotbct w ©otfja, Cant. sacr. 567.; ogl. JBacfcrn. 53ibt. ^Rr. CMXCI1.) 74 2ic fpciteren 2hi*gabcn bc£ Gkfangbudjs ncm 1877. 33og. 21— 8 511 12 3311. ; 331atl5af)lcn 1-190, bom Slnfnng bcr Sieber, 331. tfmj; bon 331. Hij nuf n ungcanfjltcn 3311. bic Wegifter. — £em mir borticgenben ©oftocr (iremplar fctilt bag 331att 11 (Stj). — 8uf bcr SRutffette bc§ £ttel§: U\iniiiige P. Wart: | £utb.; nuf bent nnelrftcn 331att 8utljer§ SSorrebe: Dat (Scift- liFe £ebet it f. to. Xic Crbnung bcr 27 Xitel in bcrfclben 9tcil)cnfolgc, mie in ben borigen Xrucfcn. Tic Bteberjaljl if t gegcn Kofi 1577 u. 9Jcngb. 1585 urn 3 uermclirt: TkA Vatoe Ditfc Fort, 1 2tr. (331. 55b) — 2£>o roof gar reel bcr bofen [tub (331. 106 b) — 3d rjebb tnyn fafe tbo (5obt gejtelt (331. 147 b). $acf) bem lefeten bcr 21ucntreycu folfit 331. 175.: Pc cmbcfcbc Defper, 331. 178.: Z>c bubefebe Complct, 331. 181.: Z>c Pnbcfdic mcttcn, 331. 182 b: Dc Laudes, 331. 181.: Dc Dubcfcbc OTiffe. Gnubcrcr Truer'. 9cotcn bet fcincm bcr ©effinge. J&olsfdtjnitte 19, bet ben Sib- fdjnitten 1—15, 19—21. 26. Tie nuf bent Xitel berbet&enen ©ebctc bilben ein befonbreS 33ud)(cin bon 5 33oacn (21— €) it. b. £. : (EtUfe fa?6ne (Bebebe it. '). to. £arfr)e | M. D. LXXXVL, toeldjeS tit borltctjenbem exemplar nngebunben ift. Uebcr bic 33ud)brucfcrei 3 u 33nrtb, au§ toeldjet 1586 and) bie Historia bes £ybenbcs tmbe bcr rpftanbtrtgc rttfes Bcrcn 3- £br., 1586—88 eine bollftanbigc plnlt- bcutfd)e 33ibc( ttnb 1591 ein f)od)bcutfd)c3 Qkfangbud) (tm Bering uon Saurens Sflbredjt ju fiubetf, 5. 9(uf(. Siibecf 1600) fjerborging, f. 3. £. £ £elrid)§, jpift. SRadjr. b. b. fiirfil. 33ud)brucr'ercn 511 33arb in $ontmero (211tcn = Stettin 1756). Xcff. 33cl)trng 31a ©efd). bcr 33ucr)brucferci) 511 33arb (33iit3oto u. 33ifjmnr 1764). 7. (Bciftlife I Cebc vnbe | pfalmett/ it. j. to. | <&xypt)%wolbt (Scbrucfct bord? Ituguftirt ^erber | Anno M. D. LXXXYII. | 12°. (6. ©adern. 88.1, 515.; oaj. 9Rufeell, ©ciftl. Sicbcr bcr en. fiirdje SRr. 483. SBiedjmann, 9?ad)rebc S. 51.) 20 33ogen 21— P, 331attsal)len 1—232 bon 931. 2f ttj an, am Gnbe 11 ©ettett Dtegifter. Xurct) bie 33orrcbe £utljer§ unb bic 3af)l dak 24 Xiteln fttntmt biefe SltxSaabe mtt bcr ®reif§toalber bon 1593 (f. it.) iibcrcin; uacl) SSacfern. entfjiilt fie jtoei Sieber bon d)l. 5(bnm &amel, unter beffen 9camcn : ® Bere cSobt / icf bibbe by (331. 100a, nucl) in bcr 51u§g. (S)retf§to. 1611) unb Pc ITtinfd? van cincr ^roumen gebam («B1. 129a). 8* (Seiftlife Ce= | ber r>nbc pfalntcn D. | 2Hartint €tttr)crt it. f. to. (ftletncr uicrecftger ^o^jdjitttt: ber betenbe Xaiub) (Sebrucfct t^o ITta^bc^ I borer)/ borcb Xt)olff gang | Ktrc^ner. 21uf bcr Ic^tcn Scitc: (Bebrucfet tr/o 2TTagbe= | bovd)j Dord) XDolff= | gang Kirainer. M. D. LXXXIX. 12°. (Unir..:3Mbliotl)Ci ,u ftoftorf [Fm. 4127], ugl. 3Jlol)itife, 3of). greberuS HI, 37.; bci 29 act em., ©effden unb gtfe^cr nidjt crrcdrmt 1 )) J ) 3Jlit bem bei teller, 21nnalcn b. poet. 9(at.=2it. II, 57. nr. 42. ate auf bcr ^oftoder Unin.=33ibliotl)cf r-orljanben angefii^rten ©cfaugbud) 2)lagbcb. 1589 in 8° fama Tic uuitcvcn HuSgaben bed ©cfangbuo^S Don 1 r» 7 7 . 7;, ©og. 21 ms ilbrifteti fr&tcf (yii, unb tr> i c l "> ?liieuticycu ; en Mill) ift bte Dflbefdje Uiettc n. )". tt>., annul, bie Dubefcfye lliiffc, toeggelaffen. Wur ein .s>M:>iil-.uitt Oor ber crftcn fiieber* Vlbtheilung, Sftoten nur bci Spiritus Sancti gratia. SCngebunben: 1) olbt j (Bebrucfet borer) 2lugufttn ^erber Anno M. D. XCIII. I 12°. (St. 9]icoIai^ird)cn:53ibliotbcf ju ©reifStoalb; ugl. 2JI obnifc, frnmnol. gorfdmngen I, CXXVf. $$. ftrebcruS III, 37.) ©og. 21— 3e §u 12 ©II., ©lattjafjtcn 1—241 ; nadj bent le^ten Stebc fofgen, auf nitljt gc3(il)lten 53K. etnicjc ..Praefationes £atinifcf/ rmbe Diibcfdj/ rp be (fefic rmbe t^o tyben rp be Sonbagc tbo fitigenbc" unb bn§ Sftegifter. Slutt) biefe 3(u§gabc r)at bte S3orrebe 2ntl)er§: Dat geiftlife £ecber u. [. in. ; bagegen ift bie 3**$ ber 51b- t^ctfungeit auf 24 jufaminengrjogcn, bcrenCrbnung fott)ol Don ber bc§ Sfjoftocfcr — menn Eein ^rrtum in ber Ott§angabe oorliegt — nur unfer C^rcmnlar (in 12°j gc= mcint fcin; rocnigftenS befifet bie Unto. = 33ib(iott)c£ fein anbreS iWagbcburgcr ©33. con 1589, al§ ba§> oben befdjricbene nicbcrbcutfdjc ; anf^crbem nur cm bod)bcutid)C» non 1580: (Setftli= I die £teber/ D. | ITTar. lutb,. rmb an- | berer frommen | dbriftcn. | Uad) orbnung ber 3 ar 5 c ^/ n? w 3 U= i gertcbtet/ rnb mit nielen | £icbern rerbejfert. j (Sebrucft 3u [sic !J IHag= | beburg/ burdj 2ln- \ breas (Scbcn. M. D. LXXX. glctdrfalB in 12°. [Fm. 4013.] (©ad cm. unb ^ifdjcr nid)t befannt). 76 2)k fptiteren 2ht3aabcn bc§ ©efangbucp oon 1577. 0)83. Don 1577 n(£ uon bcr Gid)orn)d)cn abroeidjenb, nad) ben ^lOcnbmaBltebcrn gleid): 13. Vam ffiorgen rtib 2Inciibtfe«cit. 14. Pan bem 23enebicite tmbe (Sratias folgcn lafjt nnb jtmfcben ben Siebero Hon bcr .Slircf>c nnb ben ©tcrbegefangcii nod) 21. t>am Ctjeftanbe/ Ktnbern rnbe (Scfinbc ehtfdjaliet. 2H3 Summc bcr ©efanae gtebt WlofymU 323 an, nntcr tocldjcn 52 [otcini|"d)e. $>a§ (elite Bteb tft: Bcrilicf bcit my crfroiin>cn/ be leucSommcr tybt, ntit bes Didders tfyogauc: ^rolicf icf plcg tt]o fitigen/ tpcn icf folcf frotub betradjt (nad) $io()nifc toon go!}, greber, nod) SSacfcrn. Ill, 187. toon Sob. S33nltl)cr). £)aft bic ®eutfd&e SScjper u. f. to. fonue bte £cut[d)c SMcffc uorbemben, faflt SHoljnite nid)t. 11* (Betftlicfe Cc= | bcr rmb pfalmen/ 2). | ZRartiiff Cutfyert/ u.f.to.| (Bebrucfet fyo ZTTagbe* | borg/ by Paul Dottat/ | in r>erleajnge 2tmbrofij | Kircfyncrs. || am CS'ubc : (Sebrucfet tf/o 2fi:agbe= | bord)/ X)ord? Paul Donat/ | 3 n t>erleg,= g,inge tfrnbroftj | tfirdjncrs. || M. D. XCY. 12°. (framburgcr Stabtbibibliotljef; f. SBatfem. 83ibl. 8. 432. gifdjet a. a. 0. 6.27. s JRad)tr. 6.4.) 16 83og. in 12°. Waty gifdjer ®2.=8e£. I, XVI. ben ®uobea*t§gg. uon 1584 nnb 1585 fid) anfrijlicjjcnb. 12. ENCHIRIDION. (geiftiifer £cbcr mtbe pfalmen u. }. to. ttTagbe* bord}/ 2(nbrcas Duncfcr / in r>orlegamgc 2lmbrofii Kirdnters/ 1596. 8°. (^ambnrgct Stabtbibliotljcf, 5?gl. 83ibliott). 511 (Sopenbagcn ; f. 8. ©oftc, SKaob. ©ef*i^tSbU. 1870, 425. gifd&cr, Sfoufctr. 6.4. t8.=Sey. I, XVI.) SRad& ©effden a. a. D. @citeng(eid)er Hbbrncf ber SDcagbeb. Detato.*£g. *>• 1584. 13* Enchiridion. | (Seiftlifcr £ee= | bcr/ Pfalmen | rmbc Coffgefcnge. | Voct. Ittart Cutler | rmbc anberer (Sobtfaliger | Cefyrer | rmbc ZTtenner r>pt nye gebetert/ rmbc | in cine ricfytigc £)rbningc | ge= bvadjt I 21Tit cincm fonbcrlid^cn Kcgifter/ | tt>at r>p yeben Sonbad? rmbc $c\k tr/o | fmgenbe brucflycf. || (Bcbrucfct tr/o £jambord?/ bord) Johannem | Wolderum \607. || 8°. (Jpambnrgct 6tabtbtbliot()ef, 9lamb. 6amm(.; ugl. ©effefen a.a.O. S.199ff.) £)er Xitel ift I>nnbfcrjriftlicr3 erganjt. 9#it 831. 2nj beginnt bie 83orrebe Sut(jer§: Dat (Sciftlyfe £ecber tfyo fmgenbe it. \. to. 9luf 831. 2lttij bie Crbnung ber £ttel, bercn nur 26 ftnb (Be £ytanyc innctjt ben (Sc^lufe) nnb bercn 9tcif)enfoIge ttjeilineife ben ber I)oet)bentH'l)cn (itd)ornfd)cn 2(u§gaben folgt (12. 83nfje, 13. ©ercdjtigfeit be^ ©Iauben§, 14, 5lbenbmal, 15. S)anf)agung) r mdf)renb fie gcgen (£nbe, burc^ llnt^ ftellnng bon Sit. 18. nnb 16. (djriftf. Atretic unb d)rt[t(. Seben) foicie bnrc^ §er= aufna()tne ber 2Rorgen=, s 2lbenb= unb Xifdjlieber nor ben ©terbeliebern, ifjrcn eigenen SScg geljt. S8ou 83og. 21 4b bi§ ^8b ©citenjablen 1-360 (©. 220 u. 221 bowdt); nut $og. 21a beginnt ba§ ^miefadje JKegifter, non ujelc^ent nur 7 8311. nortjanben ftnb. Tic fplteten HuSgoben be8 ®efanabue IHetten (mit ty). 1—3.) unb ©. 350.: De Dubefdie HTiffe, in toelcljer bor bee ^rebigt ber ®efang: Daber wife anebige (Sobt (3 43. ®tt.) unb natfj ber $tafation nod) ein anber Sanctus : Btlitd? ys (Sobt be Daber . . beyber (Seift truroe Hdber (9g. Ill, 567.). 2>a§ $3ud) faun l)iernad) !aum al§ einc neue StuSgabe be§ Droftocfer ©53. bon 1577 betradjtet loerben ; e§ etfdjeint al3 eine fetbftcinbige ©eftaltung be§ auf ©runblage be» Sidjotnfdjen erroacltfenen nieberbeutfdjen ©efangbudj§ , beffen alteftet befannter 'Svucf in bem 9toftocfer bon 1577 uorliegt. 14 (Seiftiife | Ceber Dllbe | pfainten/ D. | 2TTartim £ut(?ert/ pn= | be anberor ftamen C^riften/ | 11a £)rbeninge ber 3 ar ^ e I m ^ e ^efte r>ppet nye | tr/ogeridj-- | tet. | 3 m 3 a *? r \6\\* I 3 n Porkg= gincje 3°^? ann ^ I Sterns/ Boe^dnbelers tr)o | Cunebord}. 12°. (Stabtbibliot^ef ju Hamburg, 91ambad)fd)e Sammlung) Q3og. 21—5 3 u 12 «8U. ; Don 23(. Biijb ©eitensa^Ien 2-393, bon ^81. Soijb an 10 unpagin. ©eiten 9tegifter, lefete ©eitc leer. 2luf ber 9tiict[eite bc» £itel£ be= ginnt bie (Jid)orn|"d)e SSorrebe (trie ^Dtagbeb. 1584); bon 5&1 21ijb— 21 12a ein rotb unb fd&toata gebrudter (Jalenber mit Sifiojnnu§ u. f. lb. 5(uf 231. 21 12b unb 3 1 ff. Sutf)er§ SSarnung unb SBottebe: Dat (SeiftliFe £eeber u. f. tb. f a\tf S3I. Bijb unb Siij bie Otbnung ber Site!, biejelben 27 ibie 9ioft. 1577 unb ^agb. 1584, meld)en beiben ®mcfen ber borliegenbe in fetner @inrid)tung am meiften gleic^t. SJori) ift bie ^ieberaal)l auf 205 rebuciert; bon SSiegenliebern finb nur 2, s ^benbrei)en teine borjanben. Xie I)eutfcbe 23efper u. f. tt>. nebft ber 9Jtiffe fcblen. 9Zur ein ^otafebnitt bor ber erften s 2(btbeilung ; Dcoten bei teinem £iebe. 78 Tic jputereu HuSaanen be£ (StefaiiabudjS oon 1577. 53eigelmnbcn Rnb Dent ggemplar: 1) Deer fchoue | (Seiftlyfe £ee= | ber . . . Dord) | 7). PHILIPPUM NICOLA1 tfmS 4., Qere dbrift bob my ror= ieyben, roirb SerctniaS SKtcolai bcigelegt), 6 5311.; 2) Pre | Sdjone . aBolber), 6©0.; 3) (Etltfe fcr/onc <5ebebe it. |. iu., 53og. :i-rbentnge | ber J a fyrtybt ; ppt nye mil pelen | fd)6nen cbc- | tert rmb pormefyret. 21Iit eiitem fonberlifen He= | c^ifter ber (5efena,e/ fo pp alio 56n= | bao>c pnbe Jefte m6gen ge= fungctt tperben. (Scbrucft tfyom (Srypgroolbt / by | ^lu^ufttu ^er= bent/ tfmto | M. DC. XL | 8°. (Uniu.=5Mbliotl)eEen ju 9to[to<\v eine: tin fcblaep myn leue Kittbelin, toon ben 9(bcnbrenen gleicrjfaUs nur einer: X>e OTeye be nieye borfrmben. 3w SBeraleidj 511 Ciineb. 1611 finb fiber 50 nenc ©efange Ijin^ugefommcn, tngbrenb ettoa 17 au§ jener 9lu£g. DcrnttBt luerben. — Sluclj T)ier fef)(t bie ^eutuf)e SSefper u. f. io. nebft ber 9)?ijfe. Rctne ^oljfc^nitte unb 5ioten. — 9Kobni!e benterft, baft auf enter in bemfelben Sa^re git ©reifetoalb er[cl)tenencn plattbcittfdjen s i*ialmen=51u3gabe ber 53ucrjbritcfer fic^ ZlngnfHn ^erbcr ben 3»ttgcnt nennt. 1(>» Scfydite (Betftltfe £ebe pnbe Pfalmen . . . na £>rbeninge ber jartybt ppt nye mil pelen fdjdnen (5efengen gebelerl pnbe gemerel. 21Iit emem fonberlifen Hegtfter ber (Sefenge/ fo pp alio fonbac^e pitbe ^efte mogen gefungett rperben. (Bebrucfet tl^o xMben Stettin / by joadnm Hl^eten. Anno 1611. | l(. 8°. 9cad) ^ombad^ 9Jcittfjeilung bet SKo^nife n. a. D. @. CXXYHf. (ogl. ^ol). 3rebcru§ HI, 38.) cntl)d(t ba» )&nd) bie Gid)ornitf)C SSorrebe: ZTabem be gemeinen (Sefaufbofer n. \. \v. , unb in '27 ^Ibtbethtngcn 250 0)cningc, ttnter benen eiutge latctnifcrjc. K }[m 2d)ht^ folgt nadj ben brei ^lbcnbrct)en abet nod) baZ bcittfdje Si bona suscepimus unb ber (^efaug van ber droftlifeu ^Ibfolutton: So wax icf leue/ Tic ipatcion ftuSoabetl bcv OJefaiiflbud)* uon 1677. 7!) fprecfl (Soft be JJtcr, n i;,cil. Stropbcn auut gRicol. $ e v m a u n , f. SBadern. [II, 1183.). Tio &&befd)e SBejper u. f. to. ift nidjt qIS borfymbeti ertoftfrtt, utelmeur bod Siefponforium Si bona, toie eS fdjeint , bet cinjige au8 ben $ira)endmtern (bfit. aWogb. 1585, 81. 189a. SBctrtj 1586, ©1. 182b.) Qufgenbmmene ©eftanbtljeU. 17. (Enchiridion. oviftlifer £eebcr J Pfalmen Dnbe Cofffenge u. [. to.) (Bebracfei tbo l^ambordi bordi | Paul Cangettj in uorleggjnge ISinricf Pofeu | Jm Jafyrc \()\r>. 8°. (hamburger Stabtbibliot^ef, SHambad&fdje Satntnlung.) s .)uid) ©effefew a. a. 0. ©. 200. ein genauer, ©eite fitv <2eite ftimmenber 9(b; brucf bet 2lu£gabe Pon 1(307, mit bcnfelbcn £i)pcn, nur mit tleiuen Xrucf Parte ttiten. 8(udj bio boppelt Porfommenbe ©eitengabl 220 uub 221 fyicr roie bort. 18. Sd?6nc ! (BeiftRfe £ebe nnbe pfalmen 11. f. to. || (Srypf n>olbt | <5e= brucfet nnbe (befect) Anno (befect) j| am Sd)lu(fc be3 23ud)3: (Brypsroolbt/ Vovd} rmbc in norlegginge ^ans XDitten/ jni 3ar)r J6J8. [«. 8°?] (fioifcer KircI)cn^ibliot[)eE; Dgl. 9JI r; n i E c a. a. 0. S. XIV. CXXVUIff. Soft. g*eberu§ in, 88.) 23og. 2J — ar id leeue prirft (5obt be £?ere nngebifngt ift. 2>e3 $orT)anben[ein§ ber beutfrfjen SSefoer u. f. to. gefdjietjt and) I)ier feine (S-rtoafjmmg. 19* (— — „ ) €ine anbre 2lusgabc beffelben Bucfys befi&t gteicrjfallS bie Soitjer ®ird)enbibliotfjef, teiber in einem ©i'emplare, bem Eitelbiatt unb ©d)lug feljit. Sfto&mfe a. a. 0. <§. CXXX. l)dlt fie fur junger nl§ bie Porige unb mal)rfcbeintid) [Sol). 3fteberu§ HI, 38.: fidjer] and) ju ©reif§s toalb burd) ^an§ SBitt (Pon 1618-1628) ober bei beffen Grben (Pon 1629—1633) gebrucft. DZacT) feiner 33efd)reibung ent^dlt ba§ (gyemplar, 23og. 212 — ^f 7, 215 mit rbmifdjen 3&f)len gejetcrjitete flatter, obne bie beiben Dregiftcr, unb 257 Sicber mit Ginfcfjiufe Pon 11 Iateinifd)en. Mad) ben 4 SSiegenliebem (^uenbtrcyen) unb bem Si bona suscepimus beutfctj fotgen ber 94. 100. unb 63. $falm unter ber befonberen Uebcrfdjrift „5e Laudes" unb ba$ s ^bfotution»(ieb : So war id lene mac^t ben ^efcblufe. Sutfjer§ Hu Fum ber fyyben ^cylanbt ift aud) tjier ba§> erfte. 3n ber SSovvcbe fpridjt ber &erau»geber, abmcicbenb Pon ber 5(u§g. Pon 1618, in erfter ^erfon: I]ebbe icf . . . tt]ofamen aelcfen/ vn od in bitl| gefanrfbofefdjen gcbrad^t. 80 Sic [pdtcvcn SuSgaben be* (Mefangbud)* uon 1577. 20. €in Koftocfifcbcs (5efana>ud? von Tin. \6\S in nieberbeutfcrKr Spradje criuaOiit X. ©. ©djbber in feincm (@rften) SBeijtrag jur 2ieber*©ifiorte , Setyaig 17:.!', 8- 77. (iine S8ertoed)fclung niit bent in bcmielbcn galjre erfdjienencn ®rcif»= toalbcr ©efanabudje burfte bicbci faum an^nncljincn fcin. £§ bat atfo mot ^(ug. gerber, nadjbem in ©reifStoalb fid) cin Concurrent be§ ©efangbud)§ bemacbtigt, baffclbc toieber auf fcincv SRoftocfer $rcjfe aufgelegt. 2d)bber bemerft, ban er in bent Woftodcu 33ud)e bon 1618 bet 2utber§ „SBater unfer int £ummelreid)" biefelbe Stnseige be§ SabreS 1539 ftnbe, rote in bent bon i()m 2. 67 ff. befdjriebenen SERagbeburger Xvncf be§ ©liiterfcben (W. bon 1540. £a ntir ba§ 8oi&erC£jemblar nid)t borltegt, fann id) nid)t fagen, db btefe Wngabe auf ben ®reif§toalber Xrucf bon 1618 jurrifft; id) hmfj mid) auf bie SSemerfiutg befdjranfen, bafj in ber©reif§= toalber &u§gabc Don ion bie 3abrc$aaf)l 1539 bei SutberS SBaterunfertiebe fct)lr r toaljrenb fid) in ben 8bt§gaben Sftagbeb. 1584, 1585 ff., 53art() 1580, fiitneb. 1611 land) tool SKoftod 1577?) nod) f a ft tobrtlidj biefelbe Stn^eige toie in ber $cagbe= burger 1540 finbet. SBenn ©djofcer ferner anfiibrt, ba% ba* Dioftocfcr 23ud) bon 1618 „nnf iene§ [SRagbeb. 1540] gcbauet, imb bi§ bal)in sicmlid) berntebret toorben* fei, fo ift bie§ 311 unbeftintmt, nm 511 bev SSerntutbung 311 bercd)tigen, bafj biefeS 9ioftocfev ®efangbudj ctma nod) em oerfoateter SSieberabbvucf be£ ©liiterfdjen, imb al§ folder oben unter ben &u3gaben bee lectern, nid)t in bev Dvetlje ber bier bergeidjneten ©efangbud^er, aufeufiibren getoefen. 21, ENCHIRIDION j (Seiftlifer j Ceeber/ pfalmen vnbt Coff^e= j fenge. j V. ZITartini Cutfyeri, j Dnbc anberer rbeninge $e= bracbt. | ZM\t einem fonberlifen He= | gtfter it. '). to. l^amborcb 3m Jar \620. 2(m Gnbe: (Sebrucfct tr)o bam- \ bord). | Jn porleginge i^iuricf | Dofen: jm 3afn\ J 620. 12°. (ftonigl. 58i6Iiotf)cE m Scrim, angeb. an Q. SJteliffanbers Bertcbt vnbe 23cbcbocflm/ fiamb. *608. [Ds 9300]; ugl. 2£ied)tnann, SRadjrebe 6. 51.) £itelbl., 123 mit arabifdjen SoJfjten beaetdjnete ©latter, bon 231. 123b bie beiben 9vegifiev auf 16 unbejifferten ©etten, tefete @. leer. Xie Sieber finb in 25 Dftubrifen eingetbeilt, beren 9tetl)enf olge : 11. ^aufc, 12.S3u6e, 13. ©ercd)ttg= reit be§ ©lauben§, 14. 3(benbmal, biefelbe ift, toie in ber 2lu§g. bon 1607, unb beren (el^te (25.) Ve fctanye (fotool bie £ntf)erfd)e al§ ba? Sieb bon greber) bilbet; auf biefe folgen aber nod), jebod) obnc befonbeve llebcvfd)rift bie Steber: Him ran vns Bevc (Sobt ((^trr. 2 — 5.: (Erbarm by/ (Erfyor vns (£rbor ons So mar \d leue) — ^rcbe gtff vns leue Bcrc — Dat (Sulben 21. 23. p (Sobt fett byn r-ortnnpcn) — Cbrtftus (EboFumpft ys rovbanben — 3^ wc ^ m Y e Y u Blomelin ys bubfd) pnbc fyn. SStegeidiebev t'eine. 5lnf 331. 115b T>e Dubcfcbe lllette, 531. 117. Dc Dubefcbe ITliffe. Xa§ Dfegiftev toetft 12 lateinifd)e ©efftnge auf. Tie uniUTcn Kudgaben be$ ®e[anflbu<^8 oon 1577. 81 22* -Uloiloy oviftlyfo Cebet Dttbe pfalmenj P. Iftartini Cutfyeri tmbe anberei framen £briftcn na Orbemnge bet Jartybtj vpt nye mil ivleu fdioncii (Befengen acbctcrt rmbc r>6rmcl?ret u. f. to. Cryps irolbt (Bebr&cfet pnb inSrlecbt bdrd) bans IDitten J> m 3<*fyt (626, 8°. iMirdumbibliotnef ui 8Utcntir$en auf SRugen; Dgl. ilUoljnife, >l). JreberuS 111,38. SBied&mann, SlfitetS ©93. Dtadjrcbc 6. 50f.) Muid) SKo&nifcg Sfafiaben cntbalt ba8 2to4 L79SBB. olme bie ^egifter fiarf, 5 fiiebet <"v it b civ : 2ldj Qer mit byner t^ulp crfdjiii — lllyu Scele fdjal nth baton grunt — Tin ys be angeneme tybt — (£bri(tus tbofumpft ys rorfyanbeu — iicrtlicf beitb my erfroumen nut £>es Didders (Djogaue (? f. ob. ©.76.). Stttoietoeit e8 ben frufceren ©reifStodbet plattbcutfdjen ©S8b. entftjrtcljt obet fid) Don ilmcn unterfdjeibct, fjat SRoljnife nid)t angemerft. 23. ENCHIRIDION | (BeijHifer | Ceebery pfalmen | Dttbe £offgc fenge. u. f. to. (Scbrucfet tip l)ambovd}j \ in t>6rlegg. ^ans ZTTofen. i 2(m (Snbc: (Scbrucfet pub pdrleggef tfyo | X^ambord?/ borcfy Qans | Hlofen. || 3m 3a^r/ (630. | 12°. (TciS mir uorlicgcnbe ©remplar ift anfdjeinenb ba» »on ©efftfen a. a. 0. ©. XXXI. kfdjriebenc be» hamburger BtabtMifyivS) 93og. H— £ 3u 12 33a., bie Sieber gelm Don «Bog. 2ltj— K8b (SBIattsa^Ien 1 — 115.), batltt De bubefdje IHeite unb De bitbefcfye ITTtffe bi§ $og. £itij (53(3. 115b — 123a); barctuf bie beiben Dtegiftcr auf 16 nictjt ge c vU)(ten ©eiten, (elite Seite leer, £eine SSorrebc, auf ber 9tucffeite bc§ Mitels' ba$ ^erseidjnifj ber Sicberabtfjciutngen, bercn mir 25 finb, ba bk Oiubrif: Vbt bem ett]cnbe fcl)(t; bie Crbnung bcrfclbcn tote in bem hamburger Gfrtdjir. Don 1607. $ie Sa$i ber ©efange (156) ift gegen jene§ uerringert; e§ fe()(en nidjit nur mefjrere ber bort neu binaugefommenen, fonbern attd) manege ber iifteren Sieber, nament(id) lateinifefye. 33on ben 9cicolnifd)cn Siebcrn ift nur: IVo fd^on tudjtct ber IHorcjettSteru bor- I)anben. Xod) finben fid) nuc^ einige tucl)r nl§ bort, 3. $8.: nitt yucben in dbrifto (In dulci jubilo) — 5y my cutebid) myn framer (5obt — 2ld> (Sobt bob by erbarmen — Dtb myites Berten (Sruube — Heeu beter ^roumb r»p (Erben ys — Wol in bem 5cbu^ bes Bogeften ys — £)ort r>p meuen rube flageu. %la$ ber (iebtoeifen Sitanet folgt 5undd)ft, toie im (Jnd)ir. 1607, 1620, Him van mis fjere (5obt . . up bat my mit recbtem (6 Str.), bann: ^rebe giff r>ns leeue Bcre, unb bie 3 Siebcr: 2tttetn vv (Sobt fett byn rortrument — dt^rtftus CEboFumpft ys rorbanben — 3cF mect^ my ein Slomelin (biefelben 3 aud) in Situeb. 1649). — $8011 ben ®ird)cnamtern auct) l)ier nur bie SO^ette unb 3)ciffe, gauj fo toie 1607. Unferm ©retuplar finb angebunben: €uangelia vnb €pifteht/ i^iftoria bef Cybenbes/ 3 e f U5 Syvad}j De llene Catecr^ifntus D. 21Iart. Cutler wit bem ^aufbiid)lein u. f. to., fcimtlid) flteid)faU§ i^amborcfy/ bord} fyans 21Tofen 1624-29. So*)- Sac^monn, ©cfc^te. 6 82 SHe fpdteren ShtSgoben bee ®ejangbud)» uon 1577. 24, (5eiftlyfe £ee$et Dttbe Pfalmen X). 21Iartini Cutfycri, rmbc anbt* ret framen v£bri= | ften. | Dppet nyo tbewricbtet, vn- | be mil fdioiteit Ceebern per* mebret. Cimeborcr)/ By jofyaii vnbtfyn ryef Stern. ; jm jabr MDC. XLIX. 9m Snbc: £unebord) (Bebrucf t rmbe r>6rlcdit bord? jo* fyemn rmbe ftmrycf Stern, Bocfyanfe | lorn barfulpft. ANNO M. DC: LI. 12°. (jpamburflcr Stabtbibliotljet, N 3iambad)|d)o Gammlung; i'ubcdifaV 6tabt= bibliot&ef) 93og. 21 — K sit 12 ©a. unb ton 93og. £ 5 93K., bae fefcte unbebruefte ifi ob* geriffen. 234 ge&iiblte Seitcn bis su (Shtbe bcr Sicbcr, bann bie iJHegifter auf 8 SBK., auf bcr SBorberfeite be§ (efeten SBtatteS ba§ £)rucrer£eicbrn, let.ue 2. leer. Tie 9(u§gabe cutbalt tpeber cine SBorrebe nod) Die Ucberficf»t bcr „£itei", bocf) ift bic &norbnung bcr Sicber nadj ben berfbtninlidjen (27) 5lbtb,cilungcn. &uf bio (iebtneife Bitanei folgen junarftft nod) bic 3 Sieber: Z>at giilben 21 3 £ (Mein rp 05obt fett byn Portruton) — dbriftus CCbofumpft ift rorbaubcii — 3cf metb my etn Blomftn ys bubfeb vn fyn; barait (djliefst fid), burd) cine grobe 9lad)(afngfeit be§ ©rodferS, S. 222. unmittclbar — mafyrenb bcr Golumnentitcl : Z>e Dubcfcbe illctte angeigt — cin in bie (bjergar nid)t borbahbene) bcutfctje SDciffe get)brige» (Stud unter bcr tteberf djrtft: Darna folget be prebige. Dor be prebigc mag ge= fungen tr>*erbcn byffc (5cfang, oa% Sieb: (D Pabcr rmfe gnabige (5ott (3 2trr.) unb s £f. 2. ($rofa); enblidj 2 IPegcnlcbe. Spicrauf unter fortlaufenber Seiten^af)! (@. 227ff.) bie 4 S(i(. 9?tcolaifd)cn Sieber, tocldje in bcr SluSg. Siineb. 1611 nod) in einem befonbern 2)rucf beigebunben toaren. Tie 3at)t bcr Sieber ift troB Stnfc na&mc jener unb nod) eintger anberer gegen hie &u§g. toon 1611 auf 190 uerminbert. 2)em Oorliegenben (Sremplar finb angebunben: £te ©oangelia. nnb (rpifteln; bie Beiben§gefd)id)te u. f to.; Sefu§ 3t)rac§; Sutler* Reiner Saterf)t§mu» mit ^ran* unb £aufbitd)(ein; enblid) (£in nutte Bebebofefcben — nfte* Sternfdje Trucfe au* ben Sabren 1647—53. 3ujeite fictlage. G;» ift nid)t of)ne ^ntereffc, bie Gnttuicfelung ber beutfe^en ^ tremens dmter fur bie jfteben* unb ^)auptgotte»bienfte 311 berfolgen, mie fie in ben litiiratjdjcit ^(nftfingen ber brei bcfprocf)cnen SO^ccflenburgifcrjen unb ber ucnuanbtcn nieberbeutfdjen ^efongbiicber mitgct^cilt finb. I. 2>a§ ^ic^fd)c (^efangbud) \)on 1525 luirb, ebenfo luic ber 9^ad)brucf Don 1526 (581. £iijbj, abgcfcl)cn von ben int 2icbcrtf)cite fclbft gegebenen ©efdngen fur SOcctte unb SSefber, im s Xnf)angc nur De bnbefc^e Defpei mit bem ITTagnificat (namlic^ ^f. 110-114 (+ 115) [nid&t, mie aBotfern. 95. 2. 00b ongiebt: $f. 60 bie 64l unb Sue. l, 46 ff. ) cnttjaltcn baben: ganj ubcreinftiinntcnb mit bent einen SSolfenbiittler Crremplar be§ (irfurter (£md)iribion» now 1526 (SSacfern. i& li. Beitoge: Tic (iturgifgtn Sbtftftnge. 83 9fcr. CCXIX.), toafrenb bcr ebcnb. 9fct miaxx. befdjricbene Trucf bcffelben ami) i*cl)LMi bie beutfdjc SRzttt mit bem Eebeum unb ©enebtctuS bin$ufiigt. ii. SI iiter 8 ©ejangbud) bon 158] gicbt in feinem bid oollftiiubigctn litur gifdjen Hnbange: '» n Tic nimtlidicn I la abutter, miiulid) De bubefdje Defper ixMntiuljima : Kum billigcr gcyft $ere (Sob! enmlle be bevtni , (ioUcetc, $f. L10 III I L15), 3Ragnificat, 2 (gfoffecten), De bubefdje £onplet BBf. 4. 25. 91. L34., Stfunc btmittiS, 2 (i oilmen), De bubeft^e OTetten ( s 4$f. l— 8. , Daber onfe ic, Inn- ua mad? mc otf eyne lection . . . rtb bem olben effte uyeu Ceftamente/ ebber r>tb bctt propfieten lefen; ihVfpouioriiim: So my bat gube n. f. to.; SBcrflfcI: Blottj byu ytf otljgegati n. f. to.; £ebcuni : yr tta oolget be £orm rmbe orbeninge eynes <£briftIiFcu amptes bcr lllyffcn / fo tt^o Zioreuberd? jti bctn nyen fpyttak/ bes Sonbages rmbe bes Dyrbages gefyolben mert. ©§ ift bie§ tin S03efeitt= licl)cn bie Xoberfdjc SReffe Don 1525 (f. Ofciebereri 3(0f). toon ©tnfitjrung be§ tent)d)cn ©efang§, 9citrnberg 1759, ©.313 ft.), jebod) tbeiltoeife, namcnt(id) im Sfofang, mit benienigen SJiobificationen, roelcbc btefcIDc in ben 9"ciirnberger Srtufen Don 1527 (ffiiebercr ©. 221 ff. SBacfern. $& 9h\ CCLIL CCLIII.) erbalten f)at; iibrigcn» and) mit einigen fclbftdnbigcn Bitgcu. e frebe bes Beren fy atle tybt mit jm. 5(ud) ift cine 5toette (h'bortation: lltync alberleueften / rms mertfy ftebes bord? be prebigfye bes (gnangelij n. |". to. ()". ^bfting, Sitnrg. Urfnnbcnbnd) @. 77 f.) In'ti3ugefugt. Unb bet bcr ©cblnfebcmcrfnng Ovieberer ©.325.): „9?nn geljct bev ^rieftcr bintoeg Oom altar, ©o babt jr ba§ enbt biefer (5uangelifd)en 93refj" u. ). to. ftttbet fidj ba$ feltiame SKiB^erfta'nbnife: ttu gt?eyt be prefter van bem 2IItare, fprefeiibe. So bebbe gy nu bat enbe n. f. to. $n berfelben ©eftalt febrctt bie litttrgijd)en ©titcfe, inebefonbrc aud) bie Seuticbc 9^iffe, in ben |dmtlid)en fofgenben 3(n§gg. bc§ ©titter)"d)cn ©33. bi§ 1543 toieber; aucb Gbriftian 5(bo(pb (1543?) ttabm biefelben Oodftdnbig, cim fcbliefelid) bc§ febon 1534 binaugefommencit ^eftilensgebctS Sutlers, loetdjcm nod) (SBf. CCLXXXVIIb.) (Sine Korte form tbo Bitten nnmittclbar Ooraufgebt (sioei gormntarc), in [cine ©ammlung anf. (Sbenfo finb in ben Siibeder (Smbiribien bie ^agdmter, bi§ anf ba§> ^eblen bcr myfe tbo bicbtenbe, nub bie S)etttfrt)e 9Jciffc (nod) anSbritcflid) al» 9Htrttberger ©pitalmeffe benannt) nnOerdnbcrt bcibebalten; nnr bafc {in ber mir OorUcgcnbcn 3(n§g. bon 1547/8, 331. 135b) bcr ©erneinc* gening be§ (Ircbo: 2Py geloucn alle, offenbar Oer[e()enttid), an§gefa((en ift nnb blo$ J ) Ob aB Quelle bierfi'tr mit ^3icd)mann, 9iad)rebc S. 36. ba$ ((Srfttrtct obcr uiclmctjr) 3iyictauet 6nd)iribion uon 1528 anjunebmeit, ift mir, nad) ben bei SBarfern. S3. 6. 466 f. unter 5) gemadjten 2(ngaben itber bicfey 35ud), jmeifcUjaft. 6* H4 n. SBeiloge: S)ic uturgifdjen 2(nbdnge. bie erfte (irbovtation fid) Rnbet Hud) ba§ hamburger (£nd)iribion Don 1558 ii. ®efftfeti a. a. C. 2. 125 ff.) unb SBittettb. 1560, 2tfagbcb. 1561, gebcn bie £ag; amter toie bic 9JtcBorbnuug (lettfcre jebod) cinfad) al* De Ditbefcbe IHiffe bcacicl)^ net) im Ucbrigeu gau^ mit ©Utter 1531 ubereinftimntcub ; e§ feftlt in ifrien nur, cbeitfo toie in ben Subecfcr ®S8&. ( bie royfe tbo bicbtenbe nnb ber in jenen nod) beibebaltcne ©djhtfefafc: Hu gtycit be preftcr n. f. to.; aiifecrbent tfi im hamburger ber lert bc^ gemeinen Grcbo nicl)t abgebrucft nnb ba* 23ater ttnfer olme bie bei ©litter gegebene GHnlcitung, bagegen mit ber £o;eologie; SBittenb. nnb 9#agbeb. aber baben nnr bie erfte Grjjortation, nnb bci ben £aube§ ftatt ber 4. Gollccte bcn&pmnuy: Z>e bu bift bre ymt euicbeit. :©egen bc§ Gmd). 9Jiagb. 1551 f. 2. 5*3. III. <£a* Hug. gerberfdje Qkfangbud) Don 1577 folgt and) infofcrn ber DJoftocfcr Ambition, a\§> e§ — ma§ in feiner ber granffttrter I)od)beutfcben Hu»= gabeu unb and) in feinem ber toon gftoljnife angefiiOrtcn niebcrbcutfdjen Xrucfe (fotoett au§ feiner £>efcl)rcibung 511 erfeljn) ber gall — bie liturgifdjen 5(nf)dnge bc§ ©liitcrfcben 23ud)3, menu auct) ntcrjt unoerdnbert, bcibcfjalt. gn ben £ag = dm tern ftnb bie 9Jcobif;cationen nnr gering: 1 ) in ber 33efpcr fef)len allc Goflccten, in ber Gomptct ift nnr cine Dorbanben , in ben Saube* ftnb W\- 67. 14S. , baZ 23cncbictu§ unb allc (XoIXcctcn tocggelaffcn, bafitr nber ber £t)mnu§ lux beata trinitas, rorbubefebet , cingefiigt. 5(n§crbcm feljlt bic myfe tbo bicbtenbe, unb bie 9(n3legung be§ SsBater ttnferS I;at in ber 9Jcefjorbnung it)re ©telle gefuuben. Baljfreicber unb ttefer greifenb ftnb bic $eranberungcn in ber SDeutfdjen SKiffe, bci tr>etd)er Ijier bcebalb and) mit Dtecfyt ber Dcame ber Mrnberger ©pitatmeffe nid)t nteljr oorfommt. ^iefclbcn ftelleu in alien mefentlidjen Bitgen Ueberein- ftimmung mit ber in 5 m if d) en firdjenorbnungemdfng feftgefefcten $orm be§ £auptgotte§bienfte§ Ijer. ©0 merben beim ^ntroitu§ unb nad) ber Gpiftel ftatt „$[n§ tiefer 9cott)" unb „£ic§ ftnb bic rjetlgett aefm tyebot" 2 ) and) anbre ^falmcn, ftatt be* profaifdjen Vnbe frebe r-p erben audi „9ttlein ®ott in ber Qofy fei Qfax" ^ugelaffen, unb an ©telle bc» „gan3cn dapitels" ctnfacrj : De (Eptftel, bat €uauoicItum angescigt. Qk in ber 2)bber'Sluterfd)en 9Jkfeform gar nid)t crmdf)nte ^rebigt finbet lucr nad) bent (Xrebo if)ren s ^(aft. ?(u§ ber s $irdfation finb bie Verba testamenti au§gcfd)icbcn. Unmittelbar auf ba§> ©anctu» (ofnte smifebentretenbey SSciter tinier unb ba§ Qbebet: © fjerc erlofe vns van alien it. f. to.) folgt bic Grljortatiou (bie erfte au§ ©litter 1531 unb a\Z 5 tr> e i t c bie furse 5lu§lcgung be^ isatcr llnfer§); barnadj SSaterUnfer unb Jcftameut»roorte, unb ol)tte Dorigey 0)ebet: © Berc 3^f" CCtjriftc / bu etPtge tportb bes vabevs u. f. to. fofort bie Communion, bci iuetd)cr bie sumptio bc§ ^rieftery meggefallen ift, unb „unter" mcUbcr berdbor: 3cfus Cbriftus rnfc Beilanbt, ober <5obt fy gelauct, ober © £am (5abcs unfdjulbicb , ober Cbriftc bu £am (Sabes fingcu foil (bgl. ^C. Don 1552 $81. 86.). £>en 33efd)(ufe mac^t, ol^ne ba§> &cbet (D Berc mi lath jti bem 2 ) 3nt ©an^en biejelbcn, mie fdjon in bon fpdtcren niebcrbcntfdicn dndniibicn, 5.^8. 9Jkgbeb. 1571 (^acfem. 33ibl. 6.371.), 2«ittenb. 1571 (2Bactern. i^2. 1, 787 f.). 2 ) 5)ic§ ^?ieb foil nad; alien eiiiterfd)en Cmb. Vox bat [^urnb. 1527: ^ur bas] Alleluia gefungen merben. ^m ^Hoftoder ©S. yon 1577 unb ben folgenben f)ei^t e^ bagegcu: Dor bem ^llleluta. 01. Beifage: Stebet auf fflrftftd^e ftyerfonen s;> frcbe u I tO , nilhU'l) (JoHectC ( bann ootlftanbig nub in allcm SBefentttd^ett iibercinfttmmenb and) in ben 8(u$gabcn SBittenberg L580 1 ), gftagbeburg 1584, 1585 (U89, 8°nnb 1596), Sortb 15SG, iicnnuiblid) amh Torimunb 1585. $agegen finben fid) in ben hamburger (Jncfctrtbien Don 1607— 1G30 nut nod) SWette (blo3 $f. 1—3.) unb SERiffe, tueldje (efeterc affcin bte erftc ©rj&ortation barbietet, Oor ber $rcbigl ein Steb: 0) Dabet onfe gnebtae 03obt ( unb mid) bent ©mpfang beS ©acrantenteS bay Qbebet: Wy bancfen by ZIttmedjttge Ejere 03obJ bog bti rtts borcb bijfe beylfamc (5anc u. f. to. einfdjaltet, nu&erbem bet ber Communion cin 3tt>citc§ ©onctuS unb „3efaja bem ^roolKten" jur 2Ui§n)aljl ftcftt, unb rin^clnc StiicFc bcr (Sliiterfdjen Orbnung (nad) ber SSerma^nung : (D tferc 3cfu Cbriftc/ bu cmigc 2Port bes Dabcrs, unb dor bcr 3d)(uBCollcctc nod): © Bcrc mi lath in bem £rebe it. f. to.) fcftf)d(t. ©djon in bcr SRagbeburger S)uobe§s2tu§gabe Hon 1589 abcr finb bic fanttlidjen liturgtfdjen 3Tnbdnge roeggeblieben , cbenfo in ben 9Ju§gg. ©reifSluoIb 1503. 1611. 1618 (nur in bcr 9tr. 19. finb bic £aubc* ertoafmt), ©tettin 1611, Siineburg 1611 unb (bt§ auf cin Ootttg 3itfntnmenl)ang»lofe§ gragment) 1649. Critic fieilage. 2[nbang§roeife feien bier betm 23cfdjluf$ be§ 16. 3al)rlmnbert3 nocb cinige f)od)bciit|d)e i'teDcr auf $iu*it(td)c $crjoitcn Dec* WJctttciibiirgtfdicit fjktitfed cr= roobnt, tote foldje, of)nc in bic bt§ber befannten ©cfangbitdber 5DiecfIenburg3 auf- genomincn §u fein, bocr) in benad)barten Sieberiantmlungen fid) finben: 1. (Etn £teb auff be§ Zhir&Iciidjtigcn fjocf/geborueu v fnrftcu rnb Berrtt/ Berrtt VLK1CHEX tfer^ogen 311 tfTecFeluburgrV etc. fein Symbolum obcr Hetm HERR GOTT YERLEIHE VNS GNAD: £crr ®ott SSater Ottb ©e0* (anb mein. 4 ltigeil. (Stropben. 2JlitgcnVilt oon 2£ied)mann in ben SJtedl. 3ob*bh. 1859, 164 f. unb oon 2£adcrn. £2. V, 862. nad) ben ©rciflroalber ©336. oon 1592 unb 1597. Unter obiter Ueberfdjrift ftef)t bay Sicb al§ %lx. CCXXXIX. in : Hufjer* 1 ) Sie SBBittenberger 2(it?g. oon 1580 bat bet ber @piftel nod) bic dlterc S^lfung: ein dapitfel rtb ber (Epiftel Sanct pauti; aud) ^cifst c§ nad)i)cr nur: Dor bem alleluia/ finget bat C^or . . Dit fint be rnlligeu u. f. w. (nod) obne ben oufafc: ebber u. f. 10.1. 3(nt ci(]cntumlid)[tcn ift, ba§ bic fuqc 2lu§Icgung bc^ 33. U. nid)t einfad) neben ber erftcn exportation four 2lu§roab0 0^0^^"/ fonbern ausbrudlid) o^W nrirb:Ha btffer Dormaningc roenbet fief be preftcr tbo bem Dotcfe vnbe fprecft: Korte ot(]lcggiuge bes V. U. u. f. n>. (fublid) bat bay (Sd)(uBootum l)icc fdjon bic ah ncfurjtc gornt: (Sbat i\en in bem .frebe, nne bann ana) in ben [ola,cnbcn S(u§gg. — Ob biefc SHbroeic&ungen fid) fajon in bem SGBtttcnbcrger Gncbic. oon 1571 finben, roare nod) genaucr feftjuftcttcn. 86 IV. SBcilaflc: Sim. ^auli, £ieber=2(uslcflunfl. Icfciic pj'alincu wib (Seiftlidjc £ieber, £ubccf bey £aurentj 21lbredn 1600. fl. 12° (5. Shrfl), in bcrcn crftcr Huff., Sartf) 1591, cS fid) fdjon unter Sflr. CXXX. befanb, f. 3- (5. £• Defrid)*, itfeutraa. jut ©ef4 bec 33ud)= brurfcren 511 SSarb (93ufeoro u. SRBifsmar 1764), 6. 15. 21(3 SScrfaffer nennt ft. © c b c ! e , ©runbrtfj gur Gicfdj. bcr bcutfdjen Sidjtuna. , 2. 2lusa,. 33b. I. §129,13.: SWftelm SBibenbad). 2. <£tn £ieb auff bcr I^ocbgcborncn ^urftctt (sic!)/ ^ran? ELIZABETHEN fcltgen / ge= meltes q.Vltid}tn crftc <5em^Hn Hetm ALLES NACH GOTTES WILLEN: SlUeS ma§ id) I)ie bin t>nb t) ab. 4 8^eit. @tropI)cn. 23ci SBatfem. V, 264. nad) framb. 1592 Srcebcn 1597; obigc Ucbcrfd)rift aw* fitibed 1600 9ir. CCXL., befjen text bem ©reSbnet ndl>erftcf)t. 9?adj OeltidjS a. a. 0. ftf)on in bcr Sluifl. S3artl) 1591 nntcr 3Rr. CXXXI. 3. cHtti fd]6u £ieb/ 2Iuff bcr fjodjgcborncu ^itrftin ^. 5 oprn en geborn 311 2TtecFcI= burg/ etc. Kouigiun in Deuncmarcf/ ^rtberict II. fjodmttlter (SebcaMnufi uacrmcrlaffcneu IDitmen/ etc. Symbolum obcr Hetm gcftelt GOTT VERLEST DIE SEINEN NIGHT: ©ott ift mciu ©eljl, aU(f, i)u{ff bnb X r o ft. 4 9aetl. ie Unit). SHoftoct, 6. 635 f. V. SBetlage: Petri Bambamii Bymni germ.-lat. 87 2 1 Dfsleg uitg bet Pont fdjen (Seiftltdjeti Ctcber fo Don Ejerm Doctore MARTINo LYTHERO, | vnb anbem (Bottfeitgen Cfyrifteti gemad}! ober aus bem Catebi | ins XVutfdic pberfegei nib ge« bradjl fhib, in geroiffe ftucfc I gefaflet/ unb orbeniltd) nad) bem gan feen tort orflorot. Surd) I). Simonem Pauli. dvbrucft 511 HIagbe&urgf/ | burd) 2lmbrofium Kirdjner. ANNO M. I). IAXXVI1I. 4°. (^crjogl. SBibliotljet \u Wotl)a; f. bio naljerc $efe()reibuna, Dei 2Badcrn. ftfi. I, 551. Dfll. Dioft. (StaHtS 17:iS, ;>,77f.) 8tuf 85 S3ogcn unb l 331. tft, aufecr einer &ttHeTad&en Sufdjrift bio auSfufjrlid&e grfiarung folgenber 22 ijiebcr (toeldje bi§ anf bn^ britttefcte famtlid) and) in bom 9ioftoad)]cn, cntl)d(t ba3 crftc, bn§ fog. faXptuxwtyiav, Don 53ambamiu$ fclbft giterft bcnt;d) berfafstc, bann in§ Jt'atctnifdjc iiberfcfctc ©ebetliebcr fiir atte Seiten bc3 £agc§, au§ ben Sfalmen entnommen. ®a£ feebfte, bon il)m aJ3 liber adoptivus bejeidjnet, nmfnfet bie altfird)lid)en foteintfdjett ®efange, alfcrmcift mit ibrer fircblidj eingebiirgerten bcutfeben Ucbertragung Don Sutler n. %, cinigc icbod) aucb bon ttjm fclbft in§ SJcntfcbe iibcrfefrt. gn ben bier mtttlcrcn ©iidjern giebt bcr SSerf. bann bie gcbrduclylicbften bcutfeben Sitvcrjenlieber (53. 2. geft-, 33. 3. ®ateel)i3mu§', 53. 4. Sejr-, 53. 5. ^falmen-Steber) in fetner latcinifcfjen Ueberfefcung ; bod) ftnbcn fid) aud) in biefen 58itcbern bcrfdjtebene , beven beutfcrjev £c£t cbenfo tote bcr fa tetntfebe ibm fclbft angebbrt. SSiebevbolt betont SBambammi, bafs er in fetner 5(u§mal)l bcr fird)lid)en Ucblid)!cit (ex vulgaribus libellis Psalmos), inSbefonbere berjenigen feiner £>cimat (in hac quidem Germaniae ora receptos), gcfolgt fei. Unb in ber Jf)at begegnen uny unter ben 228 Diununcrn bcr ganjen (Samntlnng 182 au§> bem 9toftocfcr ©53. bon 1577, fotoie cinige 20 nn§ ben fpdteren 5lu§gaben beffelben, alfo nabeju 160 tin (skbrand) bcr 9Jiecf(cnburgifd)cn ilircrje befinblidje Sieber. 53on ben iibrigen raenig mebr al» 70 Diitmmcrn ftnb rcicbltd) bie ©alfte 2ieber nnbercr, 3. 2;b- fttterer ®td)tcr, n. 51.: I>tc Hacbt ift rjin ber flag, brid?t an r»on 23. (^a pi to — Hlcin Scclc foil aus fi^en <5runb Don 3- $rcber — Sanct paulus bie clorintbier bon 9cic. Hermann — JTtein Seel erbebt ben f^erren mein bon ©. ^ollio — 2Idj J^crr bu fromer Dater gut unb Der f^err ift mein getreuer f^irt bon 53art(). Oting = ma lb — Berr u?ie lang mtlltu oergeffen mein bon ©. t&ad)* — ^lm britteu (lag cin i^od^eit marb bon Gbr. ©pan gen berg— f?err (Sott ber bu erforfebeft midj bon J ) SBermutfjIicb cin 6ol)n be§ crftcn httl)crifcbcn ^rebigcr^ 511 Stabt unb JUoftcr il)la(d)Oui, SDlartin 23 am ban [sic!], lucldjcr n>ol crft nad) 1583 ftarb unb neben rocldjcm cin Solm 53crnb 53am ban 1580 aB Gapellan ju 9Dlald)om ftanb (f. 2ifd), 3)icdl. ^53b. XXII, 105.). 33icllcid)t mar unfer $ctru§ cin jiingcrcr 53rubcr bc§ Ufa tern, ba il)m crft 1589 fcin crfter Sol)n geboren marb (f. ob. ba% 2Bicgcnlicb auf biefen). 5>gl. Glecmann, Syllabus Parchimensium 6. 33. §n ber ^ortfefeung ju ^bd)er'o Oicleljrtcn-.ficricon I, 1390. mirb on 20 erf en bc§ $etru3 5Bainbaniu§ bie obigc Sainmlung nid)t crmdljnt, fonbemnur: Oarminum alcaicorum lib., Sioftocf 1608. 8°, unb Gin ©cbid)t auf ^onig G^riftian IV. oon ^dnemarf, beigefugt Halvardi Gunavii Chronicon Norvegiae, JHoftOcf 1606. v. SBctfQQC ! Petri Bambamii Eymni germ.-lat. s ( .i m. 83 o Q I) t c i -< 11 f Mefew £^ f° jjbenfen rott bon ■$. ; | to i d 311s 3efns £f}rifhis (Sottts S ohn bon 3R. S3 ci fee etitige $falmcn bon Stmbr. V o b to a j i e v ; femet oufeer mebreren anpntynen btc Sieber: 2M| 03otl tbu bid) erbartnen (©terbelieb, 5 7\. 2tv.) bon „Johan: Posselias Benior" (2. 550.) -- Ejert c^ott licbcr Pater metn (iio. $$rob. SO, 7ff., I 7$. ©tr.) bon '..Vitus Schirmeister, Eilenburg." i 2. 528.) — 3 m fedtften OTonb ba Sand 3 M»'« di 7j. Str.) in. p. Uebcrfdjr. : JBitttS Sc&irmernS" ( 2. 102.) lt>ie manges Ilia! es fid? braicbt (7 12$. gtr.) in. p. Uebakbr. : £tn fdjones Brantlieb 3Ut Qodftettltdjen gfjrenfreiDb bcs (Eblcu £f?ren rcftcti 0)ttbo £lanb Don 5 d? a r titer pnb bcr (EMcn (Eugentrcid?cu 3 ut, 9f ranicu 3 nil a uac Don £ettrocnftctn, gcmad?t bnrdj Paulam Kelisstim, Com: pal. et eq. aur. civem Rom. (©.378.). — ^iijit bnnn Don 33ambamtu3 felbft: ?(d? Bar itt gnaben betnen jOrn ab= Bar rocuit icfj uid?t betn licbcs IPort fd?affc (Aufer immensam) 3* freroc mid? ans Bergen grttnb ?lls dbriftus anffcrftauocu roar 3d? lege mid? ntb Sd?laffc ciit filler in rnb auff bcr gau^ctt (JErbcu 3d) roeifc; £?err, ba§ itt biefer IPelt Das Vbv vnb (Slorfcnfdjlag att3cigt Peiu 2fntlit3 rbcr bcincit Kued?t Per Berr cm Bccber bat mit IDcitt Dcr Bcrr crbclt bttrd? (cine (Snab Dent (Dftcrlcmbleitt follcn banc? €s ift fur roar em Sclig Tilan Berr bu bift metn getrerr>cr Birt Berr (5ott/ bcr bu im Bimtucl bift Bcrr (5ott/ bcr bn nid?t luft baft am Derberben Berr (Sott/ tmfer licbcr Pater broben £?err (Sott Pater ins Bimcls Sale Berr, meine £eud?te jfyrcn febcitt Bcrr in bcim Harnett gel? id? aus Bcrr lag fid? mit (SeredjtigFeit ^crr mcin (5ott auff bid? boffc id? $n$ $robe ftctjc bier nod) folgenbcS Sieb (33.1, 9?r.3.): IPeutt matt bic Kleibcr attleget. $faf.l32. (£pt)cf.6. l.^eff. 5. «.«1. Kcitt bitta, auff (Erbctt [gnabctt Komm (5ott beilicjcr (5eift crfitli mit Kempt/ laft r-ns ttiberfallctt £ob rmb prei§ mit frolig!cit IXu ift bcr CEttgcI Bcrrligfeit Humebr molten mir 311 bicfer Stuttbc Berrc bu getreroer (5ott Selig bcr lUatttt roirb in ber Sd?rifft gepreifet {ffi. 128.) Sieb bod?/ rub bcittc 0t]reu neig Sufe licbcs Kiubelcitt (SStegentieb, „M. Petr. Bamb. filio suo pnmogenito fecit. A. C. 1589." b. 2B. V, 122.) Wenn idj ttidit muft baft mid] 03ott fyett erfdjaffctt [bancfett. gum bcfd?luJ5 roir bir 03ott Pater, 1 £}(£KK lag fid? mit (Sercd^tigFcit Dent 1 prieftcr Heiben alle3cit. £a§ beine Beilgett ftctiglid) 3n jb^rem Bergen frcroen fid>. 2 3^? r f?emb6 fey beines Sol]ns rnfdmlb Damit er feinc gnab rttb bulb Beroeifet/ rub bebedet bjat 2111' jfire Sunb vnb miffetbjat. 3 3b,r' Bruft rttb Bert5 fey rool be!leibt ITtit bent Krebs bcr 03ercdjtig!eit : Dmbgurtct jbfrc £enbcn feitt IHit IDarb^eit beines tDortes rein. 4 3^ 1 Beine ftets beftiefelt feitt 2lls fertig auff bctt IV egen bein §u roanbertt/ mtb 3U treiben frey/ Den ^ricb bes (Euangelij. 5 3^ r ' Baupt bcfd]irme (Tag rttb Hadjt/ Der f?elm bes f^eils mit aller mad?t/ Darnebenft gute 3uoorfid?t/ §u jt^rcm Baupte 3 e f" ^rift. 6 3^? r ' Pbcrrocf rttb ITTantel fey/ £)eiter Utfrijnitt as 17. ^atjrljuttfcfrt i. Wit bem Infange bcc> 17. 3a()r()iinberts berftumtnt allmalig ber niebcr^ beutfdje ©efang in ber liitljerifdjcn &irdje. gtoar (J a * fitf) berfelbc, tine bic nriebcrljoltcn ^Citflagcn plattbcntjd)er ®cfana,6nd)er, 3. $. ber G5retfetualber oon 1618 nnb 1026, ber §am6urger (Snd)iribien Don 1620 nnb 1630, ja be§ Sitneburger fogar nod) Don 1649 bctoeijcn, in mandjen ©cgcnben bi$ $n (£nbe be§ britten 3)ecennium3 nnb baruber fjinanS befjau^tct; nnb and) in 95£ecf(en6urg locrbcn namcnt(id) bic Idnblicr)en Gkmctnen faum Diet friiljcr anfger)ori fjaben, ^(attbcutjcfj §u fingen. Sieft bod) fclbft in Softool ber Sprebiger 9cic. ©rt)fe nod) 1614 feme Dlattbeittjdjen geiftltcfjcn Sicrjtungen in atoeitcr 2litftage erfdjeincn. ] ) 3)agcgcn brad) fid) ber l)od)bcntfd)e &ird)en= gefang in \)q\i grofjeren (Stdbten fcit ber SScnbc bc3 3arjrt)unbert§ intmer *) Ctjriftlife I (5€Bebc rmb j pfalme/ 1 Dordj j NICOLATJM GKYSEN . . geftellet mtb I georbenct ...J (Scorutfet tt]o HoftocF/ bord? 3odnm | ^oetfy. ANNO M. DC. XIIII. || H. 8° [.s)icf. ltmu.=23ib(. Fm. 4265. 4265a]. .vticr finben fid) aufeer fetncit cifleren, uon 2Bicd)mann (91 ©rnfc'S ©ciftl. 5)idjtuna,en, Scfcroerin [1867]) mitcjctfieiltcn, and) fo(a,cnbc Siebcr anberer SMdfoter, glcidjfallS in plattbcutfdjer 2)tunbart: Qerr 3cfu <£fyrift rp byn befell (?) Dyrt molbabt leucfts 3efuft?i, »3D« Danielis Eumpij" (m. 9JteI.) fjerr (Sobt be bit myu Daber bift, >(). 2)1 a 1 1) e fin 3 (m. 2M) Wo fd?6u liidjtct be ITTorgenftern, P)i(. SRicolai (m. 9M) 2(dj (Sobt ipo gettfys bodj yummcr t!]o, -fticol. Hermann H?oI ftcibt/ be fdjoaie bat fye ntdjt fall, 9Jico(. Hermann So ronnfdj id mi eine gube nacfyt, ^cr. -Jiicolai (Ein (Seiftlicf £ccbt icf fingen tpill, „D. Andreae Osiandri Spoffprcbiger." Wadet rp ropt tms be ftemme, ${)i(. s JitcoIat (m. 2JM.) £?err Cfyrift boe my rorlenen, Q'crcm. -fticolai $xbwt yum gy Ctjriftcn alle glitf, 9?icoI. Hermann (m. 9Kel.) Kom 3efu (Ojrifte tfyom gericfyt (m. 2)W.) (?) i. ,\oihi). ©untteifterS $falmeti ■>\umonu , n, 1601. 91 etttfd^iebener SsBalni; unb befonberS brci £enfmdfct bejetcfjncn flit TOccflen burg ben Ueberaana, : Soacr). SBurmeiftcrS ^jiihnen .\\uinonien, iHoftod 1601, bio ^iciuMorto .Sitrcuen Crcnnna, bon L602 unb Mo 2d)toeriner ,s>of Mirdion Drbnung don Kilo. L Csortrf)* 8strmeifter€ ^jnlmcusCnivmomen, 1601* Tte 2d)nle arkitcte in btefer SBe^ie^ung bet Mird)e bor. SBte in Mam 6urg Xaoib SSotbet buret) join Hero £ated?ismus=(5efauabua7letu Hon L598 ben f)ocrjbeutfd)en Wejana, in ben 2d)itlen aubaljute, l ) jo ^ctc^t fur Woftocf boS SBerf SBurmeiftera, 2 ) tote bio Scrjule benjel&en in bte Mivcljo rrug. Tor litel be* in bielet §tnfid)t intoveffanton SBudtjc^ lantct noil fteinbia, : (5€tftlid]cr | pfalmen D. M. L. | rmb anberer u3ottfe= | Kgen ^TTenner dc. | Pterfttmmtge f)armontett/ | Darinnon ber Pfalmen ^ITelobien | burcfys 3afyr alfyte 5U Koftocf gebreucrp | ltd?! bte fo tool 1 fo auff bio furnembfte | t feftc/ als bic/ fo auff bte Sontage gefungen merben/ tttit ben an- \ bent fttmmen r>eretntget | feirt/ burd? I M. Ioachinmm Burmeisterum L. \ Scholae Kost. Col- legam. \\ lUit enter Porrebc | D. Lucae Backmeisteri Super- intendentis. in Koftocf / mtb ber r/or/en Sdnile | S. S. Theologiae Prof, bafelbft ROSTOCHII, Typis Myliandrinis, Anno M J) CI. Pes attbern t^cils | (5 (£t ft I icber | pfalmen D. Mart. Lut. rmb anberer ®ottfc= ] ligen ITTenner etc. | Dierftrmmige ^armonten/ 1 Darimten ber Pfalmen gebreud]= | licfye ZTCelobten mtt ben anber.n *) 6. ©effden, fcamb. @23b. 6. XIV f. -) Mag. Soadjim Surmciftcr, neb. &u fiuneburg 1564, tarn 1586 auf bte Uni= oerfitat Mofrocf, marb 1589 Sdjulcoflcge unb Gantor an 6. SJiicolai, balb barauf etfter Cantor an 6. 2Jtaricn bafclfcft, c\ab abcr bieS 2lmt 159:3 auf bet feincr Seforbcrung jttm praeceptor classicus, a(§ mcldjer cr bis jur secunda classis attfrudtc unb nad) 40jal)ria.cm trcucn Sdjulbtenftc am 5. Wlai 1629 ftarb. SBaJ. bas Scidjenuroammm r»on 3ol). 93acmeiftcr ($rof. ber ajlcbicin, bem Gorjnc 8uca§ 33acmciftcre b. 2tc.) nom 7. 3Rai 1629. JBurmciftcr mar etner ber geleljrteftcn 9Jlufirfd)riftftcller feincr 3eit unb Ijattc and) als Xonfefecr cinen cjutcn -Jtamcn. s £aJ. (Srnft Subro. ©crbcr, s J?cucs Scrifon ber lontunftlcr 93b. I, 6. 575. 3 U feinen bort angefu^tten ©djriften ift nocfj ^insttjtifugcn: Xpwto? zE^aaas'vo:. Ser geoffenbarte (Sbrtftus. Gomobia obcr ©ciftlidj JRcimcn ©cbidjt . . . C s )e[tellct bttrd) M. 3oad)imum 33urmciftcrum . . 3« Sioftod, 1605. 8° (f. (£oebefc, ©runbri^ S. 333.); fomic bie uon il)tn fccrauSflCflebenc unb mit cincr T s orrebc nerfcljcnc Musica theorica Henr. Brucaci, cd. op. et impensis M- Joach. B^rmeisteri. Rost. 1609. 4°. 92 I. Soarf). 23utmciftcr3 $falmcn:Y)atmonien, 1601. Sthn* | men Deretmget: nnnb 511 tpclcfyen Har- | mon. anberer authorum Benedica- | mus (tr>ic man fie nennet) in jcr/rli= | cfyen fyocfyfey^eiten gebreudjltdj; | imb ban and? anbere Scrmb | gefenge fyt^ugetfycm | fcin / burcfy | M. loachimum Burmeisterum L. Scholac Host. Collegam. || ROSTOCHII, | Typis Myliandrinis, Anno MDCI.||8°. (2)a3 uon mir benufete (5remp(at auf bet 93iblio%f uon fitter-- unb £anb= fcfyaft ju Dtoftotf, ein swciteS auf ber UntD.=S8ibltotljcE }u ©ottiiiflcn) Die Xitel beiber Xljcilc finb mit berfefben ^o^fdjuittfeifte etngefafjt. Xf). 1. $og. 2f— 5, 2la— $f yi\ 8 53(attcvn (auger bem $3og. 21, auf mefdjem Xit. nnb SBorreben, @. 1—437; SRegtfter unb Errata auf jc 4 unbejifferten Seiten, btc 3 le|ten ©cttcit (eer). %% 2. 33og. 21— l\l 511 8, $og. Ic 511 4 SBIdttent (aujger 2 m. Xit. it. ^orrebe, Don SBt. 2titj an 6.1—193; auf ben 3-Ie$ten Scitett 9^egifter unb Errata), Gstner jeben ©timme tft bcr erftc 2kr3 untergelegt, btc ubrigen SSerfe ftefjn in ber ^tegct unter bcr 53aJ3[timmc. 3)rei SBorreben finb bent crften Xrjeifc be£ 53itcrje3 t»ovangef(f)icf t , btc erftc, 2lUen fromen (E^riftcn in ber Cr/riftlicfyen (Bemeine ber Statt Hoftocf uberfcfjricben unb ben 2\. Septembris/ 2Xnno \60\> batiert, Don D. £ucas SBacmetfter, btc beibcit fotgenben Don bem $erfaffer fefbfi, berett cine, „Va- turn ben 8. Octob. Anni {60\" t btc $5ebtcation be§2Berfe§ an bie SBurger* mciftcr unb ^h\rtf)*Dcrroanbtcn WoftocfS entplt, mafjrenb btc anbrc, uittcr ber Itebcrjdjrift : Der 2lutb/or an bm gutfyer^igen Cefcr bie muficalifd); metfjobifdjen ®efidjt&jnmfte bet bcr SBearbeitung unb fur bcu Qfcbraud) bc3 33ttcf)§ barlegt. @3 ergicbt fief) auS bicfett SBorreben gunadjft, ba$ bem (Erbarn unb tDofgelarteu M. Soadjim SButmetfter, ber Kinberfdmlen alfyic praeceptori Classico vnb ber Musiea rpolerfarnen bie 9(uregung 511 bent Untcrueljineit unb jelbft etngetne fpecietTe Directioett fitr beffen 2lu§= funning Doit £uca3 33acnteiftcr gcroorbcu roarcn, roclcrjcr 5U bem ^farramt an ber (St. SWarien^irdjc (f. ob. ©. 63.) felt 1592 aud) baZ einc£ @tabt= juperintcnbentcit ubcrf'ommctt fjatte. 333ie bicfer in feiner Diclfeitigeu unb raftlofcn Xbjatigfctt ate Seclforgcr grojjc SSerbtenfte tint bie ftabtifcfje ®c= meitte crruavb, ') jo liejg cr fief) namcntlid) aitcft btc §ebung be£ gotten btenftttcgen ©efqngS angelegen fcin. 3)ic§ jcigt aucr) fcinc SSorrebe ( yt SBurmeifterd 53ucfj. SRac^bem er f)ier ba§ s Jrec^t unb bie 33ebetttuug be^ cDangcfifcfjcu ©enteinegefangS au*fuf)rlicrj ertnicfen unb bc§ Dorne^mtid) *) S. ^rabbe, 2)ic Unimfttdt JRoftorf im 15. u. 16. 3a&rlj., ©. 640.; Dflf. ^rcg, 2)ie SRo[todfcf)cn ^^eoloGcn, 6. 16. 1. >ad). Bircmetftetl $f(tlmctl vaimonien, 1001. 93 bind) Sutfpt unb feinc 9Ritgef)Ufeti unferei ftirdje .yiaejubrtou £Ret$tum$ an Stebem unb SRelobien riihnieub gebadjt, fahvt or (S(. 2liiij) fort: Perbalbeu ipu* and) jfttgemelte beutfdv geiftreidie gefeuge bit? ber ill rmferu lurdieu bebalteii/ pub bie liebe jugeub in ben 5cbuleu lurdieu vnb fyeuferu fte 511 fiugeu billidi geipeuen/ audi bem ge- memen HTan fleifftg einbilbeu nidjt alloiu bamit; bas man fie fur pub uadi ben prebigteu jmmer 511 fmgej vnb alfo in fteter pbuug vnb gebraudi bleibeii/ fouberu and) j bas man / ipan eg bie ge legeub/eit gibtj einen ober etlidie perf), bie 5111* lefyre/ troft ober per= maI)muK3 bienfid}/ in ben prebigteu au$ier/e/ vnb babura? bie leute 511 mefyrer betrad?tung inib perftanbe/ bes was man finget; anrei^e. £>b/n bas e£ aUes in ber ttircr/eu (Sottes orbentlicr); efyrlid? vnb jtrlid) jugefyen fol . . . Pnb CBott fn'eran einen fonberlicben gef alien r/at tucmi er pon einer garden (Sememe eintrecfytig angeruffeu pnb gepreifet trnrb . . . Vnb fold? erne perfamluug/ bie mit fyertseu/ munbe/ pnb lauter ftimme jb/rem (Bott bienet/ ein furbilb ift ber erpigen IMmlifcfyen gefelfdjafft u. ). to. (Ju biefem <£nbc feiu bie furuemeften pnb auferlefeneu beutfcfyeu Pfalnten alfn'e abermafyl in ben brucf perfertiget/ pnb bamit fie befto angenemer pnb lieblid?er 5U fingen fein mocfyteu/ in pier ftim= men gefe^et . . . bod} bergeftalt/ bas bie gerponlicb/e TTtelobey im Difcant befyalten/ pnb pon ber gan^en gemeine tan gefungen rperben. Die anbern brey ftimmen aber pon bm anbevn ertpad^fenen Knaben pfi gefellen auffm Cr)ore/ pnb rper fouft in ber Itirdien 5m* 2Uufica luft l)atj sugleicr; eingefufyret ; pnb baburd? bie fyer^en fo piel mefyr 5U (Bottes auruffung/ lob pnb preife berpogen pnb ermuntert tperben. Diefe arbeit ift furnemlid? pnfer £r/riftlid?en (Sememe in bett Kird?en biefer loblidjen Stabtj in tpelcfyer and} bnvd} (Bottes gnaben eine berumbbe fyofye Sdmle ober Pniuerfitet ift/ 5U111 befteu pnb 5U mefyrer 5irbe bes (Bottesbieuftes an ben ^eft pnb ^eyrtageu furge= nommen pnb geridjtet. Pa aber and} anbere pmbligenbe liircfjeu biefes gefangbudjes mit gebraucfyen rpollen/ pnb einen gefallen an ben Musicis Harmonijs r/aben, ift jr/nen gantj gerne fn'emit ge= bienet. 333etter get)t au3 be§ £on)et>er3 SOftttrjeUungen fjcruor, ba)] biejc bon ^Bacmeifter fur gut angefefyeue ©uiridjtung ber gebraudjUdjftcn ftirdjenlieber 5um uterftimmigen ©ejang fidf> bereit^ in ber gotte^bienftltdjcn $roji§ be^ U)db)rt fiatte; inbem, it>te er glaubtpitrbig uertdjtet fei, ipaun etlid?e pou biefen 94 1. Socid). 93urmciftcr§ Sgfalmcmiparmonien, 1601. ^armonien fncbcuofyr in ben Kircfycn/ furuembltcfy 511 S. 2TTarien fetn 511 £l?or gefungen iporbcn, btc Sperren 00m Watt) cuteu befottbern gefalleu baran getragen fyaben. (inblidj cviudfjut SBurmeifter, baf3 beS umftdjtigen Superinteubeutcu Segeljren fief) aitdj auf mflgUdjfte 3 ur titffwfynwg manner injnrifd^en jctjon mevflid) oeranberten 3Mobien §u bcr in 3ofyann 2BattIjer§ SSittetiberQtfc^cm (Sljorbud) fcorttegenben uvfprituglidjeu ®efta(t geridjtei fyabc; mcefyalb ^btueidjungen in eingelncn -jftoten mit cittern * am Wanbc ange* bcutct, bet grofjeren SBarianten aber am Gnbc beS erften XfyeueS (©. 387 ff. ) bio 28itten&ergifcfjen Ortginalien fyingugefiigt feten. SBa3 feme cigene Arbeit anlangt, fo fagt S^urmetftet, et fyabe gegentoartigen §armonien feine anbre Slrt gebeu tuoKcn, alfe biefelbige/ ipelcfyc bom (Beneri 2lnttpfyonorum 2lequalt pel Simplict enlig tft, Unb gtuar barum, bas/ u>enn bie foni aller pier ftimmen in ber ffienfur cine gleidjmefftgfeit ipurben tyabzwj id} ef bafur ^alte/ bas als bann bcr geiftreicfye tert nicfyt pcrbuncMt tpurbe. 2£a§ nun bet ncdjerei* SBetracfjtwtg be§ 3n§alt£ nor Mem unfre ?htf= merffamfeit in 9lufprud) nimmt, tft bie§, ba|3 btc famtfitfjen fiiebev bicjer ©annulling, cine ^njafyt lateinifdjer au§genommen, in ()od)beutfd)em Xcyt gegeben rcerben. 2)aJ3 man bicjelbcu etjcmalS ptattbeutfd) gejungen, baoon ift mit Icincm SSSort meljr btc 9M>c. @o rate btc Sicber mit ifyren SOcelobien I)ier crfdjeinen, finb fie allfyie 5U Hoftocf gcbreucfylid? unb in ber oorltcgen^ ben Ijarmomfdjcn 9(u§ftattung tfjeihueife fdjen b/iebeuofyr in ben ftirdjen gefungen; ja c§ biirfte frag(id) erf%inen, 06 ba§ alfyie abermafyl in ben brucf perfertiget fid) aKetu auf bie fritljereu nieberbcutfdjen Qtefangbud)^ brude be^iefjt, obcr nidjt bereitS eine ber unfren uoraufgegangene (jod)- bentjdje ©ammUmg t>orau£fetjt. £emt menu and) untcr ben furnemeften pnb auf erlefenen beutfcr)cn ^falmen be£ erften %fyti\% tent £teb ftct) finbet, ba% ntd)t fdjon burd) ba% ©liiterfdje ®Q3. Oon 1531 unb beffen fyatere %u& gaben obcr bod) burd) ba£ Ocnnutljltd) untcr SBacmeiftcrS Sftttnrirfung be- jorgte gerbcrfdje ®23. Oon 1577 in Woftod etngc6iirgert tuar; fo enttjdlt bodj ber §toeite X^eit unter benjenigen beittfc^en Siebern, fo in Kird?en tpol feinen ober gan£ geringon gebraud} I^aben, aber bey gottfeligen Cf^riften gkicfytpol in jren ^euforn obcr reifen 9ebrcucf}lid? , cine ^n^abl (f. u.), tuctdjc in ben bi§ber befauntcn 9ioftoder (Scfangbitdjcrn feb,lcn. S)te§ aber fd)eint urn fo bebcutjamcr, al§ audj btc in biefcm Xbeitc cntfjaltencu latcintfdjcn geft^ nub ©dfjulgefange auf cine gang beftimntte Dvoftocfcr Dfc fert)an§ (jinmcifen, ittbent e§ oon jeuen f)ei^t, baft fie 511111 befcfyluf bcr (Eercmoniou obcr pntcr bent Magnificat gefungen iporbon, oon biefen, i v \oad). ©urmetfterS $falmen vuumonicu, 1001. ( .»f) bajj fie bio Knaben Secundae classis aline in Hoftocf jwtfef^en ben ftunben in anfang jbrer arbeit fmgen, Tor erfte Ihcil be3 SudjS entfjdlt, ba8 beutfc^ (ateimfd)e En dulci jubilo mitgcredniet, 70 beurjdje Bieber, toon bencn 3 (2lus ticfer 2Totr/ £s iff ba^ boil nns fommen l)ilf (Bolt/ baf) mir gelinge) mit boppolteit SRelobien oudgeftattet finb, 1 ) uuilnvnb ,\u 5 anbren nod) bio nrjortimilidjc Aorm bcr 2Mobte tm Unhang gegeben ttnrb. Ton jtoeiten Xljoil erflffnen U> beutfdje Sicbcr (unter toelcf)en and) cine Ueberfefcung uon Jam moesta quiesce: x? (Traurigfeitj la}} foin bein liiao, mit 6eigefugtem fateinifdjen lerte); Ijicrauf folgen 8. l.Qffff. otlicbo anbere gefenge fo in jr/rer r>ier= fttmmtgen ^armoney/ als fie von alters fyer componirt fern/ m ben furnembften ^eften bos jab/rs 511m befd^luf ber Ceremonien gefungen merben (hjerbci, unter bom Seamen ber „SBenebtcamu§" 2 ) fiir Dftern, Jpimmetfafyrt, ^fingftert, bic Befannten iptjmnen Surrexit Christus hodie, Ascendit Christus hodie, Spiritus Sancti gratia mit beutjdjev UcOerfclumg); bann @. 153 ff. bie IDeinacfyten gefenge/ melcbje miter bem Magnificat gefungen tperbeu; citbtid) fepf>, lieber ^ofepf? mem (nadfj Sofj. SBaltt)er§ ©©., f. $3. HI, 1153.) $on (ateinifdjen ©efdngen finben fid) 8 mit beigefitgter beutfdjer Ueber* feeing: ') Saf)cr luerbcn LXXIII 9atmmern m*W, nut bajs julefet bie 5Rr. LXXI1. burd) Srudfefylcr jrocimal oorfommt. 2 ) Unter bcrfclben fflubrif : p be r>6rnemefteu ^efte gefungen tnerben finben fid) lateinifd)e fjeftflefctofle 5. Zf). mit beutfd)er Uebevfefeunn in: pfalme/ 03eiftlicfe £ebe r»ub (Sefcngc/ (Dlben Stettin 1576. Gbenfo traftt in ben nicberbcutfd)en C^>33b. DJtaflbeb. 1543 u. o. ba§ Sieb Puer natus in Bethlehem bie Uebcvfdjrift : Benedicamns in die nativ. Chr. unb bie Ueber^ te^unfl: (Etn Kinbt gebaren tt?o Bet^let?ent 9{o[tod 1577 u. 5. bie llebcrfd)rift : Dat Benedicamus pp bubefd? (uon ber Sdjlufoeile Benedicamus Domino). 96 2. Xic Sflcuib. itird&emOrbmmfl uon 1602. * Jam moesta quiesce querela CD (Traurigfeit [afj fein beta tflag (2g. IV. 9Jr. 280.) * Puer natus in Bethlehem * €in Kitib geboru 511 Bethlehem Auler immensam Wenb ab beiueu £>orn lieber Bexx mit (gnaben (2$. V, 49.) * Surrexit Christus hodie * (Erftanbcn ift ber Berre <£brift/ ber alier IPelt ein Crofter ift [SQcit 3tDicfad)er Gompoution] Surrexit Christus Dominus (Erftanbcn ift ber Berre dbrtft ber aller 2Pelt ein Beilanb ift (4 43. 2tr.) [„ Chriftoph. Praetor. Siles. compos."] * Afcendit Christus hodie * (Sefabren ift ber Berre dbrift * Spiritus sancti gratia * Des beilgeu (Seiftes guabe gro§ Parvulus nobis naseitur Vns ift ein Kinbleiu beut geborn (1 G^eil. ©tr.) 2)qju folgertbe 7 (ateinrjdjc &i)mncn of)iie Ue&erjet3ung : Yeni maxime spiritus tuorum, Qrobfln. JOeffuy lux beata trinitas Felix ille animi («|$f. 1.), ©eorfl SBudbanan Care parens summi, ,,Johan. Sauromann." Quid frustra rabidi («gf. 23.), ®eorg $Bud)anan Te regem Dominumque can am (^f. 145.), $)erf. Yita sanctorum, decus angelorum SRedjnen loir Oon btejen aud) bie 5 tefeten, au^brutfltd) nur bem @rfjut~ gebrcwdj bejtimmten, fotoie bte jdjon in bent Dtojtoder ®$. uon 1577 t>or= fommcnben (mit * be^eidjueten) ab, jo ferjen mir aujierbcm nod) 5 (ateintjdje ®ejdnge bitrd) unfer Q3ud) al3 tin gotte*bienftlidjeit Qtebraud) bev 3toftoder ftirdjen bttfUQt rejp. bemjelbcu neu $ugefitf)Tt. 2* $tc 9ietrit>tertc SirdpettsOrtlttitttg fenbtg gemadjt, jonbern e§ roaren aud) rnel ftucfc 5U Cfyriftlidjer vnb fyetlfamer Kirdjen* orbnuncj notig t()ci(3 in^mjdjen neu in3 Seben gerufen, irjetl* bet IjerooD getretenen SRdngeln r>on ncmen angcridjt ober gebeffert morben. Turd) bte§ 2tHe§ roarb eine Dietujton unb (£rgdn$ung ber fru'ijereu ®irdjen*Drb* nung crfotberlicr) : unb ber jromme, ber reiucn Sc^rc ber tutt)crifct)cn fttrdje Dt€ Keoibicrte .Uivdu'n Orbnuitfl oon 1602. \\~ aufriditio. ergebene .vxr\og III rid), toeldjet and] bio Soncorbien 5°rntel mil tyxnb Ditb horizon Dnterfcfyrteben, lief; e3 fid) oufS (Sifrigfte angelegen join, in biefec SRetoifion ber dltcrcn, oon iinn fclbfi mil publicierten Drb nung bet JHrdje feiner SDfcdftenburgifdjen Sonbe ein fegen$reid)e3 £Bermdd)t nig yi iiiiitorlafioii. 3w :sal)io 1602 trot bie REVIDIRTE Kfcdjen orbnung Softocf burd? Stepson 2] tullniau gebrucftj on3 8td)t, unb ber §er$og uberlebte bo8 ^ublicatiou*pateiit uom 5. SOfcorg 1603 uuv nod) urn koenige Eoge(| 14. SJldrg). ^ei bcm 8fcetrifton3gefdjaft tear bio £l)cologiid)e gocultdt ju Woftoct' unb in biefer, bo 2)ot>ib (ihi) tva it c- boruber rjinftarb, tool 8uca3 ©ocmeifter in l)croorragenbcr SBeife 6et§eiligt geiuejcn. (5& toifl unS fdjeincn, old bcwube fid) in mandjen, auf ben 9(ii*bau be§ ®otte$bienfte3 unb namentlidj auf bie ftebung be§ ©emeinegefangeS ge= vid)tctcn SBeftimmungen ber S$D. fetn fiir bicfc &inge oielfacfj bcrodl)rte3 3ntereffe unb fetn fidjereS litttrgifd) = mufifalifdjeS SBerftonbnifi. ?(udj ift bie Dxiirfficfjt auf bie, ttrie tt>ir onnetjmcn burften, 511 ntcrjt gcringem Xrjeile Don irjm bebingte s Jvoftoder lleblicfjf'eit uuoerfemtbar. (*benfo toenig aber, toie in bem SBurmeifterfdjen 28erte, begeguet un3 in ber s Jteoibierteu $KD. aud) mtr eine .vunbeutung auf hen llebergang ber Slirdjenfpradjc unb be£ $tird)engefangc§ av& bem {.itattbeutfdjen in bo8 I)od)bcutfcr)C Sbiom, obrool berfelbe bocrj geroifj nicrjt 5U ben geringften SBerdnberungcn $u %a[)kn fetn ioirb, toefefye ficf> felt publication ber dlteren £D. Oou^ogen fjatten. $)af$ biefer llebergang aber and) in benjenigen firdjlidjen .ftrcifen, in tt>etd)en er nicrjt bcreit* gefd)ef)en, bod) in itafjer &\t mit ©tdjerfjeit &u crroarteit ioar, bafiir fprtdjt bie Sljotfadje, baft e§ bei ber 3ieo. ®D., onberS a(3 bet ber &D. Oon 1552, fiir ba§ Snfrafttreten berfetben einer uieberbcutfdjcn Ueberfetmng nid)t mel)r beburftc. 3)ie 9fvet». MircrjeivCrbnung Doit 1602 mobificiert a((erbing§ bie litur> gifdjen Sorfdjriften ber $0. oon 1552 (57) in mandjen ©tuden, roiebcrrjolt jcbod) bie fdmtlid)cn rat £enor ber @otte*bienftorbmtng Oon jencr genannten ©efdnge (f. ob. ©. 18.), benen fie mtr nod) an ben bctreffenben ©tetten rjinjufiigt: (£fyre fct bem Pater unb bem Sofyn — Yeni Sancte Spiritus ober Horn fyeiliger (Beift (8M. 158.) — €rbarme bid? mctn r)erre (Sott (931. 161.) — £> r)crre (5ott begnabe mid? — 3d? ruf 511 bir f^err 3«f« Cl?rtft (53L 162.). §infid)t(id) be^ facttltatiocn ober abroed)fe(nbcn ®ebraud§§ ber lateinijdjen <8prad)e bei getoiffen liturgifdjen ©efang§ftitden blcibt e§ bei ber frittjeren Crbnung. ^)emndc^ft finben fief) S(. 167 ff. fofgenbe all= gemeinere ^Beftimntungen : Sot;. Sac^mann, ©efc^i^te. ' 98 -Die SHeuibierte ftirdjen^Orbnung uon 1602. Was fonften 6ie beubfd?en Pfalmen pnb gefeng belanget/ bie in ben Kirdjen fa raal in Stebteu, als auff bot Darffern gefungen iperben, fallen perftenbige Paftares pnb Sdmlmeifter/ auf ben ge= meinen Pfalmbud?ern / bie beften rmb geiftreicr/ften auflefen- pnb bie fid? auff bie 5cit rub <£uangelia am bequemften fdn'cfen/ pnb bent Paid 5ur befferung bicnen. 3nfanberl?eit aber fallen fie bie fcr/aneu alien pnb nufelidjen Pfalmen pnb (Sefeng D. 2Hartini £utl?eri befallen pnb fingen/ tpelcfye an geiftreid?en rparten/ pnb fdjanen berpeglidjen 21telabcien / nad) art pnb frafft ber mart/ anbern ge= fengen billig pa^usiefyen finb. So fallen aud? bie Pastores jre (Jufyarer permanen / bas fie bie Pfalmen in ber affentlid)en perfamlung mil fingen/ (Batt 5U lab pnb efyren/ pnb jneu felbft 5U troft/ erquicfung/ pnb befferung. Vnb bierpcil an pieleu artern auff ben Darffern/ bie Ceute tpeinig/ aber bey rpeilen raal gar feine pfalmen rpiffen pnb fingen fannen/ etlidje aber and} tool bes graben pnperftanbes feinf 2lls rpenn nur allein bem Paftarn pnb Cufter amptsfyalben 5ufingen gebure/ fa fallen bie Pastores fie red?t b/ieuart pnterridjten/ pnb mit fleif ba3u anfyalkn vnb gerpenen/ bas fie etlidje gerpanlid?e Pfalmen lernen pnb mitfingen/ nad} gelegenfyeit ber 5eit pnb ^efte. Pen atte 2TTenfd?en finb (Bott biefen gefyarfant pnb bienft fd?ulbig/ bas fie feinen r/eiligen teamen anruffen/ feine r/erlidje mere! pnb graffe roaltfyat mit £?ert5en pnb ZTTunbe preifen/ pnb in ben perfamlungen laben. XDie ber J^7. pfalm fprid?t/ £obet ben l}€rm u. f. \v. Vnb Paulus permanet/ €pr/ef. 5. XPerbet pal (Seiftes it. f. ro. Dantit aber aud? bie paftares auff ben Darffern/ befta beffer rpiffen mugeit/ rpas fur geiftlid?e beubfd?e Pfalmen fid? auff bie fefte pnb Santags (Euangelia am beften fd?icfeit/ 2lls b/aben u>ir al^ie nad? eiuanber biefelbige in jrer £>rbnung fetsen laffen. 3)ie§ nad) bem $tvcf)enjal)r georbitetc ^er^et^nt^ cntljalt folgenbe Sieber (bie etngeflammerte 3al)l bebeutet mel)rfact)e§ ^orfommen): 2ld? (Sott com fjimmel fief? barein (5) <£tyrtft fubr auf gen tymmel 2ldj Pater unfer ber bu bift dfyrift ift erftanben 2Jd? tsir armen Siinber (3) dfyrift lag in Cobes Banbeu 21Uein (Sott in ber fjofj fei <£fyr Cfyriftum tr»ir follen loben fa?on 21tiein 3U bir/ fjerr 3efu (thrift (3) Cfjrift unfer £?err 5um 3 oroan ? am 2ln rDafferftiiffen Babylon Da 3efus an bem Kreuse ftunb 2lus tiefer ZTotb febrei id? 311 bir Der bu bift brei in (EinigFeit dbrifte ber bu bift Sag unb £idit Per Sag ber ift fo freubenreidi ?k fttoibitrtc Mivdicii Orbming won 1602. 99 Pes beiku'n (Seiftes (Suabe aro§ Pies fiub bie beilaeu jcbn (Sebot (8) Dnrdj Hbams ^'all if* i! ail 3 owoerw" (3) Ctn fefte Burg ift imfer (Sott (3J €in Kiubelein fo (dbeltdj £in Ktnb aebont 311 Hetblebent (Ertarm btdj mem l?erre (5ott (4) (Erftanben ift ber beilae £brift £s ift bas Qetl nits fontmeu ber (5) £s fino bod> felig alio bie <£s fpriibt ber llttmeifeu lITunb xvo\ (2) <£s mar ettrmal ctti reiser Ulatiti €s molle uns (Sott (Uta'bta, fein (Sefabren ift ber beilge Cbrift (Selobet feift bit 3efu Crjrift (2) (Sen Epmmel 311 bem Pater mein ($. 9. Don: Hun frent eud> lieben 2c.) (Sott ber Pater roobn uns bei (4) (5ott fei gelobct unb gebenebeiet i?err (Ibrift ber eintg (Sotts Sobn (4) f?err (5ott bidj loben u>ir (2) £?err roer roirb roobnen £?iff (Sott 1 baft mir gelinge (2) £?ilf (Sott, tr>ie cjebt bas itnmer 311 (4) fltlf (Sott, n>ie ift ber Hlenfcben ZTotb 3* bant bir lieber Berre 3d? ruf 3U bir/ £?err 3*fu £rjrift (5) 3efns £briftus unfer £?eilanb/ ber von uns (2) Komm (Sott Stopfer bjeiliger (Seift Komm beiliaer (Seift liene (Sott Komtn beiliaer (Seift/ 03ottes Said Komm ber 311 mir, fprid>t (Sottes fob it ITtag id} llngUicr" uid?t miberftan Mit £rteb nub freilb idi fabr babiu (8) mitten n>ir im £eben finb (2) Z\nn bitten mir ben beiltani (Seift Htttl frent end} lieben dbriften gemeiu (5) llun boret 311/ ibr <£briftenlcut ZTnu fomm ber I?eiben I^eilaub (3) Zttm lob mein Seel ben Berren (3) [0] (Sott Pater [im] in bem liimmel- reicb (bie liebtueife gitanei Don 3. Srcbcr) (D £?erre (Sott bea,nabe mid? (3) f?erre (Sott bein gottlicbs IPort (2) (D Caimn (Sottas unfdmlbig (2) Pater unfer im fjimmelreia? (7) Pom £?immel rjoa? ba Fomm id) l?er Pom £?immel Jam ber <£na,el 5d>ar Pon alien IHenfdjen abgemanbt (2) Waa)t auf if?r (Erjrifien alle JPar (Sott nia?t mil uns biefe ^eit (2) XPas fura?tft bu ^einb Aerobes febr Was tann uns Fommen an f iir tfotb (3) Wenn mein Stiinblein rorbanben ift IPir glauben all an einen (Sott Wo (Sott ber £?err nia?t bei uns rjalt (4) IPo (Sott 3umf?aus nidjt giebt fein (Sunft IPol bem / ber in (Sottes Jfiird>ten fteryt 5(ufeevbem: bie Pfalmen pom £eibeu (0?rifti unb 00m jiiugften (Seridjt. Werner: bie beutfdje litanei, bie brei Symbola, bas bentjebe UTagniftcat , Bene= bictus, ZTunc bimittis unb pfalm 23 (?). $)a5u enblicf) auf bie Ijotjen 5efte folgenbe latetntfc^e ©efange: Resonet in laudibus — Nunc Angelorum gloria — In dulci jubilo — Puer natus in Bethlehem — Surrexit Christus hodie — Ascendit Christus hodie — Spiritus Sancti gratia. %m @nbe be§ 33cr5eirf)ntffe§ fjei^t c§ bann (531. 172 a): Heben biefen Pfalmen mugen sugleid? aud? vool anbere gefun^en iperben/ nad) eines jeben Paftorn Cl?riftlid?er discretion/ nnb ber 3cit pnb ^emeinen noil? gele§enl?eit. ^)ie fdmtlidjen in biefem ^8er§etd)nt§ aufgefiil^rten bcutjdjen tote latet^ nijcf)cn ©eidnge ftefjen, mit etnjiger 9!uenal)me Don: Komm r^eiliger 03eift / 100 5>ie Horibierte JHrd&emDtbmmfl oon 1602. o (Bottcs Salb '), in bem Droftocfer @efaitgbud) Hon 1577, unb finb buvd) biefeS SBud) unb feme fpdtereu tfuffagen ate oon Moftotf au§ im Scmbe oerbrcitct unb 6efannt §u bctradjtcn. 2fttt au§ btefer Wiidfidjt auf ba3 6ereit3 SBefannte unb ©mgeMrgerte toirb cs. cutd) 511 erffdren fein, baft bie 2tu3toa(jl fid) bejonber* auf btc fitcber au§ bcr crften (feneration be§ DteformationSjafjrljunbertS uefdjrciuft unb fet&ft mandjc bcr in bem Sioftorfer ©9ft Don 1577 ucu aufgenomntenen Sieber nidjt bcritdfidjtigt fjat. 2>ic ^efdjrdnfung auf cine 3 a W uon cinigen adjtjig Siebern, Uon benen nid)t lucntcjc 2— 7mal im $ird)cujat)rc micbcrMjrcn, gcljt offenbar au§ bcr tool; begriinbetcn ?(bfid)t ()erOor, junadjft licber cinen tfeinen aber feftcn &eru bes> ebangelifdfjen £teberfdj)a|e§ &um Icbcnbigen (figentum bcr GJcmeinen 5U madjeit, alS bitrdj cine gu grofje gillie bas ©ebacfytmfj 511 iiberlafteit unb bie ©idjerfjett bc$ £Beft|e§ ju gefdfjrben. Xritt bod) and) fonft in ben SBeftimmungen ber $D. liberal! un§ auf§ 9ceuc ba§ SBeftrebcn entgegen, bie Sicber ber Stirdjc bem djriftlitfjen SBotte ocrtraut 511 matfjen unb bie (Semeinen fur ben gotte3bienft(id)en ©efang $u er^ierjen. 2 ) Dcacf) ber anbren Scire ift bie ®D. aber nid)t minber barauf bebadjt, bem ©emeinegefang audj ben notbjigen 9iaum beim ®otte*bienft ju ftctjern unb U)n oor ben Uebergriffen einer falfdjen, fid) oorbrdngenben Drgeffunft in Scrjufc jn nefjmen. ©0 I)eiJ3t e§ 231. 154b: Damit cs aber mil biefen Ceremonien auff bie Sontage nicfyt 3U lang mere/ pnb baruber bie Ceute pberbrtiffig iperben/ 3nfonberr)eit an benen ortern/ ba £>rgeln gebraucbet rperben , fol ber £)rganift mit feinem fa^lagen / fid? aucr) nacfy gelegcnfyeit ber 3eit ridden/ Va mit ber Prebiger auff ben gerponlicfyen (Blocfen fcfjlag anfafye/ pnb 3trnfcfyen ben Pfalmen/ pnb anbern gefengen vox vnb nacr) ber Prcbigt/ nicr/t 311 lange georgelt roerbe. XDic er ben aud? bcr Prebiger anorbnunge roegen ber gefenge/ billigen gefyorfam leiften/ pnb in fcfylagen albeit fid? ber pfalmen/ guten Choral gefangs/ pnb 2TCuteten befleiffigen / pnb aller leicr/tfertigf eit / pnb H)eltlicr)er Ciebcr entl?alten fol/ Damit ber (Sottesbienft nid?t perunr)eiliget / fonbern gesieret unb per- meret/ pnb bie fycrtscn ber Ceute 3U lobe pnb preifc (Bottes r^ieburd? erroecfet rperben m^gen. 3 ) a ) 2)ie fur Trinitatis oerotbneten brey Symbola 531. 170 b finb idoI faum alS &c- meinertefdnGe cicbad)t ; unb cbenfo loivb aud) bee fflr Dom. Misericordiae noroefefyriebene 23. Pfalm/ vom guten Jfirten, mofcrn nid)t baz fofort folgcnbc Sicb Was fan rns Fommeu an far notl] baruntcr uerftanben i% nur al» GFjorfaH in JBetradjt Eommcn. -) 5lud) bie Seftimmung ber 9.0. uon 1552 231. 90 a (f. ob. 6. 19.) roirb in ber 3ftep. 90. 331. 163. miebert)olt. B ) Tie cil)nlid)cn 95eftimtnunfien anberer HOo. f. bei ^Hefotl), ^iturfl. 2lbt)£).YII,281. Tic SReoibicrte ftir$en:OtbmittQ Don 1 1<»1 SDId^en tmmerfun mandje bicfet in unfrer MC. iteu fymjugefiigteti 93c ftimmimgen „feinc grofje SBorftettung tfon ber (Defangfunft bet bamaltgen ®emetnen cnucden" baS ifi un3 uncrftnblid), mil toeldjem Sftedjl man aud benfelben, im SBcrgleidj mit ber $0. toon 1552, „fdjon beutlidj fyerauS niuvn" mill, ,.oaf; e3 abuuivtv auto,", \a \\\ bcr £8ef)aupiung fidj berfteigen fann: |,SBic Trud unb papier gegen fritter jdjlcdjtcr toax, [o and) tourben Die §cr$en tobter, matter, gleitfigiltiger". 1 ) 3ebcnfaH3 reidjt bio &erufung barauf, ban „ben Cantoribus fjtoax 891. I5(>b bcjoljlen toerbe, ben .Minbern von jugenb auff bte roincu (Cfyoralgefenge eiu ( utbilbeu, aber in bcr 9tufeeidjnung bed 2d)itlplan* bcr SDhtftf mir im $or6eigefyen (SBC. 266 b) (Sntjafynung gctfjdu unb ntdjt mc()r, tote 1552, cine Singiibung anf jeben £ag angefefct" jet, ,utm SBctoetfe rjicfiir mdjt an*. 993tc ernft uiclmcl)r audj nnfre MC e3 nut bcr ©efangbtlbung bcr ©djufer genommen habcit , geigt fdjon bic nadjbriidlidjc SBeftimmung £M. 270., bafj Musica fletftg actriebcu roerbeii folic. SBefonbre SSorfcf)rtften fjteriiber braudjtc aber bio Wen. .SiC. ntdjt §u gebeit. Xcnn tfjette mar 3)a§, toad bic ®D. Don 1552 in biefer 83e§iet)ung uerfitgt, bet hen {either errtdjteten, mSbefonbre ben lateinifdjcn Sdjulcn ,ut 8d)merin, (^iiftrom, 293t3mar, Spardjtm, »ioftocf u. a. D. berettS pr fcftcit Uebung getoorbett; lute benn 5. 33. bte tagfidje Smgftunbe anf bcr (Suftrotoer £omfd)u(e fiir bte beiben oberen Gftafjen im Scctionsplan bon 1557, anf ber ©djmerincr gttrftenfdjute fur aHe brci Kfaffen im ScctionSpfan bon 1559 ftcrjt. 2 ) STnberntljetfe ging neben ber s Jicr>. Sttrdjeiiovbmutg toenigftenS fur ©iifirottJ cine Don §er§og Ulrtdj glctdjfallfe i. 3. 1602 erlaffene befonbre Sdndorbnung rjer. Sn biefer fyetfct e§ it. $L: Pic Musica fei cin cbler 5cr)at5 unb Sdnnucf bcr Kircfreu unb enter ga^cn Stabt; brunt foil bet bcr Scfyule cin Chorus musicus feitt/ bamit bicfc fetne 2(unft int menfcr/licben (Befcfylecfyt erfyaltcn roerbe. 3 ) Xemgcmafj follen bic 5tr>ceu Cantores nad} lYiittaqc in bcr erftett Stunbc Musicam Icfcn unb cyerciren/ bcr Stabtcantor choralem, ber Crmnt- Cantor figuralem ; beibc follen aud) per vices einen Sonntag im Clnim ben cmbern in bcr Pfarrfircf/e ficutrirem 4 j 3n ber 2d}itlc fcl6ft aber *) @I)tt)fanbcr a. a. , %xd)w fiir Sanbcefunbe 1854, 6. 642. 2 ) SSfll. 3Rafpe, 3ur ©cfd)td)tc bcr ©iiftroracr ^omfc^ule (1853), S. 27. 2£er, our Gefd)id)te bcr Sdjraermer @c(c[)rtcnfd)iilc (1853), 6. 11. 1*2. 2)ie cntfprcd)cnbcn 35c[ttmmimcien bcr Jfoftotfer Sdjulorbmtnn uon 1580 f. in DTcuc raod)cnt(. ^Koftodifdjc Tiadjrr. 1838, 6. 21. 42. 45. *BqI. aud) ob. 6. 19. s itnm. 3 ) Diafpc a. a. 0. 6. 44. 4 ) JHafpc a. a. 0. 6. 42. SBfll. bic a^nlidjc Stnorbnuno fuc ^ard)im bet 6lee = mann, (Hjromf unb Urfunbcn bcr ^orberftabt ^ardjtm (1825) 6. 344 f. ^iir bte <8d)ulc 102 $ie Rcoibiertc fiirdjen-Orbnuna, oon 1602. foil git &nfang bcr erfien Section (jcfungen roerben: Veni creator spiritus, ber JtOCtten bcr hymnus Ambrosii: Jam lucis orto sidere; unb fo finb fut ben Sfafmtg unb ©djlufj jcbcr Section $or= unb Sftadjmittags beftimmte Cteber 511m ©tngcn uora,cfd)ricbcn. Bet bofem XDctter fann man aud} ftngcn: Domine rex Deus dona nobis serenitatem obcr pluviam. ^um $d)lu$ mag, unb foil man aud} bismeilen ftngen Contere Domine forti- tudinem inimicorum ecclesiae tuae, fonberlicf) 5U biefen ^eitem ') Unb menu, Ijicrmit ubereinftimmenb, nidjt nut nad) bcr s Jtcu. SID. 231.269. in bcr Prima classis taglid) 9ftorgcn3 gum 23eg,inn bcr 9lrbcit cm latetnifdjet Spfatttt auf bem Buchanano gefungen toerben foil, fonbern aud), ruic SBurmeifterS 23ud) unS jcigtc, fcfjon bie Slnaben Secundae classis m 9foftocf foldjc (^cfdnge 5tr>ifcfyen bm ftunben in anfang jfyrer arbeit fingen unb $oai in eincnt oierftimmigen ®unftfa| — fo fdjeint bamit in ber Xljat bte muftfattfdje SBtlbung, in biefcn ©d)ufen auf einer §orje, tone ftc and) fitr bie $er6reitung ber ©efangfdfjigfett in ben tueitcrcn ©emeinefreifen nur bie crfreulidjften SStrhtngen in 2lu§ficrjt ftellcn lonnte. 2£ie aber bie 9tcu. Stirdjcnorbnung, bm 23ebarf an lateimfd)en 8d)ul6ud)ern auS 9toftorf §u bc^ieljeu rati), ba fie in ber Kinber Sdmlen pblidj fein (531. 266b), fo Ijat fie in ben o6igen Steftimmungen ii6er bm ®d)utg,efang, root aud) bie ^rarjs, ruie biefelbe am friifyften in 9?oftod burd) 93urmetfter£ Serf fief) un§ barftellt, $ur SBorauafcfcung. iu 2$>i3mar f. bie fdjon 1566 Don Sol). SBiganb aiifgefefete „Orbnuna, fur ben ftirdjem flefaug" bci g. g. grain, S)ic Reformation in SBismar (1841), S5cil. B.; nad) ber foateren Rebaction bcr Sdjulgefcfec oon 1668, § XXX. foil bcr gantor an ben £au»t= fcften foftar integras inissas figuraliter tantuin adhibitis selectis cantionibus rait bem <2d)u(erd)or auffiiljrcn, f. grain in bem 2£ismarfd)cn ghjmn.^rogramm oon 1840, 6. 8. — eelbft bie in JRoftocf fdjon 1571, in SBiStttar 1572 cinficridjtetc gur* renbe, nxldjc fid) au£ ftnaben be3 armften unb gerinajten 6tanbcs jufammenfefete, foil Cbriftlicbe 03efdngc Ceutfd? unb £atetntfd? (©rape, go. JWoftorf 6.535.), de tempore suinta latin a responsoria, hymnos item et Antiphonas aliasque eantiones pias (Sd)rbber, (So. 23tecfl. Ill, 137.) oor ben iburcn fuiQen. $aj. nod) bie Leges chori Symphoniaci Wismariensis oon 1668 im 2Ird)io bc3 ©rjmnafium3 ^u 2Bi*mar, §IX. X. *) Rafpe a. a. 0. S. 43. 3m SBcfentlicfjen ebenfo nod) bie 2£iemarfd)cn SdjuU ficfefee (oon 1668) § XV. bci grain a. a. 0. 1840, 6. 7. — Bum Sdjlufe be* $or= unb ;iftad)mittaa3 = Unterrid)t3 canatur hymnus, beftimmen aud) bie Leges ber Gkofccn 6tabtfd)ule ju Roftorf [oor 1677] § XXII. 103 X. tic 3rfnucrtitcv $ofsfttrd)etuGrfc!Mttg uo« 1(U:*. SBdfjrenb £er$og 3 o l) a it n U 1 6 v c c() til. bon 9Wecf(enburg (Suftrow bind) feinen Uebertrttl jur cafotnifdjen Religion ba8 8anb mit ernfter Sorge erfiitttc, 6e$eugte join ©ruber, §erjog Stbolpf) 7v v t c b r t d) , (cine trcitc 2fnf)cmglicf)feit ait bie httl)cvijd)c ttirclje miter Slnbcrm and) bttvdj bio im "sabro 1613 gebrucfte Dltfere DOtl (SotteS | <55uabcn 2(bolpl? ^ricb- I Y\d}Sj ^er^ogcu 5U 21Tocfoln= | burg etc. | £)rbmmg/ ir>ic es in Dttfer I)offfird?eu an Son- ^effc vnb j IDercfeltagcn/ aucfy Defpern fyinfuro foil | gcfyalteu nvrbcu. 50 pagut. ©citcu 4°. (Uniu.:23ibliouxE ju SRoflodQ 9udj btefe ©otteSbtenftorbnung jctjt btc (Stnfitfyrung bcr fjodjbciitfdjcu 2pradjc, btc fid) mot gerabe itt bcr £>offtrd)c mit am crftcn uttb gtetdjfam rote don fcIOft bottjogen Ijabcu mod)te, cinfad) fttftfcfjroetgenb aU Xtjatjadjc borauS. 3tt tfjrcn Itturgifdjen SBorfd^rtfteit tm (Sanjen ber SRebtb. ®trd)en* Drbmmg folgenb, mobtfictert fie bod) ©tn^elneS tm ©tmte ber ^iirgttng. &kgen ber (55efdnge roirb go(genbe§ emgeorbnet. Sn bcr SSefper „am ©ambStag" foil juerft: © ^errc ott — Don alien 2TTenfcfycn abgeu? anbt — 2Illein 3U Mr ^err 3 e f u C^rtft / £)ber fonften ein Pfalm/ barin offeutlicfy rmfere Sunbe fur $5ott befennet/ rmb gnebigc erlaffung berofelben gebeten trnrb. 3>arauf 2XlIetn (Bott in bcr fyofye fey <£fyr. 9cad) ber (SSpiftel ein s ^falm, fo fid? auff bas (Enangelium ober ^eft ftets reimc/ ober aud) bisraeilen — menn Gommunicauten finb, ftet§ — XDir gleuben all an einen (Bott 3)ann bie ^rebigt unb ba% gemeinc ®cbet. 3 m a ^ ; fteigen r>on ber Cancel mirb gejungen Sey £ob rmnb (£fyr ober €s molt rms <5ott gnebig feiu ober (£rfyalt rms %rr bei beinem IDort ober an gefttagen ein fur£ Pfalm r>om ^eft. (Snbtidj nad) gefprodjenem (Segeit mirb mit bem le^ten Ders aus bem Pater pnfer/ 2tmen bas ift es roerbc roar etc. gefungen rmnb bcfcfyloffen. §te§u ber 3 u f a fe : ^ u ff °^ c S e ft c tan mans befcfylieffen aus ben ^efengen/ Ills auff XDeinacfyten/ In hoc natali gaudio etc» 2luff £)ftern/ In hoc paschali gaudio etc. 2tuff 104 $ic $of:$Urdjen*Orbmmfl oon 1613. Pfingftcn Krgo nos cum tripudio, als bie 511 Ccutfcr) in ben Pfalm= bucr/crn ftefyen (©.20.). 2Benn Hftenbmat, foil bcv ^aftor int abftcigeu anfangen rmb ftngeit/ bas Ccutfcfyc Te Deum laudamus. . . Pnter bet Derrcidnmg after ttnrb gcfungen/ 3 c f us C^riftus rmfer ^cilanbt/ <*5ott fey gclobct rmb gcbcnebcyct, ober and) 9 tomb (lottos rmfdmlbig. 5R adj mi tiagS finbct ©otteSbienft nur an bm bcibcn erftcn Xagen bcr ()ol)cn Tycftc, fonrie on eimgen fteineren ^eften unb bcjonbcrs fjerDor* adjobcncn ©onntagen )tatt; babci foil aitf Johannis Baptistae bic gan^e ftiftoric r>on 3°f? an ™ 5 Ceben) Cefyr/ 2lmpt rmb Cobt/ true cs aus ben vkt (Eoangcliften int Paffion Bucfylcin 5ufammengc5ogcn / unb am X. p. Trin. bie tyftoria t>on bcr Derft6rung 3crufalcm/ aus bem Paffional Bugenfyagij geprebtgt merben. ©efungen tutrb 511 Slnfang: "Horn fyeiliger (Seift/ fjerrc (Bott, aitf bic Section bas Ccutfcfye Magnificat, nad) bcr dollcctc cin Pfalnt de tempore, unb nad) bcr Sprebtgt hn abfteigen trurb gefcfyloffcn mit bent Da pacem etc. ^crr etc. ober bent Pfalnt/ 3" bid) l)ab id? geJ?offct I}err etc. ober fouften 5U ben ^eftageit/ trms fid? 5um ^eft reintet. 33et ben 9S$od)enprebigtcn (Dingftag rmb Donnerftag) trnrb ein Pfalnt gcfungen/ tr>ic cs nad} gelegcrt^cit ber or/uc uns bey — €ine nefte Burg — Kontpt fyer 5U ntir fprid?t; nad) ber dottcctc ein Furi^er (f5efang/ fo fid? auff ben Cert ber Prcbig reintc/ ober Durd? 2Ibants ^atl, unb nad) bem 'Scam mit bent Scy Cob rmb &}X mit fyofyent Preif etc. gefd?loffen. 3tn ben SBettagen, melclje, ber IDurtenbergifd?en Kird?enorbnung folgcnb, alle bier SBodjen greitags gefjaften merben follen, ttnrb mit bent Ceutfd?en Yeni Sancte $ufhtgen angefangen, too van fid) unmittel6ar bas Ceutfcr/e Aufer immesam etc. tDenb ab beineit <3orn lieber l)err unb nad) ber (Sottectc Vater rmfer hit tymmclreid? anjcrjlicftt. 9cad) ^rebigt unb ®ebet totrb int abfteigen non ber Cancel gefungen: XDenn tr>ir in b/ogften notfyen fein unb nad) bem @egen mit £s toolt tms <5ott gnebig fein geftf)toffen. 5(uf ( B. 40. rjetfct e£: Pic anber ^orm bes gemeinen (Bebets, fo 5U 5eiten an ftatt ber norigen/ r>nb alfo abtr>ed?flungs toeife gebraud?t fan tt)erben/ ift bie Cetaney. 50cit biejer foil c§ folgenber ©eftalt gcljaltcn mcrben. 3 n oer ^oc^e/ fo bic Kircfyc auff ein fonbcrlid^en beftimbten Cag bey cinanber perfamblet ift/ foil man bas £ieb/ 2Ttitten tr>ir im leben fein tic. ober fonft ein Ceutfcf/en Pfalm/ ober anber (Seiftlid? Cieb/ bas mit ber €rmafmung 5ur Bug bienftlid?/ fingen. ^)emndd)ft bie ^rebigt f Die $of jrjrer gebfifyrenben tDerfe. Tor ©djfufj beS dotted biertftcd baitn ul supra am Sontage (@.47.). 2Benn a bcr feiuc Sdjufer oorlianbon, fo Kefet bet Ktrcr)enbtener Dorgefegte Cetane? fampt emem ber brauff foigenben ovbctcu, oon bor (Cancel/ leffet barauff bio (Sememe etn Patter rmfer boton ; Stnget brauff, DerleUje ons ^ricben gnebtgltd) nnb, nacfj am 9Wtar gefprocrjenetn ©egen, 2lmen bas ift, cs roerbe it>ar. Tic ©efangc, toeldje bie Jpofftrcfcjenorbnung in ben obtgen Seftimmungen anc^vudticl) ertoafntt, finb mcift bio unci) in bor 9feo. .Siird)cnorbnnna, an gefiiljrten. ^mci bort nicfjt genannte, jn bid) fyab icfy ge^offet l)err unb ItVnn rotr in fy6gften n6tr)en fcin, ftefjen jefjon in bom Moftotfcr ®93. mm 1577, bac> beutfdje Aufer a nobis IDcub ab betnen 3orn finbet fid) toenigften3 bet SBurmeifter 1601; nnb nut ba§ cin^igc: (Bib ^riob 511 rmfer &\t\ £) f)crr Hon SSolfgang (Sap i to (333.111, 731.) ift bcr b\& Iicrigcn lntl)crifd)cn Stebertrabitton 2J?ecflenburg3 fremb, ') mod)tc bem Jperjog abcr tool bet fetnem Uniocrfitdtcuinfcnt()alt in ©trapurg befannt nnb iicb getoorben join. 3m Ue6rtgen tritt al§ beadjtenStoertfj (jcrOor, ba$ literati nnr beutfcfje Xe,rtc oorcjefdjricbcn finb, bcr (atctnijd)c ©efang alfo and) ba, too btc 9icu. &0. il)n freila'jjt, fur ben fpofgotte£bienft auSgefdfjtoffen crjd)cint. '-) (Snblidj begegnct un§ I)tcr fd)on bcr (Mebrand) getotffer einjclner Sieberftroprjen al§ feftftefjenber ©ctjiufjoerfe fitr ben ®ottc3btenft ; fo toieber= ()o(t: Scy Cob rmb €r/r mit rjorjem preig (9S. 13. Hon „@§ ift ba§ §ctl mt3 fommen l)cr") nnb 2tmon bas ift/ cs mcrbc mar (35. 9. oon „ SBater nnfer im £ummctreid)' r ); and) bic fitr bie ^)k jum 33efd)(uf3 beutfcf) 511 ftngen uerorbneten 6tropl)cn : In hoc natali (ober paschali) gaudio, Ergo nos cum tripudio finb bem Gsnbe bcr altfird)(id)en geftgefdnge Puer nattts ') 2)a$ Sieb finbet fid) ubria,cn3 and) fdjon bei #eud)cntl)af, SBiticnb. 1573, forme in bcr 5. ^ufkfle ber uon bem 23ud)f)dnbler Saurenfe 2llbrcd)t beforcjtcn Snmm= hmf} 51ugerlefcne [ pfalmcn onb (Setft= | ltd>c £ieber. Subccf, 1600. 5(r. 140., raa^r* fdjcinlid) aud) bcreit^ in cincr bcr frii()crcn (53art[)cr) s 2(u«cjn. feit 1591. Siftl Wloljnitc, .t>nmnoI. ^orjdnmflcn I, CXII. CXXIV. 2 ) $8on bem allmdliocn ^urudtrctcn bc§> latetnifdjen ©cfanaS flicbt fd)on fritter oud) ait^ dio\tod bie s Jiad)rid)t be3 Gbrontften gcuflnife: 21. t607. Dcu 27.3nlti auf etnert Sonntag ift ror ber tTacbmittags Defperprcbigt ror bem Sd^Iage brei/ erftmals bas Te Deum laudamus DTarttnt £utl]en beutfd? ijt Sanct ITtartcn Kirdjen gefungeu morbeit/ nnb rjeruach 511 merjrmarjlen. S. Oiicdlenb. flatter, Ijerau^g. non ^. S U. ^uber, 1835, 6. 297. %I. ^. G. Unonaben, Amoenitates dipl.-hisl-jurid. 16. 6tud(1754), 8. 1203. SRcue modjentl. ffioft. 91ad)rr. 1841, 6. 291. 106 ©efatiflbucfyet unb ^icrfjenflefann in Bethlehem, Surrexit Christus hodie, Spiritus Sancti gratia cnt(e()itt, nx(d)c c^(cicf)faU«-o im Woftotfer Cs5^8. Don 1577 unb 6ct Surmeifter 1601 fid) finbcit. SBie in ben fruQcren ^irdjenorbnungen, fcljeu loir aud) in ben beiben foeben beforodje ucn ba$ 53orbanbcnfctn unb ben (S)cbraud) geifilidjer ©efangbiidjer be- fttntmt borauSgefefefc (So ertoftljnt bic 9tco. ®D. nidjt nut roicbcrbolt cin gefang bitdjltu obex beubfdjes gefang bud? (f. ob. (g. 44.) , fonbern tneift aud) bic ^aftoren an, aufj ben gem cin en pfalmbud?crn bic beften unb geiftreidrften $falmen au^utcfeu (f. ob. 8. 98.), unb bic ©of*®D. toitf bic (Seblufetoerfc bcr n(tfird)lid)en geftUeber gcjttngcn roiffen als bic 311 deutfd? in bcu pfalmbfidjeru ftcf|eu. Offenbar ift auf bent (Stanbpunrt unferer beiben ®Do. bierbei nidjt mebt uric ^ur &tit bcr ®£). Don 1552 au§fdjttefsttdj ober attdj nur borunegenb an bic Sgittenbergifdjen ©efangbiidjer 3 U benfen. Hud) bic 53c3iebung auf bic mcbrfacrjcu Wu§gabcn be§ (Sliiterfcben ®efangbud)£\ im $iiiblid auf roelcrje nod) ©rnfc fagen fonntc, bafj ©(liters $orrcbc in be gemeinen bub cf d? en pfalmbofcr georbent fci, 1 ) faun fd)iocrlid) genitgen, ba bieSHDo. bcreitS einc ganje gaty Don Siebcrn fennen, tocldjc in ben (Sliitcrfcbcn fo menig aB in bm tiltcren 23ittcn = bergifd&en ®23b. borbanben ftnb. 2 ) SSir feben un% baber gunaebft auf ba$ Dtoftodcr ©efangbudj bon 1577 unb beffen roieberbolte , 3. Zi). bermebrte 2lbbrurfe (f. ob. ©. 68.) bingefiibrt, neben mcldjen allerbingS audj ntand)e anbrc, 3. 33. hamburger, Sitbetfer, (Stcttiner ®23b. im Sanbe gebraud)t fcin mbgen, unb nantent(id) aud) 5Burmeifter3 ^falincn^arntonien bic gebiibrenbe $3enu|3ung gefttnben baben tnerben. 2$a3 un§ in erfter ijinic an ba% Dtoftoder 53ud) benfen lafct, ift ntcr)t nur bcr Umftanb, bafj beinabe fdmt(id)c in ben ®Co. errodbnte &icber in bemfelbcu entfjalten ftnb, fonbern aud) bie naje beribnticrje 23e3iebung, in roelcljer, roie gc^ 3eigt, £uca§ 53acmciftcr fott>ol 3U biefem 23ud)c, al§ aucr) 3u ber 9ieb. &ird)cn~ Orbnung ftanb. .gubem bitrften nocb einige dugere llmftdnbe biefc 3lnnat)me beftdtigen. SBnm bie ^of^ir^enorbnung neben ben $fatinbitd)ent ba$ paffion Bucblcin ober b(\§> paffional Bugcu^agtj erinabnt, fo erfdjeint lefetercS bautaB nocf) nid)t mit bent ^fahnbud) berbunbeu. £)ic§ trifft gteirf)fall§ auf ba$ Sftoftocfer ii3ud) unb ntcbrere ber fpdtcrcn Stulgaben (3. 53- 53art() 1586, ©vcifematb 1611) 311 ; tuabrcnb bcvglcidicn 5Int)dnge t'irdjlic^er Sectionnrten, menu and) in retatiber ©elbfldnbigfeit, fid) 3. 53. fdjon an ben crften Siibetfer (Snd)iribicn (bie (Sbangelicn unb ©biftein), tnic an ben hamburger C^ndjiribien fcit 1607 (©bangelien, ©bifteln, ^eiben?gcfd)id)tc u. f. rv.) fiitben. Ueberbie§ ift menige ^afyxt fbater, 1618, cin ^Roftoder SDrud; bc§ niebcrbeutfeben ©efangbud)§ auSbritdlicb bc^ntgt, f. ob. ©. 80. Renter mirb in bcr 9^ciftcr(abe be§ 53ud)binberamte§ 311 Dtoftocf ein ntcrf= *) Sluterg Scbcn 331. J 2. 3 ) 60 cntrjalt aud) fd)on bae Sicbcrocr^cidmtH bcr $ommerfd)cn Slgenbe uon 1568, raeldje gleid)fall§ bcrcit» cine 2)lc^rjal)l oon „gett)6t)nltd)cn ©efangbiidjern" Doraue* fefet, rocit mef)r 2ieber, alS in bcu dltcren Sut&erfd&cn @33b. uorfontmen. SSgl- Calmer, s Jlad)rtd)ten itber ben ftrd)I. ©efang in ^ommern, 6tralfunb 1867, *5. 10. 9ftofyntfe, <99mnol. gorfa^ungen I, CXX. bi-> )ttin SOj&irigen fttiege. i<>7 toiirbtgeS Sctenfttid nuiluMuahvt, monad) ba8 Vlmt mit @eneQmiguftg bed ©erocrtS im Sabre 1629 bem Wofiocfer ©ud&bructer SCuguftin gerber mieberbotentUd) cine 3ln&ab1 2dmliuid)ev („8oholasticalia u ) coufiSciercti lien, mekljc biefer in feinem $5u$taberi nribet bie ©eredjtfame bet £u$binbet OftoHe gebunben feilbielt. Unter biefen Rnb, neben SRcuen fceftamenten, SPetbttdjtein CutfjerS unb ©abermannS, $atc$i£men u. a., mid) 2 pfalmbadpr in c»" in pergamen gebunben, 2 pfalmbfldjet eod. form&to in Brettet mit £Iaufnren unb 2 pi'almbiicMciu in 12" nufacfiinvt. 2inb (ierunter, loie mol itoeifelloS, ®efangbiicbei („$falmen, ©etftl. Sieber unb ©e* fange") ,ut berfteljen, nub barf man ferner annebmen, ba6 Stuguftin gerber in biefet SBeife boraiiglidj bie nut feinen cigenen §Brcffen 311 SRoftod obex ®reif3roalb gebnuften 8uti)et in ben .s^nnbcl 311 bringen fudjte, fo eijdjeint baz gerberfdje ^fnlinbud) Don 1577 in feinen micbcrOottcn (mol and) fcfyon ()od)bcuti"d)en) 9faf* (agen bamaI3 nod) alS bag „a,cmctne" (Mangtuid) Sftecf f enburg§ , mit meldjem Woftotf ba$ Sanb cbenfo, roie mit feinem $cbarf an 8d)uUuid)cvn (f. ob. 2. 102.), terforgte. 3ubem ^ciQt ha* Sorfommen ciuc§ fjanblmcMcin bariti Euangelia, Episteln. Passional, in 16° untcr ben faifierten i!3iicf)crn, t)a\] man an bet burd) bie ©oH?D. bejeugten £rennung junadjft and) ferner rod) feftbielt. SBeld^er ^ictd)titm gotteSbienfitid^en ®efcmge3 bamate nod) oorljanben wax, bauon gicbt bie und erfjaltenc SBefdjret&ung be* in s Jio[totf beganojenen 9fcformation§*3ufelfefte§ Don 1617 hm (ebenbiajtcn (Sinbntcf. SStr fonncn un§ ntdjt oer jagen, biefelbc im 2£e}cntlid)en doflftdnbig fjier cmjufdjftefjen. r ) Don 50. £>ctobris \6\7j rpelcfyes roar auf einen Donnerstag/ ift auf bom Scfylagc srpolf in alien pier Ixircfyfpielen gebeyert unb geldutet/ roie auf fyor/e ^efttage 5U gefefyefyen pflegt/ pon 3tr>et Ufyr bis um brei bie Defper unb biefelbe figural gefungen unb Bcicfyt gefeffen roorben . . . Den 3J. £)ctobris/ roelcfyes mar auf einen ^reitag/ ift biefes ^eft in Sand 2TTarien Kircfren celebriret roorben. 3n bcr %tixfy unb 9i\Kf)mittag^pvebtg,t nmrbc ale Cfoangelium Cffcnb. 3ol). Ct. 14. erfiart. 3n ber anbern Prebigt por 2Hittag ift porerft bas Benedicamus/ bas Kyrie figural gefungen/ barauf bas Gloria in excelsis/ bavnad} r ,2tllein ^ott in ber I}6fy fei €^r"/ figural gefungen unb r;at bie £>rgel mit eingefd^Iagen. Darauf bie Col= Iecta unb bie (Spiftel (Efaias am \2. Capitel pon Doctori 3°^ ann ^ Quiftorpfen por bem 2tttar gelefen/ barauf ift figural gefungen unb bie £)rgel mit eingefcr/lagen / fo ba$ bie gan3e (Bemeine r)at mitfingen fonnen: „£> ^erre (Sott/ beiu gottlicr) XDort''. Darauf roieber bas €pangelium aus ber £)ff enb. 3°^ am 12. Capitel pom 2tttar gelefen; bavnad} anftatt bes Patrem ift ber J50te pfalm latein figural gefungen *) S. bie gfioftocfer ^^ronif, in: OJlerfl. flatter oon S3. 21. ipubcr. 1835 ; 6. 320 ff. 3Reuc rood)cntI. fHoft. yiafyxx. 1841, 6. 333 f. — Uebcr bie ^cicc in ©iiftroro f. gr. %l)oma§, Lutherus biseclisenex, ©iiftroro (1717) 4°, 6. 57 ff. 108 Qfafanflbiidjer unb ftirdjenflefang morben nad? meld?em l)crr Con ft antin us ^ibclerus, Paftor ber ftirdjcn 511 Sand XlTarien/ norcrft auf bcr Cancel bic Dorrebc getfyatt/ barauf gefungen roorben: „€s roollt uns d5ott gendbig fein" ; barnad? bcu Cert sum Coangelto/ 2lpof. \2. abgelefen unb benfelbigen crfldrct/ unb nad) geenbigter Prebigt unb getfyaner Dermaljmung unb Danffagung gefungen : „€rr/alt uns ^err bet beinem XDort unb fteur bes pabfts unb Curfen 21Torb". llnter ber Communion ftnb aud? etlid?e Stud lateinifd? unb beutfd? auf etlicfye triete Stimen gefungen/ barin bie £)rgel ifyreu eigenen Cfyor gefyalten. Had} ber Communion unb gefprocfyenem Segen fyat man tm'eber im Cfyor figural gefungen unb bic £)rgel mit eingc= fd?lagen ben \()5. pfalm: „XZun lob mein Seel ben ^erren". Unb folcr/e beutfd?e Pfalmc ftnb alfo figural gefungen unb auf ber £)rgel gefd)lagen morben/ ba$ bie gait5e (Sememe r/at mitfingen unb unfern fyvvn (ftott loben unb baufen fonnen. l ) 2iuf ben 2tbenb um 5tt>ei llf^r ift 5um Defper gefungen roorben porcrft : A r eni maxime, barnacr) ein StucBlateiu figural jum Kefponforio/ barauf bas Magnificat mit tnelen Sttmmen. X}ier3u tr>arb figural gefungen/ babex £)rgel mit eingefcfylagen/ bas beutfd?e Te Deum laudamus £utr)eri/ tt>eld?es bie gan5c (Bemcine bat mitfingen fonnen. Daruf Doctor 3 or), cguiftorpff auf ber Cancel bie Dorrebe getfyan unb gefungen: „Cs tr>ollt uns d5ott gendbig fcin"/ batnad} ben %.e%t aus bem propfyeten Cfaias am \2. Cap. anftatt ber Cpiftel abge= lefen unb erfldret/ unb nad) geenbigter Prebigt unb getfyaner Dermarmung unb Danffagung uhb bem (Bebct ift ein Stuc! auf ber £)rgel gefdjlagen unb rrneberumb ein Stuc? latein im Ct)or figural mit rnelen Stimmen gefungen. IXadf biefem ift tpieberumb figural gefungen unb bie £)rgel mit eingefcr)lagen ber \05te Pfalm: „Huu lob mein Seel ben I^erren"/ ba% bie gan^e (Semeinc fokfyen Panfpfalm l)at mitfingen fonnen. Damit ift alfo biefer ^efttag geenbiget roorben. — Pen \. Hot?./ tr>elcr)es ift ber Cag omnium sanctorum, tt?elcr)er auf eiuen Softabenb gefallen/ ift fonften nid)ts anbers perridjtet roorben/ benn ba% nad? altem CBebraud? t>on Utorgen r>on acfyten bis umb neun im ^eiligen (Beift ift eine Prebigt gefyalten unb ba$ auf ben Hadnnittag dou $voe\ bis umb bret in ben viet Kircr)fpicM(ird)eu bie gemofynlicfye Defper choral gefungen unb Beicfyte gefeffeu roorben. — Pen 2. Horembris / mekfyes ber Sonntag tr>ar/ ftnb fold? Kird?en=Ceremonieen mit figural (Befdngen unb Cinfcfylagung ber £)rgel unb pfalm (Sefdngen cbener 21Tafen geubet roorben trie ben *) Ueber bicfe Serbinbunn bc$J @emcincflcfang§ mit bem ShmftQcfcmfl beS &f)or3 I ob. 6. 93. Dfll. 6. 122. umluYnb bed .'.Ojahvirton ftrie0e& L09 r>i. Odobris aufer bem ba@ fciu fonberbare as alfo doii btefet Celebrirung festivi jubilaei aofonot bas in Sand IRarien Kirdvu ift acbalteu baffelbtge ift and) ebenet ITCafen in bcu anberen breien l\ird?fpiebl\u\"ben gefyalten trie benn audi in ben l}ofpital= "Kirdieu. $fe$n!tdj l)oion wir and) don bem am 12. 9^obetn6et L619 gefeierten Jubilaeum fundationis Academiae, bafj in St. 2TIarienfird}cn crftlid) Don fedjfen bis fteben tm (Cfyot fyerrlid? muftciret unb auff bor Or^dl 90= fcblaaeu, fyernadi aber, nadj gefyaltener Prebtgi nuebetumb muftctret n>orben. Unb dot ber Ijunbcrtjdljrigcn ©ebadjmtfjfeier be§ SlnfangS fatfje* rifd)or ^rebigt in Dfoftocf, ant X. p. Tr. 1623, iuarb Dormittagc in allot Kircbcu fycrrlid) muftctret/ Icacfymtttage aber fcfyone Danf^ unb £ob- pfalme mil £infd}laa,uua, ber £)ra,el--(£fyoralc gefungen. II. g>ett 6ero 6rei|tgjd^rigen ^riecje. A. Keftanrationsbefirebnngen. Dos #etl)-Bnd) uon 1649. £er bretfjigjdljrtge ®rieg, mefdjer bm erften gftufjling ber etxmgeftjdjen ttirdje Xeutfd)(anb§ unter $lut unb £rnmntera begrub, bcrcitete ^ugletci) ben frudjtbaren SBoben fiir etne nene, nod) reidjere SBftitepeviobe be§ beutjtfjeu geiftlidjen 8tebe§. Unter unb au§ ben £)rangjalen be§ furd)tbaren ®riege§ erttmtfjjen bie £roft* unb greubenfteber etne3 Sotjamt §eermann, 3ol)ann grand, Sofjann 9ftft, uor Sfllem eine§ ^au( ©erljarbt. SEBafpenb mtr abet in fo mandjen 9)M(enburg benadjBartcn Sdnbern unb Stdbten , nod) er)e bie ®rieg§fturme au§getobt, $u ben berettS fett Slnfang be§ 17. SafjrtjunbertS erfctjteneneit fyodjbcutjdjen ®e)ang6ud)ern jaf)(reid)e Steberjamndungen f)er- oortreten fef)cn, bitrdj meld^e attmaltg audj bie neuett ©djcije bm ©emetnen ^ugdnglid) gemacfjt untrben ($.f8. ©reifsrocdb 1635, Simeburg (1632), 1635, 1640, Berlin 1640, ©tralfnnb 1645 u. a. m.), ift in Sffecftenburg fetbft uor bent (£nbe be» 30jdf)rtgen ®riege§ (auger SBurmeifterS ^jalmen^ar^ moutcn) fetn etnjigeS ()od)beutjd)e§ ©cjaugtntd) befannt. SSerben and) t)ier 110 ©efanftbucfyer unb $ird)ena,efana, jd)on oor bem ?(nfang obcr mdfyrcnb bcr erften 3 C ^ &$> &nege£ ®ejang^ biidjcr in l)od)bcutjd)cr (2pradje erjdjienen fcin (j. ob. @. 94), jo jinb bie- jdbcn bod) jo jpurlo* ocrjdjtuunbcu, bafj fount Don ifyrcr (Sjifteng fid) cine fidjere .Siiutbc crijaltcu Ijat. ] ) $\x nenen llntcrucljmungen in biefer 9iid)tung faub man fid) aber Dor bem IjcrgcftcUtcn Jyricbcn in SftecFlenburg urn jo toeniger in bcr Sage, ate gerabc bic3 Sanb bon ben Sdjredniffen unb SBerttmftungen be§ ®riege8 jo 6efonber§ jdjrocr Ijeimgcjudjt tuarb. Unb a(* nad) SBeenbigung beS SricgeS bie e0angclijd)4ut()erijdjc Slirtfje 9Jccd(enburg§ fid) luicber aiiftubaueit begann, jaf) fie fid) nid)t b(o§ jiir ben Dccubrud tfjrer ilirdjenorbnung (1650) auf baZ 2(u3fanb angemiejen, jonbern muftte jcldft f)infid)t(id) be£ 3n()att§ il;re£ ®ejangbud)§ fief) mit 3)em begniigen, roa§ bort ^unddjft fid) barbot (j. u.). SCuS toeldjen SBiid^ern man mdfjrenb ber Qraijdjen^cit Jong — jo roctt itberljaupt in jenen Safyr^efynten furd)t* barer .3erftorung Don gottc§bicnft(id)em ©cjange bie Rebe jein fonntc — ift nid)t 5it jagen, and) rcol lanm §u fragen. Wan rcirb jid) cben mit bem SBorratfj Don Siebern beljolfen fyabm, meldjer au% bem Reformation^ 3a()rf)unbert bm ©emeinen a(§ lcbenbige§ $efi£tum iibertommen mar, roie er fid) un§ in bem Sieber-Stfevacidjmjs ber MD. oon 1602 barftcftt. §atte nun aud) bieje ®D., mie ge^eigt, bie 9(u§raa()( ber beim ©otte^ bienjt juldjfigen ©efcinge nid)t jo eng bcfdjrdnft, rote ba§ jddjfijdje <2t)nobal= Secret oon 1624, roeldjeS au^brudtid) bm ®ebraud) irgenb eine3 in Sutlers ®ejangbud)lein nidjt cntljaltencn SiebeS oerbot, 2 ) jonbern ber ^ajtoren ,,d)rijtlid)er discretion" Sftaum gegeben, jo oerftanb man bod) inuerfyalb ber @eiftltd)feit jdbft bieje SBeftimmung mit SHed^t feineSroegS in bem (Sinne, ate jofte bamtt oon after 9(uffidjt uber bie im ©otte^bienft gejungenen Sieber abgejetjen jein. Wit metier peinlidjen ?(engft(id)feit man fjierbei oerfufyr, mag joIgenbeS $eijpiel jeigen. 3m 3al)re 1635 tjatte ber §of^ cantor in ber ©d)foprd)e 511 Sdjroerin auf 33efe^t ber §errjdt)aft beim *) 3)a3 3)1 a n fe e I efjebcm ge^orige ©efangbud) fdjeint ein altered, an§> bem $e= formation*jaljd)unbcrt flcroefen ju fcin, ogl. ©ujjjorofd&e Stufyeftunben %fy. XXIII. S. 71. %t>. XXIV. S. 14. — 2lud) bie Sibliotfjef bc§ ©ciftlidjen ^mifteriumg $u 9Ro[tocf befa^, nad) i^ren feit 1608 uorl;anbenen ^atalogen, aufeer Sue. £offiu£, Psalmodia sacra, 2Bittenb. 1579, nur ein Pfalmbud? £ut^eri/ £eip3ig/ in Sannle&er / 8°, ITlat^efit, geiftl. £ieber unb (Scbetc (Hurnb. ^580) 8°, ein Dentfcb (5efaugbud? in \6° unb ba» pfalmbud? 3oad?. Burmefters. — 2Roglid) ift, baj? in ipeinvid) 50lullecl $8ibltotf)ef, roeldjc bei bem grofsen 33ranbe 1677 jerftort rcarb, mit anbven i)t)mnoIoaifd)en al)xl). 1. TOl). S. 128 f. MniUd&e JBcftimmunflcn f. bei 5T Ii e f 1 Ti , Siturg. HbW). YU, 295. nuibrcnb bc3 SOfA^rigen ftriegeft. \ \ \ ®otte$bienfi ba$ (89altf)afat Sdjnutt &ugef$tiebene) SBugtteb fingen [af fen : grojjet o^ott poii Vfladft, toefdjeS, jcliou icit 163] In Stnitfadtfen be fanut, in eiitem 1633 511 Seipgig bei ©regor. 9it$f ober \m Scmuat be$ fotgenben Saljre* bet \?o( cantor ifjin mclbete, bajj cr biefen ©efang miebcrum in bet ,Stird)c fingen folic, manbtc fid) SBagnet an ben ©er^og mit bcr ©tfldtung, feineS r/od?= tragenbeu limbics r/alben bcnfelbcn nicl)t anbciv al3 nad) oorgangiget Gorrcctur juloffen 311 tbnucn, bietpeil or etlicf/c XDort vnb Hobon fur/ret/ 6io litest alloin in fyciligcr (Sottlicfyer 5cr)rift nicfyt 5U finben/ fonborn gerabe roiber biefclbige tauten vnb lauffen. IDeil mid? — tuft cr au* — (Sott bet f)€HH auf €rben leben laffet/ folio mit meinem roiffen unb roille Fein ^tttlfVLmbi rr>obor burd? d5efana. obor auf anbro XDeife/ in bio ttyrcfyeu vnb (Bemeine bio nioinor Seolforgo/ legitime anportraroot/ eingefur/ret obor mit ftillfcfrroeige gebillidjct roorbon. Snbeffen bie (£r- adjten, meldjc be§l)alb Hon bem Superintcnbenten Sftic. §unntu3 unb bem (Mftlicrjcn s JD?inifterium 311 2i\bcd, Hon M. Sac. ©tottcrfotf) ebenbafelbft, foruie Don bem 3nfpcctor M. 3of). SBecceruS 311 £annenberg (Q3raun= fdjmetg) cingefjolt murben, lichen bie ©adje in einem milbern £id)te er- fdjeincn. Qwax erfannte baZ Sitbeder s JJcinifterium an, baft oino Unorbnuna. mit bem Siebe begangen fei, inbem e§ bor . ©otte»bienfte» am ^erjofll. ^> fe ju Sd)roenn (1765), 6. 71 ff. unb $8eil. 18—23. 6tarct, Siibecfg Hirdjen ^iftorie Zl). I. 6. 816 f. $r. Gfcrnfanber in: Strdjio fur £anbe!hmbe, Sd)iucvin 1854, '3. 747 f. 1 12 $a* Suneburget ^anbbiidjlein. ?((£ enbftdj bev Jo long crfeljutc unb jo in6riinftig erOetetc 3-riebe jum ?(bjd)luf$ gefontmcn tear, bcgniigte fid) §er$og XUbolf Tyriebridj mcljt mit SBeranftaltung eineS feierlidfjen Xanfgotteebtenjte* bttrd) ba* ganje £anb, bet roddjcm pcrmittclft ciner licblidjen Music bas getoofynlicfye Te Deum laudamus solemniter 311 fingen Ocrorbnct marb, ! ) jonbcvn (iefi cs fid) aufv (Srnftftdjfte angetegen Jem, bic ttcfen SSunben, tr»e(dje ber ftricg bem Sanbe Sftecftenburg gefdjfagen, nadj .Slvdften 511 IjcUett unb ncunentlidj aud) bie feiner oberbijdjofitdjen giitforge 6efot;(enc tfirdje in ifjrcm jo uieljeitig unb jdjmcr gejdjcibigtcn Seben tirieber att^ubauen auf bem ©inert redjten ©rimbe be§ lantern ©orteS ®otte§. $>ie 5U biefem gmd jdjon feit 1G4G angcorbnetcn ftird)cn=£>ifitationcn crgaben cm aufecrft traurigeS Stlb. £ie ©emeinen jerftrcut, 511m £t)etl ooftig auSgeftorben, bic ^rebiger bertrieben ober tobt, bte ftirdjcn in grofjer Qaijl gerftort, ucrobct, auSgeraubt. 3n§- befonbere roar, roie bic SBifitatoren bcrtdjteten, in bm Kircben auf bem Hanbc faft fein Bud? Dcrfyanbeit/ baraus bas fyeyligc Evangelism, ein Stucf aus bem Catechismo ober fonften ein Pfalm tan abgelefen merben. 2 ) §ier roar oor OTem fcrjuefte §ilfe notf). Unb um mit ber 9lu£arbeitung cine§ ncuen Stircrjenbucp feme $tit o u berliereu, aud) tool, toetf bte uer^ fugbnren tljeotogifdjen SCrtifte mit anbren nicrjt minber bringenben 9(ufgaben reidjtid) in Smfprud) genommen roaren, entjtfjfofj man fid), eine in fird)= licfjen 9cad)bargebieten Diet uerbreitete (Sammhmg, baZ jogenannte Sune* burger §anbOiicfj(ein, in ciner fitr ben bffentlidjen ^irdjengebraud) geeigneten gorm auftegen 511 iaffen. 9Md) 9Iu§fage ber urfpritnglidjen SBerleger, (Sebritber So() ann unb ^einricrj ©tern, ber 2lettercn, in ciner „£uueburg ^655. ben 8. Octobr." batierten 2>ebica~ lion an ben ^rmgen Linton in rid) 311 ^raunfdnoeig^&itneburg (abgebrutft Por ber ?(u§g. oon 1663), roar biefes fjanbbudj Jlitno \6\2. bte £anbes allererft von uns 3U cerlegeu unb 5U bnufen angefangen, bann roieberfjolt aufgelegt, aber aud), trot} ®aijerlid)em, (£l)urfuvft(. (Sadrfiidjem unb ^erjogl. 23raunfd)ro.=2ime; burgifdjem ^viOtleg, bod? tneler (Drtcn nacbgebnnft morbeu, roobei c§ Pon ben 17 53iid)ern be§ erften 2)rurfe§ auf e^lidje 30. ja ^2. 3u6er geu?ad?fen; i^o de novo mit 62. 3iict)ern ausget|et/ unb/ (5ott£ob/ bt^ dato bas £uneburger Banbbud) immer oen Dor3ug be^alteu. $cir tiegt ein ^roiefadjer Xrucf t»om 3 a ^ re 1648 bor » ^ ev eme ^ n 24 ° (i u 12 iM.) mit feiner, ber anbre in 12° mit etn;a§ grofeercr (Sdjrift, intjaUUctj aber im SSefentlid^en iibereinftimmenb unb aud) mit gleid)lautenbem (nur tt)pograpt)ifd) Derfd)tebenem) Site! : *) Sfil. ^rabbe, 2tu§ bem fird&l. unb miffenfdjafti. fieben «Hoftod^ 6.436. 2 ) JHefcript Stbolf griebrid)§ an ben ©ef). s Jtatb unb Ganger %of). (^o^tmann §u ©uftroiu, d. d. 6d)onenberg b. 2. Oct. 1649. (@et). u. A>aupt=2trd)io m (Sd;roerin.) Til- VimolniiiKi' ^anMuublnii. II.", Cuneburgtfdjes Dollftdnbiges | (Betftlidpes | Qanb Budjlein J6r Mo Hetfenben 511 Canbe pub JDaffer abermal auffs neu>e in biefe gefdjmetbige Jorm gebracfyl Hit! §tt>an$tg 3udjern 211s: £6neburg/ I 8ey ben (Sebrcbern ben Stamen. A.NNO M. DC. XLYIII. (Ta-> erfte Sremplat an* bet Wvufi. ©ibliotfjel w SBernigetobe, ba-> uueite aitv bet ©cottctiOfll. SBibliotljel ui SRcufttelife) SBot beiben (ircmplarcu ein boppelteS £ttelfubfer, toeldjeS bfe 3al)iov',at)i 1646 trfiflt, ood) in ocx •_' i" SfuSaabe init ber abtoeidjenben gaffuna, be3 EitelS: grffcs | fjanbbiidj loin | !Uit 20 8ii« duun u. f. m., uni()icnb bie 12°s$tu§g. and) auf bom (minbet forgfaltifl nadjflcftodjcncn) Titoltupfoi: (Sciftlidjcs | Ixinbbiid) loin u. 1". to. l)at. 3n bom w $efd}lu&" finbct fid) auf bcr bortefcten ©eite bcibcr Trucfc bio (minboftony feit 1646 U)iebcr()olte) $ln setae : ZDeiln benn nun btfj tfanb bwblein in Purser §>ett bin onb mtebet inelfdltig gebnuft/ als bat man bey bamaltgen £fineburgifd?en brucfen in (forma (2. onb 24. menu man ja befenneu fol, mitglidien $lti% anyewanbt, rmb auffs netuc 311m erftcu mal n>icbcr 3. au§erlefene Binder/ uber oortge 1:. bitten getban. Slufjerbem ift miv folQenbe nod) boUftanbiflere §tu§gabe betannt: £uneburgtfdj=<5eiftretdjes 1 von neuem K>ofoerbeffertes fian&=33ttd} ^ur Hetfenbe 5U Canb unb | XDaffer/ | . . . | 3 n S^ey u "b fc^fe crbaulicfyc Budjer ab^cf aff ct / | . . . | 2ibcvmal)l (Sott 5U <£fyren . . . tit big I bequeme leferlicfye format ge* bradjt. ... Cuneburg/ (Sebrucft unb oerlegt burd? bie Stemen. || ANNO M. DC. LXIII. 12°. (Giftcntum beS $errn $rdpofUu§ Ufyben in ftoteloio bei gricblanb) 1200 ©eiten, in gefpaltenen (Eoluntnen gebrucft. 3tuf bie obenerunibnte £e= bication foigt cine Kurfce Dorrebe | 2ln ben dbriftlicbenbcn | anbadjtigen £eferl von „M. Georgins Braschius, Pastor bcr Kirdjen 5. 3°fy am " s "> eine3 Scfyflagei'y bor SSerlefler, Don toeldjetn aud) bie in biefer 9tu§Qabe entljaltene fur^e ©rflarung 3it ben ©onn- unb 3efttaa>$erifopen berfafet ift. 3)te 3at)l ber Sieber ift t;ier auf 189 er!)o()h Sn bielfacb ocranberter ©eftalt biirgerte ftc^ bn§ ^Buc^ and) an aubven £xkn ein; fo licgt miv bor: Hfirnbergtfc^ | Pielpenuc^rtes | fjanbbildj. | 3 n 7a Budilein. [ Perfaffet | burdj | M. Domin. ; Beent. (Xitel iit eincm .Hupfovftid) init Sportvdt be§ §evaityge6er^). [9citnt6erg, 1662, bet Gfjviftopf) unb s ^au( Gnbtcr]. || 12°. (Sammlunjj meinc» fel. 33ater3) Sn biefem laut bcr SSorrebe Soljann Mid). ©ilfterrS Don feinem (XoQoacn M. Xomtntcuy SBeer, 2)iaconu§ an 2. Sorena ju Dciivnbera , f)erau§flegebcncn .s^anblutd) Oilbet ba§ (^efangbudjlein (3.785—872.) unter bent litel: ^imlifa^er €ngel=Sd?aU oa§> 26. ber 70 Ijteriu ent()altenen ^Bndjer; e§ umfafet 102 Sieber in 29 Dtubrtfen. Sof). 33ad^mann, ©e[^id^te. 8 114 StoS 23ct(;^ud) oou 1G49. geroer : Hcu=Derbcffcrt= | llnb init | D. HTartin Cutlers/ | unb 3- Crugers (gctftretdjcn | (Bef&ngen | Dermefyret* | Stettinifdjes j fjanb-Bttcfy/ | . . . Darinncn 511 finbcn uber | (gtsey un ^ breygic^ Bucfyer ... 2titcu Stettin 1 . . llxrno \727. | fdjm. 12°. (6ammluno mcincS fcl. &atcr*) $)a3 al» 28. (gtucf I)ierin ent&altenc Stettimfd?= | DoUftanbig=<5eiftreirf>es | (Sefcmg= Bud?, toeldjeS auf fcincm befonbern Xttelblatt btc SafjreSsaljl 1720 triigt, enrbdlt 452 Cieber. Ueber fptitevc t()cittr»etfe SSiebevabbrucfc be3 Sitneburger £>anbbud)3 in Dfioftoct f. ii- 28te fdjon ber Xitel §eig,t, bietet bte£ $ud), a(3 em ttrirffidjcS „§atu> bud)", ctnen reidjen ^orratl) fiir btc ^rioaterbauung, inebefonbere fiir 9^etfenbe unb SSanbrer, bar. 3n feinen bte 1648 erfdjtenenen 9(u3gaben ftefjen iicben 4 fanonifefjen 23iid)ern be§ 9(. X.: ben ^faftnen, ben (Spriitfjen, bem ^rebigcr (Salonto unb ben fttaattebern Sercmtci, btc 4 am Stteiften ge^ (ejencn 5fpofrt)pt)en : btc SBiidjer Subttlj, 333et§l)ett, Xobtag unb 3efu§ ©iradj. Jpteran fd^ttefet fid) Cutsets ffetttet 8atedjtemu§, btc Goangeltcn unb (Sptftcln, btc s $affton unb btc ^crftoruitg 3erufatem§; barauf folgt eiu ©efangbucij ntit angefycingteu Cantica sacra latina; bann §abermann§ ($ebetbitdj, eiu $8ddp unb (Sommmtion = SBudjtcut unb etn ®ebetbud)(etn fiir s Jtafcnbc unb SKanbrer; ^um ©djluft: Heine Ereu§= unb ®ebult Bet( 8u<$ doh L640. 1 15 Sim 8nbe: Braunfc^tDeig (Bebruffet boy Hnbreas Dunffem. | jn Detlegung dunlin £ampred}te/ lnid)bauMeni | in £&nebur$. | jm jabr i<>4<). gr. 8°. (®li Omnplar finbot fid) in bet Kit<$enbibKot$eI \u Cfibj, eitl |toeite3 ittl ©efife bet Mivchc ui Sc&roatj bei SDlitoro. Sin btitteS (befccteS) (5vcmp(ar, bivbcv Giflcntunt bed with $aftot loftier in s DM£l)of, ift uon bicfem bet llniu ^ibliotl)of }u Dtoftod fibctlajfen tootben) 8og. 21 — V ju 4 811., Xitel unb Dedicatio cntl)altcnb; bag 8udj fclbft befteljt au3 66 8ogcn (If— lluu) ju 8 2311., 81. 2lj (anjdjeincnb baS urfprimg- lidjc Sitdblatt) ift toeggefdjnitten unb burd) ben je|igen Xitel mit bcr IMrication erjebt. $5ie metften ber einjelncn 15 8iidjet Ijabcn eigene SPagimerung. £)ie Sdjrift (Siccro, 31 3 e ^ en au f ocr botten Sofumnc. din, in ben borliegenben ©yemplaren allerbtngS nidjt erf)altene§ SupferMatt norm Xitel ftelltc ben geirnmfcfyeten ^tieben nacfy benx bamaligcn brcigi^- jdfyrigen Uriege Dor. $>ajg bic3 fur 9Qfedlcnburg beftimmte Stirdjcnbnd) bei cinem Simefcurgcr 8erleger crfd)icn — bemjetben, tocldjer ciu 3al)r barcmf and) ben SBieberaobrucf bcr flicoibiertcn Sirdjenorbmmg Geforgte — erKdrt fid) fd)ou §ur ©eniige aitS bent bamaligcit Darniebertiegen bei? 8uclj= ()anbel3 in Ijicfigcn Sanben. £)emt Ijattc and) bcr 8urf)bntef ()icr, nament lid) in s Jioftod, tudtjrcnb beS $rieg§ nid)t aufge^ort (toic u. %. bic §dt)f- reid)cn afabemifdjen (Stfjriften au§ jencn 3al)ren betocifen), fo toar bod) cin 8ev(eger, tocld)cr ben 9Jcutl) unb bic Wittd §u cinem ftttricfarfjen fo betrcidjt lidjen llntcmetjmcn bef ajs , im Sanbe tool nid)t gteidj §u finben. 8nbe| nrirften oielleid)t and) perfbnlidjc Sejie^ungen mit. 295enigften§ ciinncrt Martin Sampredjt am ©djluffe ber fct)r umfangreidjen Stebicatton oom 2. gebrnar 1G49 — in toeldjer er, unter ^tnfnupfung an ben @rcif im SJtccftcnburgifdjen SSappcn, ben umftdnbtid)en 3lafymti$ fiiljrt, tote bie gitrften biejeS ertaud)tcu §aufe§ oon Stnfang an unb namentlid) feit ber Reformation nad) @reifenart ba$ ®olb bc§ 2Borte§ ®otte§ geliebt, be= toal)rt unb bertfyeibigt — ben ^er^og ?lbolof) $ricbridj baran: trne Sic felbft/ nad? bem bey cinem obcr anbern eigentlicfye gemicrige lAntwovt nid}t erfolgen u>ollcti/ an meine tocnigfeit burd? cincn i^rer £anbc5 = 5afcn nicincr respective fjodjgecfyrten £)brig!cit/ gefinucu laffen/ biefes IPcrcf auff mid? 3uncl?meu/ unb fdjleunigft 5ubcf6rbcrn. 93ctract)teu toir nun baZ in biefer ^ammtung cntf)altenc G)efangbud) ndt)er, fo crfc^eint baffetbe in bcr SamOred)tjd)cn 5lu§gabe Oon 1649 alS ein im 3Sefcnttid)en uuOerdnberter $3ieberabbrud au§ ben ooraiifgcgaugeuen 8*' 116 $03 SetfcSBudj won 1649. Stcrnjdjcn tCuSgg. unb inSbefonbre berjenigen in 24° Don 1648. SBd^renb niimlidj bie 12° Witvoabc Uon biefcm 3a()vc bcvcito Die Wubrifen mic bie ein^efnen Sieber numcrtert, febjt in ber Vampvcdjtfdjcn uric in bcr Stern jd)eit 24° Wn*a,abe nodj jebe 9?umerterung ; cbenjo Ijaben btc beiben (c|tercn bftS in jener oorrjanbene SpafftonSfteb: £> 21Tcnfcf/ tpolleft bebenfen nicfjt. Tor eut&igc intjalttidjc Unterjdjicb be§ Sampredjtfdjen Xrncfe Don ber Stern jd)en 24°*$u3gabe beftcfjt in bcr SSeglaffung bet brei Sieber: (£in= mal gteng id? fpa^ieren — Him fyorct 511 j^r Cfyriftcn £eui — £> IPclt id? mug bid) laffcn, toogegen bci i'ainpredjt bo§ Sieb: €in IDurmlein bin id? arm unb flcin ncn ftin^ntritt. SBenrt batjer ba§ GkfangbucI) in bcr Stcrnfdjeu 12°s2Iu§gabe 174 Steber (nntcr 170 9cummcrn), in ber 24° = Wu3gabc 17;> Sieber yxfyt, cutfjdlt e3 in ban Sampvccfjtjcljen £rutf beren 171. 23cad)tcn3rucrtl) ift fewer, bafs bcr ^Inorbnung bcr ©efcinge in bem ^anbbiidjlcin gfetdjfaHS bic Sol). (£idjornfd)cn 9tnbrif'cn §um (Mrnnbc ttegen, jcbod) in bcr ^ei^enfolge bcr f)ocrjbcutjd)cn (Sbitioucn (SBufje nnb tfkdfjtfertigung §ttnfcr}en £aufe nnb 5tbenbmat, f. ob. S. 62.); mobci aud) in nnjerer 5tu§gabe, ebenfo nrie in ben Sternjdjen Don 1648, nad) ben @c; fangen Don bcr (Sfcburt ©fyrtfti biejenigen 2luff bas Heroe 3af?r eingejefjattet, an Stelle bcr SBtegenlieber Der Keifenben ober IPegfafyrenben Cieber getreten unb gum Sdjhtf} (tote Sitneb. 1611, j. ob. ©. 77 f.) bte 4 9cicolat= jdjeu Siebcr anger)angt ftnb. SSergleidjen loir ben 3nf)alt biefe§, ben Sttecflcnburgifdjeu Stirdjcn n unmet) r mit eincr gctoiffeu officieUen 9(uctorttcit bargebotenen ©efangbucp mit bem Roftodfdjcn Don 1577, roetd)e§ fid) ja in ben Simeburger 2ut£gaben Don 1611 unb 1649 mit bem Dorliegenbeu and) rdum(id) jo nalje berittjrt, jo ergiebt fid) golgenbe§. £$on bm 214 ©efangen be§ 9toftodcr SBudjS ftnb einige 90 toeggetaffen , fo ba{3 nntcr bcu 171 im „§anbbiidjlem w bargebotenen ctma 120 alter SBeftanb, einige 50 bagegcu ncn fyingugefiigt ftnb. Unter ben rueggelaffenen befinben fid) bie Wltf)T%aty ber ^jalmenliebcr Don ©reiter, Defer u. 2L, alfe SBaterunfer* (icber mit 2ut£nar)me bc§ Sutfjerfdfjen, bic famttidjeu £ieber Don §. Sad)§, nicrjt toenige Don W\d). SSeifte unb itberljaitpt jo mandje Sieber au3 bcr 9(nf SBetB S9udb ooti 1649. l I SRcu i)iii ^ucjefommen finb fofgenbe: Don &mbr. v ^l nurer: Wits (Sott gefalit fo gefdUf mirs amh don v ImhiI ®ber: iyifft mit- (Softs (Sate pretfen gtoey Ding (J) Qerr bon Sac. gbert: Pm £rieoen fnrji ijiErr 3 c f u Qrift bon s ^avtl). grbl id): £in UVinnleiu bin id? arm unb Pleiti bon 8ubro. n> c i in bo 1 b : Tin Iafft uns (Sott bem £}cif5 gar mol Don SOtart. ©trailing: £?crt5lid? licb b;ab id/ bid) £?(£rr Don ^mi(II). 2 cl) n mi : (5trot)t)en) Don unb e fann ten Xtcrjtern: Meiu anff c5CDtt fc*3 bcin Pertramu (SB. V, 470.) filler 2Iugen anff bid] (D £?(£rrc marten (28. IV, 204.) 2Us £r?riftus geboren mar/ fremct fid? (6 7setl. @trr.) 2IIfo bjetlig ift ber Cag (SB. II, 742.) 2lufi meines Ejertjen (Sruubc (SB. V, 177. ; £e£t fetner ber bort angeff. sftecc. gans entfprectjenb) X>as altc 3 ar ! r oergangen ift (SB. V, 125.) cine ganjc Safy. 3lu§ ben frfttjcrcn ftOo. : Ctjrtfie bu £amtn (Sottes — CEs finb bod? felig altc bie — (Sottes Kecbt unb IPunbertfyat — £?crr mer mirb mobnen — Kyric a 30jaf)rigcn ftriegc§ ()inabrcid)t, ift 93altf>. ©djnurrS: £> groger <5ott von lT(ad)t (f. ob. 8. 111.). (Sine intcreffantc SBeigabe tft unferat ©cfangbndje l)in§ugcfitgt in bent al£ 9cr. X. bcjonbcrS gegdfjlten 2nM)(cin: Cantica quaedam sacra veteris ecclesiae selecta, quae per totum anni curriculum tarn Festis Christi et Sanctorum, quam Dominicis diebus in Templis usitate cantari solent. £)oI in ben Stdbten als audi auf bom £anbc. ein in Scf}n>ar$ Cordegxm eingefrunbenes Exemplar umb (Ein Ktfylr emfauffen unb bio (Efempbma rem peter 2Xlald)omtn i Hat^spermanbten 511 Sd)mcriu ab* forbem follcn. Tvvcttid) bcridjtctc ber ©uftrotoer ©uperintenbent, bas/ n>eil nodi bio meiften Ktrcfyen obo rmb nn'ifto/ in foinor Supcrintenbcutur uid?t nioln* als 511 fyocfyften 50 (Eremplaria fonkn genommen merbem Sfafjerbem hmrben filr bte S&rgarbifdje 2upcrintcubcntur 30 ©tiicf augc fduft, beren SSermetyrung auf 60 nnb SBeforberung burd? gertnge Tlmbts* fufyren on ben ©up. C£afpar SSagrter 511 9ta6ranben6urg SQiattl). fiaimpredjt in einer jpdtereu (Singabe erbittet. 1 ) Sflfatfilig ftrirb fid) jcbod) bic ructtere @utfitf}rung be3 SBudfjeS bolttgogen tjaben; toenigftenS mar fdjon mitSBeginn ber adjtjigcr 3al)rc bic 9(uf(agc bergriffen unb ron ben alien (Ebitioncu foino mcfyr 511 bcfcnTten. (Sk\v'\)) nod) allmdligcr at§ ba% ,,^anbbitd)tcin'' bitrgertcn fid) bic in bemfelben cntfjaltcncn Siebcr unb ®efcmgc in ben oerobeten ftirdjen nub groftcntljcite crft neu 511 fammefnben (#emcincn nncber ein. 3Bar e§ bod) bereitS 511 9(ufang be§ SftiegeS mtt bem ftirdjeugefange, gumal auf bem Sanbe, bielfadj libel bcftcKt gemefen. 80 roarb fdjon in ben groangtger Satjren itber ben SOjdfyrtgen ^paftor Soadjim SSittid) 5U 3>o6bin geffagt, bajj er ungeiibet offtmals einen (5cfaug anfyebt unb nacfyfycr nid?t mtt bomfolbcn r»ortfommcn fann fonbern mtt lacfyenbem 2Ttunbo iibcrlaut fpricfyt/ os fot nicfyt moglid?/ ba% fte bamit 5urecfyte fdmen/ fie mu'fton oi)tcn anberu anfyeben . . . bartiber bas antr>efenbe Dolf in ber Ktrcfye foin (Seldcfyter fyal 2 ) Unb toie met metjr mirb biefclbe £lagc, baft man mit bm ©efdngen „md)t gurecrjte fommen tonne", nad) bem &ricge an fo mandien Drtcn ju errjeben geloefeu fein! 9Bie (angfam nberljaupt bie $cr= nmftungen, mcldjc ber ^rieg in bem Seben be^ djriftlidjen ^olfe§ Qnge* rtdjtct ftatte, troti ber treuftcn Arbeit ber ^irc^e, geljeilt merben fonntcn, baoon gtebt jeber 33lid in bie 6t)noba(OerIjanbUtngen jener Qtit ferjtagenbe SBetocife. Wlan Oergegenmdrtige fid) nur 3«ftdnbe, lute fie 5. 53. nod) auf ber ©ttftrotoer ©peciab^tjnobe 1664 %ax ortcn fomten, 511111 aubent Xfjed tm Kriegc e^ogeri/ bariu fie nicfyts ^utcs gefefyen nod} gefyoret, unb bic nod) ba^u, roic and) bic bcntjdjcn Spirten, 6d)dfcr unb Slnccfjtc, nid)t an cinciu Drte bteifcen, fonbevn balb in btefe§ balb in jene§ $ird)jpicl nub Sanb jietjn — : unb man lutvb co begretfen, rote bic Arbeit mcbr aU G£ine§ SDfenjdjenalterS ba^u arijorte, itiu in btefe gudjtfofen §aufen roieber bic ©(entente d)rifttid)cr £>eifeetfennfc= nifj unb bic ©runborbnungen gotte£bienfttidjen ®emeinfdjaft§Ief>en§ (jincm- jupftan^cn. ©d)on bic erfte, auf $eranftaltung be§ jungen Jpergoga ®uftau 2(bo(pl) 00m 14.— 18. Sunt 1659 in bcr ®omfirdjc 311 ©iiftroro geljaltene Stjnobc fdmtlidjcr ^rebtger be3 ©iiftroroet unb 3roftoder &reife§ fyatte mit grofjem (Srnft unb Qgifer btefe 5(ufgaBe erfannt unb erfajst. fttoax 9 m G man fpccteli auf Mrdjentteb unb ®trdjengefang I)ier nod) nidjt ndijer cin. £)od) bietet bic St)iiobc jct6cr in bicfer £)infid)t cine intereffdnte SSaljrnefymung bar. SBSte bic SSer^anblungen 511m nidjt geriugen %fydl, nament(id) betrefp bcr £}octrinalicn, in lateinifdjet Spradje gefiifyrt rourben, fo ift bic* in nod) rocitcrm llmfang mit bcr ttturgtfdjen dinratymung berfelben bcr gall: 6ct ©roffnung unb ©djtufj bcr @t)nobe roie bcr eingelnen @i£ungen finb do(= lecten, Senebictionen unb ©efdnge burdjmeg, lateiuijd); untcr ben (c(3tcren micber()olt: Veni Sancte Spiritus, Deo Patri sit gloria, unb bci ber ©djlufjfeier: Laus et perennis gloria. 3m protocol! r ) finbcii fid) lim- bic ^ienttid) aKgemeinen SBemerlungen: J ) 2lbfd)riftlid) im $farrard)it) 511 €crraf)n. 33(^1. bie 511 biefett 6gnobal=S5erJonbs lunricn fld)6riflcn Acta generalia bc§ donfiftorit ju ytoftorf cle 1659 RRr.203.], betr. bic SQ?ci0erunQ be^ SRiniftcrii ju ©iiftrotu, bie SOKefegerodnbet raicbev nn,ulcnen. Tu- Spnoben fell 1659. 1 21 Shtb befragi ob and) Dot unb nad} bet Prebtgl bie gett>d > tynlid}en Collecten unb (Sefdnge abgelefen unb gefungen murben. Affir- mnrunt. Befragi ob fonften cine (Bleidjfdrmigfeii in (Cttemonien gefyalten rcfirbe laul bet Ktrd?enorbnung fagten ja unb wollten berfelbcn nacfyfommen, ') S8on ben ©efangen im SBefonbern ifi ebenfo toemg ehuaS ettoafjnt, tote bon ben (Stefangoucfjent, an* toefefjen btefe(6en gelerni ober gefungen toerben. v Jiuv bie eingige 23efttmmung 6egegnet imS unter ben Conclusis bet Stynobe, 8/ bag bio Untertfyanen an alien £)rten fur J. t f . P. fyer3lid} ju beten unb tnfonberr/eit bas da pacem Dominc in diebus [„$8erlctf) uns Jriebcn gnabtglidj"] oft mit 2fnbacfyt 511 fmgcu [namcntlidj tool bcim Sd'uten ber SBetgtocfe, f. Concl. 12.]/ treulicr) follen ermafynef roerben. 3n eutem fpdtern 511 ©uftroto getjaltenen ©ommijfion§*$rotocofl bet brct Superintenbenten (bom STpril 1681) finbet fid) bemn fdjon bet jpecicKcrc 83orfcfj(ag : 2lucfy mare bafyin 311 fefyen/ ba$ uniformitas in Ceremoniis allentbalben fo tnel moglict) observiret unb bie (Scfdnge ben Ceuten data occasione t>on ben Prebigern recb/t erpliciret unb erfldfyret nriirben/ 5U* maty befinblid?/ ba$ r>iel mil grofem lluperftanbe gefungen ttuirbe, mcldjem SBorfcfjfage gemdfc beam and) in bent 9icjcript bom 20. 50?at 1681 SSerfiigung erging. 2 ) llnb mitteloar famen bie auf SBer6efferung be§ Sanfc jdjuuncfcitv gertdjteten SSerorbnungen §er§og Jriebrtcfj 233ilfjefm§ bon 1692 unb 1694, monad) jebe§ iltnb bon 9Jftdjaeft§ bi£ Cftent uuunterbrodjcn im Sefen unb (Shrlermtng ber 05ebcte unb bibfijdjeu 2pritd)e, ber pfalmeu ') Tioy fdjlicfit aUerbina.3 nidjt au3, baft an einjclnen Ortcn, 5. S3, in ©uftroro felbft, rote Supcrintcnbcnt unb SDIitiifterium bort (in ben in uorigct 2tnm. crrofiljntcn @onfiftoriab2(ctcn) uerfidjern, nimmer ober bod? r>ou unbentfltdjen 3aljren ni&t a lie in ber Ktrdienorbnnug gemelbete Antiphoitctt/ praefationcn / sequentzen etc. alibier gcbraudjlicb gerocfen. Sent flcflcnubcr I)ic(t £>erjon. ©uftau s 2lbolpf) cntfd)icbcn baran f eft , baf} bie bi§ data auftgefaffeue hymni, Praefationes, Dermafyniinge an bie Com- municanten etc. gar tib'tig, bie tibrigcu ritus, afs bas Knieu ror bent 2Htar unter ber Communion, bie HTejjgcroanot/ 2Ubeu rub €f]orHciber/ rote fie bie Ktrdjenorbnung uenuet pag. 136., gar nix^Itd? feien, suntal bei bem letber ron (Eagc 3U dagc immer me^r eturei§cnben Libertinifmo vnb ncgligentia cultus divini; unt) burd) niteber()oltc JHefcriptc roarb cinflefdjarft, fo roofl mit obfervtrung a Her rituum. (Scbcts; (Scfenge unb Ceremonien/ fo bie Kirdieuorbnung erforbert/ nullo intermisso, als audj mit anlegung ber alien geroobnlidjen KirdjeuFIeiber nub Utefeeroanbt , ungefdutnt miebcrum ben 2(nfang jit madjen. -) ^farrardjin ju <8crrabn. SBgf. Acta Consistorii ju JHoftoct [fa. 56.]. 122 P3efanfl int 9Jakebura,cr £om. unb (Befdnge imtcrrid)tct toerben foKtc, ') fofcrn bicfelben ubcrfjaupt Don ©tfolg nmrcit, and) bcr ^cBitng bc3 8irdjcngejangeS ju Ghite. SUJocfjtcn abcr and) bie ©emeincn oieljad) crft roicber fur ben cuange* itjc()cn $ird)engefang erjogen toerben mitffen, fo tritt un§ bodj an einjelnen 2tcllcn, too bie SBcr^dltniffc gitnftig (agen unb namentlid) and) jadjucr ftdnbige ifeitung nidjt fctytte, unmittclbar nad) bem ®riege bcr gotteSbtenft* Xicfjc ©cfong in toolgeorbneter llebung, \a in reiser giilk entgegen. So namentlid) in bem burd) ben 2Beftpplifd)cn griebctt an SDcccftenburg ge= faffenen c^cmaligcn Stijt 9ia|eburg. 2 ) $ci beffen Sdcularijation (jatte bcr !per&pg 5(bolp() griebridj, toeldjer felbft baS getftttdje Sicb unb namentlid) D. SederS ©efange liber ben ^fatter fcf;u fjocf) geliebet, fid) em (Bemiffen gemacfyt, ben jo tool georbneten tod)engcjaug in bortiger £om = ftird)e and] nur ben gertngften 2lnftog baruber letbcn 511 laffen / unb babcr 311 ferncrer llntert/altung bcr bis bal)\n r>on bm porigen Canonicis gefyaltenen £fyor=Sd?uIer, bcr £>ont=<5dju(e ben £)off ZVLol$al)n 5U emigen Cagen r>ermacr)et. £>er §er^og fanb fiir feme tootmeinenben 9(bfidjtcn baz entgegenfomtneubfte SBcrftdnbmfj unb bie etfrigfte gorbcrung bet bem 9$ag& burger (Superintcnbenteu D. Sector 3Kttl)obtu$. SBon be§ Severn grower Siebe §ur „djrifttid)cn Stircljenmufif" tfjcilt bie in ber §Inm. errodljntc &e* btcattongfdjrift au3 ber $orrcbc eine§ jciner ©orjne 511 fciner Psalm odia Christiana mand)c djaraftertfttftfjc 3^9 C m ^- %$' xx fy&m barauS nur $ofgcnbe§ rjeroor. 9(udj tm ^rarjcburgcr S)om tear e§ bamatS (tote in St. Garten 511 3toftod, f. ob. (5. 93. 108.) alTe geft=, 801111= unb 33ettage gebrdutfjlidj, ba% bie Ttixd} en =03 efange mit trier Stimmen auf bem Cfyor alfo gefungen morben/ ba% bie gani^c (Sememe sugleicr) ben Choral mit fatten fonncn. roelcr/cs bie ^ufyorcr offt bcrmaffeu bemeget/ ba% tlmcn fur ^reuben unb 2inbad}t bie Cb/rdnen 5U ben 2tugen fyeraus gebrungen. Unb uber bicfe anfcfmlicfyc/ fyodmu^licbe / licblidjc Kirdjen^ierbe l)at 9J?ttrjobiu3 jeber= 3eit getreulid) bis an feiu lottos (Enbc gcfyaltcn. €r b/at in feinem 2Imte bey Yisitirung ber Kirdjcn unb Sdmlen gar genauc 2lcr)tung auf bie Kirct)en^nufir gel^abt/ unb 5ugefer;en / ba% bie Scr^ulen aUemab/1/ fonber^ lid} bie Dom=5d?ule 3U Hamburg/ mit fold^en Praeceptoribus , u?eld?e ') SBfll. 2lb. ^cnfe. ©cfcf)id)tc 3Rt&Unbwc& %[).ll f S. 91. 3 ) Qa* golnenbe nad) bcr ausfu&tlid&en 3)cbtcationSf(|rift (d. d. Hamburg auf bem I^om^ofe/ Ao 1714. ben 1. Decembr.) ju: (SCDttgcbeiltgtcr €^or = 5d?luffcI/ ©bcr: | Dollftanbigcs £iitl]erifdjes | / Kat^cburg/ | (Sebrucft unb rerlcgt burdj 2Inbreas ^ar^/ \7\5. || 8° (©ro^. S3ibIiotl)et ju 9teu=®trelik). ©efanfl uu Wo|cbutflet Tom. 123 rtebeti anbetn Qvalit&ten and} fonberltdj Wiffeufdnifft unb Ctfatytentyetl bet XTTufic batten beftellet unb porfebeu nnirbcu. Det bamabligeu Cano- oicorum ibre £bor £\-bitler bat et uebeuft ibreu Praeceptoribus bcv ernes jeben ttnnelpmmg erfl m fetnem baufe abfonberlid) in bet lltuffc fleit?ig eramiuiret inib Mo probe ftngeti laffen ob fie axwb tuditig. marou unb bom £bor mobl auftuubeu. Die Siikvftuubeu bal or . . pielmabls 511 befudvu pflegeu berorab gegen bio bofyeu .f eft-Cage, ba feme groffefte iSerfeeus £uft unb Jteube geipefeu/ n>eun or mir eiuige Solennitdt unb vEIno bom ,fefte ju Ciebe ansuorbnen geunift; Parum or im &nfan$e folbor mit/ boy unb fiber bet 2XnftaIt bet XITufir 511 feyn pflegeit/ baniit es jo iwbt freubig/ Surlier) orbeutlid?/ erbaultd) unb b; od? feyerlicb als= benn 511030^011 mod)te. XPoriuneu er bom I6blicr/eu Crempel femes fcl. Ante- cessoris, D. NicoJai Petraei, gefolget/ bor . . uutor auborm aucfy alio- mabl barubor ge^alteitj ba$ bio Kirdjen=UTuftc im Sd)ipange bliebe. So perfdumete and} uufor fcl. 21T it^obius in unform Pobmi feme Defper/ ipegen bor feboneu/ Catcmifcbcu alten Cieber/ bavon or fagte: man fonute ben boben (Bcift bariunen lange nicr/t perteutfefyen. Unb tutc betm ©otte^btenft , jo (jcit ct aucfy bey anbern Cfyriftlidjcn unb froligen gufammcnFunfften Singen unb XTCuficiren gerne Ieibeu mogeu. Hbfouberlid) b/at or in feiuem eigencn fjaufe fo feft unb eifrig barubor gefyalten/ ba$ feme Sofme alio Cage 5um rpenigften eineu Kird}cn=(5efang unb febonen gciftrctd^on Hymnum fo tpofyl Deutfd? als Cateiuifd}/ figuraliter mit pier unb meb/r Stimmen/ tb/eils mit (Sefang/ t boils mit In strumen ten/ nebeuft ibnn ber £)rbnung nadj fingen muff en/ alfo; ba$ feino ^aus = ^rau/ Cod^ter unb (Befinbe/ ben Choral in be= fanbter XTTuttcr=Spracf}c mitfub/ren fonnen. £)bme rpas er fonft fur 21Tu= ficalifd)o Convivia bos gani^en Ministerii aus bem Stiffte Hamburg/ fur» nebmilid) aber in froligen ^cft=^eifon nad} pollbracfytem (Bottesbienft j jdbrlid) anjuftellen pflegen . . . (£6enfo bjattc er in ber b/. 2lbpents=3cit 5U Hamburg fonberbicfye Bell^Stunben geftifftet . . Darinncn er erftlicf/ nur an ben Sountagen / in ber letsten V0od}c aber por bem fyeiL Cfyrift- ^oft/ alio Cage, einen febouen Hbuenfs-- unb XDeyr)nacr/ts=(Befang 511 erfldren pflegen ; bercjeftalt/ ba$j fo piel Perfc er auf einmal erfldreu tpollctt/ ber Cb/or porter ftucjen muffen; barauf er biefelbige ausgeleget/ b)ornad) a>eitor fortfingen laffen / unb benn mit ber (Erfldrung, lPod)fels= XDoifc fortcjofar^ren/ sule^t ein 21bpcnts=^>ebot famt bem P. XL unb Sea,cn gofprod^on; tporauf ber ^ottesbienft mit bem (Sefancje: Dancffagen ipir alio ic. gefcf/Ioffon morben. Solace Betb;=5tunbon fyat er and} 5ur ^aften= 124 GMtinfle an ben 23ct; nnb 2)anftaaat. geii angeftelletj bartnnen or auf uorgcbad?tc IPcifc/ bie er/ tr>tc cr offt cr= 5&fyletj in 3cna acfol^cn uitb gelemet/ ct3lid?c Pagions=(Scfdngc crfldrct l?at. Diefe £ieber*£iebe unb t freubc l?at aud? bey ir?m bis an fcin fcl. t£nbc geiudfyret/ ba fie fid? nodi am alletfrdffttgften/ nad} feinem r>ielfdlti= gen IPunfd? im £efcen/ cr&ugei unb fpurcn laffen. Stntemafyl er in bem I?cil. Pfingft^fcftc / trgenb jroeen Cage r>or feinem fel. 2Xbfd?icb / 2lnno H655. ben Sd?uler--(£l?or fur fcin Cob=Bcttc crforbert/ unb fie il?m erftlid? fd)6ue Pfiuoift=2IToteteu unb (Befdngc/ nad?gcl?cnbs aber biejenigeu Stucfe, fo er allcmal?! ba3u im £)ammcrfd?mibt felbft cnr>cl?lct/ bie ir/n am meiften 511 fcetsegen pflcgeu/ ba5ii aud] feine auserlcfenc Kird?cn=(*5efdngc r>om Globe unb Sterbeu fmgen/ unb/ tt>03U er bie groftc Cuft gefyabt/ 511m off tern tr>icbcrl?olcn laffen. 9?ad) anbrcr 9fti$tung geftatten bie 9fa§fdjrei6en unb 33crid)tc iibcr bic ^alflreidjen 33 ct^ nnb £> an It age be§ 17.13a§r§unbert3 mandjc f&lidt in bic ttrcljlirfje ®efang$!prarl3 jener 3 e ^- *) 6djon buret) bic 93et=Drbmmg ?lbotyl) $ricbrid)§ im ^ & an * WbredjtS bom 22. October 1G21 nnb ba§ SJtonbat bciber §er$oge bom 16. December beffelben SaljrcS marcu im gangen Sanbe bic toMicntlidjen Mittrvodp^eU ftunben angeorbnet, Bufpfalmcn prebigen unb jtngen gu laffen. 3n biefen SBetftunben, beren erfte 511 Sioftocf $)cittmod) ben 2. Sanuar 1622 in alien bier &ird)tyict4tHrd)cn, ben beiben £)ofyitalien unb gu ©t. Gatljarincn Hon 8—9 llf)r ge^alten waxb, ift, mdljrcnb bic Drgel fdjnncg, nadj bem Veni Sancte Spiritus alle IPege cins urn bas anbere gefungen morben £) ^erre <5ott begnabe mid? — (Erbarm bid? metn £?crrc d5ott — 2(us tiefer Hotf? fd?rei id? 311 bir — IPo olt gendbig fein — 2llleiu 311 bir I}crr 3 c f u CE?rift — J n bid? l?ab id? geb/offct £}err — 21Tag id? llnglucf uid?t roiberftan — ZPcnn rtnr in l?6d?fteu Hdtl?en fein — Pater unfer im tymmclreid?; nad) gc= Ijaltcncr Sjkebigt (it6er bic 7 SBufjpfalmen, ttmfjrenb ber gafien nadj altcm (#cbraudj iibcr bic ^ajfion, 3ef. 53. ober s ^f. 22.) unb bem eigen§ ocrovb nctcn ©cbet a(nuccl)fclnb: XPenb ab beiuen <3orn licber fterr mil d5nabcu ] ) S. bic bctr. Slusfdjrcibcn in ber 3tcn.s93i&tiotf)e! ju Sdjroerin, utm 2l)cil and) in einem Sammclbanbc bet yioftoctcr Uniu.=33i61iot()cf [Mk. 7059.]- — ©lcid))Citinc 58crid)tc in ben ocrfdjicbcncn ©eftalten ber dioftodn ^l)roni£ bet Ungnabeit, Amoe- nitates 16. it. 17. Stud, SB. 21. ^uber, ajtccfl. flatter 1835, 265 ff. ST?cuc roo^entl. Dioft. Wadju. 1841, 281 ff.; foroic in bem ^aaebitd) be§ ^oftodct Senator^ SWatt^ia^ ^rieftaff au§ ben Saljrcn 1667-1690, 31cuc modjentl. Dioft. ^lad)xx. 1811, 106 ff. ©efflttfle an ben ®el unb Sonttagen. 126 ober <£rf?att uns ivn- bei behtem IDort, bavouj bio (iollcctc unb jutn ©efdfjlufj Ziuwu has ift es merbe toaf}t ober Derlettj uns jrieben gndbig lidv ') SBei bom au3 Vlulaf? lienor .Siiicavunrubeu iin ^aljrc L660 t)Otl !per$og ®uftato Stbofyf) angeorbneten brehnaligen 93etc , Sufj unb /"vantage foil bei @otte$bienfi mit Komm tyetfiget (5etf< Ejerre <5oti 6cginnen, bann bcr Sprebiger fnieenb nor bom SUtat (Cfyrifte bu £amm (Bottes foloie Ivrr fdjone betnes Dolfs u. f. w. mit (auter Stimme 6etoeglidj beteu, barouf toirb Datet unfer im ^tmmelreidj gefungen unb mit anberen gen>Sfmlidjen Bufgefangen fortgefafyren, Sluf (Solleete, Section unb gefungenen (Slauben fofgt bio sprebigt mtt bom SBujjgebet, mdljrenb toeldjeS lohlovn bio ganje ©emeine hiiet unb bio SSetglocfe gejogen mirb, bamit aud? bk 2lbu?cfcnbon unb Krancfen u>ie audj bk IDacfytfyaltcnbc Bfirgerfdjafft unb Unfere Soldatesque ^leid^falls mit gebeugfen Knieen.« iF?i* (Bcbct tfyuu m6gen; barauf bio £itane? unb §um SBejdjlufj nadj (Sottcctc unb ©egen (Erfyalt uns £}err bei beinem IDort. — £>ic balb bjcrnad) bcm SReidje brotjcnbe £urfengejaf)r berantdfjte jcfjoit 1663 bic ?(norbnuug cine* brehnaligen, 1664 eineS monatucrjcn $3cttag§ mtt jebeSmal brci ®otte£btenften : SDtorgcns nub 9iacljmittag* cuter 33etjtunbe, in mctdjcr 511m ©ingang Komm fyetltger &3eift unb ein f>aav Bug pfalmen , auf bic Section bic Cttaucy unb bavin bic SBorte: Dem c^raufamen ^einbe ber Cfyriftenfyett bent CurcBeu fteuern unb wefyreu breimal fniccnb gcbetet unb §ute|t mit jtoeen Pfalnt unb crrfyalt uns I}err gejdjlofjen merben foil; mdfjrcnb fur bm SSormittag§- gotteSbienft bic Drbnung ber SBufjtage mit Sprebigt, Xitrf'engebct unb Cttaney borgefdjtieben mar. — 9htcl) bei bent ^eft=55etiage im 9coOembcr 1680 fefjrt bic Drbnung Don 1G60 in allem SSefentlidjen micber; nur baft ftatt bcr fittanet nadj bcr ^rcbigt ZDcttb ab beinen gorn eiutritt. 3)a| Oct mandjerlei frcubigcu 9(n(dfjen bent grofen 03ott 311 (Efyrcn nadj ber ^rebigt baZ £0 Deunt gefungen unb mit bcu ($(oden getdutet morben, finben mir miebertjolt in bm djromftijdjen ^ufeeidjnungen ermdfjitt. (fbenjo, baft bei foldjer ®elegenf)ett, 5. S3, ber 9?eueinmei()ung ber @t. Gatrja- riucntirdje am 24. 3unt 1684, ber ©otte§btenft mit enter ^errlic^en ITTuftf aiigefangen unb gefc^loffen marb. giir baZ int gebruar 1680 abgcljaltcuc grteben§ban!feft, beffen geier ju ^Jioftoc! au§ pfatttgen Urfad^en nur in bejdjrdnfterm Umfang gc|rf)a^ f mar fitr ba% gan^e Sanb $or= unb %lady mittag§ ba§> Ce Detun unb a(§ @d)luftge)aut] : Dcrletfy uns ^rieben 6. s Jieuc iuod)ent(. 5){oft. 9iad;rr. 1841, 391, 12G (Sinfdjranfuno. be3 aottesbienftl. ©efana.e3. gndbiglid? bcftimmt; por tffrlefiing bes Certes von ber Cai^e! *) aber: Was £obes u. f. tp. angeorbnei. SBemerlenStoertf) tit iibrigenS, tutc derate in biefcr $eriobe an metjr al3 cincm s 4>unfte bay SBeftreben nacf) Stnfdjranfung be§ gotte^bienftftdjen ©efangeS fid) gettenb madjt, too berfelbe in jciner 6i3fjerigcn llebitng mit anbren toidjtigen Siicfftdjten, inSbefonbere ben prafttjdjcn Sntercffcn bet Sdjufe, in (Solltfton gcvietf). $)ie§ roar tfjeitoeife fcfjon bet ben SBodjcn* gotteSbien ftcrt, namcnt(id) aber bet ben Seidjenbegcingniffen bcr gall. Snbcm bet bm iub'djcntiidjcn griiijgotteSbienften in Kbftocf bte Snaben Don bm ©antoren bis §nm 9fnfang ber ^rebigt anf bem Gbjorc feftgefjalten ttmrben, ergab fid) fiir ben ©djnlbcfitdj berfelben, ooITcnb» fettbem bte ^rebigten im SBinter anf bte ©tiuibc Don 8 — 9 toerlegt roorben toaren, cine erfjeblidje s ^er|dnntntf]. £>c£l)alb befttmmtc bcr fliatl) in ben Leges ad officium Prae- ceptorum Classicorura praecipue pertinentes (Dor 1677 2 )) § XVIII. : ut deinceps statim cum Cantionibus latinis absolutis Germanicus psalmus, qui a populo quoque decantari potest, inchoatur, e vestigio superiorum classium pueri e choris dimittantur; and) foltten fortan nnr bte Eurmtbefnaben jcber Spatodjie -*- bte toenigen bet ©. $etrt nnb ®. Dcicolat afferbhtgS burd) biejemgen ber SJlarteri? nnb Sacobi-Oemeine oerftarft — in ben bctrcffcnbcn SKrdjen bctm SBodjengotteSbienft jngegen fein et cantiones latinas de tempore, quas alias in plateis circumeuntes canunt, vel germanicos tantum psalmos decantare. 3 ) — 23efonber3 aber bet ben Seidjenbegdngniffen roar in Stoftod mandje Uppigfeit etngeriffen. 9M)t nnr bet abetigen Seidjen marten bte (Eantores unb Sdjuler vox ber Cfyiir eine ZTTufif/ rpelcfye cine gute fyalbe Stunbc u>d fyrete. 4 ) 9(ndj au§ ber Unioerfttat roic any bem Sftatf) fatten etnt^e bie (§inritf)tung ge= *) 2llfo ate $an$ellieb, nrie foldjcS un§ fdjon bci bem SReformation^Subilaiim 1617 in D^oftod beflennet (f. ob. 6. 108.), and; ben *Wecfl. tfOo. nid)t fremb ift (f. ob. 6. 12. 18.). 2 ) Gin SBogen in 4° [^oftoder Umo.-^ibl. Mk. 11469 (50)]. Sic 3eitbeftimnumfl crtjellt baranS, baft bie Leges bic S&todjcnprebiQten im ©inter 2Rorgen3 nm 8 Uljr nur in ben brei fiirdjen 511 6. ^acobi, SWcofai unb 5petri oorau§fefecn ; roafjrenb nad) bem $ricftafffd)cn Saftebitd) crft im December 1677 uom [Rati) beliebct marb, baft in biefeu fur3cn ZDtntertagen bie U)od}cn=prebigten 311 St. OTarten gleid? in anbern Kirdjen von 8—9 Ufjr gctjalten tpcrben follcu. 6. 3ieue mbdjentl. SHoft. Utodjrr. 1810, & 329. n ) itebcr ba§> 2tuft)bren bey (Skfanfttf bet ben grujjpvebiQten im Sdnocriner Som, roic tibcr ben Unteniann bc§ borttgen chorus musicus ber Scbttler, f. %x. (5 1) r v> f a n ber im 31rd)iu f. Sanbe^lunbe, Sd)merin 1854, 6. 748 ff. 4 ) ^rie[taff§ ^lagebud) a.a.O. 6. 310. 6mf<$tAntung bc8 gotteftbienftl. @efange& 127 troffen, n>enn bio Ceictye in bio Htrctye gebradjt baf? alsbann auf bom Seyet cine Docal unb jnftnmieutal ^uifrt' gemacfyet unb uadnuals uueber einige Cobten*Pfalme auf bem Cfyore gefungen lvorbou ipoburd) uidn alfetn bet gan$e 2utdimittag jugebradjt unb bio jugenb in bet foinilo Derfdumetj fonbetn audi manner IRenfdj in biefer befummeden §eil baburd) gedrgert unrb. ') -ftadjbem jdjon fritter (3anuar 1676) in biefer 93ejie^ung bejdmiufeube SBerorbnungen ergangen unb namentlidj fo tool bie Cetdjenprebigten ate bie 9^ad^foXge ber Jyraucit abgefdjafft toaren, 2 ) jal) fid) ber ')uit(j im October 1683 ju bem einfjeHigen SBefdfjfafj ucvanlafjt: baf benen (Cantoren per Decret angebeutet u>erbeu folic/ tr>auu bie Ceiobc in bio 2{ird?c gcbracfyt/ unb fie orbinair gefungen/ fo foil bor Cantor mil bon ttnaben aus bor Kircfye in bie Sdmle gefyen / imgleicfycu folio ben Dorftcbcru bor ftircfyen angebeutet tperbctt/ ben Seyev 5U per= fd^liofeu/ ba% niemanb fid? ben £>vt auf bie 2lrt gcbraucfyen fonue. 3 ) 2£ie fdjtoer eg aber tear, bie getoiinfdjte (Sinfadjljcit 511 burdjgreifenber (Mtung $u bringen, jeigt, Don frudjcren SBorfatten abgejeljn, ber $crid)t itber be£ s }3rofeffor D. ?(ug. SBareniuS Scpultur am 16. ffllatft 1G84: 4 ) lint ein Hf/r giugen bie Sdndcollegen mit ben 'Knabcn uor bas Sterbe= b/aus/ ber f/albc 2ITonb genannt/ fangen eiuen <5efaug/ nacrmtalen ir>arb pou ben Stubenteu muficiret, unb jobamt bie Seidje untcr bent ©efange be§ (SantorS in bie ftirdjc gctragen. V& aber ber ^3rof. D. od)omeru§ auf bie (Sattjet trat, bie Seidjcnpvebigt 511 Ijalten, ba ging ber Cantor mit ben Knaben 5ttr Kirdje r/iuaus. Dent Bericb/t nad) follen einige Stu= benten nad? ger)altener Ceicfyeuprebigt eine Vocal- unb 3 n f trumcn t a t ; 2TTufif gemacfyt fyaben. B. fleue ilnternetjmuttgen. £>a3 Gkfangbud) be* iUineburger auer bem 23eburfnifi ber $eit nidjt geniigen. (£tnmal mar e§, in crfter Sinie ate Snoentarftiirf fur bie £ird)eu beftimmt (f. ob. ®. 112. 119.), mot faum *) Gbenb. 6. 369. 2 ) G&enb. 6. 318. 3 ) Gbenb. 6. 369. ; Dftl. bie fritfjcien SefHmmuitgrii loosen beS ©efawgg Oct ben Seidjen (in ben IHoftocfcr ed)iiIoefefecn uon 1580): 9ieuc luodjentl. Dioft. 9?ad)rr. 1838, 6.21. 4 ) (Sbenb. ©. 382. ufll. 6. 319. 128 SReue Unternel)imma,en. in grBfceren Mrcijcn ber ©emeinen etnge&iirgert morben. ©obamt cfotx bot e8, lute gejeigt, (ebtgfidj cine Wnsumljl bet alteren Steber bar, (tejg alfo, namentlidj gegenit6er bem nencn $lufjd)tt)ung ber geiftftdjen Cteberbidjtung jcit ban breiftigjdljrigcn Sfricge, ein mejcntlidjc* SBebiirfmfj unbefriebigt. $)enn nidjt nnr fatten fid) ben un&erganglidjen Xicfjtungcit eineS 3of). fpeermann, $aul (Serljarbt nnb cmbtet ©anger Don ®otte§ ©naben in grower 3al)l t>te Sieber geifte^bertoanbter 3eitgenoffen, SDlitarbeiter nnb 9cad)fofgcr angereit)t; man fjattc and) bnrd) bic ©pradjgcjcftjdjaften nnb Xidjtcrorbcn bic SHdjtmtg Jdjulmajsig betretben gelerot, nnb bic geifttidje spoefie toavb immer mefjr §itr 9Dtobcfad)c nntcr ben ©ebilbeten. So ttmdj§ bic 2ftenge ber nencn Sieber oon 3a()r ju Satyr. $>ie ©efangbiidjer jdjwoflen gu Otefcn §nnberten, ja 511 Xaajcnbcn oon Gtefangen an. Tie 6nd)()dnb(crijd)c Speculation fndjtc babei ifjr Oefdjaft; ein SSerleger loollfc e§ bem anbern immer jnOorttyim mit einer grofceren 5ln&al)l Sieber, oon benen Oiele, mie fdjon ber altc (Stjriftian ©criucr ffagt, vooi nicfyt Dtelmefyr / als bie fpatcr mitjus tf^eilenbe ^orroort ipeinr. 5Rii(Ier§ jn f einer „©ei[tl. 6eclen 3Ku|tt". 4 ) 6. ^rjeopt). ©rof3aebaner, ©riinbl. 58eroei§, baf3 meine gc^rf&fee oom $ictils mu§ nod) feft ftcr)n § 14. SJfll. M. 6. %. ^yitrfen in ber ^Bovrebe jit bem SSoUftanbiflcn ©efangbnd), Hamburg 1679 u. o. Sfcue Unterne$mungen. 129 unb SOftgacrjtung geratbe, blieb (eibct on mamljcit Drten nicl)t 6fod (Sefarjr. &a|g bie SOfciften, namentftd) bie jjrauen, betm (Sefange in bet .stird)e imi)t mitjtngen, ifi cine toeitfcerbreitete .silage: l ) unb gettrifj audfj anbcrttwirtS hat e3 nici)i beffer geftanben al3 in SRoftotf, too ubereinftimmenb mit §einridj duller (f. n. i and) 3oadjim Sdjrflber riigen ntujj: bas ^rauenspolf fommt erfl nvuu bet Prebtger auf ber Kan^oi ftebt. -) Urn baber bad Sftte iiiiiu liber bom "Jioucii ,ut berlteren unb bio mirtlid) guten nouoit fiiebet gegeniiber ber 2#affe Don SKittefgut ,yt ©eltung fommen ,nt faffen, beburfte ov aBmalig and) ber ©efangbiidjer in ben iQdnben ber ©emetnen; unb mieborbolt begegnet unS be$r)atb jcUt bie Qsrmafjnung ber ^rebiger an it)ie ; )iil)orov, ©efcmgbucrjer nut in bie .Sitvcfjc ,yt 6ringen. 8 ) Tan and) in Sftecflenburg bie alteren ©efangbuctjer, einfdr)liegHdt) bed neuaufgelegten fiuneburgifcrjen, fur ben begetcrjneten 3^ c ^ nidt)t android) ton, ifl fvcilid) loidjter gefagt, afe kPeldtjeS biefe ©efangbiicrjer toaren? 2lus bout gemeinem (Befauabud? tjatte Jpcinr. -SttiiKer bie gcbraudjlidjen Sieber in joiner „($eiftl. ©eelen ^tufif" (1659) bcibcrjalten. Unb toenn bereitS an einer fruljcren Stclle in bent ^ortoort jene§ 233eru>3 Don ben falfd)= gebrucften Bftdjem bie ^xebe mar, jo begritubet ^rotafiu§ SBefeftn in ber SBorrebe joined ©efang-93u(^(etn§ oom 3ar)re 1G73 bie $u3foffwng ber fiteber fiutf)er§ bamit, bafj fie fd?on iu alien flehten 03efanabud?ern be= ftnbltd) toaren. 9tffo jelbft cine !i0fer)r&df)l Don ©ejangbudjern mar nod) an* bev fritt)cren 3cit (jcr iu 9toftod int ®ebraudj — aber meldje? l)at trol3 roiebcrrjotter SBemuljung ftdj mcfcjt fidjer feftftetten (affen. 3djou oov uunmcljr 100 Sabjren ijattQ ber s )kebiger Verting an St. Sftarien ftdj alle ntoglicfye 2Hufye gegeben, ba% 9Jttniftertal^(rd)io in Sadjen be* Gkjang/ bud)* §u burdjjorjdjcn ; aber in jciucm 23erid)t Oom 14. September 1771 fommt er gu bom toeing befriebtgenben s Jiejutat: 2Die es in bent abgetrncfyenen \7*a^ man mcyttet/ es fey nid^t gro§ bavan gelegen,/ ben (Sefdngen bey5nn>obnen in ben Kirdjen/ ober nicfyt. 3 ) 6. ©effden a. a. 0. 6. XIX. ©aimer a. a. 0. S. 20. 3oI». Sacfymann, ©efc§irf)te. 9 130 SWeue Untcrne^mungen. mit berjenigen/ bie in uufereu (5efangbud?crn ftcE?t / nod? 3iemlid? genau ufcereinfommi; aber bie (5efdnge finb nicf^t nad? ben Hunt 9 morn bemerft nnb alfo ldgt es fid? nid?t ausmad?eit/ roofer fie genommen ftnb. Jd? befif^e aud? fur mid? felbft cin Diarium bes Seel. D. Polzii/ iporin id? bemerft finbe/ bag ber S. Superinten- dens Henrich Midler bie (Befdnge 5U alien Prebigten aufgegebeu. 2lber bie (Sefdnge ftnb ebenfalls nid?t nad? ben Hummern fonbern nad? ben 3nitial - IDorten angefiifyrt/ bal?er fid? nid?t baraus er= ratten lagt/ roas man b/ier 5U ber ^nnutr?e alfo/ ba$ f?ie allerlci Bud?er in (Bebraud? getpefen unb bas £efe= linfd?e eines ber beften unb pollfommenften r?abe fein follen. 3n eintgen ^unftcn fonnen roir al(erbtng§ baZ 3vefultat ©erling§ Der= oollftdnbtgen. £>b toir bet bent „gemetnen (Stefangbud)" unb ben „tleinen ®efang= bitdjern" an fydtcrc ()otf)betttfd)c 9(uflagen bc£ ger6erfct)en 2htd)e* Don 1577 {]. oh. orratl)§ geniigenb fd)etuen. Wnb fo fc()cu lutr beun btv junt i. v\ 3Rfi(Ier8 ©ciftl. Seelen SMuftt, 1669. i:;i %u$gang be$ 3af)r$unbertS mcfjrere Heine, principled unbottftdnbige Ctebet fammhmgen entftefjen. So (fifcl ©efelinS (Betftltc^es (Sefangbud?, 9?oftod L673, erfldrtermafcen bie Sieber Sutlers, toeil fdjon in alien fteinen ©efang biidjeru bcfinbltcli, au$. ©o cutl)altcii bie £in lumber! (BeiftreiduT Cteber, SRoftocf L693, unb Hugerlefenet (Betftl. Cteber ©nfyunbert, ©ftftrotti L699, faft aiivjchlioiVicl) fitebet neucrn UrftmmgS; ja letuere 2ammluug nimnit jel6fl Don biefen foldje nidjt auf, bie tote „3efu meine ^reube", n 9lut\ banfet alio Coott", ^ad) auf mein ©erg unb finge", „9^un rubcn allc 2Bd(ber" u. a. m. fcfyon ins gemeht bcfanM finb/ unb im fcfyipaiuje gcbeu. $htbererfeit$ traten abcr bod) and) fritljc fdum doHftdnbigere ©efangbitdjer an* 8id)t, bie, toenn audj tmmcr()iu in befdjrdnfter $(uStoa$t, olte unb nette Sieber jufommenfaffen, urn fo ben Sern bel gangen bicker Ejeruor getretenen SteberfegenS bcr (Semeine fur Mrdjc uub ©auS barpbieten. .s?tor if t bor Client (jerlun^idjeben be§ treffltdjeu S^cinrid) Sftutfer (Beiftltcfye Seelen 21Tufif, Woftod 1659, toefdjem fid) cine ©amtntung ettoa§ geringern UmfangS, Heu jugeridjtetes unb Dollft&nbiges (Beifiretdjes (Befaugbudj, Sioftotf 1695 (offenbar ber Oerutcljrte W)bxu& cinc§ fcfjon fritter erfdjiencueu ), an bie '3cttc ftcflt. SBetradjten toir nun bie ein^elneu 23itd)er ndfjev, unb jtoar in d)rono> logijdjcr Drbnung. 1* §♦ Wimtx§ («eift(id)c Secleu SR*fH, 1059. (3& (dfjt fid) Don oornljerein faiuu anber§ ertoarten, aU bafc ein SDfamt tote §cinrid) Sculler, 1 ) bet feinem jdjarfen f8lid fiir bie aU traurtge§ (frbe be§ $riege§ itbert'omnteneu JSftottjftdnbe uub bet feinent brennenben (£ifer, ba* geift(id)e 2cbm in bcr £ird)e Don 9ceuem gu toecfen unb gu Derbreiten, and) bie Sebung be§ gotteSbtenftlidjeu ©efangeS toie bie $flege be3 geifttidjen £iebc§ ubertjaupt fid) tnit aKern ©raft l)abe angelegen fein (affen. 2Bar er bod), felbft SDtdt)ter unb ein grower greunb ber SJtufif, in befonberm SO^afse ba^u berufen. 5ludj in s Jioftod toaren in biefcr &infid)t bie guten Qdkn eine£ &uc. SBacmetfter unb Soadn'm SBurmetfter (f. oben ©. 92 f.) Ooriibcr; unb in ben fecf)§ Saljren feit feiner SBerufung §um 9(rd)ibiaconu3 an @t 9)?arien (1G53) Ijatte littler @e(egenl)eit ooUauf ge()abt, bie mandjerfet fcb,toeren 50^i}3brdttd)e fennen ^u lerneu, unter beneu bcr ©emeinegefang in jener &\t litt. 3n bent SSortoort §u feiner Gteiftl. Seelen 9J?ufif fprid)t er fid) au§fit()rlid) baritber au§: x ) SBfll. Hrabbe, ipemrid) ^iillcr unb feinc Beit. JHoftod 1866. 132 1. $. -Dh'idcvv ®eiftl. Seelen attufit, 1659. Dor meiftc l)auffo ivraditet gar biefe IDeifc (6£>tt 511 bieneit, rote fid) an 6011 Sonn* unb JejMTagen baran beroetfet/ ba£ triele nidit d)v jiir l\ird>on romincu/ 0(70 man bio Prebtgt anfangtj uitb nad? (Enbigung bcrfelbc alsbalb roieber bauon lauffoii/ ba bod) bio offentliaje 5ufammenfunffl uorndmlid? bafyin gefyet/ baf? wit alio etnmutig unb mit einem tftunbe 05£>tt aubctou unb lobon follcn. Dielc ftngen sunn*/ abcr 0E771C (Bcift unb 2lnbad?t ; ber 21Iunb ift tr>ol baj aber bas X^cri^ fern bacon / bic H)orte fprcd?eu fie suntr abcr cnipfinbon bavon feine lirafft ini lijcr^cn: Darunib bloibou fie mroenbig Durr unb Kalt / unb tueit fie mentals etntge Brunft unb Sufftgfett im (Befang empfinbcit/ t>ergefyet itmen nad?gerab alio Cuft 511111 ftngen / ebeu une enter / ber mit Hnmull) cine fyarte Speife ift/ bacon er uxber tKrafft nod? £icblid?fcit r)at/ bie Cuft 5U folaoer Speifen Derleurt. Diele ftngen gan£ ofyn Derftanb bafn'n, roiffen nid?t/ was fie ftngen/ uerfebren unb martem bie IDorte in ben (Befdngeit/ ba$ man nidjt roetf/ was man braus macben fol. entroeber/ iceil fie biefelbe in ben falfd? = gebrucf ten Bucr/ern alfo finben/ ober roetl fie aau£ itid?t brauff mercfen/ fonberu fid?/ in bem fie mit bem 21Tunbe ftngen / im ^eri^en mit frembbeu (Bebancfen tragen ; ba bod} bas IVovt (5£>ttes unter uns tr>ormen folt in alter XDeifl^eit/ nid?t aber in folate llncerftanb. Piel fefye mefyr auff bie Poeterey unb gterltgfett ber IDorte/ als auff bie Krafft unb bm d5eift/ ber barin ftecft; ba bod?/ teas Poctifcb unb uerblumt ift nur bie £)r/ren erluftiget/ was aber ba$ l}crt$ beroegen fol/ Krafft unb geift=rcid? feyn muf. 1 ) £>tejen unb anbven atftpraudjen aujidjclfen, and} bieler frommcv Seelen $fnbadjt jit btenen, fyattc duller, auf berfe!6en ?m[)a(ten, cut ctcjencv Qkjangbnd) 511m 2)rucf kforbcrt. ^afjelbe erfdjten unter bem Xttet: (Seiftlidjc | Seelen 21tufif Beftcfyenb | Jn jcfyen bctracr/tungjm/ unb uier fmnbert auserlefenen / | <5ctft= unb Krafft=reid?eu/ fo wol ah I knj als neuen (Bcfdngeu/ mit allerfyanb | feboncu/ unter an- bent funf3t9 gan£ | neuen ^ITelobeyen ge* | 5teret. 2Xuff Begefyren trieler 2(nbad?t= | liebenben Seelen | sum Druff beforbert | Don HENRICO irtullem/ | prebigern ber (Sememe 5U St Clarion in Hoftoct j Hoftocf | Bey J°*? ann Hidjeln/ | tm \o5t). Jalnw 12°. (Uniu.=33ibliotl;e£ 511 ^o[toct [Fm. 4037.]) J ) 33al. bie ^laflc, rote c$ tcybcr! bcutc mit bcr Ktrd)Ctt=2titbadit fo ein jammer^ iidj jerrijfen Ding,/ &as matt 23Iut baruber roetttett mod^te, in bev 7. SBctr. 3. 139 f. l. \\ SWaOerS ©eiftt. Geelcn SOW, l< 1.;:; ^i\uh bem Eitelbfatt, bcffen SRucffeite feer, folgt ouf 4 ©tt. ^io „Koftocf (I. 2. Decembr. Anno. 1659." batiertc £ebication an Jgerjog 3o§ann ©corg \n SNecftenburg, ouf tocitcrcn I 93H. bio SBorrebe 2(ti ben (Efyriftltcfyen Cefcrl fobann baS Der$eid}nus j Der Betracfytungen (2 2.i unb ein ®ebei 3oF)ann s ,Hviiov, Umb ben lr <5etft unb feinc (Baben (3 S.)j auf bcr (efcten Seite bc3 £itcl6ogcn3 cnblidj bio 5(it5eige: JiSebeu I Betracfytungen | Don | Pen geiftlidjen j £tebem, Ticfe SBctracrjtungen icluft fiiHen 93og. 21 j (2. l. bio 216.). 5)ornad), auf 2. 217., jebodj mit neuct Signatur, ber befonbre £ttel : Ejimlifdje Ctebes = ^lamme - angesunbet | Don | EIENEICO :i t ii 1 1 o r n / | prebigern in Xoftoff 1 ) | obcr/ | gel/en (Beiftitdje £iebes*£ieber/ | 3 n n?elcfyen bcr Author feinem | t frcuub unb Ctcb- fyabet ^<£SV fcin brennenbes f}er£ 1 5etget/ 1 mil fcfydnen # ZTteIo= beyen ! Don | NICOLAO f?affen | c^icret. 3 SBogen 21 - £ gu 12 53U. ofme ^agimerung, auf bet uovtcHtcit ©eite baS Der^etdjnts bcr tymlifdjcu [ £iebes£ieber, (cl.Uc ©. (ccr. Ipierauf folgt bamt, ofjne toeitereS Xitelbtatt, ituv mit bcr Ueberftfjrift: (Betftlidjer Cicbcr | €rftes Cfycil u. j. to., ba§ ®efangbudj, beffett Steber 95og. 2t— QqlOa, ©. 1—931. cinncrjmen. @ttblic§ auf bcr ndcfjftcn ©cite 3tDev Kegifter, ba£ erfte auf bic Soun = unb gefttage, ba§ anbrc nadj bem Mrdjabct; bod) ftnb, ba unferm (Exemplar bic Icijtcn flatter fef)Ieu, mtr Don erfterm nod) 5 ©etten (bi3 Yoc. Juc.) uorljanbcn. (Sine Gsrftarung ber mtr mit if)rcn 2lnfang§budfjftaben bc^cidjnctcn ?[utorem9tamcn, roie fie in bcr 2. SfuSgabe (1668) auf bcr tdtfen ©cite ftrijt, roirb and] bcr unferen nid)t gefe^lt fjaben. — 3 U Bemerfen if t nod), bajs marjrcnb dct bortiegenbem (Sfemplar ba3 papier in ben SBetradjtungen unb in bem ©ejangbucrj boflig bag gleidje ift, baSjenige bcr §iml. 8iebe§=g(amme fid) bitrd) (jettcrc garbe untetjdjeibet, fo ba|l e3 faft fdjeint, al§ fci bic Icfctcrc crft nad) Dolfcnbctcm Xrud bcr ©eiftt. ©eelen SKufif eingeftfjaltet. Sn ben §efyn u o r a u § i] of ct) i cf ten SBetradjtungen giebt ber SBerfaffer juuadjft cine Stntoeifung §um redjten geiftlidjen ©efange. (St rcbet ()ier: 1) Don bent Ilbrfprung geiftlicfyer Cteber 2) Von ber 2ITateria ber gciftltc^en £teber 3) Von bcr Ubtljeilung bcr $ctftlid?cn Cicber 4) Pon ben 3 u S c ^ or ^ cn Stuffen bcr $ctftlid?cn Cteber 5) Don bem Hu^cn bcr $ciftlid>en Cicber 6) Von ben (Beiftlicfycn Sing=5tunben 7) Pon bem (55ciftlid?cm Singc=pia^ 8 1 Von bcr Dorbercitung bes ^er^ens 5um ftngen 9) Von bcr tocifc im J ) Gin Homma fjintcr bcr 2. rcic 6. 3- fd)cint in bem Ijieftflcn (5'remplar I)anbfdjri[t= lid) nadjgetragen. 134 1. &. 2Rfl0er8 (Mciftl. Scelen gRufit, 1659. imr>cnbigcm 2Hcnfd?cn 511 fingen 10) Pon ber tDcife nad? bem aus- roenbigen 2TTenfd?cn 511 fingen — luridjc ^uuftc cr famtlidj in bcr iljm eigenen e&enfo lebcnbigcn al8 auf fiefcen bringcnbcit , ebenfo lief geiftltdjen al8 getftooHen SBctfe auc-fiif)r(icl) beljanbclt (as bic £ctrad?tungcn lefyren/ in bic Ubung mod?tc gebrad?! roerben/ unb alfo bic praris mit bcr theoria r>erfnupfft rourbc, bic ©efange jelbft bjin^n, unb $oax, bamit bic anbdd?tigc Scdc befto lieb= lidier 21 btr>cd? slung f?dtlc, in cincr 3af)l", ^ c cr fcI6ft, im 5krgfetdj $u bcrjenigen ber biSbjcrigen SRoftocfer ©efangbitdjer, fd?ier grog nennt, ba fie fid; auf 400 belduft. ] ) Ucber fein SScrfa^rcn bet bcr $u§tt>al)( gtcbt er folgenbc nafjere 2tu§funft: I)ic (Sefdnge r)ab id? nad? 2tnkitung bes Icurnbergifcfyen (Befaug; bud?s in gcroiffc Hubricfen gctf?cikl. Untcr cincr jeben Hubricf r)ab id? erftlid? aus bem gemeinem (5>cfagbud? bic gebrdud?Iid?e befallen / jcbod?/ rc>o fie von ben Druffern / ober bem unperftdnbigem fiauffen 5erftuntmell unb r>erfdlfd?l / gcbeffert. Darnad? fyab id? bin3u gelf?an r>iclc bctr>cglid?c (Bcfdngc aus 3ot)an r)eermanns/ Sd?kfifd?cn Pfarl?errns (Befangbud?. XDcil aud? bey ben ncrocn Scribenten als i)crrn 3°*? ann Hiftcn/ S. Bctulio/ 3X IPulffern/ 3- 2tngelo/ S. Vad}j 3- Crugern/ 2c. Pick fd?6nc/ geift- rcid?e (Sefdnge gefunben mcrben/ fyab id? aus benfclbe bic an- mutr/igftc f?craus gcjogen/ unb mil r?incingefet$et / benn id? 5tr>eifk nid?t/ fie werben burd? if?rc gciflreid?c unb f?cr£bred?cnbc XDortc bic anbdd?tigc Seek Frdfflig rufyren unb an3unbcn. <£nblid? fcyn aud? cllid?c I?in5iigef ommen / fo r>or bicfem von feinem in Drucf gegebeu unb aus eigner 2lnbad?l gefloffen. €s finb bic (Befdnge mebrcntfyeils in bic bcfanblc IDcifen ge= ftellcl. XDcil fid? abcr finben/ infonberfyeil bic £iebl?aber ber 21?ufir\ fo aud? fyierin gem cine 2lbrr>ed?sumg fyaben mogen / finb t>iek mit anmutr)igcn/ fel?nlid?cn 2TTclobcYcn gc5icrct/ unlcr rc>cld?cn 50. ganis J ) 2)a§ ©efanflbud) fclbft i&fyt 388 Diummcrn; ba jcbod) Tit. 30. unb 57. auSflC* laflcn, untcr 13 s Jhtmmern ba^ecicn jioct l 7 ieber nen^ben finb, fo belduft fid) bic @c= fammtjal)! auf -399 unb, mit $m$urcd)nunfl bcr 10 Sicber am bcr „.v)imiifd)cn fiicbes- Alammc" foroie bey bort mit abacbrudtcn Jesu dulcis memoria, auf 410 ©efdngc. — S)af? bet bcr 3htmcricrunn bcr Stcbcr nod) nidjt an Dlummertafcln ncbad)t tft, fje^t auficr bem mcrjrfadjcn SBorfommcn jiocicr Sicbcr untcr bcrfelben Summer, aud) aaz ben cjebraudjten rbmifd)en Qifttxn bctoor. gWftacrS ©ciftf. Seelen SWuflt, 1659. L35 neue doh I)n. Nicolao iSaffeu Organtften an bet Qaupl Ktrdje ^icfigs Orts gcfe^l (!nb j fo mid> (.yivifle audi uid)t an bet ft fafyrung anbrer gotfeltaen Qer^en/) aanfc fuj| unb rrdftiglidj be u>egen. (B£)ti (aff e fein ID or 1 in uns alien 511 la u tor £euet ir e r b e n unb b e i I i a e uns in f ei n e r IP a r I7 o i t ! 21ZRCI?. Seeten Wlitiit 11 no juerft ate 3&a3 in bem Ctcbcrtfieil ber ©ctl diarafteriftifef) entgegentritt, ift bie ^uSfdjliefjung jcimtlidjer in ben friil)ereu ©53b. nod) beibebaltenen lateiuijdjeit ©efange (bcr einjtge Jesu dulcis memoria ift nut nlo Original neben ber iWdlcrfdjen SBearbeiiung mit getljetft). SBon ben 409 beurfdjen ©ejdngen ift nur cut guteS SStcrt^eit (112) alter fird)(id)cr Seftcmb, invbefonbre Sieber be* Wcformationc^eit altera, unter toeldjen an crfter 3 telle 21 1 Sieber Sutlers, gaft bret 33ier* tlicilc bagegen fiub Sieber, bie linS Ijier gum erften 9Jtot begegnen; uamticrj folgenbe : Don £ctnr. 9Ubcrt: Raft alle ITTenfdjen ftcrblid) fciit (Eincu gutcu Kampf Ijab id) 03ott bes f^immcls unb ber (Erbcn litem PauFopfer, f?crr id) bringe Don Solj. 2(ngclu§: 2(d) fagt mir uid)t rou (5olb n. Sdjatjcn 2lcb wann Fommt bie ^eit fyerau Zhi Sabbatq aikv frommcu Seelett (Erbarm bid] mcin/ 3 c f u CCt?rtft (Er Fiiffc mid) mit feincs ITTunbcs Kuft ^ abr bin bu fdmobc IDelt m i t b c i n e m Belfer meincr armeu Scclc 3dj tauf bir nad) mit ftetem 2ldf 3d) lebc nun nidjt mefyr/ bemt OCru'iftus 3cb mill bid] lieben/ meine StarFe 3efu Fomm bod? felbft 311 mir 3c(u meine Sonne/ aller [urfpr.: 3 c f u eroge Itfonne] 3c(u mie fiif; ift beine £iebe 3cfus ift ber febonftc Ham Kcmmt beraus/ all irjr 3»"gfraucn £icbfter Brautgam benFft bu nidjt ITtcinc Seete millft bn rurm [Pingen ZTun mill idj mid) fdjeiben von alien Tlun freut eudj ttyr frommen [urfpr. : ifyr tyrten] mit mir bu aflerlicbfter (Sott (£Ieub 3 am, ner 2Iugft unb Hotb © groftc ZTotrj/ grower Svott 3 e f u / ou ^erliebter (Sott Sdiau Braut/ mie rja'ugt bciu 23rautigam Seib gegriiftt/ ifyr ^oniggraben 2Pic ein (Eurteltaubelein WillFommcu cbles Kuabelciu Wie ein £?irfd) 3111* biirren ^eit ttad} bem frifdjeu IDaffcr fd^reit Wo ift ber ^icbftc rjiugegangeu Wo millft bu t]iu meils 2lbenb ift ^eud) mid) nad) bir/ fo laufeu mir ban G()rift. 33etuliu§: Du freies fyx^ mas 3ageft bu IPnnfd^cft bu ftets fiifics £iebcu oon ©igm. 23etuttu§ (Oon SBirlen): 2Iuf €rbcu fyicr mobut lauter Uur»er- \tanb grofjer 03ott id) !lage bir guter (Sott id/ Fomm 311 bir Sdjmeige meiu (Scmiitr}/ nier bic (Sottsfnrcbt ibm erforett Don 2)at». Meniere: 2tcfy tretter 03ott icr/ ruf 511 bir 03ott fagt/ bag bic nnr fctig fcin I}err bcinc Kccbtc unb (5ebot r>ilf (Sott/ mic rmt bcr CTeufcl t±5± litem 5cr3 unb Sccl ben Bcrrctt fyod) erfyebct S&au licber (5ott/ mic mettte ^einb Was Fatttt idj bod) fiir DanF IPas mag fidj bocb bcr febdublid) Kotl] IDetttt id) bic rjeilgcu 3cbu 03cbot Pas ift fiirmabr cin foftlicb Ding (nad) (Torn. Seder) 03ott/ beffen (5iit fid? mcit ergenft (n ad) 3olj. § e e r m a n n) [?] £}crr (5ott/ bcr bu erforfebeft mid] (unci) frcinr. S3 n t r) c r) 3n (Sort ift mettte Seelc ftill (nacf) (£orn. Reefer) [?] Kommt lafjt eneb ben £?crreu Iebrcu (nad) Sol;, freer in ami) 2T(ag id) betttt nicbt con 2Jngft unb pciu (unci): IHag idj llngliicf uid?t ic.) [?] (tbriftc 3cfu cSottes Sobn (nad) ©cb. ©efcben) ['?] Wo (Sott nicbt fclbcr bant bas Bans (nad) Solrofe) Wol bem bcr (Sott ftcts juxcht unb Iicbt (nad) Sutljcr) Don 3. 9ft. SUljerr: 3* bab mettt Safc o3ott beimgeftcllt bcr (3 45. Ztvr.i 00 n Sofj. grand: Berette bicb mettt fiers aus alien Krdftcu Dcs fjerren Bulb acfallt mir bcr^licb tool Im fdjflttes IPcltgcbdubc (trrjor fjerr mciu Bitten crr / attf bid) 03ott/ beft 03iitc fid) ntdji cubct 03ott bore meiu 03ebct unb (Ebrancu Xkit gic|5 beincs forties IDettcr jjerr 03ott .■ bcr bu bcincm £anbc Bevv (5ott bid) loben mir/ regicr I^err id? rjabc mifcgcbaubclt fjerr la§ beincs (Etfers plageu fjicr babt ibr frommett (tbriftcu 3efu mciue ^reube £a§t nits bem Bcrreu fammtlid) baufen £afjt uns 3ugleidi bem fjerrcn £ob tfjt gebcu ITtcttt <5efd>rct unb mettte (Erjrcmeu IRettt £?er3 bu follft ben Bcrreu billig pretfett 2Jngft unb £eib (5ott/ bcr bu in £iebesbrunft Scf/mucFc bid) liebe Scelc Uttfre mitbett ^ugcnlieber oon ^aut ©crjarbt: ^ld] trcuer (5ott; barmber^igs l)ex$ 2lnf auf meiu fkr3 mit ^rcubeu 21uf ben IXebel folgt bie Sotttt ^?armbcr3gcr Dater bod)ftcr 03ott ^3cftebl bu bcinc IPcgc Der Berr bcr allcr (£ubeu Du bift cin HTcnfcb , bas mei^t bu mol Dn liebc llnfcbulb bu Du mettte Secle fingc €in £dmmlein gebt unb trdgt bic Sa^ulb 03egru£ct fcift bu <5ott meiu Be\l Ojcgrii^et fcift bu mciue Krou 03 eb aus meiu Bev$ unb fud^e gteab 03ott ift mciu £icbt cr ift I^err, bcr bu oormals baft bcin £anb I ft gWftHerS ©etftl. Seclcn JRuftf, 1659 137 Ihm an nuMii £Jerj Me fteben H)ori Vb crbebe lyrr 311 Mr 3d? grtifje bid; bu frSmmflct CTann 3dj bab in (Sottes £Jer3 unb Stnu 3d) bab oft bci mit felbfi gebadjl 3 OTunb 3dj fteb an betner Krtppen bier 3dj meijj uiciii (Sott ba% all mein Clbnit 3P Cpfytaim uid?t meine Kron Utem (Sort id? babe mir Jutd? bir o Ejerr uetfanget mid? 2iid?t fo traurig nidjt fo febr ttod) bennod) mnfjt bu brum uid?t ganj Hun banfei all unb brittget €br Tin u ift ber Hegen bin Itnti lafjt nns ejerjn unb treten rum rnbeu allc HJfilbet icl Wo foil id? flieben f?tit £>\on Flagt mit 2lna}t unb Sd?mcr3cn 138 1. &. gJlMcrS GJciftf. Seelen SWufi!, 1659. Don d()uvriiv[lin 8 u i ] e © c n t i c 1 1 c lion SBrcmbenburg : 3dp mill von mcincr ITIiffettjat bon ©etnr. SftuUer 2)ie io £tebet ber „§iml. Siebe§*3(amme M : 2ld? bafj mcin I?aupt in IDaffer floffc 2ld] mas mad? id? in bcu Stabteu 2Xd7 mic ift mir (o f?cr3[id? baugc 2Iuf auf mcin X?cr3 nub bu o tncinc Seel ^afyr nut f?in bu fd?uobc XDelt/ vfabjr a us meinen Siuucu © 3 C 1 U ("§/ n>er bctn gcbeuft Selig ift bic Scele SoIIt id} meinen (Sort uid?t lieben (cm „furkcr 93cariff" be§ „$imt. 2tebe§fuffe§") 2t>ie ciu £?irfd? 3ur biirrcn §cit 5 i d? nad} frifd?em IDaffer fefynt Wic fd?mccft cs fo lieblid? unb tool bon SOJart. Dpifc: C5ott ift mcin fjirt/ id? barf uid?t Ulangcl Icibcu (Stage 1653) I^crr nid?t fd?i<&i mill meiuc Stimm errjebcu IPic cin £?irfd?/ ben man mill fangen Don SoJ. 91 ift: 2Jd? mic met] ift meinem f^eii 2Jttmad?tiger unb ftarFcr <5ott/ Pu fyod? erf? ab iter ^cbaotrj Das alt ift abgegangen Der Cag ift f?iit/ bcr Souneu (5Iau3 Du giitiger unb frommcr (Sott Du £cbeusfurft X?err 3cfu on biefem ©rt So miinfd? i<^ mir 3U guter le^t Wad) auf mcin (Scift/ erf?ebe bid? Wad} auf/ wad^ auf bu fid?rc Welt Was barfft bu bod?/ meiuc Seel er= fd?recfcu Wev OCbriftum rcd?t mill licben IPcrbc muntcr mein (5emutt?c 2Pie bin id? bod} fo gar bctriibet Wie bift bu bod? fo fromm unb gut IDic grog/ (Sott/ ift bcinc ITTadjt IDic magft bu bod? mein Seelid}en Wie troftlid? rjat bcin trcuer HTunb It?ie mol t?aft bu gclabet i ft ajtflflerS ©eiftl. 5cclen SDlufit, 1659. L39 Ihmi Willi. 2 d) i v iiu' v : <5ott bet on b^ ftrmamenl © boiluer (SeifJ Febr bei nii^ cin bon T. bon 2 tliUH' ini w : tParum bctiiibft bu bid; meiti E}er3 n ii b m a d? e ft bon gfol. Sfctio: lllit (Ernfl o HTenfdjenFinber bon 2R. ©. £reuer: Solicit Ejerr bie lEifersrutbcu bon Snblo. S5oltbrad)t (Timibiul)Cv 93nfe ^Ki(tevlein) : fjalt cin o Itebcr £>err im 05rtmm 3* fdjicf cin ber3cr3n)iimjncs 2Jd? 3d? ftccf itl cincr ticfeit (Snift £a$ betn Daierantlttj fefjcn £ag nicbt 311 ftarF/ fjcrr/ ben £ifcr brennen VO'xt mol ftcf?t ber/ bem oben ber geig mir (Soft beiuc (5utia,Fcit mm Tan. JBii Iffer: all anf <£rbcu bin nnb t^er 3d? tv'xli [clang id? Icbc tjtcr IHit (5ott in eincr jeben Sad? Hun lob meinc Seel nnb Sinn Hun fiugct nnb feib frob Pater Sorm nnb fycilger (Seift/ er = I? or (P. P.M. 1656) 2Ueuii/ ad) menu rvixb bod? crfd?eineu SD?an mufj e§ bem Jperau§geber gugeftetyn, bafs er im Mgcmctnen mtt ridjtigem £aft ba$ 33cftc au§ bent nciicit reidjen Steberfegen joined 3eit= altera jufammen gdejen. Wcicrjft ben troftrcidjeit (Sefdngett Soljamt §eer> mann§ (25) Ijabcn Dor alien bic foftlicfjcn Siebet Den Sfiaui ®erf)arbt (53 ')), Sotjann ft ift (56) nnb Soljann grand (22) bic berbiente S3c- ritd[id)tigung gefwtben; biefe ben ©emeinen s Died(enbnrg* guerft nnb in cineni Umfange, tote nitfjt uberall in gtctdj^citigen ftvdjlidjen ©efangbiicf)ern gefdjaty, *) guganglidj gemadjt 511 Ijabcn, ift cin befonbreS SSerbtenft bet ©eiftltdjen ©eelen WHuftl Staneben finb Don ben alteren {djlefifdjen Sidjtcrn Martin Dpttj (5) nnb £ao. Don . unb fiitneb. © s &, bie Praxis Pietatis Melica it. a.) fonft cine tuel ftrengere 3 llv i lc ^) a ^ lllu 3 beobadjten. Wag (jtebei aud) ber mefjr private Gfjaral'ter be3 SBudjeS mit tit Slnftfjtag §u bringen (cin, fo ift ber eigentlidje ©runb bafiir oljnc 3toeifd etne geroiffe 33erroanbtfd)aft ber ©eifteSart ttnb S)tdjtung§tr»cife mit bem Sanger ber uberfdjtoiinglidjen Sefu§liebe, roie eiitc fofcfjc ftdj aitclj in ben eigenen gent Iid)eit Siebero fretnr. SRiillerd unberfennbar befunbet. 2 ) 9cod) bebeutfamer aber erroeift fid) ber GinjTuf;, toeldjen cine attbrc ber bon tf)m bemtttfeu Oueffen (bcren hit SSormort feine befonbere (iTiiuirjitttng gejd)ic()t) tit ntctjr aU ciner SBe^ieljung aitf 9ftutter§ Strbett geiibt (jar. SBaljrenb er ber Praxis Pietatis Soljamt (SritgcrS (anjcrjeiitcitb tit ber §(u§gabe Hon 1656) *) Wad) 5t o dj IV, 75. 2mm. roar Subenria, s £oIlbrcid)t, uon incident SBcfecI III, 346. nid)te 3Raljere3 roeifj, Sicenttat ber $cd)te in Diurnbcra,. 2(u* feincnt Dambifdjen 8ufrP01terletn (Siebcr i'tber bie 7 JBuf?pfaImcn). rocldjcS uon Jp. OKulIcr in ber ©cifll. Scclen 2Rujil (6. 318 if-) mit 23ctpiiligiing bes Autoris, in Drnf gegeben marb, bat ein fiieb: IPtc wol ftefyt ber/ bem oben fyer im Dlurnbcrajfdjen ©t*. uon 1676 (1690), ein anbrc*: £a§ bctu Paierantlttj febcu in grenlinfiljaufenS ($$. uon 1704 unb Grupjcr^ P. P. M. feit 1690, in [efeterer aufjerbem nod): 3$ ) ic & m c i Jlcr tiefeit (graft unb gcig mir (5ott bcinc (Sutigfeit t'hifnafymc gcfiinben. -) 2H§ eigene Siidjtungcn $. 2Jlu-ller3 fmb in ber ©eiftl. <5cclen SDlufit nur bie 10 Siebcr ber w $unl. 8iebe§=glamme" (f. ob.) mit ausbriidlid&er SReimung feinc» -Wamcns be&cidjnct; bod) moa,en and) nod) einigc bcrjenigen, bei meld)en tein Serfofjer genannt ift, „an£ feincr cigenen ^tnbnd)t gefloffen fein." ^,m Uebrinen iicI)orcn il)tn nad)= roei^Iid) an: 2lbe bu fu§c Welti 3d? fd?n)ing ins 5immels--§clt ( M @in noiftlid) 8ieb einer 2Belt=muben unb ipimmefesbeflicrigen Scclen") in: „®ciftl. Grquiffftunben", JRoftorf 1666, %$. I. 6. 349. Jtaffet nus ibr Cbrifteu fingen („^nndlieb nad) flbetftanbener toM(id)cr ilrandf)cit") in: „Gcift(. 5)and 2lltar", §rantf. a. 2ft. 1670, 6.622f. £ebt jemaub fo roic id?/ fo Iebt cr Fnmmeriid? {Jilafr 93cts unb £roft=£ieb roiber allc unbiflige SScrfoIfiung") £cbt jemaub fo n?ie idi - fo Iebt er jdmmcrlicb („£ku3 ; 2icb ciner Seclen, fo bie fufee Sicbe oG"fu nidjt emufinbet") £cbt jemaub fo mic icb; fo Iebt cr feltglidj („^reuben=Sieb einer Scelcn, bie 3®futn unb feinc Siebc fd)tnedct") in: „(Srcu^ S3ufc unb 33ct=6d)ulc" (fRoft. 1661) gtanff. u. Seipj. 1719; ba$ erftc am l. \\ 3WuUer3 ©eiftl. Seeleti 9Rufif, 1659. 1 n tudji miv bio Qiebet Spaul ©ertyarbtS, fonbern ami) cine botidd)tiid)o Vlnvibl (Sriigerfdje* SRelobien entnafjm, tourbe il)in ba£ §ie centnerfefymer ^rifd? auf mem £?er3 nub traure nidjt £?err (Sott id? bete fur unb far Kommt tjerbci ityr ITIenfdjenfmber © (Seift ber IParjrrjeit fief? mir bet * ift 2Rufler3 3ffame nidjl genannt, bod) toirb baz 4. oon fiod) IV, 75., bas G. oon Jifdjer, a. a. 0. II, 11., and) bay 4. u. 5. ebb. S. 458., il)m tool mit SKcd)t beia,elea,t. — Stufjerbem tocrben u)m jugef d&tieben : $at\v tyn bu fdmobe Welt mit b ein em 3d? mall auf €rben bju unb fyer in $et. ©of) re it, SDlujtcal. SBorfdjmatf $amb. 1683 (ba% erftcre ticfer beiben in ber ©eiftl. Seclen 3Jtu[if anonym ftcrjcnbett £icbcr tool au3 $enocd)fcluna. mit ip. 9ftitller£ : „AaF)r nur Ijm bu fdm. 2$."; ba§ §toeite mol faum mit grofterm Sttedjte, aB 6ol)v and) eine ftaljl in ber @. S. SIR. namenlofer 2teber, raeldje %ot). Slngelul angeljoren, mit £>. 9J»uller3 ^amen unterfdjrcibt) Dcr fjerr fyat 2tltes mol gemad?t/ er roirb (oon (Efyriftopl) Diutifle) (Sclobt fei (Sott mit ^reubett/ ber mid? befud?et l?at (oon ^ol). SH i ft) im 3Jterfeburger ©33. oon 1716 (f. SQBcfeel, Hymnopoeogr.il, 196.), (Sott ift unenblid) liebensmertb. (?) Oftl. ©Idocdc, @efanobud)ful)rer, ^oftod 1872, 6. 614. 2Iu§ Jp. SduUerS (Srquidftunben murben jal)lreid)e 93etrad)tungen oon ben ©enoffen be^ $lumcnorben» ju geiftlid)en fiiebem umgebilbet, Dfll.: Der (Seiftlidjeu (Erqutcfftunben . . . poettfer/er 2tnbacbt Klang, Wwcrib. (1673) 1691. 5)ie betannteften finb: €s ift nun aus mit meinem £eben, oon OJlaon. S)ao. Omci§ (Samon) ^arjr b,in bu fcrmobe Welti Tin bie mtr XTidjts gefallt, oon ©i^m. 23etuliu§ (gloriban) ITur frifd? b^inein/ €s mirb fo tief nid)t fein, oon 3)lidj. 5?onft ef)I (^rutenio) iiutuberaufauij / berrlicbs €nbe, oon ipeinr. Storffletl) (Doru^). 142 1. &. 3RfifletS 0eiftl. Scelen DJhiftf, 1659. bielfadje Umgeftaltungen in ben jpateven 2lu§gaben gum Cpfer ju bringen. 2Bie l)icu aber bcr SDfcetftet ait jeincu eigenen Ciebem tfyat, jo jidjltcn jid) Sdtbere an ben dltcrcn &tebetn 511 meiftern bcrnjen ; unb maudjc berjetben fonnten nut babttrd) oov ben Cpit3Jd)cn Xidjtcrregcln bcjteljn, baft man jie ciner mcln* obcr toeniget butdjgteifenben Umarbeitung untertoarf. Tie* btc>l)cr nut ini Snteteffe ber s j>rioaterbauttng geiibtc $$etfaf)ten gum cvUeu 2Jtole auf cin gu offcntltrfjcm (sjebraudj bcjtimmtc* 05ejangbud) aujuroenben, mar bie folgenreidje ttjat bet bciben Scarbcitcr be§ .VHinnooerjdjcn ®e- jangbnd)*. 9fucfj ,s?. s JJtul(cr folgte unbebenflid) bicjem SBotgang. 91id)t nut, baft er in bctrddjtlidjcr 3a()t btc ©efdnge uon ©ejentu* unb £enitfe, tt>e(d)c gum gtofjten X()ei( Umarbeitungen dlterer ftird)cn(ieber, ()eruberna()m ; aud) in bcr Xci'tgejtalt ^aljlrcidjer aubercr bietct er btc meljr obcr minber mobi- fictevtc .S^annoocrjdjc SRecenfion. J ) 3o beginnt 3£. Pollers: 2td? (5ott y n>ie mancfyes ^erjeleib tjier: 2(d) (Sort, true vid 2tTuf?feligfeit; jo jinben loir uon xsoljann JpeetmannS Siebetn: jd? armor Siinber fomm $u bir mit bent oerdnberten 2fttfang: 3^? armer ITtenfd? id} fomm alifyier; jefu betne tiefen ZDunben in ber oariierten ®eftalt:3efu betne fyeilgen XDunben; IPer (ZDas) bin id?/ £)err ^Qbaotl) auf 19 (Stroptjen ermeitert. ?(ud) guSutijetS: 2lus tiefer Hotl? finbet jid) bie ,3uja^jtvopf)c ber jgann. G523b., gu: Dies finb bie fyeilgen 3efm (Sebot jogar beren brei. (£benjo ijt ba$ ^jalmlieb oon Dpt£: Jcfr roill meine Stimm crfyeben roie bort Oon 11 auf 8 2tropf)en abgefiitgt; Wid). 'Sdjirmer*: £) fyeilgcr (Seift Fefyr bet uns ein mit air ben SBetunftaltungen attjgenommen, mit meldjeu baZ £ieb jeit 1657 im ftann. ®*8. jtanb; ba% ^Suftlkb ber Gfjurfurjtiu Suijc Seuriette: j>d) roill r?on meiner 21Tijfetfyat ebenfaftS, mic in biejem ®3i, mit medr- jadjeu s ^crdnberungen unb Ocrjtummeltem 3d)htJ3 ( ; 3tr. 14. ijt jortgeurfjen unb bie bciben jolgenben 6trr. finb burdj neue erjc|t); 2 ) in bem £iebc: Vas alte 3al?r pergauyen ift finb bie oicr Ict^tcn '3trop()en gong neu gebidjtet 3 ) u. 5(. m.; maudjcr einjclnen ubereinjtimincnben SSatianten in ') 6. SBobe a. a. 0. 91r. 157. 207. 497. 503. 743. u. 0.; vc\\. 3 amicttiauf en, 5^a§ allaem. bcu tf cf)= 1 u tf) crif d; e GefanGbud) , V)anitouer 1856, itntcr ben bctr. ^iebcrn. -) ^n biefcr ©cftalt (jat fid) bac> Sicb in 2Rcct(cnburi3 bie F>cut crfjalten. 3 ) 5)a^ bcrglctdjen Slcnbcvunrten iibcl empfunben unb offentlid) oerii^t nntrben, fann nid)t befremben (ufll. 3- 5- ® ad) m an n, Qui ©efd). bcr Berliner ®Sb. S. 24. 138 |f.). 9iur lucirc in biefem gafle bie Slnflacje menen ber in bem oben uiletU anc\e= fiibrten £iebe fel)lenben Strophe €nt3eucr) uns utcbt bein beilfams Wovt lueni^er flCflcn ir). Sillier {). 2V?cl',el H, 196 f.) at§ flegen beffen ^annouerfdje 2Sornaiu]er 511 rid)ten flciuefen. !. \\ SNflUer* ©eiftl. Beelen 9Wuftt, 1669. I |:; anberen Siebern 511 gef$toetgen. "Hud) bavin [djfojj \\ SD^iiUev fid) ben SBerfaffern be3 §ann. ©SB. an, ban et in mancrjen Jfitten 6eibe ^affungen untcr einer Wmnmcr nebeneinanber gab, toobei in ber Kegel bio Ueber arbeitung borangefteftt unb ba3 Original nut bet SBemetfung: Sonft fiua,t mans alfo nadjgebradjt ift, ; v SB. Wr. ( .>5.: Von alien tflenfdpen abge luanM, s Jir. 287.: Zftag id) benu utdit pon 2luaft unb pent (Original: Iftag id) Unghlcf nicbt ariberftan), Wr. 316.: IDic fdjdn leucbt tins ber Zftorgenftem, 9^r. 323.: IDas Cobes foil man Ifollcn unr| bir, Vatev fiuacu. Tic SReiming tear babet, ba}] bio Orginalfaffung nad) nub nad) aufgegeben toerben unb bio jimgere ©eftalt ba3 gelb beljalten folio, hjie bad and) moiftcntljoilv gefdjetyen ift. 1 ) (Eimnal, bet 9'h\ 29., gefjt, ab luoidjonb 00111 Mann. ©SB., ber Origmaltejt (Da 3 e f us an oem £1*01150 ftunb) ber ocrduberteu S a ff un 9 (& a 3 e f us an 0e5 foe^es ftamm) &oran. 3uftetfen ftinunt baZ neuere ^araltellteb mtt bem altera bet Ocrjctjiebener 3tvopf)en,vil)l nur int §Ber£bau unb allgcmetnen Snfjatt iiberein, 3. 23. untcr s Jtv. 108.: 2tcf) fei mir ^ndbig I}crr uieiu <5ott (7 ©trr.) l)intcr bent 5ftvopf)ia,cn £icbc (trotter*: £) I}erre (Sott beguabe mid?, unter 9h\ 133.: Wol bem/ ber <5ott ftets fiircfyt uub liebt (14 @trr.) Dor Sutler*: Wol bem ber in (Bolts ^urd^teu ftefyt. 2 ) SBemt aber §einr. SOa'tllcr and] ber SSerdnberuitg ber Siebcr in roeitcnt Umfang Diaum getod^rt, fo ift er anbrerfeit§ bod) md)t minber barattf bcbacljt, ^erftitmmelungcn ber £e£te, mte fie bttrd) fallen 3)rud ober buret) TOftoerftanb fid] ctngejdfltdjen , 511 beridjtigen unb buret) araedmdftigc (SrfTdrung §u berljuten. So fiuben fid), namentltd) bet dfteren Stebern, ^afjlretdje Wnmertungen, in metdjen er ber rttf)ttgen 8e3art bte faljdje mtt: XPirb uured)t gefuugeu gcgeniiberfteltt, $m £l)eit mit au§fut)rtid)er 23e- grunbung au§ bem 3 ll i ammc ut)ang, °ba unter ^utfitljrung, Hon Stelteu au* Sutler u. bgl., 3. 23. 9cr. 1. 6. 73. 78. 107. 111. 130. 134. 157. u. m., ober ben Stun ber rtdjttgen £e§art lurg unb fafctid) bartcgt, 5. 23, 9cr. 135. 193. 277. 35G. u. m.; auct) $arianten roerbeu in biejer SBeife angefitr)rt unb gegen einanber abgetuogeu , 5. 23. 9h\ 196. (too 511 ber £er>£2(. pub *) %a,\. 33obe a. a. 0. 6. 12. Stud) ba§ icfeic;e 3JiecfIenb. ©cfanabud) aicbt bte Sieber: Don alien IHenfdjen — Wk fd?ott leudjt — Was £obes foil man in ber burd) ^). Soulier eingebiirgertcn ©cftalt. ' 2 ) (Einine DJtale finb allerbinfi§ aud) jroci dltere, nur tnf)altajcid)e, ubrigen^ abcr felbftanbige Sieber unter einer Diummer $ufammena,eftellt, fo 5k. 25. : (D £atmn (Sottes unb: €l]rifte bu £amm, 9^r. 148.: 4)ies finb bie tjeilgcn 3el^n (Sebot unb: lUenfd) ruillftu lebeu feligitdi, Ta. 172.: Himm pou uus i^err bu treuer (5ott uub: Wenb ab beiueu §oru lieber Berr aus (Snabeu (ufll. nod) s JJr. 155. 195. 361.). 144 1. £. duller* ©eiftl ©eelen IDhifif, 1659. 5tidjttget mit Htafen bcmcrft luivb obor: troft bie XPclt orm 21Iafen/ nidjt aber: troft bio IPoIt mit ZTlafen. Demi has reimet fid) gar nid)t : IDcil (Sottes Cr6ftungen reidj unb iiberfd^ipcn^lid? ftnb), 9h\ 309. (too in IDarum betrubft bu bid? mem 1701-5 bie Ta;t -#31. 8S. 7. Sein €ngel fanbt et run u. f. to. mit SBerufung auf Cutler beanftanbet unb nadj Stan. G, 22. bie 891. l?iclt ifyren Kad)cu 511 empfotjlen totrb). ©afj babei aud) etnjelne 5rrtiimer mit untetfanfen (tote ,v 99. in (Sclobct feift bu 3. Cfjr. SB. 6. 3- 3.: ntadje ft. be3 ate unrest be^etdjitcten : macfyet; obcr in Hun lob mem Seel bou perron §8. 3. 3- "•'• &$ if* Wsfyer in irielen (Sefangbucfyern falfd? gcbruft: pom Recite. 2Dic aud?: 511 recr/neu. £s foil fyeiffen: d nt Hecfycit/ ben man in bcr l^ciuCErnb ^ebraucfyct) fann bem SSerbienft biefer ie^tfritifdjen SBemufjwtg 2ttiiller§ feincn (fintvag tijitn. ©inen befonbem SSorgug bcr „te 126 2Mobieen, toeldje mit be$iffertem 23a ft in bemfelbcn mitgetljeilt tocrben, geljoren nnr %ux ftetneren §dlfte nod) in Sifyijtfjmu* unb harmonic berjentgen s Jiid)tung an, tote fie in 9inlef)mtng an bie attere firdjlidjc SSSeife bamatd befonberS Don Sol). Griigcr bertreten toarb, an* beffen Praxis Pietatis bicfclbcn toot aud) meift genommen ftnb (oon Gmiger felbft 14, tooruntcr 11 mit feinem 9iamcn). S>ic Stfeljrgaljl §eigt bagegen fotool in bem ooHigen Slufgeben bcr alien SUrdjcntonarteu af§ namentlid) itt ber Dielfadj augetoanbtcu 9ldjte( = unb felbft ©edjgefjntel- SBetoegung fdjon einen cutfdjiebeu mobernen Gfjavaftcr, 511m %fytil mit un* Derfennbarcr 51nnd[jcrung an bie toeltftdje ?trienform. 3)af)in geljoren bor Client bie 50 „anmutf)igen, fefjnlidjen" 9)tetobicen Don 9cic. Jpaffe, benen jcbodj cine ktrddjtlidjc Qaljl Dcrtoanbter anberer, bet tocldjcn ein IDcame be§ Xonmeifter* nidjt gcuannt ift, fid) an bie @eite ftellt. 1 ) *) 2tufcer ben 10 QMobieen bcr „$iml. Sicbegsglamme*', roeldjc auf beren iitel SRicolaul ipaffe jugefdjrie&cn roerben, finb nod) folcjcnbe 41 burd; feine 9iamen*d)iffre [N. H.] aU \im anfleljorifl bcjeid)nct: 3dr. 20. 33. 38. 46. 48. 50. (mit ,M)0") 51—53. 61. 63. 67. 69. 70. 87. 105. 138. 179. 188. 201. 206. 208 — 10. 214. 226. 251. 252. 255. 258. 260. 282. 283. 296. 301. 317. 320. 328. 332. 359. 379.; im ©anjen alfo 51, nnter racldften jebod) cinjelnc, roie 9ir. 52. (0 draurigFcit,, £je^eleib), nur V)ar= moniftemng einer altcrcn £omoeife finb. [2)ic SlngaBe, bah bicfc 3)icl. in bcr &. S. 3ft. non 1659 mit C. P. Oejcidjnet fci (Hod) III, 274. 2lnm.), ift cin ^rrtnm; biefclbe trdflt l)icr (6. 112.) flleicfyfaU^ bie (^()iffrc N. H., bie fa[l o5Utg gleic^c (jarmonifdjc l. $. aJHHletf ©eiftl. 6eclen SWuflt L659. L45 ran \\ SMIerS ©etftltdje Seelen SDfoifif nidit 6(08 in ben Moftocfet (Skmeinen Gnngang faitb, botucift bad (Srfdjeincn toteberfyolter Vinjlagcn in auStoarttgent SRerlag. Sine berfet6en trat nod) bei feinen Oebjeiten (16 aiiv vidu, untet bent Xitel: (BeijHidje | 5eelen=2TIu|tf | Befiefyenb . . . tfuf Begefyren pieler 2ln badjMtebenben Seelen im 3 a ^ r t659. 511m 2)rucf beforbert Ton BENEICO 21Iiillcrit u. f. It). | Pic ait 6 ore Edition pom A net ore felbft revidtrt unb perbeffert. Jrancffurf Drucfs unb Perlags | 3altfyafar*£fyriftopl} IDuftSj :iT. Z)£. £*r>33j 1 2 '. (Samntlimg memeS fel. SotctS) 95og. 2( — CI ju 12 95H.J £ttel, 3)ebicatton unb SBorrebe (biejelbcn tote in ber l.$lu£g.) attf 9 ntdjt pagtnterten 8311., bann 3. 1 — 777., ant Qhtbe §toet 9Regiftet auf 20 ntdjt gejd^lten Seiten, attf ber (Sdjlufjfette bie Gft> Kantng ber abgefiirjten STutorennamen. on totetoett ,s>. Soulier nnvflid) Oct btefer 2tu§gabe 6etfjetltgt ober ba^ „oom Auctore felbft retribirt ttitb berbeffert" nitr ate cine SiBerlagSreclame angufetjen tft, muf] balungefteUt 6let6ett. £fjatfadje tft, baft 33. (£. 2Buft, iit beffcn SBerlag and) Don SDWtUerS fottfttgen Scfjriften gatjlreictje Slbbritde erfdfjtenen ftnb, cbcnfallS bo§ SOtomtjcvipt gu ber nenen 2lu§gabe be§ „vumml. fitebe&fuffeS" Don bent SSerfaffer erljcmbelt §u (jaben beljanptete. J ) ^(nbrcrjcitv ftnb bie SSeranberungen, oieHeidjt uon oeremgelten SSartanten in §. SMllerS etgenen Stebera (3. $8. in: $at)t nur fytn bu fdntobe XDcIt Str. 2. 3- ^- : ka ber fc^mer^ ft.: bio in it fdnncrt?) abgefet)n, feine 9§er6efferungen. Stafe oiclfadjc Srrungen in ben Stebernumntern fid) ftnben, uneberfjolt fitebcr umgeftellt ftnb (Ta\ 68—70. 208. it. 209.), and) gelegcnt* lidj mefjrere SSerSjetlen forfeit (in !ftr. 20G., (Sir. 0. 7.), mag ber ©orglofig* fcit bc§ Cruder* &ugefd)rteben toerben. $6er and) bie mangetnbe 9tamen= Seatbeitung in $eter SoIjrertS 2Jhtficalijd)em SSotf^marf, Hamburg 1683, baflcflcn J. S. (3o&.6<3&op).] Slbflcfe^cn uon ben SfBeifen (5r ii cj cr ^ nnb fraf jc* finbet fid) nitr nod; bci eincr DJiclobie bio Slngabc bc3 £onfefeer£; nam(id) [J. H. S.] ^ol). £>erm. Sd) ein» bci ?Jr. 351. : 3* n>eiJ5 oafi mem €rIofer Iebt/ ob id) febon (biefelbe itficl. nric in ber P. P. M.). — Untcr ben olme Diamcn mitflet^eilten OJtelobien [tub biejenigen ju 9ir. 49. 160. 227. 318. 345. 370. 373. (anc^ root nod) jn anbren 9liftfd)cn Siebern) uon §oi). Sdjop, ]U 91r. 325. 364. 375. 385. (oietleidjt nod) 311 mcfjrcrcn Sicbern bc£> Hontasbcrger ^reife§) uon .f>einr. 5llbcrtt, ju 9ir. 366. uon (Sfjrtftopl) ^ratoriuS, 511 SRr. 175. uon Slnbr. ^)ammerfd)mibt, 5U 9]r. 368. uon $)einr. ©d&ctbetnatut. 2 ) ^rabbe a. a. 0. 6.312. 3Tnm. 3o§. Sac^mann, ©ef^te. 10 146 2. 2a» 23e|c(in|d)c ©cfam]bud), 1673. angafce !Ric. ©affeS 6ei nidjt toenigen Xonjdlicu beffet&en, foiuie bie 2Beg= faffung non gegen 40 SMobien, ftatt bcvcn meift mtv bie 83emerfung: ^IToloboy ift 511 finbcn in Jofy. (Erftgers (Scfangbucfy obcr: 211. i. 5. f. in 3°*?* £t6gers unb Sofyrens (Befangbucfy geniigen muf$, Idftt gteicrjfalte fdjiuerlid) .£. S^iiHerS .v>anb crfennen, fonbern lebiglicr] bac- Sntereffe bes granffurter 83ucr)r)anbler§, feme 5lrBeit burcr) SBertoeifung anf bte toieberrjolt (feit IOCS in ber SBear&eitung Don $eter Soljr) in jcincm SSerlag er* fdjtencnen ibiSgaben ber (Sriigcrfcljcu Praxis Pietatis Melica 1 ) fid) ,yi er leidjtern. (£ine fpdtere, naclj 3Jftifter§ Xobc crfdjicnene Stu§ga6e ^rancffurt ^68^, in tang 12°, 1 mpfyah. 11 Sogen 2 ) (im 93cfi(3 be§ £>emt ©em.-3nfp. Sol). Bafyu ju Slltorf) ift mir nid)t befamtt getoorben; ber S3ogen$arjl nacl) iuirb e§ cine cinfadje SBieberrjohmg, toenn nicrjt einc fclofje nenc Xitcl^litSgafic ber oorigcu fein. ©in befonbrcr ?fbbrud ber cinleiteuben £ktract)tungen §ur <&eelen=9Jtoftf erfdjien nntcr bent Xitel: Hymnologia Sacra, b. L D. ^etnr. 21Iulters . . gefyen anbaofytgc Betracfytunc^en c>on (BeiftUd^en £tebcnt/ ncbft einer befoubent Vov- rebe von bent fo genannten Gregorius-^eft unb Ctebent/ 2lufs neue fyeraus gegeben pon3ofy.£afp, IDe^eln. Hurnberg/ H728. 8°. 2. $a£ SefeBttfdje <§fc?mtgJist|, 1670. $on bema)Zagifter$rotafiu§^efelin, toetdjer 1663 ©tocimttS, 1668 $>aftor an ber (St. ^etrt^ircrjc ju ^oftod ttmrb unb, erft 40 Saljre alt, am 29. Wlai 1674 ftarb 3 ), gtebt ©rape bie dlotiy. §at ein (Sefan^Bud? brucfen laffen. 4 ) Dbg(eid) baffetbc nocr) iitt Safjre 1771 bent ^rebiger (Sterling bet fetnetn SBeridjtc (f. ob. <§. 130.) oortag,, ift e§ bod) gegeurodrtig, alter 9cad)for{d)ungen mtgeadjtet, toeber rjter pj Sanbe nod) in einer aus= toartigen S3ibtiotf)et auf^ufiitbcn getoefen. 233ir ftnb bat)er tebiglid) auf bie $Ocittl)eitungen be§ ©erlingfdjen 23erid)t» angettriefen. Jpiernadj erfd)ien baZ S3ucL) 1673 unter bent Xitel: x ) SBfll. % %. S3adjmann, £ut ©efdjidjte ber Serltncr ©936. ©. GO f. 2 ) SSgL SBeitere -ftadjridjten uon gcldfjrten 9toftodfdjcn ©adjcn 1743. 0. Stud, ©. 399. 3 ) ©. Gtroa3 won flelefcttcn 9Roftodfdjcn ©adjen 1737, ©. 702. 733. unb ba§ Seidjcnprogramm ebb. 1742, ©.401 ft. SSfll. ^rei), 23citraflc jur ?Jted(. i^ivd;en= unb @e[el)itenncfd)id)te (1818) I, 355 ff. 4 ) ©rnptuxS guano. SHoftocT ©.206. .:. $eiffrei$e£ ©efanfl Bu$, SBifjmat 1686 i it (Setftlicfyes (Befang 8udj bartmien . . . abgefaffei unb jufammen getragen roii M. Protasio Befelin Pastore bet (Bemeine ju ft. peter in Hoftocf, 3n ber SBorrebe Be^eugte bet SSerfaffcr, ba|| or 05 auf Hnfudjen on liduT frommen Ivrfeeu jufammengetragen, unb bie Ciebet Cutfyeri aus s gelaffen weil fte fdjon in alien Piemen (J5efangBud?em befinMidi wdren. ©erfing bertnut&et be$fjat6, ban unter ben ollertei bier in ©ebraudj ge toefenen SBudjern bas Befeltnfdje eines ber beften unb DoIIfommenften habo fein fallen. (£r urtljcilt bari'tber: X)ie Sammlung if! audi in ibrer 2U't reefct gut unb beftefyet aus \55 erbaulicfycu Ciebem, unter tueldjcit er auSbrucflidj erttmfjnt : IDobl beni/ bor jefum licbot Don ber Sanbgrafin 2lnna 3opl)ia lunt Speffen nub Soljanu §eermanu§: 3^ armor Sunber fomm allbior. :$♦ (Sfcifti-ctrfjed (vtejaugsCnd), g&iftmav 1680. SSBaljrenb $rotajm§ SBefeltn mit Uebergefjung alterer 6erett§ attgemein befannter Sieber in crjtev £inie SBerfcoIIftanbtgimg beS ftrdjlidjcn Steber- fcfja§e3 burtfj cine Stetoafjl ber neuen ©efange beabfidjtigte, toiH ba% ]oU genbe Sudjtein ai'lc bie „ublidf)ften" unb in ben ftirdjeu „getoot)ntidj ge fungenen" Sieber pfammenfaffen. (Soiftreid)os | (Sefanc}= i Bud)/ j Darin | Me bie auferlefenften unb ublicbften (5efdn$o/ | 1}. D. 21T. Cutty. | unb anborer gottfeltger Planner/ | IDelctye gerpotynlicty in | unforn Ctyrift = Cuttyerifctyen | ftirctyen gefungen roerben | enttyalten. j IDifmar/ | 3 n Perfegung paulus Kietyl. | Ztnno \686. || H. 12°. (barnburner 6tabtM6Iiotf)cf, 9iambad)fd)c Satnmhmg) 23og. 21 — 2TC, ©eitenjatyten 1—281. unb 7 ©eiten SRegifter ber ®efange. Dtme SSorrebe. Sicine 3Mobien. 9(udj finbet fid) bet oorliegenbem exemplar fein ®e6ctbutf) am @d)tuf$. D^itcffette be§ XttetS leer; auf ie felig feib ityr bod?/ ifyr ^rommen SBernI). oon 2)erfdjau: 2ld? i?err/ u>te ift bein <5orn fo gro§ $ofj. gttttner: 2Xd? n>as foU id] Siiuber madjen golj. grand: * 3 e f u wieine ^renbe * (D 2Jnqft unb £eib * Unfre mtiben 2Iuaenlieber SoJ. ©eermann: (Sott £ob/ bie Stunb ift Fommen * dreuer (Sott/ ia) muf$ bir Flagen * IPo foU id? fliefyeu fnn * gion Flagt mit 2tngft unb Scbme^en Oon foobenbera,: ^iir beirten CI|ron tret id) mam. 3K elj fart: Sag/ was fyilft alle IDelt ®eo. 9?eumarf: Wev nur ben liebcn (Sott la§t walten Sot)- 9Hft: * 3efu/ ber bu meine Seele * 3 e f u ou tncin liebftes £ebert * (D CraurigFeit/ f^et^eletb s #aul © tod: maun: 3efu £eibeu/ pein unb dob Unbet'annte SBerfaffer: Soil id) betnt/ 3 e ( u / mem ^^^ mit drauern IPill tnir (Sott u>ol/ fo gebt mirs mol. %l% Quelle Ijaben tool of)tte 3toetfet befonberS bte hamburger ®efang* bitdjer Oon 1663 unb oon (1675, 1679, 1681) 1684, fotote ^eter ©ofjrenS SWuftcal. ^orjdjmad, Hamburg 1683, gebtent. 5lu§ bent juerft genannten tocvben mandjc bcr dlteren Steber, oicUctdjt audj jcfjon etntge bcr ncttcn, entnommen jetn ; ] ) (et^tere finben fief) fdmt(trf) bet 3o()r obcr in §am= x ) Untcr ben alter en ift bcadjtenSrocrtl) ba i o rcformiertc 2IbenbmaKMieb uon ! Sin hiiiioni Bieber, SRoftod 1608. I in burg 1684, oHcrmeifl in Betben. "Hud) bie ^ejtrcccnfion ftimml (j. 93, bei w 2Bie niioii leudjtel ber 2Rorgenf tern") mil berjemgen bcr Jpamfcurget ©99b., gegeniiber ber bon Jpeinr. SKiiHer aufgenommenen bariierten £egtgefta(l beS .vhiiuuh'. ©SB., iibcrcht. Unfer SBudjtein giebt unS tool nodj am ©rften cine SBorftettung bon bet ©efdjaffenljcit beS „gemeinen" ober ber „flcinen" @ejangbud)er, in lueldien feit 9D?ttte bed oahvliuiibovtv ber iiberfommene Cieberborratf) jufammen gefafjt erfdjeint. 4. (tut Ijmibcvt Stcfcer, Woftorf 1693, 9(u3 ber befonbren gotte£btenftlidjen Sprajte einer ber Ofoftodfdjen ©e* meinen ift fotgenbe3 ^iid)lciu crtoadjfen : (Ein buubert , (5eiftreid?er Cieber | Befanbter Znelobeyen | Tins Dtelen Autom auferlefen | IDeldjc | (5£)tt 511 £obe unb prcifc / | IDic and) 5u (ErtDecfung fyerijsltdjer Unbadjt | unb Ubung in bcr roafyren (Bottfcligfeit | sunt Drucf beforbert unb m fcinc 3*? m ! anrcrtrautc geliebtc d5cmeinc algc= | mafylict) eingeffifyret tr>orben | Purdj bcro befaubten Dicnern ant tPortc j (5£>ttcs. || Psalm 100. v. 3. 4. j (Ber/ct 5U fetnen Cfyoren ein . . . Unb fcinc tDarr/cit | fur unb fur. j HOSCOCK/ j (BcbrucFt bey 3acob Htecbeln/ ^93. || 12°. (gftoftotfer Uniu.^ibliotljcE [Fm. 4036.]) 33ocj. 2( — *Ktj, ©eitengafylen 1—215. unb 5 impagmerte ©eiteit Sftegtfter. Die Sieber [tub ofjne Dtoten unb Skrfaffernamen, jcbod) ntit fortfaufenbeit (arabtfdjen) Muniment, Seine SSorrebe; auf ber SRMfette be§ XittU fteljt: P. Cunr. Diet. I £Dic bte Pfalmen (Sine ge= | metne Spetf =Kaffier ah \ ler Cebren it. j. to. Da in bcr 9ibfur$mtg jetted SRamenS fettter ber bamdigen Sjkebtger 9voftocf§ 511 ftitbcn ift, fo ftnb hrir letber ntd)t tm ©tanbe cmgu- geben, toeldjer „belanbte" Dtener am SGSort biefc ©ammlung git $b\% unb grommen feiner ©emeute 511m Drucf beforbert Ijatte. 5In §einridj 33edcr toirb, tro§ jeute§ 3ntereffe3 fur ben ^trdjengefcmg, faum ju benfen fein. SRicoIauS Heller: (Sott/ £ob/ Dancf fei btr gefagt (SBarfem. Ill, 800.), beffen Otiginalfaffuna, Str. 1. 3-6.7.: mit Brot unb Wcxn fein vfletfcfy unb Blut im (Slauben fyan empfangen in Hamburg 1663 unb SBiSmar 1686 abgeanbert ift: mafyrfyaftig r^an empfangen. 5>on ben nc ucr en Sicbcrn ftet)n in .^amburii 1663 fdjon: 3 e f u ^eiben/ pein unb Sob — Wo foil \&i ftiefyen t|in. 150 4. Gin ljunbcrt £icbcr, ^oftod 1693. Tcmt bo betfel6e erft am 19. gebr. 1693 al3 ?(rd)tbiaconu§ 511 @iSaco6t cmniljlt loarb, 1 ) fo cvfcf)cint bio .^cit jur aHmaligen ©infitfyrung btefer ®e [ange in ber ©emeine tool gu 1'itr.v V(ud) ftnb in ba§ foatere SBecferfdjc ©efang&ud) bte Cicbcr unfrcr ©ammtung nur §ur §dtfte aufgenommen, urn*, toenn bcr JperauSge&er berfel&e, jtfjteerltdj bcr %aU fein ftmrbe. SBeffen §anb abcr and) immcr ba§ 33ud)(cin jufammenftellte, unleugbar ift, bag er in bent cngen ttjiu gegogenen Sfoljmen Diet ©ute§ jcincr ©emeine barge* boten fjat. grettidj ofjnc and) nur anncificntbc SSoIIftanbigfeit. SSielme^t ift i)icr auf bcr Don ^rotafiuS SBefclin bctrctcncn SBafjn nod) uicl inciter fort^ gefdjritten, inbem nid)t aflcin 8utfjer§ Sieber ii&ergangen, fonbem iibcrfjaupt Don bent gangcit altera Sicberjdjatj, bcr cbett al§ Oct bcr ©emeine befannt nnb in llcunng Dorau3ge[e|t toirb, nidjt mcljr a(§ folgcnbc 12 Diummcrn Dorljanbcn ftnb : 2 ) 2td? £?err mid? armcu, (£i)r. ©cfjneegafi €rfd?icncn ift bcr fyerrlid? dag, 9cic. ftermanu ^frcu bid? bu wertbe <0?rifteul]eit, ^. §agtu§ £?ilf mir f^err 3efu/ meil id? teb, 93ar tt). 9HngtoaIb * (D £?err ) So c\kbt bat SBUm. © S -B. oon 1700 ben (im fiuneb. 1694 nur mit M. M. F. angcbcutctcn) oollcn 9?amen bc^ 5)id)tcr^, roajrenb in 9?urnb. 1676 nnb .t>atnb. 1681 bei bem Sicbe Die (Tgiffrc L. L. fte()t. SSgl. gifd&et Al£2. 1, 318. i out hiincvu Sieber, SRoftod 1698. 151 bon Job. a! ittner: Was andlot metn inn;, ffit bon Will), a- va li it: 2fdj n>ie iiidnig a(^ rote fiiidnig bon $. ©erfcarbt: 3dj banf bit Vaitt bag bu baft : bu afletfufjte £teube Wit ftngen t»ir 3mmanuel bon 3- ©efentuS: • © bciliafte Dtetfalttgfett roll Don S- ©eermann: 03ott fob bie Stunb i(t Fommeu (fd)on SBignk 1686) Hon 3. ©. b. ©ibjjcn: So tret id} bemnad; an Hon d\ C£()v. ©omburg: *3*f u meines £cbcus £cbeu Don 2tnbr. M eel or: 2ln crr tit alien IHugcu Hon 3.ffii'ft: non (V). 83. gacer: (Soti bit fei Dan! aegeben ban bn bet lEngel £Jert auf betn tDori foils fein geroagj 3efu metnet ftetiben $ttnbe (D ba^ idj fonnte dluancn anna pet« cjie^eu Hon 3ft. 2 cl) inner: Per pollen pforten fmb ^erftort *£tun jaud^et all ibjr ( frommen Hon 3- Sicocv: * 3^? fomm jet5t als cin armer 03aft Hon (SI). XitxuZ: Was ift unfer £ebcu. Hon ©5. SB ill) elm Hon ©adrfen* SScimar: *f]err 3- ^ r - bidj 311 uns rocnb Hon unbefannten SSerfaffcrn: (Sott fei uns gndbig uub barmfye^ig (n. $f. 67.) 2Idj fjerrc (Sott/ oir loben bid) fjaft bu benn/ 3 e f u / bein 2Ingejtdjt gd^lid] cerborgen Baft bu benn/ ^ebaotfy, meiner fo gdu3lidj pcrgeffen £?err/ ad} £}err true lange 3efu/ bu £ebensquetl 3cfus ift metn £?irt/ auf 3 e f um will id} baueu (D mein f?err 3 e fn <0|rift/ ber bu cin iTTeiftcr bift Wann wixb bod) mein 3 c f us fommeu *Z)u £ebcusbrob fjerr 3- &h 1 '- Du grower (Sott/ ber bu bic XPclt *£?ilf Berr 3 c f 11 / I a ft gelingeu Snt ©an.^en unb ©rofjen gefjoren bic aufgenommcncit 511 ben befferen nub beften ber neitcn Sieber; namentltcrj rotrb bie -jftadjlefe Hon ©ejdngen $aut ® erf) at bt§ , Sol). §eerntann§, Sol). 9£ift§, Wlitf). 2cr)tr* mere, fomie bic 3 u fftgurtg mcrjrerer Steber 8 a cere, ber Sahbgrdfin Slnna ©oprjta Hon Speffen u. 51. aly ein enrjdjiebener (^croinn fitr belt ^iebcrjefjati $io[tocfe bc^eicfjnet lucrben miiffen. (Sbcnjo oerbanft berfelbe, jotneit errocielicfj , unjrer ©amnttung guerft Sieber tote: ^)crr 3 c f u C^rift bid} 5U uns reenb — 3 n a ^ en nreinen Cfyaten — Hun banfet allc (Sott — 152 5. ©eiffceu&eS ®efattfl&it& JMoftod 1695. Wet uur ben liebcn (*5ott Idft malten it. q. m., toeldje [ettbem §u bcm fcftcn SBcftanb fird)lid)cv ©efdnge in ben SWedttenburgifdjen ®emeinen go boron. CDcn Siebern etneS 3. $lngelu§ imb bernxmbten gegenitbet toirb cine nnocvt'onnbarc ^tiriidrKiltiiiig bcobacfjtct; ') mid) iinv cincit ocrljtiltnif^ mdjstg geringen £rtbut Ijat ber 8ainni(cr buret) bio ?(nfnal)nic bcr 3 biipjcnbcu baftulijdjcn Steber: Was quale! mein 1701*5 — l}aft bu bcrm jcfu — l)aft bu bonu ^obaotl? nub aujjer biefen boibcn IclUovon nod) cine* britton ®e fprdd)§ *Siebe§ 5Unjc(jcn 8cc(c unb SefuS (Srdutigcmt): l)cvv ad) £}crr roic lange bom (Sefdjtnad jcinor ;jcit gegatylt. giir bio and) in bcr ©eiftf. 2oolon^\")cnfif cntljattcncn Sicbcr .iff nuv ttjcihucijc bio £e£tgeftalt jcncr majjgebenb getoejen (§. S3. 6et: £) fyeilger (Seift/ fcfyr bet uus em; too* gegen 6et: 3ofu beine tiefen IPunbon bio Drtginalfaffung). — ?(uct) in bcr 5lnorbnmtg folgt bic ©ammtung nod) injofern bcr ftrcrjttdfjen Ueberlieferung, al3 bic geftliebet nacf) bcr 9\cif)c be§ ftircfjcnjafjrs oorcinftcf)ii ; bann folgen: Bug*£ieber, Von bcr 2lbfolution, £>om £jetl. 2tbenbmar/l, Sonntags* Cicbor joioic Sicbcr bet 5(nfcmg unb nadfj bcr Arbeit : (jicrauf : Craur= unb Klag=£ieber ubcr bie Derlaffung (BOttes, Ubcr £rcu£ unb 2lnfcd?tung, Croft=£iebcr, Von bcr r>dterlia}cn Xegterung unb Dorforgc, Pont ^eil. Ceben unb IDanbel, Die Citancy (mir ba% Steb Don ®efemu3), H)etter= Cicbor u. f. to., £ob= unb DancMicbcr, Sierb*£teber / ZlTorgen* unb 2Ibenb= Cicbor. £ie ^Juibrif: , r ^(ufcrftcf)xtncj f ®ericr)t unb Gstoigfeit" ift gar nidjt ocrtrctcn. 5* <#ciftrctd)c$ (skjauabud), Koftotf 1695* 3)a§ nddjft bcr ©etftf. Scc(en=$tufif umfdnglicrjfte unb bollftdnbigfte ©cjangbud) be£ au*gcf)cnbcn 17. 3a()r[)unbert3 ift ba3 folgenbe: Iceu 5ugeridjtetes unb r>oltftdnbiges (Scifircicr/cs (5e|angbucb Darinncn r>icl $ciftreid*»c Pfal= | men unb £ieber/ alto unb neue/ rr>ic fie in bcr (£r>angelif [sic!] *Kird?en gcbrducblicr) / 1 ubcr roriges mil rnelen Cicbcrn Dermefyret Hebft efneni fet)r crbaulichen | (8e= bctr;=Bucblcin ; Parinncn 2TTorgcn-- unb 2tbenbfca.cn J auff alio f£aa,c in bcr Wocbcnj tr>ic aud) Kir= | d*>en= 5onn= unb ^efttags= Bcid)U Comntu- nion/ Crcu*^= Keife= Krancfr;eits/ unb Stcrbcns^cbetcr cntfyalkn. Pabcy angefaget Per Catocbifnuis D. 2TT. £. nebft Den J ) 3Son 3 Slngelue ift nur ba£ cimii^c, fdjon bei 2RulIer mitQctfjeilte Sieb bci- bcfjalten : 3* mill btcb Itcbcn metne Starfc, imb jitiar bereiB auf bic 2HcI. : „2Ber nur ben (ieben (Sott :c." jurcd)t^cmad)t. :.. KiHividu--.- ©efanflbucfc, 9toftod 1695 I.,.; "Kern aller ovbet Bucfyl. $n>at in tpenig IDorten abet fohr mil-, lid) fur alio HTenfcfyen in allem Alitor Stdti ben 2fnliegen unb 511 alien Jvitcu biculidv Hoftocf gebrucfi unb Derlegei burd) Jo bail IPoppliiuv tfcab. Budjbr. (695. 18°. l ) (§amburget Stabtbibliotjc!) 53og. 21 <£e, 3oiloii\al)ton 1 193. unb 1 1 2citoii Bfcgtfter. Taun folgl mit lieitcm Xitel nub neuer ©ignatur: Ttcu jugeridjtetes | erbaultc^es | (5ebet«Budjy | . . . Koftocf (Be brucfl unb Derlegl Don 3ob/. tDeppltng/ 2Jcab. Bucfybr. ^695. SBog. 2t — Q, ©eitengaljten 1—278.; auf 3. 163. Beginnt Der f Ieine | Catedjifmus, auf 8. 193. (mit befonberm Xitel) Dor K€SH Utter (Bcbete ... ©ebrucftj jm jab/r (695. Ta* ©efangbudj , mit ftumpfen Settern menig forgfdtttg gebvueft, f>at feme SSorrebc, and) t'eine 9cotcn unb Siebernummern, bic SSerfaffer finb nur felten unb ^roar mit ben 5uifang§bud)ftaBen angegefcen. Tie 2Inorbnung bet ©efange ifi nod) bet ©runbtagc nad) bic bcr (iidprnjdjcit ©efang biidjer, bod) jdjon mit 6ebeutenberen $I6roeitf)ungen al3 in 233t§m. 1686, gum ^l)ci( mit crfeunbarcm (Sinftufj bcr boraufgegangenen ftcineren ©amm* (ungen. SBoran fteljn bic Sieber nad) bent Stivcljcnjaljr, mit (Sinfcfjaltung ber 9ftu6rif Pont Hcuen-jal?!*- Hitter ben nctd)ftfoIgenben 5tbttjeilungen ge()t bic Pom §. 2lbenbmab;l bcr Pon ber Hedjtfertigung borauf. Xaran fdjliefjen ftdj: Pom IDorte <5£)ttes unb ber Cr/riftlicfycn tfirdjen. — Port ber PdterL Porforcjc unb Kcgt'cruna, d5ottcs. — Pom ^eiligen £ebcn unb Cfyrtftltcben IDaubcl. — Pom Creu^/ Perfolgung unb XDiebcrrpcrtigfctt. — Pom 2TTenfd)L Ceben. — Port Kraucfbeit Cobt unb Sterben. — Pom Begrdbnij|. — Pom Jungften ^ a 3 [uttb 2fufferftefjung ber Cobtcn]. — 9Gadj ben ZtTorgen*/ 2lbenb= unb Cifcr/=(?5cfdna,en folgen: Cob=(Sefdngc. — limb fcfyon XDetter u. }. to. — 3 n ttrteges ITofyten. — Die Ceutfcfye Cttancy (and) reimroeife, b. i. 3. greber§ ^icb: <&ott Pater in bent tymmclr.) — 2Xuff benen Somttagen. Por ber prebigt. lead? ber prebigt. — Sicrauf nntcr ben Itcbcrfdjriften : £r/rtftlicbe gufriebenr)ett Pom ITCehfd}!. (Elenb. Krdfftiger SeclcnCroft je ein Sieb, jd)(icf}(id) am Ghtbe ber 3.468.: Cfyrtftc bu Camm <8>£)ttes* — SBon 3.469. b\% 493. bringt banu ein 2lnfyang, nntcr tfjciliueifer 28ieberf)olung bcr obigen 9uibrifen, nod) 12 meitcre Sicber nad). *) $on je 2 33oQcn immcv bcr crftc ju 8, bcr jroeitc *u 10 5811., alfo bcr £oppcb bogen §u 18 M. 154 •'•• Gciftrcid)c* ©cfanflBud^, Dtoftocf 1095. 2)a8 oorliegenbe SBuctj bfirfte itntcr a(( ben biSfytt bejprodjenen ncucit llntcvncl)iiicn al8 bo8 fur bie fcrncre ©efcrjidjte bcr SRoftocfer unb SRecften* durgifdjett ©efang6fid)er toidftigfte ,yt Bejeidjnen fctn. Client ^(nfdjein nacl) bjabeit mir in bemfet6en, toenn nidjt ba% dlteftc "Koftodcr $Dfinifterial~®efang- bud), jo bod) oljnc ;jmcifc( bie ®runbtage bcS fett bem Safjre 1704 er fd)icncncu , f Woftodijd)cit §anb* unb ftirdjen 4Budj§". Hub jttfar fdjon ntdjt mcfir in bcr erftcn SlnSgobe. Xenit ntdjt not auf fetnem Xitel be^eidjnet fid) itnfcr ©ttd; alefdngc ausftef) fid) roieberfinben. Spier^u fommt cnb(id) fo(= genbe§ urfunbttdje 3 eit G ni B- 3n cittcnt Sdjreibeit an ©. (5. 9tat() oom 15. SOcdr^ 1746 rotrb bom ®eiftl. s Dctniftcrtum, gut SGSa^rung f cuter dompc^ ten§ in SBetreff be§ ®efang&udj§, bent 9iatf) gegenii6er barattf jnngetmefen, ba§ bas (Scfanc^Bucfy mefyr als \0 mafyl aufgelegt/ unb imnterbar ctmas baran pcrdnbcrt morben/ tr>ie bcttn unter anbern \704 bie Sinricfytung bc$ elben feF^r gednbert/ unb cm ftarcfer 2Infyang baxan gefe^et fei. £)ie§ faun fid) nidjt auf ba§ fpcitere 9ftinifterial==©efangbudj be^te^n, ba btcfc§ nid)t tit bcr $dt bon 1704 6i§ 1746 mc()r ate ge§n oerdnberte Stuflagen crlebt I)atte unb iiberbieS fdjon bie erftc $u3gabe beffelben Hon 1704 ate rr fc()r geanberte ©mridjtung" eine3 6ereit§ friirjer oorfjanbenen ®efangbudj3 bejeidjnet mtrb. §iermit fte()t bollig im ©inftang, bah bcr SBefdjtufj be§ 3Kinifterium§ uom 22. Sunt 1703 ntdjt auf btc §erau§gdbe eineS ncucit ®efangbudj§, foitbcrn cine* ff £trd)cn[ntd)(eiity w gcridjtet mar ff. \l): tote bcnit and) bie ©orrebe Oom 6. Wlixx% 1704 nur biefe§, ba§ gegentr»drttge c^eiftlicfyc ^anb=3ud?Icin , ben G)cmcincn ate ctma§ 9ccue$ barbictet, Ijtnfid)tltd) be§ l ? icbert[)cite beffelben aber ai:§britd(id) auf ertoaS fd)on oor()cr S5eftanbene§ ^uritdmetft, inbem fie bon ben ©efangen, btc in btefem Bud^Iein ^ufammen c^ctra^cn, bemerft, ba)] bicjclbcn alfo gclaffen feien, trie fie btffycro m uttfern Hlecflenburgtf^en unb Hoftocfifcfycn Ktrd^en gebulbct unb r>on bem gemeincm ^Hann gefungen tporben. 5. ©ciftrcidjeS ©efanflbu4 SHoftod 1696. L56 SEBann abet bio crftc ?fu8gabe boo uttd bortiegenben ©ucfc)3 toon L695 cncuicn, 11 o n mem btefelbe berfafct tear unb in meldicm SSerfjattnifj fie ,yi bon boraufgegangenen SRoftotfer ®efangbucf)ern, inSbefonbre bom ®efelinfcf)cn ftanb, if! ttidjt mol)v au§&umacrjen. ^ioUeidn toar bet iperauSgebet bet auf biojom (NJobiot jdjoii fn'ilicr tfjatig getoefene ?sol). ,"ycd)t, 1 ) meldjer joit 1690 al3 Sprofeffor ber geologic, Superintenbent beg SRoftotffdjen SretfeS unb (Sonfiftorialratf) in SRoftod ftanb, unb nad) (i loo m an it , Syllabus Parch. 2. 1ST. and) erne Dorrebe vox bem Koftocffdien neu«getftreicfyen rooljletngertdjteten Ejanbbudje/ Hoftocf {699* 8°. [offenbat oiuov ipatcvcn 3lu3g. be* bortiegenben] berfafjte. 3n ber 2(u3toarj( bcr ©efefnge ffilt unfer SBudj forgfaftig ba3 ®teidj mar, ;amid)cn atten unb ncucu. SSon ben 262 2 ) uorrjaubenen fiiebem, unter benen and) 3 fateinifdje (In dulci jubilo, Puer natus in Bethlehem, Salve cordis gaudiuni), gerjoren Ijitnbcrt unb cinige breifjig bem 16. Satyr- tyunbert an : baruntcr (tub mctyrcrc am ben alteften ©93b., bic feit bem breifjtgjarjrigen ®riege toeggelaffen marcn (5. £>.: 2(d) roir armen Siinber — 2Ius ticfer Xlotfy laft tuts 511 03ott — Pes fyeilgcn d5ciftes d5nabc grog — £in limb gcborn 5U Bctr/lefyem — fjerr unfer (Sort rote fyerrltd? tft), toieber aufgenommen, ctnigc anbrc begegnen \u\z tyicr 511m erften 3D?a( (jo: 2Td? fyrrc bu gercd?ter (Sott (SBaAV, 190.) — (Sclicbtcn ^reunb/ was t^ut i^r fo persagen Hon 33. Dvingtualb — ^err o3ott bu ^errfd^er aller IPelt oou Tt. SBerjm). Unter ben gegen 130 Siebetn neucrn Urfprung§ fatten bet toeitem bic metften ftfjon in ben boraufgegangenen ©efangbiidjern 9(uf- natymc gefunben. 9cur folgenbc 43 futbcit [tcty guerft in unferm $3\\d): bon Sol). 9Ubinu§: Don £ob. (£lau§ni&cr: 2JUe ITTenfdjcn miiffeu fterbeu £iebfter 3 e f 11 / 8"* fittb fyter Don 51 it n a @ b f) t a bon foeffen : toon ©. ® a d) : 21di id? bin ocrtrrt gegangen 3^? bi n p(, i ( S°^ ' n . ®erjarbt: Pic ^eit ift mmmebr nab v froblidj foil tncin XicijC fpringcn Kommt ibr traurigcu <5emiitbcr 3cfn oCbrift, bcilt Kripplcin ift IDarum macbct folcbc Sdjmet^eu Was alic IPcisbcit in ber Welt Wie foil id? bid? empfangen Don ©. $5. ©arSborfer: litem (Sott/ ber Sonntag ift rollbradjt run 3>ol). ^cermann: Du tueincft fur 3 cril f a f cni (Sro§ ift/ grower (Sort/ bic ITotti Don C£ln\ ®etjmann: ^rcuet cudv ibr dbriftcu alic frenc fid? tner llleinen 3 c f um ^ a H *<*? tticht uon (Sal. &t3coDtu§: 3cfu licbftc Seek, beiner IPunben Boblc ban y[\\ con 1' 10 en fie r n : XPas lebet, mas fdiroebet, mas (DHivnb. 1690) Don Sutfe )i u n q c : 3efu meiiic £icbc Don ©. 28. ©acer: 21d? mer baugt bier fo tootcublafi (Sott fabret anf gen Inmmel litem I?crr into (Sott, 3 e 1" Cbrift Don £uutin. Sdjenf: Ihm (Sottfob cs ift rollbradn Don $etru§ SBefcr: Sieg< Sieg nicin Kampf ift aus (f. gtfd&er, ®££ey.II,255.) Don (£{)x. SB Ufa 10: tt)ic ift ber Utenfdj bod? fo bctf?6rt Don Vitrei). SSief enme t) er : 2Uie fd?on leucbt uns ber Ittorgenftern Don unb c faun ten 2)tdjtern: Das wait mein (Sott Pater [yiVLXrib. 167(3) Kommt lafit uns (Sottes (Siitc £icb (Sott por alien Dinger: litem Seeldjen/ 3 c f us f^nct 3 c f u / ac *? n>ie Ian 9 c (2otjrl683) Pater unfer im fjimmclrcid? , g e b c i I i g t SSon ben ncu rjtnjua/r'ommcncn Siebcrn Ijat nncber s }>. ©crfyarbt ben retdjften SSeitrag geliefert; anbrerfeit§ fdHt e§ anf, manege jcincr bebcu- tenbften Sieber, luddje jcrjon eintgen bcr jrii()cren ©ammlungen einbcr= (ctbt getoefen, Ijicr 511 bermiffen, u. 2f. £) fraupt r>oll Blut unb tDimbon itnb bic mctftcn iibrigen 3titc!c be^ $paffion3=@aft>e. 5(ucf) fonft fef;(cn eingelne IjcrDorracjcnbc (^cjani]c, bic 6erett§ in ben 3Redf(enburgifd^en ©e= inctnen ©ingang gefunben fatten, §. 33. Palet tr>ill id? Mr $ebcn — 3 c f u bcinc ticfen (^eilgen) XDunben - - £> r)cilgcr (Scift fcfyr bci uns cin — Hun jaud)3ct all ir;r ^ronnncu it. a. m. 2)agegen finben toir in itnjcrm 33uclj gum erften Tlak bic bcibcu SonntagSlieber: Ctebfter 3 c f u / w * v f m ^ r/ier unb Hun $5ott tobj cs ift r>olIbrad}t, lncfcfjc bcmnddift erne fcjtc Stelle in bcr ®otte&bien[torbmmg 9ioftod» einne^men follten. 6. ttetftf. fitrtet (futfjniibcvt, cv>uftvutu 1699* Vim (Sonfequenteften ift ber fdjon in ben sub 2. unb 4. befuvodjeuen ©iidjern dertoortretenbe ©efidjtSpunft in bom lefcten ftethen ©efcmgbudje, loeldie* au3 bom 17. "sal)vl)imiXTt fid) erfjalien fyxt, blird)gefuf>rt: tfuferlefener (Beiftl. Cieber | ©nfyunbertj | gut (Efyre ©£>OTes unb Befoberung offent* | Rdjer unb gefyeimer ^lulMcfyt 2fas oielen <£>efang* | Suc^ern | ^ufammeu getragen. (BiiftroiP; | 47. r luovaiif 5 unpagurierte Scitcn Sftegifter; am 8dj(uffc auf 6 93ft. init bet 8ianatnv )( bie fiitanet unb baZ aftgemeine ®trdjengebet. *) — ©robet £nut — Tie ©ejdnge oljne s 3cotcn unb JSerfaffernatnen, bod) init fortlaufenben (arab.) 3iff crn numeriert, bie Sitanet oljiic Summer. £cv §erau§geber btefer, fotool 511111 gotteSbtenftltdjen ©ebraud) tote fiir bie IjauStidjc Vlnbadjt beftiinmteit (5ammlung ift glcidjfalte nidjt befaimt. Tod) 6tetet toenigfteri§ bie SBorrebe etnigen Vluffd)(ufi iibcr bie xijn bci feiner Arbeit (eitenben ©eftdjtSjmnfte, foluic iiberfjaupt cinen iuteveffantcn Ginblid in bie ftrdfjltdje ©ejangubung bcim 2tu£gcmge be§ 17. Saljvljiiubcrte. 228ft: ttjetfen fie be§§alb mit: Zln ben CfyriftL Cefer. £)£ woi bk buvd) ben tfyeureu 2Haun (S£)£Ces Cutb/erum unb etnige feiner von gleicfyem (Beifte mil ib/m getriebenen treuen <8e= fyfilffen geftellete teutfeb/e geiftl. £ieber billi$ in Cfyrift = Cutfyrifcfyeu d5emeinben ibren fyofyen Preif befyalten/ als burd? toelcfye nid?t tDenigcr als burd? ifyre Scb/rifften unb Prebigteu bie (Euangelifcfye Cefyre ber (Einfalt auffs erbauligfte beygebracfyt worben/ and} ofyne bem fo poll b/eroifefyen (Beiftes unb Krafft feyn/ ba$ fie cin auff* mereffafymes £}cr£ leid?t 5ur 2lnbad?t ent5unbenj unb 511m freubigen Preif Voltes/ sum (Slauben/ £)offnung/ (Scbult/ u. f. vo> benxgen fonnen: So ift bod? offenbafyr; ba% berer fo tpenig auff uns ge= fommen feyn/ ba$ man ben offentlicben <5ottes=bienft faum bamit beftellen/ ober auff jebe porfommenbe Prebigt ein ober anberu x ) 2)affelbe toic (mit einiflen 3ufafeen) im ^Koftoder a)tiniftcrial s (SJcfarifibu^ uon 1709. 158 6. ®etftl. Sicber ISinfjunbert, ©flftrow 1699. fdjicflicfyen ©efangj olme tdgltcfye IDieberr/olung emerley Ciebcr / be= nennen unb an3iefyen fonnen. lam fyaben smar/ folcfyem ZlTangel absufyelffeii/ in boit folgenben £e\Un bijlfyiefyer/ nad? Cutfyeri fclbft eiguem llhmfdj unb gegebenet 2Inlag (Tom. 8. Jen. Germ. f. 356.) fid) Dtele Ktrdjen* unb anbcre Center gefuuben, bie pon eiftes unb Croftes 511 perfaffen/ bcrcn man fid? aud? offt= mafyls mil groffer l}er£ens=Berpeguug unb (Erbaung gebraud?et I^at. Dod) ift bagegen bemercfet unb bebauret tporbeu/ ba$ anbere 21Ietfter or/ue fyabenbeu folcfyes (Beiftes Crieb unb Brunft piele aus Icercn/ ob tool 3iirpeileu prddjtigen/ XDorten bcfte^cnbe Cieber gefc^ei/ unb mil bcro HTcnge bie Kircf/e ar;l 3U erfullen unb 5U per groffern bienem <£s ift aud? sugleicr; baburd) p er ufyrf a cfyet/ ba$j wcii manege geiftreicrje unb frafftpolle Cieber miter ber groffen 2TTenge anberer gleidrfafym begraben obcr per= borgen gefyalten roorben/ es fo piel fdjtpcrer gefallen/ felbige pon anbern ab3ufonbern/ unb 5um offentlicr/en d5ebraud? in bie £b/rift= licfye Perfamlung eii^ufufyrcn / 3U gefefymeigen / ba% bie groffen Bud?er ib/res Preif es megen pon ber 2frmutfy nidjt fort angefdmffet tperben fonnem Damit gleicf/tpob/l bey fo fyerrlidjem Heicfytrmmb d56ttl. tDorts bie £r/riftl. (Semeinbcn biefes £)rts nicb/t arm an erbaulicfyen CCes einen Derfud? tb/un/ unb aus pielcn Budjern einige betpefyrte anbda^tige Cieber/ fo fur beqpem angefefyen roorben/ ba$ fie an Sonn- unb ^eft = Cagen/ ober bey anberer d5elegenr/eit ben d5£)ttesbienft 5ieren/ unb bie 2lnbad)t ermuutern fouten/ auferlefen unb jufammenteageti li. QJeifH. Stebet (Shtftunbett, ©flfhots 1699. L59 ipollon. Unb jmat nacfybem burd) (BOttes (Bnabe Dtele folder fo nemtenben neuen Ciebet alUuiov Orten unb ,7>eiton g. £. fotgenbe: Q)enn meine Sunbe midj. Z7stn iMiid-vt alle c^c^ClCl. E}er$Iiebfler 3^1" roas baftn. $reu bub fefyt 6 meine Seefe. time bit bancfen. Inur 3efu thrift merns tebens. Zttm niben alio tDalber. obb <5ott, rote mandjes Qerftefeib. u. a. m. fdiou htsgemein befanbl finb/ unb im fdjroange gefyen; I?at man folcfye eben in btefen hirfceu Hufeug nicfyt oiurucfeu/ foubcrn anbere an boron ftat big auff bio fnmbertfte ga^I eiufulnvn molten, tr>or= aus alfo btefes Bucfylom erroaebfeu ift. 2lls aucfy biofo Cieber faft alley etltdje tpentge ausgenommen/ nad) befanbten melobeiou gefungen lporbeu fonnon / nnirbe es nm fo Dtel tpeniger Sdjnriertgf eti fyaben, in offeutlidier Derfamlung biofolbo anftimmen 511 fonnon/ tr>euu nur jobor fid) bemufyen unirbe/ bif vox gertngen Preif 311 erlangenbe Bucbloiu jur l]anb 3U ^aben/ unb fo bann nnirbe (5£>tt aus einem ZITunbe unb (Soift/ im Sinn unb mil Derftaube in ber (Bemetne !6nnon gclobet roerben. <&£>tt Iaffe burdj btefes 21Tittel feinen Har/mou unter uns l^od) gepreifet / unb in Dteler ijer^en (Slaube/ 2(nbad)t/ Ciobo/ ^offnung/ d5ebult unb Croft geroircfet tperben/ burd? Cfyrtftunt/ 2lmen. S)iefen ®runbfa|en getnafj finb Don ben 12 in ber fttoftocfev 8amm= (una, Don 1693 nod) Oorljanbcneu afteren Stebent nur 2 (£)eut ift bes perron Hufyctag — ,£) Ijerr d5ott/ ber bu betner S(^aar) betbetjalten. Unter ben 98 neucn Stebern, toeldje unjre 2(u3toal)l barbietet, toaxm fcf)on in ber ©eiftl. ©eelen SDfuftf: 42, in ben Sin tjunbert Stebern Hon 1G93: 20 (bie obcu <0. 150 f. nut * begeidfjneten), im 9ioftod'er ®Q3. oon 1G95: 10 ooradommen; jum erften SO^at erfdjeinen fjier 26: oon Sinn a (2opt)ia Oon ©etfen: Oon $. ©erfyaubt: 3efu/ 3cfu bu mem £ebcn 3 d ? bancfe bir bemiit^tglid? (fdjem 2Bi§mar 1G86) 3^ u aHerliebjier Bruber 3d? glaub an etiten <5ott aUetn cSott mein S ^f cr ' eMer ^ iir ^ ^cud? cin 3U betucn Cf]oren Don 3. 2R. ©iljerr: iu)eierIei bitt id? pon bir lam laffet (Sottcs (Sute bon @ ^ r ^ontburg: Oon @r. ginj:: 2Id? munbergro^er Sieges^clb tPentt id? betradjt mein fiinblid?s U7efen Durd? QCraueni unb burd? plagen 1G0 7. (©eifireid&eS ©efcmfl ©ud&leiti. 1700.) toon ©. duller: toon CTOr. SitiuS: 2Ibc bu fufte VOeli £iebfter Dater/ id? bein Kinb 1,011 3- - )l ' 1 1! : torn ii ii b c t a n u t e n Xidjtevn : llcb f^fler <5ott, terletfie mtr ^llerliebfter Jefu Orift ooii ©. SB. ©acer: 3d? ^.g ^ ba§ id) fterben mu§ »t ©as bab «d ? ausgericbtet ^ ^ bjd?/ ^^^^ g^^ toon (i()i\ ^cvitocr: ^^ wmn {d) bd m{x betrad)t 3efu metner Seek £ebcn, memes ^ bu ^^ ^ Der lieben Sonne* Cidjt unb prad,t 5ingen ^ flus g er$ensgrmtb , , g; retcll toon m 3. Spener: CBeifomd&tStieb, Soft 1083). Hun ift auferjtaubeu Soil id? mid) bemi tdglid? Frdnfen giir Me ?(u$ioa()(, njetdje toon 3. 2tngetu§ gteid^fallS nur: 3d? ttnll bid? lieben/ metrte Stdrfc (in bcr Xe^tQcftalt true s Ji l oft. 1693), toon $cjprdd)^ liebern fetn§, Don baftrjltjdjeii atfehi bie Ueberfctmuc; be* Jam moesta quiesee: Hun ftille bid?/ defoenbes Sefynen barbietct, crftfjcint 6cjonbev3 djarafte* rtftijd) ber 9ieidjtiuu s }>. 03crf)arb t fdjcr Siebcr, bercn im (^anjen ntrfjt luenigcr al3 18, octnalj ber fiinfte £t)eil bcr 90115011 ©atnmtungi toorfjanbeu finb, nxifjrenb 2 anbrc bind) bie £>orrebc aU „fd)on iu§g,emeiu ocfanbt unb im jcf)tt>anc\c c^cf)enb" bc^eugt merben. 3n ber 5(norbnung fteflt unjre (Sammdtng fdjou bie Sonn=Cags*£teber an bie (Spiftc, bringt bann nad) ben ©efangen fur bie ^irdjeujatjrjeitcn unb ben S8u^, 2l6jodttton§* unb ?(6enbmat$(ieberu bie mm 9xu6rif: 3(£fus=£teber, beneu Vand-- unb £ob = £ieber, Croft* Cteber, Pom Cfyriftl. £ebcn, ^ur bie ^rud?te bes Canbes u. j. to. folgen; barauf bie ©teroe-, bie ERorgen- unb 2l6enblieber unb gum ^djdtfj, untcr bcr Ueocrjdjrift: Ce^te Kefolution ernes Cbrifteii/ ba$ Steb: IPenn id? beirad?t mein funblid?s XDcfeu. 1 (®etftvcirf)eS (Scfattn ©Mjfettt, 1700.) ^ion btejem Shidjc ift mtr nur Befannt, toa§ bcr nierjrcrtodfjute 93erid)t be§ ^rebigerg ©erling to. 3. 1771 mittrjetft: 2iuf has Befelinfd?e <5efang = £ud? ift ein anbres gan£ fleines ge= folget/ bas cin unbefanter Perfaffcr \700 unter bom Citel of?l beim (Bottesbienftc gebraud?! feyn/ toeil bantals nod? feine Cafeln in ben Kird?en roar en/ unb bie <5efdna,e nid?t ausgeftecft wurben. fritter tttjriwitt. la* IS. JJaljrljtmitnt Turd) afte foldje rein private Unteraefjmungeu fonntc jebodj ba8 oov hanbciio Seburfnifj auf bic Taucv feme SBefriebiflimg finben. Tie 2lu3 lualU ber ©efange au8 bem reicljcn Steberfdjafce blicb babci §u fefyr bent fubjecttoen SBetteben, felbft bent 3 u f a ^ anfjeimgegeben. 2)aS 5tuffudjen eineS fitebeS in ncrfdjicbcncn ©efangbiidjern l)atte feme 3d)tt)icrigfeit; ba* ^el)(en in bent eiitcn, roaf)renb e§ in cincm aubent ftanb, gab SBer- luiratug; bic ^aftoven rouftten fdjlicfelid) felbft nidjt, auf tneldjc 1'iebcv fie rcdjnen burften. OTe§ bvangte auf bic Jperau8ga6e etneS autovifievteu ©efangbucp fur cinen grofjern uber fteincut Stivdjenf'rei^, rote roir foldje hewn audj urn bie SSenbe be* 18. 3af)rl)unbcvt$ liberal! in Tcutfd)lanb IjcvDuvtveten fcljeu. Hub mit belt autovifierten ®ejangbud)evn $ogen bie s Jiummevtafeln in bie Stirdjcn cin. *) L 1a$ JJiMSmavfcfjc ®efangbud) bon 1700* Ta§ aftefte ber auf un3 gefommenen $e}angbud)cr, nreldjcv fid) uutev amtlidjer 5Cutoritat ben Okmcinen barbictet, ift ba$ folgenbe: pfalmcn unb £ob= | (Sefdngc/ | unb | (Seiftlicfye Cieblidjc | Cteber/ | Samt anbadjttgem | (Bebet = Bucfye / | Bcfonbrer Prufun^ | unb Bug -2lnbad}t | ^ur (Eommunicantcn / | gum Dtenft ber | !Pif = marifdjen | Kirdjen* unb f)auf = 2lnbad)t \ 2Tctt ^Icif uberfefyen/ 5ufannuen getragen unb mit notfyt= ger Dorrebe fyerau§= | gec^eben | Jn IDifmar Anno 1700. || Drucfts bafelbft 21tattfnas 21Tartiui Stabt = Bucfybrucfer. | fdjmal 12°, grober 3)rutf. (3m SBejift ber Uniu . =93 i blio t^eC §u GJreifSroalb unb be» frerrn ftirdjenratp ^Jtafcmann ju 2£i§mar) *) Die Hnjeifle ber ju fingenben $falmen nebft ifyren DJlelobien auf au^uE)dngen= ben Jafeln n)ivb bereit* in ben Acta Synodi Wesaliensis uom ^ctrjre 1568 angeorbnet, 3of). aSadjmann, ©efd)icf)te. n 162 1. Tav SBiSmarfdje ©efatflbudj uon 1700. 8og. a b $u 12 unb 93og. c yt 8 SBtt. cntljalten ben Xitel, bte §Bor rebe, fotirie bag Drbnung§= unb ©ountagS SRegifter; uon SBog. 21 -Hu4 (2. 1—1018.) folgen bie fiicber 9£r. 1 -490., unb ©. 1019—1038. (JEy2): Das brittc Regtfter | nadj bem 2(. 23. (£. Jpterauf mttev fortlaufenber Stgnotur (X$3 — ,$fN) obcr lienor Seitenjafjlung (©.3—195.): <£f?rift= Mies (5ebet=23iicb Dafyeim unb in ber Kirdjen u. {. to.; anf ber Witdfeitc biefeS 5titel§ , 2. 2., init abgefefcten ScrSjetfen: BebHunft. gum (Bebctc | Soil bid) ftetc | Creibeit/ locfen | 21Ier/r als (Blocfen: C^rifti HMe | Seine fuller | Debt (Sebrecfycu- | Sein uerfpredjen: Sent d3rempel ; | fyiuf \ unb Cempel. | (£y fo bete | ^rur) unb fpdte/ | H)o bu ger/eft/ I &><> bu fteb/eft/ | €1) bu fd?reiteft; | Unb arbeiteft. V>at inmmbxQi | Bat Derftdnbtg | ^er^« unb munblid)/ | Kurm = unb Kinblid?; | Docf) anbdefytig/ | Hub nicfyt prdcfylig/ | €fyrerbietig Itnb be^ mufyttg. 2)afj un8 mil bicjem 23ndje in ber Xfjat bag offtaeDe SBtemarfdje Stabtgcfangfuicfj borfiegt, credit nidfjt allcin am Seiner auf bem Xitel auc^efpvocljencn SBefthnmung gum Dieuft ber XDigmarifcbeu Ktrdjen= unb l)auf --Tlnbadftj fonrie baxauZ, bafj e£ in ber SBorrebe Deuen (Bemeiuben (Sottes 5U IDtfmar genribmet nrirb, fonbero namentlicl) au§ ber SBortebe felbft nadj $affung unb Snjjalt. $)iefelbe, baticrt XPif mar ben 25. £>ctobr. Anno 1700., trdgt in Do((cr mutlidjcr gorot bie Untcrjdjrift: Henning Jo h ami Gerdes, D. Superintend. Consistor. Praeses et Pastor Maria- nus ] ) unb ia\$t unfer SSud) untoerfennbar afe cut* gemcinjamcr (Srtoagung unb SCrbett be§ 393i§marfdjen Gteiftlidjen SJftnifteriumS fyer&orgegangen er* jdjeincn: bey 2fugfertigung gegemudrtigen (Sefangbucfyes fyat man .. uorfyero cont'eriret unb uberleget/ roeldje (Sefduge unb ruelcbe nia}t . . bemfelben eh^uuerleiben/ bie fur anbem erwefylte tr> ollbeb ad) tig re- yidiret/ unb es an notljiger Befferung nidjt mangeln laffen; nub nad)= bem nncbcrrjolt im plural ber erften ^erfou gefprodjen, (jeifct e£: 2ln= fdnglicfyen fyatte ipir fur/ ber Orbnung bes Systematis Theologici 5U folgen . . r;aben bocr) nacfygeb/eubs . . bie Orbnung be £ated?ifmt . . bey= f. mid)ter II, 313. ogf. ®. G&r. &. ©tip, fiird&cnfricb unb ^ird)cnlieb (1853) S. 40. tfliefotf), Siturfi. Hbfft.VU, 297. 2fodj bie Stebcrtafeln [tnb fomtt einc urfprunnlid) rcformierte, crft jur 3eit bc^ SpietiStnuS, raic fo mandje* 2lnbre, in bie (utfjerifdje Mirdie cinciefufjvte @inrifll. Sd^robev, 2Bi3m. ircbifler^iftoric (1734), 6. 224 ff . i !a- BBttmattoe ©efangbu^ Don [700. L63 Ivbaltcn. 99?citer ergiebt a ber bic SBorrebc u icl) t mtnber, bafj bied ®ejang bud) nidn bad crftc in SBiSmar crfdnenene, jonbern ami) ilnn, abnlid) true bcm SRoftocfer 2J?inifterial ©efangbudje ij. ob. 2. L54.), ein anbreS, bas biffyerige IDtfmarfcfye Doraufgcgangen ift, an beffen 2tcllc nun bus gegenaxirtige neue IDigmarifdje (Befangbud) tvitt. Db untet joncm bad $itcr)Icin Don 1686 (f. ob. 2. L47f.) ju Dcrftefjn, liuif; jtoeifetyafl ovjdjcincn, ba, tocnngleict) bic :lU'ohv\at)l bet in bemfelben cuthaltoiion Siebet in unferm £Bucr)c ebenfalte uorfyanben finb, bod) and) merjrerc mib gerabe ct)arafteriftifcr)e aiiv jenem l)ior bermijjt toerben, 1 ) inSbefonbere after audfj bio SBemertung, bafj 6ei 8tv. 3. 3- 7. bon „9tvm luO metn ©eel ben .vxrren" manege ©efangbudjcr, uabmeutlid) bas btsfyerige tDifmarfdje furgebe/ Hedje feye ein prcujjifd) Wovti fo Dtel bebeutenb/ als cine ijarcfe/ meiner (Srinne rung n.ad) auf ba§ (mix* nid)t merjr borttegenbe) ©95. Don 1686 nitfjt jutriffr. 3u jeiner Sfaorbuung jeigt unfer 93udt) infofern einen (Sarapromijj ,uinjd)eu ber alien unb ncucit 9ttetr)obe, al3 e§ gtoar Don burct}ger)enber Unterbrtngung ber ©efange untcr bic Wubrifen be§ trjeofogifctjen 8er)r ftjftemS nod) abfiefjt unb bic gefttteber bcit $atecr)i§mu§liebern boranget)en [af$t; anbrerfeitS aber bod) nid)t nur bic SRorgen*, Ebenb*, Xag- unb 9S3ocr)enlieber §um erften SJfrtfe an bic <2biHc be§ ®angen Ijeraufrud't, ion- bent and) inucrljalb ber ®atedjt§mu§lteber bic fyftematijtfjc Sftubricierung in fotgenber jtemftcr) KmftUdjer SBetfe &ur ©eltung brtngt: Don ben 5017011 (Seboreu/ Cfyriftlidjem Ceben unb XDanbel; Don ber Suubeu/ beren Qdx- fanbnug cms bcm <8>cfet$ fofiit/ unb dou ber Buffo; Pom (Efyriftlidjen (Blauben; Don ber Scfyopffung/ (Erbaltuna, u. f. to.; Dou ber (Erlofung unb Ejeiligung/ wu aud} ber Cfyriftl. Kirdjen/ IDortc lottos/ unb ber (Blaubigen Creufe unb Ccybou; Don bom <8cbet (tjter and) in befonbrem Hnliegen u. ). to.); Don ber fy. Cauffe; Dom 2Jbenbmafyl bos perron; ^Lob- unb Dancf=£ieoet fur alio gottl. VDoltfyatm; Croft = unb ^reubeu= Cieber; Sterbe= unb Cobes = £ieber; Von ber 2lufferftelmng ber Cobteu Junajtcm (Scridjt/ €nbo ber Welti £}imel/ I36U unb Ctrugfeit. Untcr fetnen 490 Sftummern (untcr U)clcr)cit 3lx. 313. boupett) ()a(t ba§ ®efangbud) ber iibertmegenben Wzfyc^xfy, bcinafje §loei 5)rittr)etten fciuc-o gan^en SntjaltS nadj, biejentgen £tcber feft, inctdjc berettS in ben frut)eren ©efangbuctjem at§ ber iiberfommene ftrcl)[icl)e SBeftanb borlagen. l ) So namcntHd): (5ott/ £ob/ Vand fei bir gefagt — Soil id] bemt 3efu meiu £efcen — Don (Srunb bes X]er3eit metn — IPill (5ott mir woli foioie bic Siebcr uon ^oF). Slngelu^, 2lnna Sopfjia oon$ef[en, 33. 00 n Xcrfdjau, SUlattf). aJtcyfavt, % Stoctmann u. a. 11* 164 1. 3)a3 5HM*marfd)e ©cfaiiflbud) won 1700. 2)0 firib namcntlid) Sutler 8 jdnttltdjc Sieber, auSgcnommen ba§ Wlaxtqxttlkb , oorljanbeit. ®enn mit oollem Wcdjt geljen bic §erau$geber Don bcm ©runbfa^e au§: £>eff entlidje l{ird?eu£icbcr mfiffen inf on b crl^cit als of f cut lid? c d5laubcus = £ef anbnuffe ber 1{ i r d? c u / unb als bas anbrc Stud offcntlid^cn (5 o 1 1 c s = b i c n ft e s a n g e f e fy e n ip c r b e n ; IDannenf/ero / tpie bey bem alten (5lauben/ <5ottcsbieuft unb £eln*e/ fo perbleiben ipir aud? billig bey benjenigen alten £icbern/ in tpeld?eu ber alte (Slaube rid?tig unb beut= lid? entfyalten. Unb toenn and) ancrf'annt nrirb, baft fold?es in alien alten £iebern nid?t mil gleid?er DoIIfommen^eii gefd?ief?et, toirb bod) unter JpintoeiS auf bic ©djnrierigfett unb btc ©efafyr be§ Slergerniffe$ bci ocr- jttdjtcr SSeranberung barcm feftgef)alten: So muffeu bann aud? bie alten £ieber unterfd?ieblid? bdxad}tdj unb fur alien ja feines pou beneu fd?6nen guten alten in pergeffenl?eit gebracfyt u?erben. ?(ber aud) bic einmal cingcfiiCjrten unb fn'efiger £>rten in cttpas fcf?on befanbten neueren Sieber, fetbft tocmt bet iljrer s Jvecti)terung nid?t alle Befyutfamfeit gebraud?et toorben, fyaben btc §erau£geber ntdjt toeggelaff en , in ber tt>ol6egrimbeten Uebergeugung , ba$ es mer?r gerruttung fe^en unirbe, folate wieber per= bieten unb abfd?affen tpoileit/ als biefelbe bulben/ unb alles 3um befteu M?ren. 2(ud) bet ber Sutfnalnne bt^er nod) nidjt a,c6rattd)ftd)er £tcber ift mit grower ^orftdjt, unter 23eo6atf)tung folgenbcr @efid)t§punfte ^u SBerfc gegangen: 1) elcf?em Stud £l?riftlid?er £ef?re fold?es £ieb eigentlid? gel?6re/ unb ob es ber XDurbe/ ba$ es als em neues einge- fuF^ret tperbe; 2) £)b ber 2lutl?or beffelben aud? eiu UTittglieb uufer Kird?en; 3) £)b auct? bas £ieb in allem rid?tig/ ober einige auftofige Kebens = 2trten barin an5utreffen/ unb/ tpann fold?es/ one biefelbe am beqpemften $u dnbern/ unb 3U beffern/ maffen/ rpenn es etn Kir dj en - £teb iperbcn foil/ alsbann nid?t mef?r bcm 2lutl?ori/ fon = bern ber Kird?en gel? 6 ret; 4) £>b aud? bif neue £ieb in l?iefiger Kird?en/ bey ib/rem jetsigen ^uftanby an biefent £>rt fid? reime unb fd?ide. Mad) biefen ®runbja£en finb bann bte 175 beutfdjen ®efdnge auSge* wdtjit, toeldjc un§ in bent oorttegenben 235i§marfc§en <3tabtgefangbudfj oon 1700 junt erften s DMc begegnen: oon 3. ©. SllbinuS: Oon Sin ton lit rid) Oon SBraun* ** Welt a'bcj id} bin bein miibc fd)tt>eig: Oon Sol), ^ia^. SI I ten burg: 3^ trau auf (Sott/ was wolit mir ** Per3a^e nid)t/ ^auflein flein fc^len l. In- 2£i£marf$e ®efana,budj vow 1700. 165 don o' inn. ©ccfer: Per lion if) metn getreuer lm\ Dem Per IRenfd) pot <5oti »ol felig ift 3^ 1> tyb metn Slugen febnlid? attf boil Mag. "sob. ©ell i n: (D iScrjcusfrcub o £cbcuslid?t non (ibpl). ©eaeltuS: 8efefjre i>u mid} fjerr bon ($a\\\ 33 i c it e m a n n : liorr mic bu millt fo fdytefs mit mir Don Siegm. Don iPivfcn: Blitlbcr !Hcn(d? tbn nicer bic PccFc Don SJlaxi. 33cl)in: (D Konig allcr (Ebrctt ftarFcr (Sott ins fjimmclstbr on Don $ab. SBiHjmc: 3« bem ficbett bier anf (grben Don S3f. to. 33ud)l)olfc: 2ld? acb tno ift mein Pcrlaugcn (£un. K594: M. H.B., Jjicr: Mag.Herm. Bonn us untcv^cictjnct) (Qua! bringet es wnb f?erbes £etb Don 9catl)an (Sf)t)trdn§: fjilf (Sott mein £?err/ mo fommts bod? Don $. Don 3)crfd)au: Wadi auf/ bit mertbc Cbriftcntjeit Don 3. 9)?. Silfjerr: Hid?ts (Suts an mir id? ftnben farm Don Sofj. SotJriciuS: 3cr/ banfc bir,,< £?err (Sott/ in beinem Sbronc Don 3of). grancf: 2llle HMt mas Iebt unb mcbet Piefes ift ber (Tag ber IDonne 3err/ mie lange miltu bod? 3t3° mu B oes Hacr/tes SdjrccFcn Komm, fomm o Bimmelstaubc (^urnb. 1676) Don 30^ict». grand: £?err (Sott/ mein 3 a ™mer bat ein <£nb Don 3o5- gveber: 3d? ban! bir (Sott, fur all tt)oltf>at (393. Ill, 214.) Don \Mbiiviv 3 1 1 tnl) : xUlentbalbeu mo id} gebe (?) Ciebffrr 3ff!attucl r>er;,oa on fitofilen Don dii|*D. giiflct: Wit dbrifteiileut I?abu jeftunb v freub Don "sob. (S)cii' v: 2Id} Inur, unfre ITtiffctbatcn f?crr/ auf bid? mill id? f eft boffen Don ^ol). ©erbeS: 3cfus ift mein tfcil nub £ebcu Don $aul (s}erl)nibt: 2U)o bat (Sott bic Welt geliebt (Sebitlb ift cud? r>on ilotbcn 3d? bin ein (Saft auf (Erbcu 3d? mcifi/ ba§ mein CErlofcr Iebt 3ft (Sott fur mid?/ fo tretc [et?ren £obct ben I?erren/ alle bic ir?n Siebjc mein getreuer Kncd?t IPol bent/ ber fid? fiird?t unb [ben f^errcu] fd?cuct. Don Solj. toecrmann: 2Us elb: (Sott gieb mir 3U erfenneu Don 9ctc. Hermann: dbrift fuf?r gen ^immcl ... €r fttjt (SB. HI, 1165.) Paufet bem Perrcu alle3eit (m. 4 SufaMfrr.) f?inunter ift ber 5onneufd?ein (m. 1 Bufa^ftv.) 166 1. $aS ^ivmnrfdio ©efanabud) oon 1700. bon "sol), ©effe: © ItVlt id? mufj bid? laffcu Don (ibv. bon ©offmannS* m al b a u : Pas £id?t i*o (id? rcrborgett bon @. C£()v. .shi m u r a : ** falfcfye (Ereu ad? I?eurf?elet (&bg. 1675: £. P., te nad? einer ZDaffcrqucHc bon S(octfc§ bon Somenftern: Cbrifte bu ^ciftanb beiner Kreti3= gemetue ** JTtcin 2Iua.cn faMicf; id? jet^t bon Sob- 93tan!ifd): 2Jd> banFet (Sott 311 btefer §ett (EraurigFeit, 3 c t5* V cs 5*t* IDic frcuttblid? mufj ber Berr bod? fein bon (vkrlj. 2B. 3ftolanu§: * 3d? trete frtfd? ^u (Sottes CCifd? (Sott/ tuer nrirb ron btefem £etb bon ©einr. Soulier: £ebt 3^manb fo uric id? . . . j a m m e r > lid? £ebi 3 c,na ' 10 1° ,mc id? ••• felt a, ltd? bon (^co. $lt)\ iu§: I?err. id? bent an jene gett bon ®eo. 9i e u in a r f : 3d} bin miibc mcbr 311 lebcu bon s Xsan( Dbcrborn: Per CCag r»at fid? gcucigct Pic S n n bon Sob- Dleartn§: (Erfdjicncn ift bie beilfam 03nab (Sott giebt mcbr in cittern (Lao, (Sottlob bas ift ber tlaa ber Hub „ ber Piustag briitgt bas £id?t „ ber ^reitag Fommt bcrbet „ ber Souutag Fommt bcrbet „ bic fjcrbftjCtt jciget fid? „ bic Faltc IViiitersjcit „ bic nittttood? Fommt berbci „ bic fd?6nc Sommerjett „ bic VOo& beb id? je^t an „ bic IVod) ift and) babin „ rjcut ift ber Pouuerstag „ nun gebt ber ITContag an „ nun Fommt bie v £rubfings3eit T?crr 3cfu <£brift bciu tbcures Blut £?crr 3 c f u ntciuc ^urcrfid?t Bcut fcibrt (Sott anf tinb trittmpbicrt 3d? banFc bir mein (Sott T>a% bn mir baft gcgcbcu 3d? roill 311 allcr ftuiib !£icbcr (Sott/ id? ntuft bcFeuucu lllein 3 C ( US fd?euFt ber oCbriftcufitaar lain Fommt bas ncuc "Kird?cnjabr 3 e f u °' r H n CU) ^^ & i ii tori uS : EDol inir 3*f us mcinc\f reube CebeJ ii o dj Don ©artb- SR ina,iua lb: ' Mdj 03oti in (Snabeti Don utt5 wenb (?) Dm- iScir n't metn getreucr liirt is S 1 1 m i dj JJiIf 03otl tnie getjts fo ungletd? 311 frommer unb getrener (Sott -1 1 1 c Hon 3oT). Dfcift: thermal ift eins ^abt1t I?cit 3cfn thrift mem Croft uitb £id?t Kein grdfjer tDunber fiubct fid? * £affct mis ben fjerren preifen O tbr ** £aftt 11115 mit CEruft bctrad?ten (()icv 8 11 c. 53 a c in c i ft c r jugefcfirtcuen) (**) £ob unb Danf fei bir gefungen ** fllcm C5ott / bir mill id? fiitgctt * ilmt ift bic IRafy^eit r»oIIeiibrad?t 7 Zlnn fo barf id? ftcbcit iticbt ,; * meld? ciit uitocrg(cid?lid? (5ut Hon G()viftopf) 3iungc: Sd?affet bag if?r fcfig rocrbet Don Gafp. ©d) milder: ** ^rifd? auf mciii Seel, oe^age nicbt bon 3. ®. 2cI)ottdtu3: (Sott £ob uitb Dan!/ oafi icb uid?t franf ** 3fi 3efn, es bcitt IPille Oon SBaltf). ©djuDjnuS: ** £ob unb DaitF fag id? bir ; Zhi mciitc f7immels3tcr Don Tab. Don S d) m cut Hj: gu bir aus [ron] fje^ensgruubc Knf icb aus ttcfer Hotf? Don 9tic. ©elncccr: £a§ mid? beiit fciu unb blcibcit Don 3o6- ©icflfrieb: 3d? bab micb (Sott ergebeit (4 8$eil. ©trr.) Don %t). 3ac 3pcncr: Dieroeil £?err bcitt WiU unb Katb Don iiaa. (S pen flier: Dergebeus ift all IHiib, unb Koft nou 3of. 2 t egm a n n : 2fd) blcib mit bciiier iSuabc (6 i;,n(. 2 m.) Don >b. SBatt^ct (?): licrr (Sott bttrd? bcittc (Siitc (1 3tl". I Don gftidj SBal { h c v : f paint aus fpann aus frommer <5ori Don it n b 1 f a u n t c 11 X i i() t c l n : ?ld? (5ott/ mir trctctt bier fur bid? (in StvicflSflcfnljv, 33 b c 9cv. 767.) 2ld? lebrc mid?/ trcucr 03ott Ofpfliui.- Siincb. (TO. 16J7: £erjr mid? iicrr bu trcucr (5ott) Bin id? allciit ciit trembling anf bcr (Erben? (unterj.: R. [Gljr. 9{cui- ncr?J f. gtfdjer ®28ej. [,66.) ** Das malt (Sott bic ITTorgcurotbc Dcs rjeilgeu (Sciftcs (Snabcuglaiij (Spiritufi S. gratia) Die l?icr mit (Ebrdncit fdett €s fci bir (Sott gebanfet ,fur (S'ricbt/ Kerr 3 c f u / fah i* bic (33obc 9fr.532.) (SIcid? mic ciit i^irfdj auf (enter ^lucbt (2iin. 1694: . . m fd?nellcr ^1.) ** (Sott ba id? fouittc Fciitcu Hatb (uvfp. : © (Sott/ ba id? gar Fciueu Hatb, S3 b e 9cr. 422.) Ikrr bcr bu (Sitab uitb f?ilf uerbci^t (fittanci reimmetfe, 33 obc SRr. 758.) Bcrr mas mir bjic oon Hotrjeu tf?ut Xxut ift uttfer £?eilaub 3 c f us Cb.rtftus (^nttpOona) 3d? gldubc an eiuen (Sott (9cicanum) 3d? bab mid? (Sott ergebeu (5 4j.©tr., nac()^oi). ^con r S3. V, 436. Dg(. IV, 509.) 3d? will Pater aUe3eit €rbebeu i^Bobc 9cr. 43.) ** 3cbooa ftarfer (Sott (9citrn0. 1676) 3cfu beiit \n% (Scbad?tuig ma , Sot). grebcr, (£ajb. gitger, 9iic. Hermann, 3o(). §effe, 2fa*br. Sob* foajfer, (Saft>. ©djmnd'er, 9tic. (Seltieccer, Sa^aruS ©penglet je 1, it. a. m.; bte bet SScttcm gvofctc SKenge bon Stebern belannter Xidjtcr (and) mandje, beren SSerfaffer unbefannt) geljort aber ber SSriitc^eit ber firdjlidjen $idjtung im 17. 3al)rf)nnbert an. §icr finb oov §(Hem bte grofjen SOJetfter Sol), grand mtt 5, 3oI). §cermann mtt 8, ^anl ©ertjarbt mtt 8, Sot). 9x i ft mtt 10 Ujrer btSIjer ntd)t aufgenommenen Siebet ocrtrctcn; bancben am Starfften bte jdjleftftfjen S)icf)ter, Don bcnen Sty. bon Sotoenftern 2, Xab. SBoljme, §ctnr. §elb, (Sljr. §off* man nsm alba it, S)ao. bon ©djiucintfe jc 1 Sicb 6etgefteuert fjaben, gan^ befonberS abet ber an ^. ©ertjarbt fid) anfdjltejsenbe firdjltdje Xidjtev frei§, au§ metctjem loir bon 3. GJ. 5(16 tnttS, (E()r. s Jtnngc, 9Ktc§, ^Jranc!, (£. ©f)r. ^omburg nub 33a(tf). 6d)itpb jc 1, bon SD^art. ©eter 2, oon Sol), ^anttfc^ 3, bon Sol). (cart it § nidjt toemger al§ 25 Siebet attfgcnommcit finben; au^erbem Ijaben, nebcit mei)rcrcn anbrcn bebetttenberen Siebern, mte bon 3. W\d). "Ultcnbttrg, bon Sofua ©tegmann (,^id) bk'ib mtt betner ©nabc" in ber Urgeftalt), 3. ©. ©d)ottc(iu^ it. a., aud) eitttge bon 9Jftd(enbitra,tjd)cn SSerfaffent: M. So^. SBelltn, 3ol). ©erbco, ,§cmr. WlixlUx, M. D. d()r. Cttifar, fototc bon bem 8tod()o(mtjd)en ^aftor i. To- SDBiatnatft&e ®efaitflbu<$ Don 1700. L69 Sfjr. SBc^eltud Viujuaijmc gefunben. Untcr toenigen Ciebern neuerct Tidjtei auo bom lefcten Trittcl boo A x \al)rl)unbcrt* fterjcn cin\oliien bet 2pe!icvjd)en SRidjtung (Don 2 p on or iclbu 1, uon lil)v. .Siortljolt h unb bci ocv mittelnben cincS ®ert). 28. Sftolanud (2) bio bc3 ftrengfircr)ltd)en 3ofc). 8affeniud in 6etrdcf)tttcrjer gar)! (8) gegcniiber. Uebrigcn* ift boti bom bebeutenben ;iuuHKlv> an ©efangen, toefcfcjer buret) unfer ^ucl) bcr gotten bienftiidjen toic l)aiivlicl)oii Gr&auung bargeboten toarb, nur cin bertjattmfj ma&ig gertmger £r)eil - nidjt metjr ate etnige 60 — in ben aflgemetnern (N)obrand) bcr lutl)crijdjcn .Siivdjc 2tfecf(en&urg3 ubergegangeu; *) bio meijtcu (ebten auSfcrjKefjttdj in bcr 2$t3marfct)en SocaUrabttton fort. 28enn fcfjon in fctnem bteljer bargetegten Suljalt unfer ©efangbncfj [id) alv anj entfdjteben ftrdjttcrjetn 8tanbpunft ftcljcnb bchtubet, jo ift rjterfiir nod) bejonber* beadjtenStoertf) ber Mcidjtum cinov tcbenbigen [tturgtfdcjen Ueberlieferung , toetctjer an* bemjdbcn urn entgegentritt. ^Jmci ^unftc tterjmen l)ier bor^ugHcr) unfer Sntereffe in ^Cnjprucf). (5 r ft city finben loir an ber 8pit5c ber s ^ajfion^ (^ejdngc (8. 173 — 11)7.) : Pic Pafion/ obcr (5efd?id)t bes £eybcns unb Stcrbcns dfyrifti/ true bicfclbc von bem I}. CiHincjcIiftcn Matthaeo bcfcfyricbeit/ in ben XDifmarifcfyen tttrcfyen muft- c'wd roirb. (£* ift nod) Dottig bicfclbc einfadje gortn ber liturgifdj mufica lifd) eingericrjteten ^affion, tote in ftcitdjentljate ftird)en=®efdngcn, SSittenb. 1573, $(. 186 ff. 9?ac§ einciit (Ifjovfat^: Das Ceiben unb Sterbcu unfers fy 3. Cfyr./ true baffelbi^c befefyricben ttnrb Don bem fyeilt$en Matthaeo fotgt gan ( } jo tote bovt ber %qci bcr £eiben3gefdjid)tc, oertfyeilt jtotferjen bem Goangetiften, ben rebenben ^erfonen unb bem Gtjorus (93otf, Jporjett* prieftcr u. f. to.); nur ift ba$ ©onje in 3 ^(bfdjnitte: Symphonia I. II. III., cingetljeitt, berctt jebcr mit cincm (£()ora(gejang (bcr erfte mit: „T)ein iBIut bcr cb(e ©aft ic", bcr fttoette mit: „0 £amm <55otte^ unfdjulbig it", bcr brittc mit ben 3 (eBtcn 8tropf)en Oon „0 mir armen 8unbcr": „ 80(d) grofse $nabe ic") bcfd)(offcu mirb. (Mctnift ift e£ ber ^eadjtung mertl), baf3 biefc einfadjftc gorm be* s $affion*oratorium3 ntcl)t nur im 3. 1700 in ben SBtemarfcrjen Slirdjcu nod) in ilebung mar, fonbern fclbft in bem „8ingcnben unb bettjenbeu 2£t3mar" Don 1735 genau ebenfo unb an bcr jelben 8telle (8. 139 ff.), ja nod) in ber neucn 5(uftage be* 2Bi£marjd)cit ©ejangbuc^g oon 1744 menigjten* im 5[n()angc (8. 445 ff.) unuerdnbert ] ) Tie in obic^em $cr$eid)nif5 mit * [)crt)orGe()obencn 6 ^icbet fanben im Seder- fc^en, bie mit ** bejeid^nctcn 42 im s Jioftocfer 2)linifterial = @33. [1 mit (**) be$. in bem s i(nt)anG t)on 1744], tie mit f ocrfe^encn 14 im „^ern" oon 1721 s i(u(naf)me. 170 1 So* S5M3marfd&e ©cfanflbud) Don 1700. roieberfefyrt. - $totittn% aber entt)d(t uitjcr S3udf) nidjt toeniget ale 30 latciitifdic sMjinncn unb titurgifdje 8titdc, fa ft burdjgdngig mit nadjfolgen- bet obct and) berStoete abiucdjfcluber bcutfdjcr Ucberfefcung, 1 ) bttrd) ujctdje 3at)l e8 fclbft bic SBurmeifterjtfje ©ammlung bon 1601 um ba$ £onpeltc iibcrtnfft unb fid) bem, bent Suneburgifdjen .viaubbnci) Don 1649 beigefiigten 9lnf)ange lateinijdjcv Cantica cm bic ©eite ftcllt. 2iub biefetbcu geroifj and) jum grfifctcn Xbcii nut, tote bic SSorrcbc fagt, umb ber lieben 3u$enb/ audj anberer tr>illcn / toeil in ifmen aucr) aroffc 2lnbacr/t unb r>iclcs 511m beffcru Pcrftanb bcr tcutfcfycu Ueberfe^ung norb/anbeu/ mit 6eigebrucft toorben, fo lucifcn bod) iuaud)c, luic baz> Wicanijdjc Credo, baz Kyrie summum mit fcincit r>erfd)icbencu SScrbeutfdjititgen, ba* Aufer a nobis. Magnificat, bic 'Hntinljona: Haec est dies quam fecit Dominus it. a. m., cbcnfo unberfennbar auf nod) bcftct)cnbe lituvgifdjc Ue6ung l)in. 3lur in SBegug auf (liucn ^uuf't, bic Xeftgeftalt bcr ©ejdnge, jcljen ttrir intfcv SBucf) auf ber abfdjitfftaat ^3al)u fortfdjrciteu, in roeldje bercitS .v\ duller eingelcnft. 9cid)t nuv, ba}] and) l)ier mcljrfad) bet bcmfclbcn iitebc ( ( v $8. Wk fcfyon Icud^t uns bcr 2T!orgenftcrn — 3cfu/ bcinc ticfen tPunbcn — £) X^crrc (5ott/ bciu aottlid) XDort) bic urfpriinglicfje unb berdnbertc Gkftalt ncbcnciuaubcr geftettt finb, unb maudjc* anbrc (5. $8. £) Pater/ bcinc Sonne fcr/cint, nrfpr. : „£) better, bcr bit bcinc 3onn", f. ^3obc 9 Jr. 790.) in bcr foannooerfdjen Sfaffung erfdjeiut; man Ica,tc and) jelbftdnbig .S^aub an gu nod) inciter cyrcifeuber „$8effentng", nub bic in bcr s ^orrcbe t)tcfitr bctrgelegtcn Cskfidjtepuuf'tc burftcn fdjtucrlid) al§ geuugenbe aucrfanut toerben fouuen. Selbft in ben „alten Stebern" ift e* uidjt amt^ ol)uc SBerdubenmg abgegangen; fo (autet in: r ,©3 ift ba$ §cd un$ fommen f)er" $er3 10.: Die gutctt rucrcf nut* fommeit fycr 2lns eiucm rcdjtcu qlaubcni Wann cs ber rccfytc glaub itid^t toar,/ IDotlft il]ti folder tucrcf bcraubcu; M Unto: biofen finben fid) bcrcit£ bci 6 (liter 1531: Dies est laetitiae unb In dulci jubilo; im di oft odor ©23. uon 1577: Ascendit Christus hodie — Grates nunc omnes — Jam moesta quiesce — Puer natus — Resonet in laud i bus — Spiritus Sancti gratia — Sun-exit Christus hodie; bci 33 u rm e i ft cr 1601: Aufer iinmensam — lux beata Trinitas — Surrexit Christus Dominus — A^eni maxime Spiritus tuorum — Vita sanctorum; im £iineb. .V)anbbud) non 1649: A solis ortus cardinc — Aufer a nobis — Christe qui lux es et dies — Credo Nicaenum — Da paccm — Dicimus grates — Haec est dies quam fecit Dominus — Herodes hostis impie — Kyrie fons bonitatis — Magnificat — Veni creator Spiritus — .Veni redemtor gentium — A 7 eni Sancte Spiritus; bci $• ^tullcr 1659: Jesu dulcis i. Tn- 23H&mungenen SBorte; unb im SdjlufcuerS Don: Sdmtucfe bid) licbo Socle bic and) int „.SUTit" 1721 aufgcnotnmene Umgeftaliung (f. u.). &odj bcjdjvanfcn bie SBcrdnberungen fid) feine3roeg3 anf bergletdjen (£in^e(()citen, fonbevn tvetcn in giemlid) lueit gretjenber SCSeife nod) bet mandjen anberen Siebern (5. XI). fclbft in ben 8iebanfdngen, lute: lid) was ift bios Ceben bod> , nvfpv. : „9(dj tua§ ift bod) unfer 8eb ; u") un3 entgegen. (£3 fdjeint fiiv baS 2St§marjdje 9Jftm= ftcvinm in bicfev ,\;unfid)t bcr SSorgang be§ altcrn M. Sol). ©erbe§ (1656 bic- 1666) ucrfjangmfjDoK getoorben gu fetn, roeidjer, fclbft Xidjtev, fid) in Umarbeitung uerfdjtebener Sieber Ocvfnd)tc; in nnfcvm ($8. toerben bic brei: ZtTeinen Jcfum laf id) ntcfyt — £) 3°f u <0?rift meins Cebens tidfi - £) true felig fcib ifyr boa^/ ifyr ^rommcit/ an*briid(id) a(3 „Pcvbcffcvt burd) M. J, Gerdes" bejetdjnet. Urn fo cljev glaubte fid) bann and) tool fcin 3ol)it, penning Sot). @terbc3, §um 7yovtfcI)vcttcit in bcvjdben «)iid)^ tung 6ered)tigt. £ap bie§ 83ud) nod) 511 Scbgeitcn ®erbes' (t 4. s Xpv. 1728) mcljreic Sluffagen crlc6te, bejengt Xictv. 2d)vobcr in bcr 9Bi§m. ^rebtger^§t[torie ©. 22*., iuo nntcr ben 3d)riften uon ©cvbeS and): 10. 11. 11. Die W\s- martfd^en 511 ixrfcbicbenen ma^len aufgclcgtcn (Scfang--Bud?er ; - it.: Pas meraoria. Dion [tub [)icr nur bcJ mittcIaHerlid>c Patiis snpicntiu (fDarfcni.l, 165.) unb bic (at. Uebctfefeana. be§: „1$xfydt un§ .v>crr bci bcincm S>ort" uon ^0^. Stia.c: liul: Serva Deus verbum tuum (20 a c! ern. I, 281. 284.). 172 1. $n§ 2Bi*marjd)c ©efanflbud) uon 1700. 8ctenbe*Wismar aufge$a#t ftnb. 1 ) Sfudj 2ttp, SBeleudjtung ber ©efang* budj3»er6efferuug I, 284., crtudbut cut „ SStfemarifd^eS ($8." Don 1723. 3ft Ijtcv bcr Xitel genau angegeben, jo ttmrbe bnc^ bovttc^e 9D?intfterial gefangbud) crfi nadj 1723 511 bent „2utgenbcn unb $3etcnbcn 2Bi*mar" irmgeftaltet toorben unb jtoar, ba anjcf)ctncnb and) bic* nod) untcr ©erbeS' SRittorirfung gefdjaf), jttrifdjen 1723 unb 172* juerft untcr bicfem Xitel erfdjienen fein. dine SBeftdtigung ergeben and) nadjjteljcnbc 9Jftttt)ei lungen auS ben SBtSmarfc^en 9iat()3actcn , nxldjc icf) bcr ©efdtttgfett bc§ frcrrn Dr. (IruU 311 993i§mat berbanfe: J(750. 3ofy. CI?r. Scfymtbts XDw. in Ciibecf fuppliricrt urn prim* legtcrtc Pcnniffton $ur IDiebcrauflcgung bes ItXfcfyen (5efang= inters (Kpr. 14. 3umj). J 732. Budjbinbcr fjorncjus fyat \2 St. „fletner fyiejtger <5efang* Hidjer" gcbunben a St. 7 /?. ^754. 21. S. VOindlcvj Kufter 5U S. 2TT. unb 8ud?brucfcr ; tmfl bas ITHsntarfcfye (Bcfangbucfy aufs Hcuc auflegen. SSenn ndmlidj in btcfen SSer^anblungcn and) bcr beriinberte Xitel nicfjt ausbriidtid) cmmljut nrirb, jo faun ba§ ©efangbudj, urn beffen SBieber* abbrud e* fid) fjanbelt, nur ba% „Stngenbe unb SBetenbe SBtemat" fctn, Don roctdjcm bte burd) Windier beforgtc CSbitton, bic tm folgcnben Saljrc untcr bent Xitel erfdjicn: ] ) £a* Iefetenudt)nte 93ud) ift fcincm 3nf)alt nad) atlcrbings nur cine Sammhtna, liturflifdjcr 3'Ormulare; bod) ift fein lit el (in erroeitertcr GJeftalt) bnnn and) auf bie fpdteren 2ht£en=<5ebete , 1 So mobl an Bonn- unb IDercfeltagen, | als in bcr IDocbcntlicben folennen I 3ctt-Stunbcn/ ' Hebeft beygefugtem llntcrridjt fur jnnge £cu^ | te/ audi aubre (Einfaltige/ bic 3ur 23eid)t unb bciligcu | 2Ibcubmabl gebeu. JX>3-^^^/ I (Sebrutft bey ZTTattbias' martini/ 1 3m 3ab t r (696. || 64 9911. 4°. (SBibliotf). uon s J?itter= unb Sanbfd&aft [M. 1141]) 2ic: H. J. G. [©crbeS] D. S. unterjeidjnete 23orrcbc (6. 2—6.) akbt cina,ef)cnbe 3Rad;rid)t uber bic mandjcrlci 2Ped)fclfa(lc ber S3et[tunben in 2Ei«mar, mic iibcr bic 2krnad)(dffiauna, bcr ein^ia, nod) ubria,en, racldje fcit 1681 am ^rcitag JJRadjmittafl uon 3—4 Ufjr in St. 2ftarien eina,erid)tct, unb §u bcrcn £>ebuna. and) bcr uorlicgenbc S>tud cines> ncucn Ocbct^=gormiilar!o bicnen foil. Uebcr ba§> ©efannbud) cntfjdlt bic $orrcbe nod) -Jl\d)t^. XaQCQm ift uon 3«tercffc ba$ 6. 40 ff. oeflcbenc 3Scr^cid)nif} ber Kir*cn» (Befangc 311 oeneu Bctt'Stuubcu bas gaut5c 3 ar ! r burd>; c^ ftnb t)icr ungcfdbr 60 nrof 3 tcntl)ei(» dltcrc unb befanntcrc ^ieber, baruntcr nid)t menigc in mcfn-fadjer ®ieber= fc^r, aufgefid)rt, loeldje fdmtlicb and) in bem 2}i£marfd)en ©33. uon 1700 fid) finben. l. $o£ 2Bi*ntatf<$e ©efaitabuc& uon 1700. 17:; Das fmgenbe | unb | bctbcnbc | tDisitiat aufs neue auf$ele$ei unb mit etnigen | (Befdngen | ivnucbrot. 2Dj>S^lT2lK | Derlegt von Jrieberid) (Sottlieb f}otnejus< (Sebrucft Don | llnbr. Sebaft. irinilor privil. Stabt«8u($btucfet. (735. (12J8H. 846©. 5SBII.; bad angefydngte ©ebetbud) 170 3.) 8° gtobet Xrutf. ($amb. 8tabtbibliotl)ef; Siflentum be3 vnn. Mirdjcnratl)* DJUfunaun ju SBftmar) fid) tebiglidj alS „neuc unb oermebvtc SCuffage" auf bcm Xitel bejeidjnet unb and) in bet tureen, namcnlofen SBorrebc oom 25. Julii/ 1755. al3 cine [oldje ju erfennen gicbt, fiir bic anitjo etn anberes format cripefylet unb gt6ffete Bucbftaben c^cbraucfyct toorben, nxiljrcnb, urn bas Bud? nicfyt gat 511 ftatcf 511 madden / nut cinigc tpcnige £icbcr 3U ben voviqm ^e= fontmett jeieu. (S3 njcvbcu bic* nur bie 3 £iebcr bc$ ^SfrtJjangS 1 ' ( s Jir. 517 big 519.) fern, tool fawn nod) bic btci uumittetbar oovtjcrgdjenben (Sftr. 514 bis 516.), bcren ^tcmlid) fiinftlidje Unterbringung unter bte ^Kubrif „(^ix>ifl feit" inc(me()r fdjon bev cvften ^luSgabc be§ „8iua,cubcn 2.\>ismav" ange* fjoren biirftc. 8n fcincr 2(norbnuug,, brcifadjem 9ftegiftet unb Gtebetsantjana, crloeift fid) bas 23udj aud) in ber oorliegcnben 2. 9(u§g,. al* tuefcntlicfjc Wepro- buction be^ 2£i*marfd)en ?Jiinifteria(^efangbudj§ Don 1700. 9hir finb au§ biefem cinigc 70 ©ejdngc toeggelaffen , baruntcr bte famtlidjcn (atei= nijdjen (blo3 bie 2(ntipf)ona Haec est dies ift geblieben), bic meiftcn £t)rie unb manege anbere (iturgifdje Stud'e, aufterbem bejonber* dtterc £ieber, felbft Sutfjei»: 3efaja bem Propfyeteu unb Sic ift mir licb bic rccrtfye; njogegen 16 anbeve eingcjdjaltet unb [jinjugefuQt f tub. ') s ^on biefen tuavcu iibcr 30 fdjon in fridjereu Gtefangbiidjevn aufgenommen; bagegen finben fid) fjicv fotgenbe jum erften 3)t x alc: toon 21 em i lie Sultan e bon bott M. ^ac. 2)an. Gsrnft: (Sdjttmvsbura, : >. toon $onin: ton (£t)pt). gifdjer: Hid>t (5ott mir meinen IPillen IPir banfen bir I?r. 3- <&?*•/ & a ti & u fur mis geftor ben b t ft *) 2)a oiele ber au»aefd)iebenen , befonber§ ber lateinifc^en ©efdnge in bem ®Q3. con 1700 ol)ne befonbre SRummem, fo ^jat bie Sieberjafyl in ber VLuzq. von 1735 im SSergleid) ju jenem effectio nur eine betrdd)tlia^ gerinaere ^erme^rung erfaljren, al§ e» nad) ber ^umnterja^l (bort 490, hjer r>19) ber ^a(l ju fein fdjeint. 174 1. Ta> SMSmatfd&e Wcfanabud) uon 1700. Uon l£v. Ainr: (En>ig fei Mr tob gefungen toon %o[). .s> c c v m a n n : Cafbic^£}crr3efu£^rift(t)icruiiterfc^r.: „(f . £. @ tf) u rsflci j d)" f f. AtHl)ov ®8& II, 21.) Don (x. (i()v. ©omburg: 3ft (Sott mein Sd)ilb unb Belfersmauu uon 3#aur. .Si raiucv: (Sott lebct nod) unb ftirbet nid)t Uon Subamilta U. ©d&ttmrsb. : 3efus/ 3cfns/ Hid)ts als 3 e f lls Hon ®. 28. 3ftolanu£: £afj mir alle IPodjen fcin Don (Safp. Neumann: 2lbam l]at itn parabtes 2luf bu arme Seele 2luf meiti X7C13/ bes fjerren £ag 2(uf mein Fjex^i gel] mit 311m (5rabe (Sott/ bu l)aft in beinem Solm (Sottes nnb IHarien Sotm I}err/ auf (Erbeu mufc id) leiben £)err/ bn Imft in beinem Heidj I)err/ es ift uon meinem Men i^err/ icfy 3al]le €ag nnb Stuuben 3efu/ ber bu (Lb or nnb Htegel £iebfter (Sott/ ruauu merb id) fterben £iebfter Qeilanb/ bn bift mein ntetn (Sott/ bie arme Welt lllein (Sott/ mm ift es mieber HTorgen (Sott/ con bem mir 2IUes rjaben fiiftefter 3 c f u / tnol)iu bift bn fommen Wol mir 3 c f u 2>u bift tobt Uon Sol). C (carina: (Sott £ob/ ber and? in biefer Stunb llmnber tjrofj / ZUaricu 5d}0% Bat (Sottes Sobu umfangeu Uon (S\ ?s. 9fl eva0iu§: (Sott ift mein iieil/ (Sliicf/ tfilf unb Croft (). ob. ©. 86.) uon 83art&. SHngtoalb: 03ott beilgcr (Seift / bilf nns mit (Srnnb uon S3enj. Sdjutolcf: Die ZIad)t giebt gute ZTadjt 3d) rjabe £uft 3U fdjeibeu Uon 23aro. @ttf. ©dfjubari: 3d) mill im Sterben unb im £eben (f.gifdjer, ®22. r, 360.) uon 9Kidj. Siegenfped (?): Fjelft mir JIboent it3t feiern uon un be faun ten $>idjtem: Bridj an 1 bu feboues 3Tiorgenlid)t ?iab rjei^Iid) £ob/ tyab emig Danf 3d) banfe bir uon I?er3ensgrunb 3d) fang alt meine Sateen 3d) roeift/ ba% bu regiercft llleine Seek/ Ia§ es gel)en HTit (Sott in einer jeben Saal)luiia, 2. 1 ff. ba§ Slttgemeinc .Siirdjcu unb ba8 S8etftunbcn-©eOet, S. 9ff. s JiYuo Drbnung bcr ^falmen, Sottecten, SprafattoneS u. j. to., unb julefct 2. 30 32. nod) 5 Cieber. Ten SiBejccjlufj madden, toieberum mit neuer Sogen unb ©eitenjot)! (2. 1—92., bie lefcten fefyten), bie (ipiftclu unb (Sbangefien nebfi Sutlers fleincm $atedjt3mu§. 9hi§ ber borigen 3lu£gabe feljtt im SBudje aHein Sol). 2Balt§er$: l)cr$lidi tfyut mid) erfreuen (nur tm Dflegifter: Das neugebome 'Kinbelcin - Pas wait (5ott bio ltTorgenr6tfye — (5ott lag mid? ja recbt gl&uben) ; uon ben (einfdfjl. bcr 5 bem ©ebetbucfj angefjdngten) 37 Siebern, locldjc in biefer §lu3gabe „fyin$u getfjan", toaren bie metfien jdjon burd) bie frxirjeren SKecflenb. ©efangbiictjer befannt (ein£: £iu Kinb geborn 5U Betljlefyem, 1735 auSgelaffen, tft au§ 2Bi§m. 1700 toieber aufgenommen). s Jceu ftnb nur: 21dj 3 e f»/ Hebfter Seelenfreunb, ?(nna (Sopbia 0. ©effen Befiefyl bem fjerrn beine IPcge, *oenr. (£atl). bon ©ev§borf Dit angenebmer IHorgen, 93enj. ©djtnold; <5ott/ bn laffeft mid) erreicben, g. 9i fi. Don (£nni& fnminter ift ber Sonnenfcfyein / Die Z) ft in me rung (8 4^. <2tvv. ) 3d? tyabe 3U)ar oft 3ugefagt, £$olj. ©&t. 21b a mi 3* fcbliefce mid? 3U alien Stunben, $3cnj. (Sdjmolcf; 3t?r armen Siinber fommt 311 Banf , Saur. 2 a it r e n t i £affet fid] ber IHorgeu blitfeu £a§ es 3^fii oidj erbarmen, 58enj. $ratorht§ lTiorgenglaii3 ber (Etnigfcit, (£t)v. ftnorr uon Sftofenrotl) Ziuu fid/ bie ZTadjt geenbet tyatj Die ^iufteruif; jertfyetlt, Jjolj. TyV. 9# c tf tj c ( (j. defect IV, 353 f.) 5dnit5 iiber alle Sdjdtje, ©at. 2i§!olu 2UoI]in tuirb mid] mein (5ott nod) leiten IPoIauf mein i]er3/ 311 (Sott Dein 2(nbadjt, goj. Clearing. Sine nodjmalige 9(uflagc biefc§ ©ejangbud^S iDtrb 1749 erfdjiencn fein; toentgften§ finoet fid) in biefem Satire bie Wctcnangabe : r/ Derfelbc [SSindter] tpill bas ©efangbud? neu brucfen. Fiat." Db bagegen ein luettercr 5(d= brud mit grobcr 2djrift §u Stanbc gelommen, 61et6t nad) bem termer! in ben s 7(cten u. S. 1751: /; Derfelbc tpill bas (Sefangbudj mit grofen Cettem toieber auflegen. Soil flberlegt ruerben" miubejteuv ungelpife. 176 2. 2a* Cctfevfdje gefnttftfotdj (1702). $ei ber ifolierten ©tettung, toeld^e SBtemar, felt 1048 bcr Shone 8cl)U)eben gef)5rig, bem ii6rigen !HKecften6urg gegenii6er einncrfjm, fonnte jebocl) bcr £>organg bc$ bortigen ©tabtgefangbudjS nid)t itnmittelbar fur bic 9Jtcd(cnburgtfd)c ScmbeSftrdje in gletdjer Sftdjtung totrffam toerben, mcnnfdjon bcr (Sinfhtfj beffetben auf btc fpdteren @efangbud)cr im Singd* ncn unOcvfennbar fjcrOortvitt. 9Sit Ijaben bafycr junadjft nod) cine* Don prtuatcv ©ette auSgeljcnben 5Berfudj§ §u gebenfen, ben obcn 2. 161. er* tudbntcn Uebelftcmben burd) (Sinfidjrung Don 9cummcrtafcln auf ©runblage ciner eigen§ ba^u IjerauSgegebenen Steberfammlung $it begcgncn; cincS SSerfud^S , ber gcrabc burd) bie baran fid) fniipfenbe (Sonteftation tool mit SSeranlaffung nnarb p bem (Srfdjeinen be§ crften nnter amtlidjer 9(utoritat l)erau§gegebcncn ©efemgbucp in 9ioftorf". @3 ift ba§ Untcrncfjmen be§ ^aftor §einrid) Seder. 3)ic3 ®efangbud) bi(bcte urtyritngud) ben ?tnl)ang cincr §anb- nnb §au$btbe(, iuelct)e f obgtcid) in nncberfjolten ftarfen Stuffagen ju s Jioftod gc^ brucft, gcgcnttxirttg au§ ben Jpaufent nnb (Semeincn in 9)tcd(enburg, tok e$ fdjeint, fpurlo* oerfefyounben ift. 3()r Xitel lautet: BIBLIA, I Das ift: | Die ganfce | §etlige | Scfyrijft ! UlUs unb Zteues | Ceftaments/ | Derteutfdjet burd? | Doct. ZTIart. £utfyer. | llnb mit fur^en | Summarieu unb (Concorbantten / | aud? orbent= licfyer 2lnir>eifung 3um Soun= j unb ^cfMagigen (Bebraudj uu^Iid? 3ugericfytet. | Icebft | 2Ingefyengtem fur^en | (Bzbd-- unb Heuen (5efang = 23ucfye. j XDk aucf? eineiu Biblifcfyeu Catechismo. || Hoftocr*/ gebrucft bey 3°fy- XPeppling/ | ber licab. Budjbr. Ao. ^702. || 8°. (KonioJL 93iOIiotl)ef 511 Stuttgart, auZ ber Sordtfdjcn iBibel-Sammlunfl) 3n ber SSorrebe, fce^tben Koftocf ben \5. Septembr. Anno \702 v gebenft ber £>erau£geber, HENR. Becfer/ 1 ) Pastor 3U St. Jacob., nad) ©rhmerung an ba3 r'at[)o(ifd)c SMbel-SSerbot, be§ tljeuern (2dja|$e*, ber burdj Sutlers Ucberfctutng ber cOangctifdjen Sttrdjc gegeben, unb ber feit etnigen Satjren, befonberS in Hamburg nnb Bremen, fjcroorgctrctcncn tob^ ') M. ipeinrid) 23ccfer, Sofyn bc§ $rofcfjor£ unb $aftor3 an ©. ^acobi Her- mann Seder b. 2le. (f 1681), a.cb. §u Dioftod am 14. 9?ou. 1662, roarb 1693 2lrd^i= biaconuS, 1699 $a[tor an 6. ^acobi, 1715 director bev ©eiftl. ilinifteriumS unb ftarb am 3. gebr. 1720. SBgl. (Habichhorst) Rostochium Literatum 6. 330 ff. Hren, s 2(nbenfcn I, 18. 2. Tuv SBcderfcfce ©cfcmgbudf) L702 f| 177 liehcn SemiUjcnS, mittciu roollfeiler Ejerausgebung ber Ijeitigen 2d)vijt bad 90$oi1 ©otteS ami) ben geringften Ceuteu jugangtidj ,ui madjen. 3n bicfem Sinnc tuar e8 anfeingttd) audj Rafter SBccfcrS Vlbjidu getoefen, 511111 23eften ber Untoermfigenben in joiner Unit fo tbour auff bie Socio gebunbe 11011 (Sememe j£SU, oiuoit SBorratf) jener toolfeifen Sibeln an^ufdjaffen. Snbefj ba in Koftoc! es Icybcr! an alien in Bremen I;orboy gefdjafften biilfff^liittcln gemangeli, banc ov eS cnbtid) jelbjt mit bom Xriid biefer ?fu$ga6c toagen mitffen unb benfelben unter taufcub Derfudjungen unb Dtelcn Sorgen ,ut Stanbe gebradjt, fo bafj ov feiner jo belaid) geliebten ®emeinc, ioio anbren Viebbabern bed gottlidjen SBortS ba§ Q^emplar ,yi cigenem ©ebraudj jiiv 17 fjt. iiberlaffeu t'onnto. @in iiberrafdjenber @rfo(g belofjnte ba% Untonio()inon. Ueber Permut^en toaren bic (ivcmplare bov crften 3lu§gabe efyer biuuuvs gefyolet roorbcu/ als man auff bom Canbe von bom Drucf oiitor 2TTccfIcnbui*Oiifd)cn Bibel burcfygefycub i)at erfabrcu fonneitj bafyero triel \00. Don tfmen 511 fpatc famen. 2000 3tiid (jattcn uerjovoebjener SJfafjen jebc3 jiiv 17 ©cf)i((int]c £)ingegeben ruovben fonncit, luofiiv bio Mojten am bom l)o()ern s }>reije bov iibrigen a,cbedt ronrben. r ) 3n toeniger al§ bvci Safjren jaf) Seder fief) buret) bet§ inftdubi^e Begefyrcn uuterfduebener poruebmer porfoncu unb t>ieler Cfyriftlicfyer Prebiger 511V SSeranftoItung bov jtoeiten Stuftage ucranfa&t. Wit oinov SBorfebe 00m 25. Maji Anno 1705 evjdjieu bicfefbe, ai& cut unucreutberter jcitcuglcidjev Wbbrtttf bov crften, H£>SC£)£K/ gebrucft bey Hiclas Sdjtmegerauen / | rcm3= geber urn cine nctte 5tuflage cvjuebjt ruovbcu roav, cntjefjlof, fief) bov $er= [eger fdbft, obgleid) m^ifdjen bic tuoffcifen S)rude ber S>affifef)cn SBibel- $faftalt ( yt cvjcficincn angefangen, bie bvittc STuffage „auff eigene Un- to fen unb pericul" 511 uutevnef)iucit. 2)iefe, mit 5Beder3 SBorrebe bom 20. Martii Anno 171G bci}(eitet unb mit bent fcoremfgefdjidten Stunnuv rifd)cu jnnl^alt | Von jobom Bud^o in ber X^ciL Sc^rtff t , an* 3ol). $ct. ®riinenberg§ f. g. Hidjtiger o3ruub = €o^ro (p. 210 jqq.) unb im @cfattQfntef)sauf)ang buret) ba3 i?icb: X^ilf urts I^orr in alien Pingen oev J ) S)ais ^. 33 c cf c r aber aud) bebeutenbe per^onlid^e Cpfev bnbci bvadjto , bejeufit ba^ bet feincm Jobc uom Sector 6i branb uevoffcntlidjte Iraucrproaramm ber Uniucrfttdt. ^ol). SSadjmann, C%fd;id;te. 12 ITS 2. 3a* Sccferfdjc ©efangbiufc 1702 ff. mefjrt, int Uebrigen ebenfallS cin unberanberter 5l6bnid ber borigen $fa§* gaben, trat unter ban etroaS ertoeiterten, rotl) unb fdjtoarg gebrucften Xitel anS Oidjt: BIBLIA, | Das ift: | 21Iit furfcen Summarien/ foa^oll ber Biblifcfyeu Budxr als audj eines jeben <£ap& | tuls n. j. to. uuic oben) H£)SC£>CKj gebrucft unb Derleaj bey Hidas Scfnmegerau/ <£. rten s Jvoftodjdjcn 3ad)cn, ein£ige§ ©tiicf, 1747 8. 23 f., mtr jebodj ntdjt §u ©efic^t gefommen. S)afj biejelben aber gteidjfaDte nod) ben £teber*9Infymg ent^ielten, gel)t attv ber bortigcit $(n* gabe, bafs fie in unper&nberter (Bcftalt abgebrucft tuorben, 6eftimmt Ijcroor. — C£*ijt in ber (efcten, a. a. D. 3. 24. angefufjrten $tu£gabe bev 9ftofto& fdjen SBibel: Biblia u. \. in. ... mil furteen Summarien unb Dtelen bibltfcfyen Parallel=Sprud)en / ttne aucb einem 3eit=Hegifter ber Patriarcfyen, propfyeten unb 2tpoftcln / nebft einem Stnfyange einiger sum Unter= rid?t/ ober Knbacbt d)riftlid)erBtbeb€eferbtenenben nufelicfyenStudeu, als ba ftnb I.) £utr/eri Dorrebe auf bie (Eptftel St. pauli an bio Homer. II.) Jol). at bcftiffen Diele bet Heuen allbie gufammen 511 ttagen ; maun abet aud) bic alten (Beiftteicfyen Ciebet nidji toeniget gem bevbebalteu folio fo fyabe bet Ctften nidjt mebr ronneii mil nebmeu als es bio (£nge bes Haunts b?at petgdnnen uvlleit. So bat auob bio *Kurt>e bor .ISeit ba man auffs Ce^te nut 511 einem eifinkj bor Sontt* unb ^efbCages (Epiftoln uub (Epangelien burebs gan^e Jabr, luobet biejenigen, roeldje 511 Stabe unb im Stiff! Bremen gebrdudjlidj , mit einem * gejettfmet ftnb; fobamt: £tn*iftlicr/e (Bebete 5U allgemeinet Kitchen* uub fymfj* Slnbadjt \$8l (£)t>b unb roeitere 3 23((.|. .sSicrauf, offne bejonbern Xifet, jebodj mit ncucr 83ogen§af)tung [a 6i3 ft>] unb Spagtirierung (€5. 1 — 90.): ^olgen nun | Pie (Befdnge. (5d)ltef$ttdj ouf jroet unjjaginierten Sctten ba§ Kegifter/ | Der (Befdnge nacf) bom 2Upr)abetfy unb D. Cutlers | Biblifdjer (Eatedjifmus (b. I). ber Retne (utf)e= rijdje (£atedji3mu§ nebft biblijdjen SBetoetefteften uub SBeifptelen) mit bejon beret ©eitengaf)! [3. 1 — 7., (eftte 3ette leer]. Xie 3f ber buret) biejen Stebercmtyang ber Secferfdjen SBtbel ben IRoftocfer (vjemcincn batgebotenen ©efange Detract 189. SDte ^fnorbnung berjelbcn ift folgenbe: 2Tlorgen=l aud) in ber 2. 2lu§g. ber ^BiOcl (1705); in ber 3. %\\H- (1716) mirb al* 9Ir. 189. untcr ber Ue&erfd&rift : Unmans btt§ Sieb: ^ilf uns lierr in alien Ditigen eirtgefuflt nnb bio Sitnnei folgt erft alS SRr. 190. 12* 180 2. 2)a§ SBecfcrfd&c OJcfanflbud) 1702 ff. Wan ficljt, bcr SSerfaffcr fyat fid) ber Drbnung be3 Sftoftocfer ©efang* budj§ Don 1695 infotoett angefcrjloffen, ate cr ben Ctebem fiir bie ocr jdjicbenen ^eiten be§ .Stircljcnjafn** biejenigen iiber bic rjauptfddjlicrjften ©tiicfe ber crjriftlicrjen I'd) re uiib be£ crjriftlicrjen CebenS fofgen (ant unb biefen bic Sobgefdnge anreitjt. 2Bie cr aber in ber ©ruppicrung bcr cin jelnen DRubrifen feinett etgenen, 5. %§. ferjr eigentitinltdcjeti 2Seg gerjt tinbent cr 5. 93. bic SBufje bcr Sftedjtfertigung unb bicjc bem crjriftlicrjen Seben nnb SBanbel nacrjorbnet), fo riicft cr and) mit bent SBtemarfdjen ©33. don 1700 bic SDtagen* nnb 5lbenblieber an ben 5lnfang fyerauf, lucldje 2te((e roir trjnen fortan in alien folgenben ©efangbiicrjern angenriefen finben. (§:§ ift nttfjt ftcrjer nacrj§uroeifcn, roann $. SBecfer btefen £teberanf)ang guerft mittelft feparatcn 9(bbntcf§ fcincr ©emeine al§ befonbere§ ©efangbucrj in bic §dnbc gab. gaft fcrjeint e§, at3 fct bie§ bereitS bnrdj cine fridjerc $u£gabe, al§ bic don 1705 (f. u.) gefcrjeljen. $)enn fctjon §u Slnfang be* SafjrcS 1703 fetjen roir in golge feine§ £>crjnd)3, bic Sicbcr beim (33ottcc- bienft in @. Sacobi bnrdj aufgefydngte 9iitntmcrtafc(n 511 bejeicrjnett, cine Gsrorterung ^roijdpt bem ffiatf) nnb bent ©eiftl. TOnifterium fyerdorgerufen. Unb roenn etnerfeit§ faunt an ( ytncl)mcn fein roirb, baf$ Reefer bet ber don ifrjm ocrjndjten 9tcncrnng §unddjft tebigttcrj auf baZ SD^ttbringen bcr mit bent Sieberantjange derferjenen SMbel in bic ®ircrje gerecrjnet ()abe; jo f'onntc anbrerfeitS and) bic ©rrodrjnung bcr „olmldngft" nnb „ncn(id)" gebrudten Sibel in bent fur§en SBorroort be§ ©ejangbucrjlemS (f. u.) tool fcrjroerftcrj int 3. 1705 |"o §um erften fflak gefctjrteben roorben, nad)bcm bcrcit* cine incite 5lu§gabe bcr SBibel cvjctjicncn mar ober unmittelbar bedorftanb. 9tid)t mit llnrcd)t nintmt barjer and) bcr 2>crid)t Don ©crling an, c§ ntiiffc fcfjoit 1703 cine SBerdnberung mit biefem ©efangbucrje dorgegangen fetn. $cr= mutrjlicrj licfj 93ecfer baffclbc in bicjem Satjre befonber3 brnden nnb fiigte diclleicrjt fcrjon bantate ben 5lnrjang 9lx. 190 ff. (f. u.) (jin^u. SDcr dltcfte befannte ©onber^l6brnd tft bcr folgenbe: (Setftreicfycs | (5efang= I Sucblein/ 3n tt)eld?em | €tltd)c ^unbert fo woll I alte als neue geift= | lic^e j Cieber/ | Sunt Dicitft (5ott= ergebener j £}er£en sufatiintcn gcbrad^t j unb ^eraufgegeben | pott HENR. Berfcrtt/ | paftorcn bcr Clntnt^ird)cn ] 5U St Zsacob. | S0SC2XCK/ I Drucfts Uiclas Sc^rotegerauj | emger ermangeln mollon als man Dermetnet es uvroou burd) foldje Ivybi'ilffe alio unb jobo bcfto frequenter F6nnen bebeutet u>erben tr*elcr)e Cieber unb egen beltcbtcr Kur£e obor 03cmolmfyeit biefes £)fn*tcs offentlid? md)t mil gefungen ipcrbcu.-) 58on Scitc 3—584. fotgen bann bte ®efdnge ber 58i&els5lu§ga&e in berjelben Drbnung, 6i§ jur &itancij nntcr 9h\ 189. Xaran fdjtiejst ftdj nun 2. 584—840. ber 2lnfyang, tueldjer nod) 56 Sieber nntcv 9h\ 19o. 6i§ 245. fjinjufiigt. 3)a3 Sftegtfter ltintmt jcljit unpaginicrtc 3citcn cm (8t lot — Hn5.). ©en 9?eft be§ §Bogen§ (©L Htt6 n. ff.) fallen, mit neitcr Spaginierung (€>. 1—14.), (Efyriftlicfye 03cbetc | <3ur | Kirdjen* unb V)aup2Xn-- | bacrjt auf Qj. 3., jebod) nidjt bicfclben tine in ber $t6elau§= gabe. 3)ie STnorbnung ber Sicbcr im 3Inf)cmg folgt anfdngltd) ben 9iubrifcu be§ ®efcmgDittf)lein§, beren Ucbcrjdjriftcn and) 511m %fy\i iutcbcrfei)ren; bic 9^rr. 225 ff. geigen ftdj bagegen bctttlidj al§ cm nodjmaftger, toettercr 9tad)trag. (£§ (dfjt ftdj crruarten, ba)3 biejeS 33itclj, ujetdjeS nntcr bent Stamen be£ M !(eincn ^Koftodifdjcu ®e|angbud)§" nidjt nur tit .Koftocf (ne6en bent balb crfdjtcncncn TOnifteriaIs@ejang6ud§e), joubent audj auf$erf)at6 roette §8er= breitung fanb, nodj manage 5fu§gctDe erlebt tjciben totrb. 83i§ 1715 fdjeint babct jebod) eitte (hloeitcrimg nidjt uorgenommcu jit jein; roenigften^ roeift bte SBergteidjungS^afet, toetdje bent Smtjcburgcr £)om = Qkjaugbudje Doit biefem Saljre (u. b. Sit: <8£>tt *gefjeiligter CE?or =S<^ luff el, mit SSorrebe oont 1. 3)ec. 1714) oorangeftedt ift, fiiv unfer @53. nodj biefelben 245 x ) S)afitr in ben Slu^fifl. Don 1710 it. 1735: uorldngft. 2 ) S)tefe SBegeid^nutig finbet (id) fi&tigen3 nur in bxci Siebcrn, nam(id) $lx. 188. („ s i(ae SSelt, way lebt unb racbet"), tuo $. 4. (fd)on in ber erften 95ibel=9lugfl.) ; 9^r. 190. („G)Ott, ber bu felber bift ba^ 2id)t"), u)o S3. 7—13., unb 3Rr. 205. („0 mcine Seel, crrjebc bid)"), wo 35. 8. 12. 13. mit * oerjcljen ftnb. 182 2. Tae Sedferfdje Gefttiigbudj 1702 ff. s Jiummcrn nad). ' I Jpingegen §af)lt bio cinem (iremptar bc£ „ .Sterns" bon 1 73 1 1) a it b f d) v t f t i i d) beigef itgte SBergfeidj^ Labette 277 SH ummcrn I cbcn= fobiele tote in bet §(u3g. don 1735, i. iu: toafyrenb in cuter afyntidjen Ifometfung irue bie 03efdnge bos fleiueu Koftocfifcfyen fyier 2llt 30= itantou; unb bos Houon bafelbft gebrucften o3efang = 3udjs nad) bcu Xumem 511 fiuben, rucldjc fdjon bent „®ern w bon 1721 fonric etitem anbevtt exemplar beffctbcit bon 1738 gebrucft beigebunben ift, fogar 280 9utm= mcvn angcfurjrt toerben, toobei auffaflenber SBctfe bie ^aWuitg in bcr g,c= bntdtcit Labette, gegenitber bet Imnbfdjrtftlidjen, Don 9h\ 245. an (offenbat tucil btefe boppctt botfjanben, f. u.) tmmci: mn cine Summer ooraus ift. SBefannt aauorben finb miv nnr nod) folgenbe ^luSgaben: 2 ) (5oiftroid)os (5efanc ©ctangbudj", auf roeldjev bie 35ergleid>ung§s tafel in ben fpateren 2tu3gg. bey Heu=oermebrtcu Hatjebitrgtfdjcn (Scfaug : 23ud>s feit 1720 (30. 35.) oerrocift, offenbar nid)t mcljr ba% 33 ederfdje, fonbern bie erfte 9u& gabc bee 2Rtniftertals©efangbud)3 con 1704. Sie3 gefjt au§ ber Sicbcrjaljl bee-; felben (351) urijioeifel&aft Ijeruor. SGBie abcr biefeS oolUg oerfd)icbene 23udj bier unter bem fonft nur won bem 93 e d c r f dr)en iiblidjen SRamcn bee Jleincn Dfoftorfifd)cn ©95." einfleffiitt f unb mic bie ^umerieruno feincr erften Wx&Qabt, meldje fdjon in ber gioeiten (1709) cine mefentlid) ucranberte gen)orben mar, in ber $afeebura.cr 33crg(eid)etabelle nod) 3 a t)tcIanQ beibcbaltcn merben fonnte, blcibt frcilid) unerfinblidj. -) 2luf}cr ben oben angefu^rten SluSgaben murbc mir nod) aue bem ^ad;(an bee .t>crrn Rentier gr. Softer burd) bie ©iitc bee ipcrrn 2Jteb.=9tot(j Dr. Set) co en ()iefelb[t cin befeetce ©remptar in grobem Truet mitget^eilt, meldjem iitel unb 5d)(uf3 (oon ©. 767. an) fefylr. 35ai SSor&anbene ftimmt mit ber 2lu§gabe uon 1705 icitcnojleidi itberein, oon meldjcr ce fid) nur burd) fleringe tnpograpljifdjc Siffcrenjen unterfdjeibet. 2. ?iv> ©ederfd&c ©efongbud) I702f| Is;; beigefiigten „o hi iui. ®e6ctc* folgl nun abet junddjfi auf einem (jalben ©ogcn H (2. 1 12.) Das <5ebel | be* fyeiligen Datet unfers troftlu-b ausgelegei unb (Taglkfye Betradjfung bes fyetligen Ceybens 3et= Hiicblcin tDoriffen etn all= gemeiner | 21Toiv>= unb 2lbcnb=Scoscn | Wk audi 5onn = lurdvn unb .anbere | llofy- anltegenbe (Bebeter | entfyalien. | Pabey ana,c- fuget ! Der I Kern utter (Efebete/ | 5ir>ar j> ]1 roentg IPorton abet fefa I nul>iid? | £ut alio ZTCenfdjenj | jn allem 2lltcr ; I Stdnben 2lnltegen/ | Unb 511 alien getten | bicnlid). Koftocf / bey Hidas Sd^nnoyorau. Wad) 3cttc 13. folgt Per Kern | 2UIcr | C^cbot^e mit cinem befonbern Kiel, auf mcldjcm btc ^tn^etgc : (5cbrucft im (7JO. 3afn;. $)a bay ©remplar am 3ct)(uffc befect i)"t, fo erfjellt nidjr, 06 btc ^tuc- gabe Doit 1710 1 ) jd)on ben „!fteuen Untying" (9h\ 240—277.) entljiclt, tueldjcr fid) bet bcr SluSgabe Don 1735 finbet. 3)icjc, abcr jdjwcr(td) btc IdUc,-) fittjrt ben £itel: <55etftlid)cs [sic!] (5efcm(J= 23ucbleht jn tDelcfyem | <£tlid?c Inmbcrt . . . . | von | HEISTR. Becferit/ ! Pastore bcr €fnnn= flirdien | 5U St. ^acob. | Benebft fcl. D. LASSENII | Kletnem (Bebctl) = Bud?iein/ | Unb bent | Kern alier ®cbctl?c. <5cbrucft im 3afyr \755. || ©djmal 12°; fctner £ntd. (9tcfl.:93ibliotljee in 6d)roerin) *) (Sine 2(u«0abc be£ „alten 2JtedlenburQifdjen ®efanflbud)3" (!) uon ^aftor ftriiu rid) 23 e der aus bem Sarjrc 1713 crroalntt 3- 6- tfritfc in f. 2lbljr). ^u km ^roteftant. ttird)enrcd)te, Dtoftotf it. Seipjijj 1773, 6. 58 f. Siefe metjrfad) (§. SB. bci ©laucctc, ©efangbudjsfuljrer ©.XII.) falfd)Iid) ffit bie erfte Stusg. bey ^ederfctjen ©cfanfjbudjy a,e!jaltene (fbition ift mir nid)t git ©efidjt gefommen. lleber cine 21 u 3 gab c uon 1732 [. bie 9lad)t rage. -) -Tenn baJ3 ba§ 23ederfd)c Gkfangbud) nod) langc 3cit im Sanbe gebraudjt roarb nnb genrifj nod) mandje 2(uflage cdebtc, gebt u. 21. aitiS folgcnbcn L Hjat|"ad)en fieruor. Dac^t nut fat) man fid) jjenotrjifit, ben in Scrjrocrincr 23erlag crfd)cinenben ?Ut>?gabcn be§ „$erne" feit 1745 26 Stebcr au3 bem „f(eincn JRoftorfer (^efangbud)c" al3 „ s Jieiten xHn^ang" l)injitjufugen, nnter benen 3 in obigcr ^n»g. oon 1735 nod) nidjt entfjalten [inb; fonbern nod) am 15. dMx] 1768 $ab ber S5ttd)bruc!cr di'6\c ju ©reifemalb oor bem bortigen itniocr[itat^ = ^onci( bie 6t!Idrun(j ab, bttfe nodi bis auf btefen dag I^err 2IMcr in Hoftocf bas Becferfcbc (Sefangbud^ in Derlag bat roeldies art etn t gen ©rtcn lltecflenburgs nocb bctm offeutlidicu (5ottcsbieitftc gebraudjet roirb unb roeld/es uufer Budj [ber „^ern"], feiner DoIIftanbtgFeit obugeadjtet, in 50 3 a f? ren nidjt b^at rerbrangen Ponucu (Oct), u. £aupt = s 2lrd)io). L84 2. 2)a3 ©ecfctfdje ©cfangbudj 1702 ff. SBiS ©.336. fan burdjroeg feitengleidjer 9lbbracf ber Sludgabe bon 1710 nut cin^clncn geringfitgigen Xiffcrcn^cu, ,v 93. 2. 207.: Storbctts ■- Cteber l)icv it.: S torbo - (Sef&nge bort; oon ©.337—341. bic fogleidj ju ettoafy* nenbe Slbtoeidjung in ben Siebern. S)aS S^cgiftcr, bic barauf folgenben 12 2. ®cbctc nub Saffemi fleincd ®ebet6ucfj, cbenjo tutc in ber uorigen 2fud= gabe, nut bag auf bent Zitd bed „flctitcit ©ebetbudjd" roie bee Pf $ernd a((cv ©ebctc" beibemalc 6lod: (Bcbrucft, ini jabr (735. s Jiar(i 2. 36. be* ©ebetbudjleind folgt bamt aber, tutcber mit bejonberer S3ogen= itnb 2citcn-- §dl>tung (©. 1— 35., (eljte 2.: SfJcgiftev), etn Hcuer 2lu fyan$ mtt nodi 32 Siebern , unter 9h*. 246—277. $)ie Sfifadgabe (jat, im SScrgtetd^ 511 ben 2onber^(bbritd'cn bed ©efang* bitdjletnd Don 1705 unb 1710, etn Stcb Q)d) Iiebo bid) fyc^lid)) toemger, bagegen jroet Sieber (Sd>auct an ItTenfcfyenftnber — Wet tuctfj n?ic nafyc mir mein (£nbc) meljr, fo ba\] fie t^atfadjltd) 240 Sieber cntfialt, luafjrcnb fie gletdjfaKd nur 245 Dhunmcrn (bo 9^r. 245. boppclti jatylt; roedfjalb audj ber ,,-jfteue 5ln^ang 4i nidjt mtt 9h\ 246., fonbern mtt !SKr. 247. 6egtnnen foEte, unb ba§ gange SBMjfeiit in SBtrfltdjfeit 278 (nidjt 277) Sieber umfafjt. SBann biefer „Meuc 9lnf)ang", ber unter 9h*. 24(>- — 256. Sterbe = Cteber, t>on 9h\ 257. an Unterfdjtebltdje anberc Cicbcr barbietet, l)in$ugefommen, ift nidjt ftdjer audgumadjen. SSon feinen 32 Siebem finben fief) 12 jotoot in ben Sludgg. be§ SRoftocfer 2tfth.*($8. felt 1709 aid audj in bent „£ern" Don 1721, 9 roettere in biefem aflein, eind fogar erft in ber Studgabe beffel6en Hon 1731; nur 10 ftefjen in foment btefer beiben ©$b. (baoon eind: 2lbc bu fufe XDclt, icfjou in ©iiftr. 1699, 2 in SBtdm. 1700). £>a ed nun offenbar uml)vfcrjeinlicr)er tft, baft bic 22 Sieber, mcfdje aucfj in ben jioci anbren -lioftocfer (3333b. uorfjauben finb, aud jeneu erft unferm Sln^ang cmocrlcibt, aid aud biefem in jenc aufgenommen rourben, fo ift ber „9ccuc Stntyang 1 ', toenigftend in ber ©eftalt unb bem Umfange, toie er bci ber Sludgabe oon 1735 borliegt, nidjt oor 1731 (bgl. oben 2. 182.), jebenfattd erft nadj $. SBederd £obe (1720) Ijin^ugefugt, urn beffen ©efangbiidjlein neben ben beiben ingrotfdjen erjdjicncucu officiellcn ©efangbitdjern uodj braudjbar ju cr()altcn; roobei natitrlidj nidjt am^ jdjloffcn ift, ba$ einige biejer Sieber and) fdjon frutjeren Sludgaben ange= pngt fein modjtcu. — — llnjer S -Budj(etu leiftet in ber ±[)at, road bteJBorrebe §ur SBibelaudgabe 0er^rid)t: ed bictct neben ben bctbefjalteneu altcn getftreidjen £iebem audj r>ielc ber ncuen, bod) le|tere tnunerfjtn in ^uedmania, beicbraurter ^(uc^oabl. 2cljcn loir gunadjft oou ben in ber Sludgabe oon 1735 §in§ugefommenen 2. ?iv.« SBedcrfd&e ©efanflbud& I702fj L85 ab, io befinben ftdj itnter ben in bcr 93i6cl Don L702, emfdjltefjtidj bed bereits bom Sonberabbntd don L705 6cigegebenen SfnfjangS, borfjanbenen 245 Ciebern: I) au&er 2 6tblijct)en (SattticiS (Sue. I, 46ff. unb 1 , ©8 ff . *> ) unb 6 borbttfyerifdjen ®ef)i t n il ID a 1 b llllt> 2Id? Ejerr 05olt Pater crbarm in ben fviibeven 9fted(enbutget ©936. nicljt Dorgcfommen. 2) 9(u3 ber ttafftfdjen 5J5ertobe be§ 17. 3ctf)rf)unbert3 ftnb gegen 120 Dorfyanben, untet benen mcljv aid bic Jpctffte 3olj. .v> c e v m a n n , SJSaul © c r I) a r b t nnb 3ol). D? i ft angeljorcn ; Don ben ©efangen btefet SJSeviobc roaren folgenbe 17 ben bbMjcu Defdjrte&enen ®93b. fremb: * ^reuet end? ifjr (Sottesfinber p r c i f c t , 3. C I e a r i u § * frifdj anf unb lafjt txns jtngen, £5. 9ftift * (Sort Cob mein 3cfns madjt midj rein, 3- Clearing * :: © Sltubijctt; bin id? bcuu bcr Welt f g. JHift. * © frommer unb getreuer (5ott; id? bab * © gropes Wetfj gefyetmntfjoofl , 3. 9itft * © Pater ber ^armbcrjtcjfcit/ 3d? fall c, $). Xenidc Siifjer dbrift bcr bn bift, 3. Sie bcr * (Triumph; (Ertumpfj cs fommt mtt pradjt, SBenj. s $ra tortus * Pater/ liebftes Paterberjc, (I (jr. Dhincjc. ^tev^it fommen cnb(id) 3) an neueren Stebern, an* bem C£nbc be§ 17. nnb Slnfang beS 18. 3al)rf}nnbcrt^ 24, nnter toeldjen l)ier f jo mctt cnoctvlidj, folgenbe 15 511m erftett Wat: J ) SKa^renb bcr Sieberan^ang ber 93ibelau§a.aben fid) mit ciucr cinfadicn 95ers roeifung begniigt (fiebc inch \.), ftnb beibe Santica in ben 6onberabbru redmc ntdjt mit mtr [laffen") 1 ) Beftcll bem Bans, benn bn mufjt ftcrben, ©eni 2d) mold' <5oti fei £ob ber dag ift Fommen, 3(cmtl i a ^ultaitc (audi SSt^m. 1735) £iebfter 3e(n idj banf bir l^tbcnbiiial^licb, 4 Strr.), 93eni. 8d)molc! (?) © mcin (5ott icb fomm 311 bir (^ufjlieb, 12 @trr.), '-Bcni. 2d) mold (?). a ) S)icfe Umecftaltunfl bc§ ^of- Stegmannfcjjjen 2kbc§, beten Scrfaffct man nid)t fount, ift bann in bic SuSfl. bcS „^critv" (ilicdl. fiirtt)cns@JB.) Sd)toerin 1748, unb auS btcfer in baS ie|igc fianbegfiefangbudj uGcrQcganflcn. Do£ ©ederfd&e ©efangfoidj L702H 187 3m ©allien ift jonad) bet 6iSt)erige 8ieberfcr)a$ W of tod* bind) bad SBederfcrje ©SB. nebfi feinen Derfcfjicbencn 5faf)dngen urn ctnxi 50 ©ejdngc bcreictyevt, in bcren Vlu*iual)l bcr IperauSgeber, menu cr and) hie unb ba, mic §.$. burdj Sbifnafpnc cinigcr ©efprdcrjsliebcr, km geitgefdjmad Wed) nung trdgt, bodj bcr .VHitiytjadic unci), nameut(id) and) bind) 9(u3fcr)lufj allcr Tidmuiaat be3 §aflifct)en SpietiSmuS, ben fivd)lid)on Stanbountt ,yi malnon getuufjt liat. ^llerbina* ferjfen fdmtttdje foteinifdje ©efdnge; bod) finb bio 6efannten lateinifdjeu SBortc unb SBcnbungen, tnie „Gratiosa coeli rosa", ,,tg in dulci jubilo", ..Ta* con surn mat um est", beibcbalten. llobcvljmipt folgt bie 9iecenfion ber £ejte in ber Kegel nod) bcr urfpriing udKit, unuerdnbertcn ©eftalt; uor Sufanmnc, jn fyetfer £tcb gebratcn, (Trompt, fctbft Stan! unb 21Tift it. bgl. braudjtc man ber$cit fid) nod) ebenforocnig dngftlidj 511 Ijutcn, nrie nor bos Pabft unb Orfen 21Torb, pabft unb fein Hetcf) (in O Jjerre (Sott betn ejottltd} XDort SB. 4.), ober (Bolt feibft h'egt tobt, d5ott foil gefduget rocrben unb abjulidjeu ftarfen unb uollen SBefcnntnifjttJorten meljr. So ift and) IDie fcfyon leucfjtet ber ITtorgenftern (lute SBi^nt. 1686) unb £) fyetlger (Sctft fefyr bet tins ein (anberS a(3 9ioft. 1603, ©ttftr. 1690) in bcr Urgeftaft, nidjt in bcr fyan^ noocrfdjen Umbidjtuua, aufgenommen, meldjc jdjon bet §. Sautter gegeben mar. (Sinige Sieber toerben aUcrbingS in bcr abmeidjenben 9iccenftou feft- getjalten, in mc(d)cr fie cinmal in 9ftecf(enburg fid) eingeburgert fatten, fo namcnt(td) j><$ n>tll r>ou meiner ITftffetljat (f. oh. @. 142.) unb ba§ attf bic 2M. „9iun ruf)cn a((c SSdlbet" gurectjt gemacrjte jn alien metnen Cfyatcn (nut ben 5. Zi). eigenartigen 3ufd^en au§ 9£oft. 1(393 nub 1005, 5.33. 5, <>.: mdnnlicrj uberftefyn); and) bic fcit §. Wlultex eingefiirjrte 3nfai3ftropf)c §u 2tus ticfer Hotfy ift oor()anbcu unb gtuar mil bcr SBariante be§ Dioft. ©SB. 0. 1605 in g. 6. (J)af unfer Sunb bcr Seel ntcfyt fd^ab 1 ). 3n eingelnen gotten erfdjeint ein £tcb in ben fpatcren $fa§gaben in ctuer Don berjenigen ber erften ocrfdjicbcncn ^ejtgeftati; fo beginnt Sot). .s>cr mamtv SBugtieb in bcr SBibel bon 1702: 3^? armer Sunber fomm a 1 1 = fyter, in ben SluSgg. bcr S3ibel mie be§ ©efangbud^S fcit 1705: 3d) armor Sunber fomm 511 btr. J ) *) 3tn Slllgemctnen finb fouadj in bem Scdcrfd^en ©efangbud^ cbcnt'o roic in bem iMoftocfcr uou 1695 bie Eird)(idjcn ©mnbfdfee bcobad)tct, locld^c ^of). f^ed^ t in fcincc 1699 ucrfa^tcn Instructio pastoralis (^crauSg. uon &. gt. 0'cd)t, s J{oftorf unb Scip^ia [1717], 8°) 6. 192 ff. aufgefteUt: bafj 1) Sutf)cr§ cincne Sicbcr nunquam aliarum nimio amore ant usu supprimantur ; baft 2) bie SSeranberunfl mandjer anberen dltcrcn, nad) ^ovm unb Sttfalt 1U0 ^ oerbefferuncje-beburftigen Sieber neque difficultate careret neque scandalo; baf} 3) rccQen be^ ISinbriiificnio offenbar (jetcroborer Sieber in bic (Scfangs 188 2. $03 ^crfcrfdie ©cfanfl&ud) 1702 ff. S0?elobtenoten entfya'U and) Setters ©cfangbud) ebenfotoenig hrie bic julefct 6ef(r)rtebenen ©556.; mit .\>. SDhiderS an SDtetobieen nod) ,ycmlid) reicfyer ©eiftl. Seelen 9Wuftf toar baS Ict.Ue mufifaujdj au§geftattete ©ejang bud) fur SRecffenburg erfdjienen. $)agegen finben ftdj unter ben Siebcrn fjaufige tfngaben bcr Serfaffer, tljeilS mit bollem Seamen - v v 4\ Sot). Krenb bet © jefu fug/ nxr betn gebenft a SSadcrn. V, 448 ff.), Sfabr. Sngotftatter bet 3^? Wn init bir mctn <5ott 5ufrieben, bod) and) ^huut. ober Anonymus Dei 3efus meine <7)UDcrficfyt, 2XUc ZITcnfdjen muffen ftetben it. a. in. — ttjeils mtt ben 5(nfang§bucfc)ftaben, toobei e8 nicfjt an Srrtumcm nnb ^ntd'fefjfcvn mangelt, bic bann ntetft burdj allc 2(u£gaben adnt. Son befonberer SBidjtigfett abet if t bic burner tern ng ber Steber in bent Secferjdjen ©efaugbudj. 3 luav fanben to'xx forttaufenbe Siebernummera fcrjon bet §. Soulier nnb in \>m beiben flcincn Sammlmtgen s Jio[tod 1693 nnb ©uftroto 1690. SBaljrcnb biefetben (jicr aber root febiglid) als Crb^ nung§5arjten in Setradjt fommen, ()attc Reefer babei ben beftimmten pvaftifdjen Qtoecf tin SUtge, ha}] bic Steber feineS ©efangbudjS nadj bem Cfyriftloblidjen (Sebraud) alier umltegenben Stdbtc mit tfyren Humem an benert pfetlern ber l\ird)cn cmgebeutet roerben jofttcn, nm jo Don ber gangen (Semeine angeftimmt 511 roerben. Set ber oerfutf)ten Gnnfiirjrung biefeS Serfat)ren§ gab e§ jebodj cine Heine Stfifstjelligfett. 9113 Seder ltdmtid) bic beabftctjtigten 9htmmertafeut in 2,x. Sacobi^urdjc auffjdngen lieu, (egtc fief) bcr Dfattj in§ battel nnb ba3 Gsrgebmjg bcr gttrifdjen biefem nnb bem ©ctftltcfjcit SDftnifterium im grril)jal)r 1703 gepffogenen Sertjanb* lungen ! ) toar, bajg ffoax bic £afeln in ben Stirdicn auSgerjcmgt, aber nicfjt bic 9^ u mm em jonbern btc 2lnfang§toorte ber betreffenben Steber lutdjcr ej bcr 2Bad)famfeit bcr ^aftoven beburfc, roeldjc foldicr SBud;er uon ifjicn $iu borcrn gefcraudjt nmrben; baft 4) unter ben nencrcn Siebern, bic nuc praevio accurate examine et communicato cum aliis piis consilio in btc ftirdjen cin^ufiiljvcn fcicn, oor alien bicjcnia.cn Don $cfy. £>eermann, 3of). 9ft i ft, 6. tyfy. £>ar§b otffer, ^olj. #rand nnb $aul Q>cr[)arbt ben ^or^ita, netbienen (vc\\. aud) bic $orcebc gedjtv ju won ©uftau Slbolpp ©ciftl. Sfteimflebt^ten, ©itftroio 1699, 4". 231. a 3b). — SGPemt ged[)t Ijtcrbct fdjon tm ^inblid auf btc SSergangen^eit ben Safe ausfprtdjt: rectius factum fuisse, fi cantilenae in ecolesiam nonuisi public a auctoritate cxaminatao et appro batae fuisscnt recepiae et in usum traductae. fo ftonb bic SrfuUung biefei geroife fcf;r Begrunbeten Sffiunf(§e3 menigften^ fur bie 3uSuitft iux= mittelbar beuor. J ) SBfll. 2lbfd)rift einiger 33lif[iucn b. J. N. Qxdstorpii ex ao. 1703. nnb Extractus Protocolli her. Min. de ao. 1703. tm ^Koftocfcr Wan. :$(vd)iu Tom. XXII. p. 145 ff. Tom. XXIII. p. 349., joioic 2lu3$uge barau-o in ©erltngS Seric^t. I Do£ SRoftodtet Win ©efangbudj Don 1704. l- 1 .' barauf bcrmcrft toerben foUtcn : in bcr gctoife bcgriinbeten SRftcfftdjt ouj bic SBefiftcr \ohlioicfiov anbcrer ©efangbutfjcr unb in bcr ©rfernitnijj, bar, folcfjc 9ftafjregcl ba3 SBorfyanbcnfcin cinci n»irflich cwtoriftertcn Oieberfamm lung ooraiivicnc, u>ic [oldjc nut Don bcr fircfjlidjcn 5Ttitoritd1 auSgerjen tonne. 3n benfclben 93erfjanbiuna,eii mit bem ^i at ho ftmrbe and) iibcr ben ©ebraudj bcr beiben ©otte^bienftlicbcr fiebjler >fn »»* ft 1 1 c> bier unb ZTun (Sottfob es ijt poIIbrad?t feftc SBeftimmung (jetroffen. 2)er SBorfct)Iag beS director Sftmifterii Qiitg babin, bnf; ba§ „8iebfter Sefu 1- na^ bem 3ntrottns bet prebigt uMbreub ber prebtger auf bcr Kaiijel ftebt gefungen inib barauf f'uiecub bas V. II. gefprodjen merbe, tote e§ burdjgefjenbs in Sadffen obfenriret nrirb. J)odj roarcn vnta majorn bnfiiv, bnf? bn3 Sieb bos HTorgens fofort naic foldies in Sdjroertn iiblidj. fticr'mit roar and) bcr ))la\[) eintoerftattben ( mit beffen SBilligung gleicfjfaUS fcftgefefet marb, bafc i>a$ „Wun ®otttob e§ ift boHbradjt" bci be m Befcfylnfj bes (Sottesbieufres/ bod? ntdit cbcu albeit jur Sfttroenbuttg famine (baj. Sftoftotfer 9Jiin. ^(vd)iu n. a. C.). Xtefe SBeftimmunfl fahb bann and) 9dufnarmtc in bcr bent Sftmiftertal = ®efangbudj betgebrmften ©otteSbtcnftorbmnta : H?tc es an benen 5ouu = ^eft= 2fpoftel = ovbeutlid^eu 3et = unb IKinrf^ (Eag.cn in bencu Kirdjen bcr Stobt Hoftcuf gebalten irnrb ((Stoangrfia unb (vpiftdn, ^loftocf 1722, 3. 419.). 3« ta* ftfoftorfev 9Jfiniftcvin( = (^cf rttt^Ond) toon 1704 S)er nadjfte crfolgrctdje Scljrttt 51a* SBeronftaltung cincS autorifierten (SefangbudjS gefdjaf) Hon bent ©etftlidjen DJcintftcrtunt 511 SRofiocf. Wady bent nod) 6ei ben S3err)cmblungcn mit bent Watf) n)egen bcr 9tnmmertafe(n im 7yx*iil)jaf)i- 1703, toic ^. ©erltng§ SBertdjt fief) auvbriicfr, r>on Der-- fcrtigung ernes (Befatuv Budges fein VOovt Dorgefatten, bergetdjnet \>a% protocol! be§ orbentdefjen 9}tint(teria(-Gon0cnt* oont 22. Sum beffel6en 5at)re§ bm SSejdfjtufj: 5) Hadjbem untcrfdnebenc ZUafy roegen ctucs Kircr)cnBucr)(cins 90= fprodjen/ fo tft nunmerjr befdjlofen/ bag tin Hamen (Sottcs bamtt ber 2tnfang folltc gemac^et roerben, unb I^at ber ^r. D. <3xap unb M. tDct better fiber fid) genommert/ bas XOerc! 511 befc^affen. 1 ) 1 ) Extractus Protocolli Kev. Min. do. ao. 1703. vid. Tom. XXIII. p. 353. — 3ad)arin§ ©mpiity b. ^3. (fleb. 1671), bcr Serfaffer bee Guanp,elifd;en ^oftocf (1707), mar feit 1099 2ird)ibiaconu§ an St. ^acobi (f 1713), §o§. $oa&). SBeibcner (a,?ti. 1672) feit 1699 Siaconue an St. s Diaricn (1715 $aftor, 1727 Dir. Min., f 1732). Seibe fteprten bamal^ ,u ben jiinnften 50iitnliebern be^ ilUinifteriiuue. SScil- <5troa§ 1737, ©. 604. 631. 640. fUei), 5(nbenfen IV, 10. VIII, 11. 2W&. 8. 41. 64. 190 3. Tav Moftocfev 2Jfat.=®ef<"»0&u* Don 1704, ffllit btefem SBefdjtujj toegen ettteS ®irdjen6ud)3 umv benn and) bic .s>vaiivi]abo cine* offictettcn (Sefang&udjS, al* niejentlidjcii XfjeilS beffelben, 6efd}Ioffen. Pics ift aber and) alios — fa()rt ©etltng in fetnem Seriate fort — was id} von biefer nridjtigen Peranberung ijabc finbon fonnen. (£s fteljet Fein Wovt wcbcv ini Protocol lo nodi in ben Missiven one cs mil ber 2tbfaffung/ 2lusaabe unb ©nfufyrung biofos neuen Budges eigentlid? augeganam. (Benug/ pou J70^ war em (Sefan^Bud? ba mit cincr Porrcbc bes Ministerii/ ipopou es ob/nc ^tDeifel ben Itamen bes Ministerien » Budjes befommen ben es nod) fyeuSgen Cages bei ben Bud?binbern fufyrct; unb naturlidjer IPeife finb alle Privat-Bitcber baburcb pcrbran^ct tporben. 3d? tyabe bnvd} bic (5iite Sr. l7od}lPofyl£f)npurbcn bes l)vn. Mag. X i e he n c k s meincs ^od^efefydfetcu I}crru Collegae unb Petterrtj ^ ber dltereu 2lusoaben por mix j ncmlid) bic erfte pon \TO^j bic von J 709/ pon \7\7 unb \722. Die (£rfte pou \70^ befteb/et aus 5^ Ciebern 1P0511 nod) eiu 2htfyaiig fomt/ fo ba$ es 5ufammcu 55 \ ausmacbeu. Zftit ber 2lnbem 2lusaabc pou \709 ift foajeid) cine groge Per» dnberung por^eoiangen .... €s ift ncmlidi ber 2lub;aua, 511 ber erften 2tusaabe in bas (SefangBud? felbft luncingebracfyt alfo finb bie Nummern aan£ b/eruma,erporfcu / audj finb piele (5efdnge aus bem erften Bucfyc tt>eggela§enj unb neue bagegen eingefdjaltet/ unb liberbem nod? em fleiner Hub/ana. pon breyeu Ciebern b/iu5UCsefommcn. Die gan&e Samlung beftefyct aus n\\ Cieberu. J^ fi"be obzx in ben bamaligen Actis feme Spur/ uric es mit biefer 2lusgabe unb feljr mercflidjen Peranberung jugegangen. ITur fdjreibet b. Pastor Christianus Crull in eincr Missive pom \ty. 3au. \7%6: „2lls „id\ Ao. H709 erne neue 2Xuflage uufers (SefangBucbs beforgete „picle alte 03efdnge ausliege aud? piele neue bariuuen fet>cn liefe „ba ift fein XPort a parte Senatus besrpegeu gefprocbeu; aud? „n\d}tj ba es nacfyb/cro uneber aufgelegt unb cm 2(ub/ang betgefugt „tt>orben." 3n ber Edition pou \7\? ift ber ^Infyang Dergrofert lporbeu fo ba$ bie Samhmg ber Cteber bis 511 ^27 gefommen, Hud) ift mil ben angefyangten (Sebetern cine Pcrdnberung sorgegangeiij bod) mus fie nicfyt feb/r betracb/tlid) fcyu nne id} bei bem Durcbblattcru tpatyrgenoTTtmeitj benn iportlicb I^abc id} alio bic liebeu IHorgen* :•- &o£ SRoftocfet 9Riit.s@efana6ud) wti 1700. 191 unb 2lbenbSegen unmdglid) burdjlefen ftnnen. Acta fdftpeigen audj Don biefer Husgabe gaimlid?. 'i Die ^*« edition pon 1722 i ft nnrcranbert nad? bet PorboiVsohon ben abgebrucft. £s pnbeJ f i cb baron cine Missive b. Directoris D. Zeidleri sub date .">. Febr. 1722 lporiu or melbet nrie fid? bcr Budjbrucfer n>ege?i bes Derlages crfldrci unb jugleid) anfrdgi ob and) eine Perbefferung mil bem unb Kircben ■- Bud? ; -) bag fie nttfjt nur oom ®etftt. SJftmftermm „f)erau§gegeben" unb „brnden laffen" (f. @J raping a. a. 0.), jonbern and) mit cincr SSorrebe beffelben — offenbar bcr audj nor ben fpdtcrcit 3lu§gg. totebet abgebrutften oom 6. 9Kdr§ 1704 — Oerjcrjen mar: bag fie einfdjficgltdj etne§ StnfjangS oon 37 £tebern int ©an^en 351 fiieber entfjtett (ugl. audj ob. 8.182. 5Tnm.); unb bail u)t bcrcit* bic (in bcr 2fu£g. oott 1709 fchjenbe, un§ erft in bcr 2lu3g. oon 1722 Dotfiegenbe) 2te|djreibung bcr Seremonien, loic joldje in cfang,=Bud? ; fampt einer Caf= I fel berer (Befdnge, u>ic fie fid? auff bie orbeutltcbe Sonn* unb Jeft= Cage fdnden. II. Die orbentlicfye €pangelia | unb (£pifteln< auff alle Sonn= ^eft= I 2lpoftel = unb Bug = Cage/ fampt beygefugten | offentlicben 3tird?en (Sebetern. *) §m DJlin.^rot. uom 22. 3oltc al§ ein dbrift ben lUitiucn Kaften ntcht nergegen. -) 60 (Berlin a, nn ciner fpdteven ©telle feinc* 93erid)tS; nfll. ©rapiu^, C5o. s J\oftotf 6. 345. 365 f. 192 3. 2>a3 :)ioftoder ?.Uin.^efana.bud) mm 1709- III. ©ne ausfiiljrlidv HISTORIE | bes Sevens Sterbens/ 2lufforftolnina unb IMmmolfabrt j€fu £brifti one audi bio getftd^rung jcrufalcms. IV. Die (Eollecten auff bio boE?on ' ^foft= uiib Sonntage . . . Sampt einigen anbaditiacu <5ebetern auff alio Cage bet 2Dod)on II. i. tD. V. Dor (Eatedjifmus D. M. L Sampt oinor Dorrebe | ©ties (Ebrunirbiaou MINISTERU in &OSC0O. Derlegts Htclas fdmnoa,orau £lf/ | Third) luclas Sdnrnogorau, Tlrmo \~\Q. morauf none Settengaljlen bcgtmien (2—389. unb bic $paf* fionstcrte aitf 7 nttfjt t]c,v 2.), del fortlaufcnben SBogenficmaturen (bt3 Ss), ] i £)ie SSorrebe, mit bent Xatum: Eostock, in eonsessu Ministerii, <1. 6. Martii Ao. 1704. 2 ) unb mit bcr llntcrfcfjrift : Superintendens, Pastorefi unb Sdmptlicfyc Probiger ber 2\ird?ou (Sottos bafelbft. fii§rt, naif) §fa fiutpfuuQ an be§ 2tyoftel3 ^ca(;imng: ,,3-cib 6runftig im ©etfte" OKinu. 12, 11.), inciter au§: Hub bal^iu §efyet nun aud? unfere Cfyriftftdje unb ir>of)lmeinenbe Intention mit gegentodrtigen geiftlicfye J}aub = £ud?iein; nemlidj bio Brunft im (Bcift 511 ermuutenr unb 511 oinor Ixrislidnm cYfria.cn 2lubad?t unfere (Somoinon 511 crwccfcu, vok albeit; fo and} ah-- fonbcrlid? boy bor Dcrridituua, bes offoutlidum (5£>ttcs = ZHcuftcs in 1 ) 93cmcrfcn§n>crtlj ift auf bem Jitelblatt bcr (Soatifleha unb Qjpiftcht bic 2(naabe, baf; biefelbcn nad) ber inccfleuburaifdien 11 nb pommerfefyett Kirdjen * (Drbnnng eingeridjtet , forme bcr nod) 1722 micberfeljrenbc filial 1 ,: Vflit ben begefyrten woh rerbefferten tEeutfdjeii Heimleiu | aus bes gottfeliaett BeujHi Derfen u>ic j foldje ben Kinbern ror bem tifd? 311 | bcteu rerorbuet worben. -) 2)a* non 6 1) n) fan bcr im 2Ird)io fi'tr fianbeStunbe, €d)iucrin 185 i, 6. 61G. angcblidj nad) cincm (riemrdar bcr (5abinet3 = S9tbIiotIjcf 511 £ubroia§Iuft uon 1751 cin-- rtcfiiljrtc Saturn : 0. HTarj 1707 ift cbenfo roie bcr banad) gcgebene Xttel : „Hojlo(fifdjes £anb* unb Kirdieu^in-b", mofern bic aamc Slngabe nidit auf cincm ^erfeben bcnd)t, „aomif5 cin Trudfcbicr." 2k famtlid)cu mir oorgelegcncn (5rcmp(arc unb •.Uu^aaben, uon ben altcftcn biv ut ben fvatcftcn, ^aben iibcreinftimmenb: 0. Hlarj i:o^ unb: fianb'Budj. 3. Tav SRoftoder 2Jtin.«©efanfl&u$ Don L709. 193 unfern Kudvn. JSu uvldvni (Enbc mir in benfelben fafl alles jufammen getragen toorauff fonft orbentlidj bie Tlnbadfi m unfern offVntltdKMi <5£>ttes Dtenft gericfytet ift. (I.) ^eige! fldj ein aus melen fo ipoI?! alten als neuen (Sefdngen jufamme gelefenes {OE audi in benen getftltcfyen Ctebern 511 oIn*cn. s Jcad) einer Slbfertigung bet Dudfer unb anberet Sfteulinge Ijctfjt e3 bann: Die (Befange felbft (tnb alfo gclaffeii; nrie fie btffyero in unfern Iftecflenburgtfdjen unb Koftocftfdjen Ixircfyen gcbulbet unb von bem gemetnem Iftann ge* fungen iporbeit/ unb alfo nicfyts foubcrlicfyes corrigiret ober 1^111511= getfyan/ infonberfyeti in bem/ roas mil ber 2tetmlid?feit bes 03laubens/ unb beffelbeu i£infalt beftefyeu fait/ untb bie Unorbnung unb Der unrrung unter bem (8>efange bey benen (5emeinen 3U perfyuteu. Oiadjbem and) ber beigefitgten ^criropen, SPaffton, ©ebete unb GtatedjiSmuS ausfufjrlttf) ©rMfynung gefdjeljen, fcibjrt baZ SDftmftettunt fort: Dtef ift es/ u?as ipir fur^lid? fo tooll r>on bem ecf/ als Don bem (Einfyalt bes gegenm&rtigen i7anb * Bticfyleius fyabeu corner eripeljnen ipolleti/ unb f^offen / es tperbeu unfere liebe €in= gepfarrte folates Bucfylein/ ba es por ein gering <5elb 5U erfyalteu, es por fid? unb ifyre limber aucb) 03efinbe erfyanbeln/ benn aud? alle Praeceptores in benen Sdmleu ifyreu 2lnpertrauten arteu Sdjuleru in bie I^dnbe geben/ ba$ fie baraus ablefen/ sugleid? mit lernen/ u?as insfuufftige fie feruer tperben fyoreu in ber offentlicfyeu (Semeine ftngen unb perlefen/ ba% folcfyes 5ur Dermefyrung t^rer 2lubad?t in o3£)tt biene. £)a§ ^>ormort fdjliefet mtt bem apoftolifdjen ®ebct ©Ob;. 3, 14—21. Sn btefer, Oom 3)taconu3 an ©t. s ^etrt M. Gfjriftian (£ru(l, bem bamaligen Novissimus Ministerii , ! ) beforgten jroeiteu 2fu§gabe ift bie Siebergafjt auf 411 crtjotjt, inbetn ^ugUudj Hon bm 351 ©efangen ber erften utele au£getaffen unb bagegen neue emgefe^t, aud) bie Siebet be* 2fal)ang3 in ba3 ©efangbud) felbft aufgenommen finb. 2>iefc latere HijaU jadje, mobuixtj bie -Dhtmmcnt ber erften 5ht§gabe „gcm§ tjcritmgctoorfen" umrben, geigt beutttdj genug, bajg man audj bamate in 9ioftotf nodj iridjt auf 9cummertafe(n fliiid'fidjt §u netjmen 6raud)te; uie(mcb,r nnrb $>a$ 5Cuf- ') et)v. Gntli viidte 1728 in ba^ ^aftorat $u St. SJJetri auf ( J r 1748), nady bem ev 1708 jum S)iaconu^ an biefer 5lird)C etroaltft niorben ionv; f. (^tiuav 1737, ©. 736. 704. Sot;, ^atfjmann, ©efd;id^te. 13 194 3. Tiv> Moftorfer 2Jtin.s©efanfl&u(Ij Don 1709. fdjfagen bet Siebet iiad) ben angefdjriebenen s Jiummcrn be8 90ftniftetial @efangbudj$ tool crft auf ©tunb ber feit 170 ( .i uidjt meln* betdnbetten Sftumetietung beS lentcrn alftnalig in Uebung gefommen join, nu'ihvonb man fi'ii* auStodttS nodj crbeblidj fpdtet auf ben gleidjjeitigen ®ebraud) beS ,,1'leiucir Stetfetfdjen ©S3, neben bem „.ticvn" uou 1721 bind) 93ctgleidjung3* tabetten Wiidfidjt nefymen mufjte if. ob. 2. 182.). *) Tic 9faotbnung folqt int SMgemeinen bet bc§ SBetferfd^cn ©e|ang6udj3. ^(ud) bier ftefju bie 21101*9011=, Ctfd}= imb 2lbenb=erlcmgenbe Cieber), foiuic bie 3tanbe3 Vtcbcv. Xauu folgen: <£reu£= unb Sevens* Cieber, ju gemeiner Hofyt, jn befonberer Ifoljt, ang Don 3 Siebent (Sir. 409— 411,} 86idj fiit bie 9(u§ttml)( bcr Siebet bilbct bie SBecfetfdje Sammlung uu betfennbat btc ©tunblage. SBon ben 189 S^ummetn bcr S3ibelau§gabc uon 1702 fiub nut 7 nidjt in bie bodiegenbe 9Iu§gabe be3 s TOu. Okfana,biid)v aufgenommen:*) 2l(b ruie elenb ift unfre ^eit — Danffagcn rotr allc — (Sctroft ift mir o (5ott meiit Bcv^, jottrie bie 2 Shjvie: 2fd} I?err (5ott Pater erbarm — Kyrte (Sett Pater in €n>tgfeit, unb bie 2 baftl)lifd)en ©effinge: I?aft on Deun 3efu/ bein 2Jngejtd}t — Soli id? benn ~sefn meiit £eben; uon ben 5G Siebetn be§ SBedetfdjen 2lm)ang§ uon 1705 fcljlen nut 13: 3 ) -ftodj in ber Ijanbfdjriftlidjen SSorrebe &u bem „.Uem" uom 0. Slufl. 1710 (f. u.) rtnrb empfoljlen, eo Eonntcn, nm biefeJ GiB. in ber offcntl. ^ir(J^^Scr[ammIunflcn moiv Hdjft i« introbueieren, aiier ©rten . . Caffeln in bcneti Kirdjen anfoiebanoien iperbeti auf meldic bie bibber linbefanbte £ieber meKte vox into nadi ber prebiat follen ae fungen roerben nadi ibren 21 n f a n a s W arte n o b e r n a m oris aefduieben nuubeu. — Sfll. and) bie w l=C." uon 1708, 931. K 4b. -) Xanegcn finbet fid) ba-> 8ieb i3eFebre bn mic^ Inur nerfebciitlicb jroei mal, unter -Kr. 207. nnb 205. 3. Tiiv SRoftodet 9Win. ©efanobudj dmi 1701 195 :ub ai\c\K\b)w\- <3oti v \*i i]\i> anf unb ta§t tuts fhtgen v (&egrfi§ef) .i i it bu meine Kron (5ieb bidj 3ufrieben nnb fei ftille - f i^w 3efu betne 2Jngft nub peiti 3^ bin roller Crop gnb freuben Jdj null ben Jferren foben f Hun giebt mcin 3 e f MS 9 n * e Hatty f © c^5 o 1 1 bet bn bas firmament f © Paler bcr 8armljer3igfett — f triumph vErimnpb es foinmt mit pracbt f UVh mir bajj idj fo oft H\> fino id? liilf unb Hatty, uittcr toeldjen Ciebcm bio mit I bejcicljuctcu, a(8 bom jpdtevii s Juul)tvaa, be3 8ktferfct)en 2lnrjange3 (f. ob. 2. 181.) cmgerjorig, tool iiboiijaupt crfi 1705 v biejem (jinpgefommeii finb, aljo 6ei ber erften $u§gabe be8 'IViu. ®ejang6ucrj3 (1704) nod) itidfjt iu ber SBecferfdjen ©ammlung Dor- iagen. 9Kd()renb jo bcr Sntjatt be§ SBecferjdjen 93ucr}e§ Don 1705 mit 5lu§ narjme don 20 Ciebern boftftanbig in unferc jtoeite 91u§ga6e be§ §anb= unb Mirdjen 95udt)§ tibergegangen tft, entrjaft bieje(6c miter irjren 411 Siebern 185, mc(d)c bet SBecfer fefjlen; bon bicfcu finben fid) 143 6ereit3 in ben friirjeren (Stefangbudjern (42 in SStem. 1700, bort mit ** &e§eidjnet), ncu treten bier folgenbe 42 auf: bon Slemi i ie Suliane turn 2d)iunr,5buva ^iitbolftabt : 2Per u>eif5 roie nabe mir mem (£nbe (t)icv : $. 2. b o n (5 e cf c n b or f f ) Dim S- ©• SUbinuS: Straf mid) nidjt in beinem §om Hon 3cb. 2(rtomebe§: HaAbcitt bie f oitit befdiloffeu (28. V, 127.) Don 2)cart. 93eljm: Das tualt (Sott Pater nub (Sott Sobu (».V f 215.) bon 3. SL)c\ Xitl)crr: (Ermunire bidi, I^erj , Hlnttj unb Sinn Don ^oad). gelter: <£briftlirf> lebcu dn'iftltd) fterben (^froftidj nttf Chaiitas) (Sott; barf id] rool 3U bir fommen 3d? bin entfernt Dom Daterlaub So will id) mid] benn fe^cn (fitr eincn (Stubierenben) Don 3. grand: £obet (Sott von Be^cnsgruube bon ®enfclj bon 23rci tenet it (?): jtrfyrer Htenfdj/ befefjre bid? (f. 53obc 9h\ 947.) von ^s()tl. &ar§borffer: ZTnn ift bie iibermiibe V(ad}t von gofj. Jpeermann: Wit babcn jet^t oernommen bon ^etnv. £)ctb: (Sott fei Dan? burd? atle tPelt 3efu meiner Seeleu £id?t bon (£. (Xbr. ^omburg: £a§t tins jaudj3ett/ lafjt uns fmgen (btcr nne^bg.1675: £.3. unterj.) bon Sub dm ili a bon (Sc^marsburg^ttbolftabi : Sorge Datei*/ forge bu bon ^o\). £ leaving: 5err (Sott in bciner f^attb f>err roettn icb uur bid] b^ab 1 ) 1 ) v>icr nur 2 Stropf)en (bie 1. it. 3.) bey urfprfinfilidj 3ftropl)iacn fiiebcS, bc§ jrocitcn ber beiben, raeldjc ^of). Oleariu§ 2luf 3. ^. D. in (Sott rufyenber (5cma^lin ^r. 21 nu en Htarien 5. §. S. gebobmer Bertjogin 311 Hlecflenburg (bereu (£rem= 13* 196 £)a£ SRoftodec :\Uin. (>>cfannbud) oon 1709. Don g. 30?- Sfefferforn: 2Id) n>ie bctriibt jtnb fromme Seelen U\ts frag idj rtadj bet IVch Unb alien Don "v 9i cid)toalb: 3etjt leudnet fdjon Pom I?imelftbrou Don "so(). 9Hft: 2Ut> lieber I?err bu gto§er o3ott 2luf auf ibr Reidpsgenoffen ftoblidje Stnnben o berrlid^e ^eit (Sott; bir bant id} allejcit Don Sam. Dtobigaft: Was (Sott tbnt bas ift roolgetfmn Don 3. SB. 2d) up Ditty: beilia.c Dteieinigrett/ Du gro§er (Sott ber (Efyren Hon (£l)v. Iitiu§: 3cb armer HTenfdj id? armer Siinber Don Xao. Irommcv: 3ricb entjipei, mein armes Ber^e (nnv 3 2trv ) Don S- £ £roft (?): fierr 3efn <£bttft id? fdjrei 311 bir 111 it (12 2tvv. tote &bg. 1075. SSgl. gifdjer, ®£2e£. I, 273.) Don gob- $one(: ~yb preife bidj Don Jjerjen (MbenbmalSlieb, ©bg. 1675) von 3of. SSegelin (?): Hun banft ibr Chrifteu alle C5ott (^id)ac(iofcit: &bg. 1675: Hun baufet bcr^lidi euerm (Sott, mit 9iamen be§ 83f.). uon W. SBcrncr: linn tretcn nnr ins neue jabr Don unbei'anittcn £id)tevu: Z>ein Kirdienfibijf Itcit j> e 1 n £fynji Die U\v-be nun r>ergangen ift (&bg. 107'.', gun. 1686) (Sott redact bie Semen uidn Bersallerliebfter (Sott (gun. 1661) 3di fag mit fletfj XHc £ob nub preis Gs^)bfl- 1675) jefu meiner Seelen Hub (bier tote £>bg. 1679, fiiin. 1686 mit £. 3. besetdntet; f. aber gifdjer, $88. ©. 381. SBobe 9h*. 356.) litem (Sott tdj lob unb pretfe bid} (&bg. 1675) EDo treff icb memen 3efunt an. SBie burd) s ^eibc[)altuua bev (atettttfc^cit ^eftgefange, ') jo djavattcviiievt fid) ber fircrjltdje Stanbpuuft be* 9Kmtfteria(^efangbu^§ and) bnvd) bteje 3ht§toar)l neuaufgenommener Sieber. SBafjrenb e3 mit SSeglaffung uon i)aft bu benn jeftt bein 2in$eftd}i unb Soil icr) benn jefu mein Cefren mit (Erauern bic 3af)( ber baftnlijdjen Steber nod) urn 2 befcfjranft, fiigt e§ bent biSfjertgen 8teberfd)a£e auger eintgen Siebcrn be§ 1G. 3af)rt)itnbcrt* in*6cjonbeve cine 9cad)lejc ber 3)idjtwtgen uon Sol). frccrmann, 3o§. ,yrancf, 3olj. Ox t ft unb trjren oeito/nofjcu (jin^u, untev me(d)en nament- plarifdje (SottfeliaFeit in ber £>et = Fuuft crftem Hbeil am us. Slat mit mebrern az- jeiget ipirb.) Dencfrourbtgeu lUablfprudi aus bent 75. pfalm: IDer (5 0tt bat ber bat alles oerfafete, f. 3>eff. ©etftf. Stnfierunft (1671) 6. 1240 f. 3n>ei anbre auf ben 9? a men ber gurfhn fleftellte Steber f. ebbaf. 6. 2f. 1241 ff. \) 6§ fmb, au|cr In dulci jubilo, bie oier mit oerSroetfe abraedjfelnber bcutfd)et Ueberfefeung: Afcendit Ghriftus hodie ((Sefabren ift ber beiliot thrift) , Paer natus iu Bethlehem (cfcl)c biivdnvu* unDcrbadjtigen ©cfangbud)ern, toic ben Jpam6urgern feti 1675 ff., 2obr 1683, Sh'ineb. 1684, Wfmib. L690 cntlobnt jciit toerben, bti§ ©egen geroidjt. Unb bag (Diefleidjt jdjoit in bcr 1. 5fu§gabe Don ®ra{riu3 felbft, bcr juglctcf] Sprofeffot an bcr UniDerfitat) ( yt 9£u| bcr ftubicrenben Sugenb ctltdic Wnmmern ait* Soadj. JellerS, be3 poctifdjcit SBertfjetbigerS be§ „^>icti(tcn" Xiamen*, „9(nbdd)tigem ©tubenten" (£eip£ig 1638) aufgenommen tourben, faun fdjtoerlid) ititfcr 93ud§ in ben §8erbadjt pictiftifdjer Sfteigungen bringen. 9?odj in biefer 2. $Iu3gabe jeigt fid; Don S5enu|ung be* iyrcnltna, haitfcitfdjcit ®efangbud)§ (1704) fcinc Spur; im ©egentljeil Ijat fciits bcr djarafteriftifdjen Sieber be§ §auifdjen $ptett§mu£ Shtfitafjmc gefunben. Tic brittc im Safjre 1717 crfdjicncnc 3ftt§ga6e if t nidjt auf nn* gefommeit. SBon biefer ift nad) ®erling3 SBeridjt bic Dierte (Sbttion Don 1722 cin nnucrdnberter 5fljbrud. 3m %itd (d?cnfa(l3 fdjtoarg gebntdt) bcr 2(u§ga6e Don 1709 toefentlid) gleid)lautenb: tleu=t)ermefyrtes | Hoftocftfd^cs franb- unb Kircben = 3ucb , n. f. to. Derlegts Icicolaus Scfyroiegerau / €. (£. | Kafyts = £utf^ briber/ \722. 3d)mat 12°. r ) (Unio.-SMbHotljrf 3 u SRoftocf [Mk. 11524.]; an cin jroeitcS %emplat [Mk. 11524a.] i ft nnficb. : Bimmlifcfycs [ ^rcubcuOTtabl | Per Kinber (Sottcs auff (£rbeu. £unefmrg (5cbrucft unb ncrlcgt burd) Cornelius | 3obauu Stent. 1755. ! iUtit $orrcbc non M. 3. tftittmener ju £eltnftabt) ftimmt biefe (Sbitton mit bcr Don 1709 and) in bcr SSorrebe unb im Viebcrtbjctf 6i3 (2. r>62. fettengleid) uberein; nut ift ftatt bc^ jiueimal uor= fommenben: Befefyre bu mid? fjerr (). o&. 2. 194. Enm.) Ijicr tmter 9h\ 265. (<5. 345 f.) baZ bort toeggelaffene : (Betroft ift mir o (5ott mein £)cr5 an* bem 23crferjd)en @$. toieber eingeftigt. $on ©. 563. treten §u ben brei Siebern be3 2tnfyang3 in jener S(u§gabe (9^1.409—411.) nod) 16 mcitcrc J ) Ji'tr ben oon Kev. Ministerio if)m unb fcincu Cirbcn ubcrlaffencn Scdatj be^ ©cfanflbud^S jablte $lid(& Sd^roicflcrau, taut UcbercinEunft com ^3. 1722, ,,100 Mart (iibfd) in 4 Sd)iQing3 * Stucfcn" (33 SHt^Ir. 16^1.) unb nerpf(id)tetc fief) bei cincr jeben neucn Sluflogc obcr ueucm S)rudE jebem 3Jlitgliebe be^ 2Rinifterit 2 Cfcemplare ju qcben, r ,fo (angc tf)m @ott ba§ Scben ajebt unb feinen ©rben nad; i§m" (f. Wlin.1 2(rc^io Tom. XXII, p. 227. 229. 257 ff.). 198 3. 3)tt3 SRoftodet $lin.:©eianflbiid) oon 1722. (9h*. 412 427.), gerabe einen 8ogen fiillenb , l)in,yt, jo bar, bio cTaffel etltdjer (Befdnge/ bio fid) auff bio Sornv nub ^oft-Caao fdjicfcn bier ntc()t jdjon auf ber SRucffeite bon 81. 2la(>, fonbern crft bon 81. Bb6 beginnt, bonn aber, cbenfo nrie ba§ afyr)abettfccjc Stebcrregifter, bte gleicfje ;Jal)l Seiten nrie tit ber §lu§g. Don 1700 cimtimmt. 8on ben 16 neu 1) i n v u^c t o m in c n c 1 1 Stebern be§ 9rnfyang3 ftanben 8: frifdj anf nub laftt nits ft n a c it — (5egru§et fcift on merne Kron — <5icb bid? 3iifric(>cii tittb fei ftillc — f)crr 3°1 U beitw 2Ingfi unb pcin — rum gtebt mem 3 e f MS i? 11 * tlac^i — (!) Pater ber Barmfyexjtgfett — diiinnph drhimob cs fommi mtt pradjt — tDefj mtr bafj tcb fo oft jdjon tit bom 8ecferfdjen ©8. Don 1705 (fo bafj bicfer Sludg. nut 11 Cieber au3 jenem fcrjlcn); bio ii6rigen 8 finb: Ihi liebe Unfdnilo on, $. (^cvbavbt (|d)im ©. SRuIl. 1659) ■<5ott roetfj cs titles tool 311 marten, Smilia gultanc d. 2 ! .()iii.u',b- Sottt cs gfcidj btstnetlen fd?emen, (£|)v. £ttiu§ HitTt laffct (gottes (5iite, 3. §R. Xilbcvv (fdjon ©itftr. 1699, 3Bi£m. 1700) Berr bit trau id) all mem (Tagc, $. (V)crl)ar b t £obc lobe metne Sccle £obc betnen Sott mtt £Iet§, SKart. Win fa it (SJlitrnb. 1676, in. bc3 9Sf. 'OtnmciO ^rennbe ftcllt oas TDemen tin, ®. SB. 2accr rDauu HTcttfdicubilf f*ciitt aus 311 fern (tjier Cum. 2(rnbt jugefefyrieben), Slnton lllrtrf) bon SSraunfdjtoeig. SSaS bio Hon ©erftng in ber 3lu§g. oon 1717 angemerftc 8erdnberung boo ®ebet3anf>ang§ angetjt, jo betraf fie, roenigften3 nad) bom Slbbrucf oon 1722 gu fctjfiefjen, tocniger bio (Sebete al§ bio btblifdjen Secttoncn. 3n ben £t>angelia unb (gpiftelit/ | Koftocf/ Third) Htclas S eft true ejerau 2luno \722. (mit lienor ©eiten- unb Sogengdfjlung (21) — (S)) fcljlt auf bom £itel ber fvitijcvo jpintoeiS auf bio Spommerfdje ®.=D. unb finb bom entjpredjenb and) bio abraetctjenben $ommerfcfjen ^evifoocn (v 8. am 1. 28eifm.=£age) roeggelaffen; gletcfcjnjol fttmmt bio 2eitcn^a()( bt3 ,yun Scrjlujg ber 2onn nnb g^fttag^tejte mit ber STuSg. oon 1700 itberein (2. 131.). Tic 8u§ tcj:tc (2. 132 ff.i finb buret) 8eruc!fidjttgung ber tnjtoifctjen etngetretencn 8er(egung be§ 2. 8u§tage^ (bom 3 re ^ a 9 nac *j ^Pfingften auf ben ftiUen grettag) tboifmoijc berdnbert nnb bnvd) (Sinfiigung ber jcbe^maligen 8ct ftunben-Sectton cvmoitort. 5(ndj ba§ Mird)cni]obot crfdicint 2. 160 ff. in ber feit (Sari SeopolbS 9fJegierung§antritt mobtficterten ©eftalt, ] | nnb nod) bom M %(. l^ir«f)Cn=(Bobot. fo Tia* acbaltcncn prcoiatcu uno ^cbtStunbcu abgelefen merben folic. 2\05(I0oCK cBcorucft bey Zliclas rd»tiMcacran (E.€.Hal^ts Buc^br. Aimo 1713. 4 3311 4°. (Uniu.^iMbl. \\i Sloftocf, jroci ucrfdiicbcnc Stu^flfl.). I Tav SRoftodci SWin ©efemflbudj ooti 1722. 199 93u&ge0cl fni- bie SBodjcnbetftunbcn ift Z. 179 ff. noil) bic Cdgltdpe 8e Iradjiung bcs ^eiligen Ceybens 3€5U OJH3SC3 ^in^ugeftlgt. Tic ®cfd)itt)te bcfi SeibcnS l ) unb bcr Shtferftefyung (ihrifti unb bet gerfttirung 3crufa(cmd fonrie bio KoIIccten finb, [orocit id) fefjc, unUerdnbert toiebet abgcbrntft, untcr ben Sprdfationen a6cr bereitS bio gemeine, bic auj ataxia SSevfiinbigung unb fpeimfudjung tmb SBom Vcibcn (il)vifti in SSegfall gc fommcit. Sagegcn finb bic Don 2 272 388. folgenbcn <5ebeter miff alio Cage bcr IDodjen it. f. to. gang biefelben, hrie in ber 3(u3g. uon 1 7< ) ( . » B. 245 366., nnr ban bic bort boraufgefdjtcften bret vmupt -Snmbola in unfcrei 9(u3g. ^toctfmdjjtgcr cvft bent Sutfycrfcrjen Heincu .ShitcdjtcMiuts an gefyaugt finb. Snb(td) fchlcit Ijicr bic bort on biefer 2tcl(c beigefitgten ^ajfioit*- Xc£tc an* bent 2C. £.; uuiljrcnb bic ausfiiljvlidjc ©otte^bienft orbitung am Sdjtuffe: 2Pie es an benen Sonn= ^eft* 2Ipofte(= orbcntlidKit Ivt- unb Dancf=Caa,en in benen Kircfycn bcr Stabt Koftocf ger)alien voxcb (©.419—428.) un§ in unferer 5Cu§g. guerft begegnet. £a btcfe Drbnung and) in bent $lnbang bc3 jc^tgen Woftocfcv ®$. nod) bt3 jum 3- ls,i7 nriebcr abgebrucft ift, unrb c§ genugen, ()icr nnr cinigc foauptsitgc berfclben beroor^ubeben. 2 o nut a a* unrb bcr OfriiljgotteSbicnft unt (jalb fiinf IXrjr angefaugen mti bctn £icbe: Komm bciligcr <5cift/ B£rrc (SCDtt ciu ITiorgcmpfalm angeftimmt, ciu £icb aefungen/ fo anff ben 511 crflabrenbcu dcrt ficb febicfet audi oas £i?b: Stebfter 3€fn roir finb bier. IDoranff bcr prcbiger aufftctget it. f. m. ,)it bcr .s^aupt^rcbtgt, bic Don 8—9 in alien 4 £aupt'tod)eu, ruie aud) in So^anniS unb £>ci(. ®reus gcbaltcn roirb, faugct man limb r. Hfyr ben C3ottcs=Dicnft an folgenber Ojcftalt: 1 ) Tic 2ciben$a,efd)id)tc crfdjku Onlb barauf and) in befonberer 3lu§aabe Dei bcm= fclben s lkrtegcr, untcr bem litel: dbriftlidie ^d)ten-£llft obex £?anb=3udjletn barinn Die in ben Kircbcu 511 Rostock fo tuobl vov bem 2Utav a\s von ben £ant$elrt ab.uilefcubc unb 3U ' erflaluenbe pillions Certe Hcbft ben gcroobultrfjcu parous = (5cbct unb (5cfdug.cn 2Utcu unb Blobftdjtigen 311111 &c- ftcu lefcrlidj gebrinft. XCDSdCDClK 05cbrn treuer Knecbt — (D falfcbc (Ireu ad> Beucbelci — Brid? eut^mci mein acmes Ber^c {and) nut :J Strr.) — 3 c f il / meiuer Seelen £icbt — © tbeurcf Blut rotbc ^lut — (D ba% id> Fdnitte djranett gnug rergie§en. 200 S. 2>as fRoftorfor $lin.=(9efangbud) oon 1722. I. 5d?Iagct bcr (Drgautft mil ber (Drgel an. II. With gefungen: f>crr Olott bicb lobcu wir. III. Pas Benedicamus. IV. Pas Kyric. V. ftimct bcr prebiger ror bcm 2Wtar an: Gloria in excelsis DEO. VI. It)irb gefungen: 2Ulcm (*5(Dtt in bcr Bob fey <£br. VII. t£>irb rem prebiger rorm ZUiav intoniret: Per I?<£rrc fey mit eucb unb manu ibm gcantmortct cine Collects gefungen unb baranff bie <£piftcl ror bent miliar gelefen. VIII. IPirb ein (Sefang gefungen ber ft* anff bas €rangeliiun febitfet. LX. ZDirb abermabl intoniret ber l?(£rr fey mit curb, bas (Erangelinnt fur bent 2(ltar abgclefett/ unb bas Credo in uniini DEUM angeftimmet. X. W\v glaubeu all an einen (50tt gefungen. XI. tDirb gefungen : £iebftcr 3 bemfclben gefyet bie Consecration unb Communion anj unter melcber folcbe £ieber gefungen rucrbcu, bie von bent beiligcu 2lbcnbmabl banbelu. l\ad> Derrtd^tung ber Communion, maun bcr prebiger bie Pamf^Colleete nub bcu Seegen gefproebcu mirb gefuugcjt: <5(DC£ fey gclobet/ ober ciu aubcr PaucMieb nadj ber Com- munion, unb cublid? gcfcbloffeu mit ciuent (Sciftreidicm (Scfaugc. 9i x acl)iutttag3 ttnrb bie £uutpt = s }hTbigt fiber bio Cirpiftcln in ©. Saccbi unb 92icolai Don 2 l)i§ 3, in ©.Smarten unb *Bctri Don 3 bi§ 4 geljalten, eine Stunbe r>orber mirb gefungen: I. Komm f?. (Scift E}(Erre (5cvv ©ott bid) lobeu mil" erf! nad) ber $rebtgt. 3n biejer foil 1722 geroonnenen ©eftaTt liatto ba& SJttniftericdbucfj merjr q(3 5timit§ig onl)ir lani] unberdnberi ben ®emeinen SRoftodf^ gebient (aucr) uon iu^ioiidieit crfdjienenen $htf(agcn finbet fid) fetne fidjere Spun, alo bet SBeranftattung ciner iteuen SluSgaOe ba3 Sebiirfmfc ciiicr abermaligen 58cr= inclining be3 2ieberint)alt3 licvoovtvat. Urn jebodj bio femere 93enu|ung ber dlteren 3tu§gabcn ju ermoglicrjen , 6egniigte man fief) bamit, nur ctnett w 5Reuen ^ntjang" ^injujuf iigen , toefcrjer, al* befonberS oevfauf(id) , audi ben dlteren liremplaren bcujebunben ober neben benfelben gebrcmd)t rocrben fonutc. Unter bem Xitel: Zccucr 2lnbang 511111 ©efang = 3ucf) bes MINISTERII in Hoftod (Unu>.=5Bibf. 511 Stoftod, Mk.ll52(j.) crjefjieu berfelbe bereitS 1744; ba§ ©efangbudj [elbft crft im folgenben 3aljvc, mit bem bis auf bie SBerlagSfirma gegen bie fritfjeren 2Iu3gg. un berdnberten, jcbocfj rotrj unb fdjmarg gcbrudten Xitcf: Ucu- Dermefyrtes | Hoftocfifdjes franb- Ultb Ktrcfyen » 23ud} u.f.to. Perlcgts 3of?ann Dieberid? SdiicucIInifd) in Koftocf; 1745. (S)er „ s Jicuc Xnfjang" and) l)icv, cbenfo roic bie „(£toangelia unb tipifteluV) mit ber 3al)vec^af)f 1744) fefjm. 12°. (jfiea,.= s -8ib(iot()cE ju ©djroerin) SSSie bie SBorrebe beS 2Jftnifterium§ bom 6. i^cai^ 1704, jo tft and) ba% 03cjancjlnid) in feinem bterjerigen Umfang (Ti\\ 1—427.) mit ber 9tn3gabe Don 1722 fa ft fcttengleidt) (auf 588 8.) roieber abgebrutftj unb untev fort= laufeuber Seiten§arj( (6i§ 3. 800.) unb 9lumerterung ber Sieber (Sir. 428 6i§ 544.) fel)(icftt fid) bemfclben ber „$imt Sln^ang" an. $on ^cn in biefem ()in^ugefui}ten 1 1 7 Stebern Ijarten fcrjon 37 in ben boraufgegangenen $u§ga&en be§ rf ^ern", 1 in beffen Slnrjang 1731, 5 in 2Bism. 1735 ge= ftanben; folgcnbe 74 finben fief) Ijier 511m cvften SJial: M fsn biefet SluSaabe nutrben „bic Acinic bc3 93euftii" uor ben cnang. $erifopcn bitrd; bie 00m Dir. 31in. ^ctrn'3 doctor ocrfafeten ©ebenfteimc erfefet (f. illin.^rotoc. uom 10. Sfpril 17441 ->, (2 S. $a§ SRoftocfer 2Rtn.s©efane6ttdj mm 174. bon 91 ii t o n U I v i d) bon ©rfdjtt). : 2Id; <5ott in nod? beitt 03etfi bei mir Don SB. (i. 2lrenb§: Wenn bas rtagenbe olcmiffcu bon ?sol). (5 bob. 91 v n f d) 10 a it q e t : S cclc mcld?e SeltgFctl bon ©urrf). grcbftein: 2Ttac^e bid? mcin (5ci(t berett bon Qenx. (£atlj. b o n © cr §b o v f : 3mmamielj beft (5iitc rtidjt 511 3 a h 1 c 1 1 tt)ol bent/ ber 3 ac0 ^s (5ott mm 8- 9f. ©otter: 2 Id? mcin 3ef" mcldj Derberben f (Sott mir cbrcu beiuc lllad?t 3efu meine <5urcrfid?t m i n 1? e i 1 a n b ll?ic foil icb bid} guugfam lobcit [nrfbr. : IDomit (oil id? bid? mol loben] Don 3. 91. &af$lodj er: f Xhi faaft id? bin ettt Cbrift bon 3 of), ©ecrmann: iPcnn bciu bcrjlicbftcr Sobu> (Sott bon S- -• •V>cvinjd)into: £r mirb cs tbnn ber fromme trene (Sott Don 3. ?sob: Xht bSfes Ijerj/ u?cn millft bn ridden Don JJ. C£. fiange: tTtcitt Ret^cnsOcfu metne £uji Don Saur. Saurcntt: f grower Kouig 3- ^ r -/ ^r bit rem 03etfi Ificufd? mic ift bein l?cr5 bcftcllt 7 XVci im Xicrjcu mill crfabrcn Don ?a(. 2i§c obiu$: (£s traurc mer ba null id? mill mid? freuen Don s Is. Cf. Softer: Kouig, bc}\cn Hlajeftat Don .sxnvid) 2ttafiu§: 21bba Pater treuer Bert ZSfy bin gctauft grofje 03nab 3cbora bein Hegteren mad?t Don "sol). 3ften&er: ba% icb taufenb ,?mugcu battc Don goad). 9J ennbev: Wo foil trb bin met bilfct mir Don (ivbin. 9£enmetfter: 3c(n metne ^reube 3* ll1 ' ° 011 ■ mir bcibc Don .s>. (S). S )J enfj: C5ott bc\] Scepter StubJ unb Krone Don 3o(). DlcariuS: (?J grower (Sott bn reines tPefen Don "sob. 3ft ift: 03elobet fetjt bu grower (Sott £ob unb PanF fei oir gefnugcu Illein (Sott fei bod? geprcifet Don C£ Or. ftnovr Don 9£ofen= roll): 2td? 3 c f 11 metner Scclen ^reube Don S. «. 3fcotl)"e: Kom feele, geb in (5ott 3111- Knb Don 3. (£. ^nben: mie rid?tig unb mie micbtig Don (N). 2£. 2 acer: mabrcr (Sott ocr bu Hegterft Don 3. (£. (Sc^abc: Illein C3ott/ bas X?er, id? bringe bit- Don 3- t£' lI i- Sd)mibt: Derborgner (5ott bu mobuft in einem £id?tc Don 93enj. 2 dint old: ^tcb mas erblicf idy (5uabc (Snabc ^ld? mer gicbt mir Woxie ber Hdj mic lieblid? fiub bic ,f"H° illein nub bod? imtt aan^ allciuc 231ut ad> Blut mas fob id? fliencu Pas <5rab ift ba bier ftcbt mcin Bette Iht Berr ber Scrapbiucu (5ieb ba$ id? mid? nub bid? erfeuue (5ott bent Fein Ping nnmoglid? ift (Sottlob ber lUcg ift mir gebabuct iMipft il?r bobcu liiigcl Hleincs 031au= bens ^liigcl 2d^ babe 03ott unb babe guuug ?n- SRoftodei 2Rm.s(3efanp ) bud& doii L745f| 203 Jdj jterbe tfigltdj unb meui tebcn Don 3. (Stobr. SBolf : ticbfter 3efu »tt ftnb fyier Deinem u\uh-t madjei ibr 3un$fraueti TDotte xOo\ bem ber jidj mil €mfl brmiihct IHein Jlbba Fonnnt Dor bcinen (C^roti Daft er c i ti 3 finger (urfpr. : ninu (Sot! id; Hopf an beine pforte n\ &. &, f. m . fleifj bcm. bag ei mein 3efu »ie bu villi etti Siretter] <£brifti fei Wane nW (Sott lebet nod; ^ linbcfnuntcn xid)tmi: don (£&rift. Subro. X abb cl: _ . „._ ,, t . .. ,. ,. . ,„ , ©rower 2\td>tcr id> raittt tttdit £rlMiincr oc|tcn bulb 11110 lliadn ^_ ' ' • ' ., ' .. ' B Bert (goti bit tuollcit (Qlntf nub Betl Berr Icbrc nm-b bie riiv^cii Sdjranren ' . . .' , ' Bier lica td) nun mem ©on 1 bcrr B3t(emrotnger utiitiu cue palmeti - . J- ' Sd>8ofer ber bu iclbu bas tcbcn . ^ ? . /r , t , ' * ' r ' ., . s . , . f 3* bin (Sottcs Bilb nnb £br Derftotftes Ben erroetdm 011 nu-bt * • , » - , ~« ,- • ~ v cl r u , 3ct» fterb auf 3efu 31ut/ Setn Cob - .. .. !!, f' .„ AI 3ft 03ott fiir 11115 in alfer pein <5oti nt bie £tebe felbfl ^' . ' . „ , , f ,.,.-, r ... £au mtdi (5ott nut £ob erbeben « rj .. -, ' ',/ ,,. ^ r . Siebfter <5ott, loll t<6 benn Itcrbeu bfldnaiiH ibr lOcijcn btcier IDclt _ .' ' ' t . -.. ^ r «« -L f • ^ttt (5ott/ i* rrciic betnc (Sutc toon Sol). SBctbenbetm: ' bcrr beine (Irene ift fo grog ^lucl) biefe $lu§toaf)l umfafjt nocf) bortoiegenb Sieber ftrd)lid)en Cil;a rafter^. 9tu^er einigen ^lacljtrdc^cn Don atteten S)ttf)tern, tote 3. ©. 31 rn- J 6) to an get (1), Sol), freer ma n it (1, bod) fcljr oevanbert), ©al. fii= fcototuS (1), (%. ftnott Don Mofcnrot^ (1), Sol). Sfcift (3), @. 993. Sacer (1) it. 51. fiitb t)auptfddj(td) bie entfeijteben ftrcljltcljen fiieberbidjtet uertieten, Dor OTem 53enj. Scljmolcf, beffen ^tdjtumjen Ijier guerft tit Queerer ^(li^aljl (18), un§ begegnen, tuib auger t(jm Scanner rote Va- lentin (irnft Coffer (1), Srbnt. ^eitmciftcr (1), iitvDcfonbcre and) bie bctbeit SOtecflenburger §cnri<^ 9)c a j t u 3^ Sdjiueriit (3) ttnb C£()rift. Vnbio. Tab be! = 9ioftocf (5». S)aneben aber fct)cn luir Ijtcr and) 311m erften SWatc tit ctrnaZ tuciterm Umfang be it Stebem be^ ^ let id mud ^(itfitaljiite i3ciud()rt (bie 5 mtt f be^eidjiteteit finbett )id) nad)()er and) tit ber ff 3ugabe" sunt „,Hern" Doit 1745 tuicber), ttnb jluar nidjt aHetn foldjeit any Dent 5pener|"dieit ^idjtcrhxife: Don £anr. Saurenti 3, Don 3. 33nrd). gre^ftein, 3. 9lb. §af5(odjer, 3. S. 8d)abc je 1, jonbern and) any bent ^reijc bed dltcrn fral(ifd)cn 5pieti§mu§: Don 2. 3t. (hotter 4 f Don 3. ®abr. s ^olf 2, Don *l ®. 3lrenbd, 3of). Sob, 3. 6I)r. Sange, fr. ®. 9ccnf], 3- (£f)r. s J\nben f 3. ©uf. 8d)mtbt je 1, ja felbfi jdjoit ein^elnen Siebern ber jiingcren fraUenfcr, tok fr. (iatl). Don ©erdborf (2), 3o(). SJcentKr (1), Sol). ?lnbr. 9iotl)e (1). 3m SHIgemeinen ftnb aber aud) nnter btcfcii 5)tc^tungen, fiir tueld)e tool 6efonber§ bad grerjling t)anjenid)e ©35. in feinen beiben Xbeilen (1704, 1714), DieKeidjt and) bay 204 3. $a§ Otoftocfet aWn.^efannbudj con 1745 ff. §att3gefang6udj 3. 3. 9fcambad)3 (1735), ate Quelle bicnte, mtt fidjerer ipanb bio 6efferen, mitcv 83etfettefe|3ung ungefunbet jdjiuiUftiger ^robncte, au§gerodf)tt; imb fiiebet rote: TXdf mem 3efu/ roclcfy Derbcrbcn - - 2Uad?c bid? mem (Beift bcrcit — £) bag id) tanfenb §ungen fydttc u. m. a. bttbeit geroifc cine roittfommene SSermefyrung bc3 fivcfjltcficn Sicbcruorvatl)*. Tic 5faorbnung be3 f ,9lcuen Slnfjangs" folgt natutgemdfj im ©an^en nnb ®rof$en berjenigen bc3 ©efangbud}§; bod) trctcn babei manege befonberc Witbrifcn auf, §. $.: Pom l?oI?cn 2lbcl bcr (Bldnbigcn, Don bcr £eut* feligfeit (Bottes in (Tlirifto 3*fU/ Pon bor £)od?ad)hma, bcr ntcnfcblidxn Seelen, Don bcr Crate gegen (5ott, Dom Dertraucn auf (*5ott, Don bcr (Selaffcnfyeit in (f5ott, Don bcr fyetltgen (Bennafamfcit, Don bcr ftillcn ©nfamfett, Don bcr Sanftmutfy it. f. id , in benen [id) jdjon bic SRidjtung ber ^Jctt auf liebroeife SBearbettung bcr eingelnen fpecictten Spunfte djriftlidjer Sefyre nnb djrifttidjen SebeitS befunbet; roie benn and) bic juerft in bent „®ern" bon 1722 (f. it.) un§ entgegentretenbe Sfatgung fur fitcbev auf be* fonbere JdUc ()icr u. 31. %nx 5lufnaljme jc eine§ 8iebe§ 2Jm (Bcburtstage, Don bcr Pflcc^e (f5ottes an ben Kinbcrn, \a fogar 2Tuf benx Sterbens* n?cgc ernes 21Tiffctr/dtcrs/ bcr Blut t>crgoffcn fyat, fitfjrte. 2ludj bet SBeranftaltung bicfer oermefyrten 2lu§gabe [jattc baz ■"Dciniftcrinm, tnie bet alien fritljeren, fiir fid) aKetn nnb of)ne ^uuor mtt bem Duatlje fid) in 23cnel)mcn $u feljcn, gefyanbelt. 3e|3t aber beftagtc fid) bcr 9iatl) in einem 511 5tnfang 1746 iibergebenen ^romemoria tiber btefe of)ne jein SBormiffen gefdjefyene SSerdnberung nnb naljm $um erften 9KaIe cine WliU rottfung in ®efangbud^2lngetegenf)eiten aU fern $cd)t in Slnfprud). Snbefj nnter £)ar(cgung be§ gcfdjidjtlidicit @ad)toerf)alt3 (f. ob. ©. 154.) ftiljrte bas Sftinifterium in feiner ©cgcncrfldrung 00m 15. Wlax% 1746 ait*, it>ic Hmen nicf/t befannt/ bag bci 2lufiagc obcr Derdnbcruna, ernes (SefangBucbs jcmals mit Ampl. Senatu porr/er conferiret, nnb nrie§ jenen Slnfprud) fo energifdj gurM, baft ber s J\at() bie ^acljc bcrntjen Itefj, nnb bic fdjon in v ) (n^ftd)t genommene 33efd)rocrbc ad Serenissimum bent SDftnifterio erfpart blicb. Unb fo cvfdjicu benn and) ointe tueitern ^ibcrjprnd) be§ $tafy8 baz (^efangbnd) in bcr feit 1744 erfjaftenen ©cftalt nod) meljrmatS nnter xMuf firf)t be§ 3tfintftertum3 in unberdnbertem ^Ibbrud": 1 ) a ) 3^ur in bcr (Sottcsbiciiftorbmtuit am Sd&lufje tourben bic urfpruualid^cn, nod) in bcr Stu^g. uon 1745 feftfleljaltcncn fru^en gottc^bienftltd^cn Stunbcn mcift urn cine Stunbe ^inaufgeriicft, fo baft 5. $. am Sonntaa bcr gruljgotteSbtenji nid)t mcljr urn Ijalb 5 fonbern um l)alb 6, bcr JpauptgotteSbienft nid)t urn 7 fonbern urn 8 beginnt ::. Ta>> SRoftodet 9Nm. ©efanobudfc oon 1745 ff . 205 Hoftocf bei feL 3ofy. Diebericfy Sdpe&elbufd} Crben. [75\, (nebfl ben ©Dang, unb (Sptft. u. f. to. Don bemf. 3af)re) fdjm. 12°, mit feinet Sdjrift, *) (Umo.*9ibliot$e( ui ftoftod [Mk. 11525], SRcfl.sSBibUot&el w Sdjroerin; bio Swing. ii. (Spifteln and) in bet ©roftb. SabinetS ®ibIiou)cl) Hoftod bei fol. job. Dtebcrid) SdiionclbujVb (Etrbcn. 173."). (nebfi ben ©bang, unb (Styift. it. j. n>. bon bemf. "salivo 8°, mil grober Scfjrifi. (Unto.sSBibliotbef ju hoftod [Mk. 11525a.], Sibl. bet SRitter- u. Sanbfd^afl [M. 3097i], ol)tie bie ©Dang. u. (Spifteln in bcr 9teg.«9)iblion;et yi Sdjroerin) Roftocf/ (5ebrucft unb Derlegt bey J. J. 2tblcr / \75tj. (nebft ben Sfccmg. unb (ipift. u. j. in. Don bemf. Safyre) jd)in. 12°, mit fciner 2d) vtft. -) (Unio.siBibltotbet ju hoftocf [Mk. 11525 b]; angeb.: fjimmlifcfyes ^reuben- IHabl m. SBoit. Don 3. 9Uttmei)er = $elmftabt, hoftocf, 3. 3. Slblet. 1748. Tcr ,,-Weue Sin ban ft" befonbetS: Mk. 11526a) s £alb nad) bem Grfdjcincn ber bermefjrten 2tu§gabe be§ §0tfn.'©efangbudj3 ueroffentlidjte ®. $. ©. 9M e 1) e n cf , bamai§ nod) „ber ©otteSgefartfj. ©efliffener", feit 1752 2)iaconu§ an ©. 9cico(at (f nor)):") Kleine | Ctcber= | (EOTlCOrbattCC | ober ricfyti^es unb Dollftdnbiges | Keajfter/ j barinneu man | aUe unb jebe Derffe borer Cieber/ 1 rpeldje ; in bem r>ou einem | €r)ru>. Hoft. ZTTtnifterio | fyeraussegebenen neu= permefyrteu | dfanb- unb 2{ircf)eu = Buci) | ai^utreffeii/ | bey ifyrem 21nfauge alfobalb finben fan . . K£>5C9£2\*/ Derleads ^ofyarm Cfyriftian tfoppe/ \7^. || 91 3. 8°. (Uniu.sSBibliotbef ju JHoftod) u. f. rt)., n)ie jotd)e£ im 3- 1748 burd) ipetjogl. DJknbat angeorbnet roorben mar; j. £>anb= protocol! & S. 2JHnifterii (feit 1739) p. 32. *) (Sdjon bei bicfer Stuflage erfdjeint ba§ SSetlagStcdfot bcr Scbicoclbufdyfdjen (Stben in bcr £)anb be§ $aufmann3 S d) m i b t (f. 91d()crc§ unten bei 2lbfd)n. 5.). 3** ewem ©efudj bc» 53ud)bruder* 2!blcr oom (3. 9?oo. 1753 [©eft. u. St.=5lrd).] roirb ermaljnt, bn|3 „iaod) Eutfelidj" burd) cinen Saucnbutgcr 23ud)btuder „ba* fog. 9Jtinifterifdje WcfanfiOud) bem norgcbad&tcn 6d)mtbtcn abaebriitfct" fei. Unb in bem £>anb= ^rotocoll bc» ©ciftl. OJiinilterii ift unterm 14. Oct. 1755 „$err 6d)mibt" aud) aU „9Set- Icfler" ber in biefem %av)xc „untet Sluffidjt bee D^inifterii mit flrober Sdjrift neu ge= brudten" 2tu§gabe bc§ ©35. oenannt. -) $cm S3ud)brudcr 2(bler mar oom ©eiftl. 9JUni[terium bcr ^erlnfl bev ©cfanfls (md)§ aitf 15 3^f)re (bte 1770) contractlid) ubcrlaffen unb t)atte berfelbe bafnr bie Summe uon 50 3W)Ir. 6our. 311m $cften be§ 9JlinifteriQl=2Bittmen=Ha)teny ftCja^lt. 3 ) firen, 3(nbenfen V, 03. Die SRoft. ^eologen S. 53. ^Beitrnnc T, 191. 206 5cd)fte fieiloge. 8fu§ ben bistjer beiprod)cnen (befonber§ ben 9ioftoder) ©efartfibudjern idji'ipjtc jum gri3fden lljeii and) folflenbe, ber SBritoaterbauung befrimmte Sninuu lung: FADE MECUM, | £>bcr | Oajid? an bet l?aub 511 | fyabenbes 33ett - unb (5e = | fang--3u$ieinj | 2tuff | Daj? tdajid? ®£)tt 5* brin^onbe j 21Tor^cn^ unb 2lbenb= | Opfferj | Wk and) | Buj^ Communion^ unb | SUvbcns--2lnbad}t / j infouberfycit gertcfytet/ j Hub <3um ei^encn/ aucfy ber Sei= ntgen (Sebraucfy unb ITui^en 5ufammen a^tra^on. Scfymertu/ c^ebrucft in \T\2. Jafyr. 8". (9tcfl.=93il)Iiot()ce ju Sd&rocrm; ltniu.=33ibliot[)ce ju Woftod Mk. 7364.) $)iefe§ elegant auSgcftattcte 33urf), beffeit ^Bcrfaffcr nidji befannt ift, entt)alt ouf 27 23ogen (21— Db) einc rcidje giitte nu§QCtt)a()lter ^Btbetfpruc^c, Siebertterfe, £tebcr unb Gtebete fiir bic tciglidje ,S;nutyanbad)t, 33eid)t^ unb (Xontmuniontage, [otote jur 23ercitung auf bay (Sterbcn. SBon ben iibcr 70 uodftanbigen Sietern finben fid) bei 2£citem bic meiften fdjon in bent 33cderid)cn nnb ben aubron frutjercn Dfaftpcfer ©efanQbudiern, einselne and) in bent SSi§mctrfdjen uon 1700; ber uorlicgcnbcn ar§bbrffcr (P. 1672. 9t. @.) Der Sag ift nun pcrgangeu Htit fetner Sorgetdaft, ©erf. (P- 1698) (Ein J^er3/ mil Heu unb £eib geFranFt bu Sdjopfer alter Dittge, 3. £. GalifiuS (S. P. 1698) i^ier lieg id] 3U beiucu tfiifjen (£. P. 1698) (Srofier (Sott/ roirf aits (Erbannen 2tuf auf mem £}cr3/ fing cin'n (Sefaug (2., unter[d)r. : CD.) Htemen 3efum lafo id? nid]t/ UTeitte Seel ift nun genefen, g. g. 9Jcal)cr (r^ VimDcs ^kfnnnuurf)*. ;i. Per „"ixoni // von 172|. SRodj hiibcr, aio baS SRoftodfcv unb bietfeidjt jc(6fi baS SGBtemarfdje ©eiftlidjc SWinifterium bat to fid) bic Igeraoglidje DRegierung in Sdjtoerin nut bcr ©efangoucfjSfatfjc Dejcpftigt, *) an* s ,Hn(af; cineS 6ca6ftc^tigten neuen StubrucfS be§ .^anboudjS Don 1649. Tics toar im Cauf bcr 3at)re fo [elten getoorben, bar, [djon 1683 don ben alien (Ebitionen feme mcbr ju befommen, ia inn 1700 fclbft in 8d)U'eriit taiuii ein (iremplar be3 fel&en auf ( \iitrcibon mar, in Sfoftod bcr Superintenbent eS [ogar nicmalv i]cjct)C!i hattc. s Jiad)bcm bc*balb fcit ben adjtjiger 5afjren don S3ud)f)dnb lent mobrfad) urn ben Truer" unb SSerlag cincv neuen 5luf(age fupplictert toorben toar, ga6 ba% ®efud) be§ ^itcl)brucfcv-o ©igtetnunb Hoffmann auffm Clmmfyofe boy Hamburg SSeranlaffung, bcr @acr)e ndbcr §u trdcii. Tcr fclbc ftclltc bcin fpergoge griebridj SSilfjcltn unterm 30. Suni L698 uor, bereits unterfdjiebene jaln* fei ein wol- eingeridjtetes tyanb- unb Kirdjen* Bucrjj foipol bey offentlidjen als gefyeimen (Bottesbicnft 511 gebraudjen / von 03eift= unb tDeltlicfyen befiberiret luorbeu, unb crbat fiir ciit Don iljm ,yt berlegenbe3 Polftdnbiges UTecflenburgifdjes I7 a 11 b Bud), mclcbem and) bic preiftrmrbigfte Genealogie bes Ufyralten £}od}ffirft(. ZYltdknb. l^aufcs am bent friibcru ftaubbucl) toieber borgebrudt toerben biirfte, ciit Spribitegium unb don §er§ogtidjer ©efjeimer Gammer bic ^ircc tion, was ctwann nod} fur (5ciftreicr)e unb in bero Hefibcnfe unb Caube eingefufjrte 03efdnge mit fymein gerucft roerben foltten. 2)er jur Steufje rung iibcr ben 3frttrag oufgeforberte Snpcrintcnbcnt II. (£\ Ceumann in Sdjtoerin fpracfj ficT> unterm 27. Suit 1698 bafjin au3: Die 2tbbrucfung unb tDieberauflegung eines Dollftdnbigen ZTTecfl. l)anbbud?s obcr Kircr/en^Bucfys eradjte allcrbincjs Dor notr/ig unb ^eilfant" bod} muffen nidjt nur ruelc (Befdncjc aus bem Krieger 2 ) obcr (Jcllifcfyen (Befang-'Bucfy nut fyineingebradjt fonbern aud? etlid)c Orpangelia unb (Epiftcln gednbert nxrben/ tr>cil e. gr. am \. unb 5. IDctfmadjts Cage/ auf Xceujafyr unb fy. Drey Konige 2c. bie= jenigen Ccrtc im altcu Ktrdjen Bud) nicbt 511 finben/ roclcbe als- banu alfn'e in ber Residence unb fonft im *£anbc erfldret lucrbcu. x ) $cjl. „Generalia. 3)a§ ©cfannbudj bctr. I. II." im ©el), unb vnuipt = 2(vd)iu jw 8d)iucrin. -) 2). i. 3oI). (Er iioer§ Praxis Pietatis Melica, rjevmut()lid) in cincv bcr ^am- luu^cr 2lu§fiaten fcit 1075, f. Ijinteu Sln^anfl I. 208 4. Tic 2fofftnge be£ 8anbeS*®efaitgbtid(j§. Tod) riirfte bio ^(nadcaadjeit mtr long jam bormdrr*; erft auf ®runb cinov am 25. 3uni 17(H) ergaugenen Somtfforium traten bic beiben 2uperiu- tenbenten Ceumann 2d)iucriu unb Wviincnbcviv-Houod im September b. 3. ,yt ciuer ©onfereng in Sdjtoerin jufammen unb fteflten ifore 3$orfcr)ldge bar)tn fcit, bar, ait ©telle bev altcn Drbnung in 15 Sudjern fiir bic ncue 2lu$gabe folgenbe (Sinrtdjtung treten moge: \. (Sefangbucfy. 2. 2lus>3iig aus bom Pfaltov unb folg. Bucrjern, 5. Dio 2Iugsb. Confeffion. 4. Dor fl. £atcd)ismus Lutheri (tr>obci ju tminfeben, bag cine em* formigc (Erfldrung r>or bio jugcub femnte augefiiget tperben). 5. Dio £r>angelia unb (Eptfteln mil hirkeu Collecten-<5ebeten. 6. Dio paffion. 7. Kur^cs (Bebct auf allorloi ^alle nd^t bom orbontl. Kirdjen* unb ciuigen Jeftgebeten. 8. Beicfyt= unb CommuuionbiiaMoiu famt bor getr>ormlid)en Beid>t= 2lbfoluttons= unb Baunformel. 9. £iu Cauff unb Communion -Biicfyleiu aus bor flod)f. 20£). Gs3 iuar mit()iu bic 9lbftcr)t, cine toefentltdj umgeftaltete, im Stebertfyeil oiclfad) bemter)rte ?(u*gabc be3 Simeburger ^anbbucp — bamit baffelbe Sugtetcr) fur £er)rer unb gufydrer etngertcrjtel fet, uamentlid) aber oinom Probigor 3U foinom Ktrcfyeitgebraucr) uicbt leicfytlicb dwas ferric - in alien ftirdjen be3 SanbeS eiu.mfiiljrcu. $ucr) rourbe, falls ba» gauge s ^ud) fiir armc Seute auf bent Canbe &u tljeuer join follte, bcr SBorfdjfag ge* madjt, bio 03efdnge in fioinom fiormak separatiin brucfen 3U laffcu. — SBteber aber uerftridj etn nolle* Satyr, 6iS cine Dvejodtttcm oom 12. 2ept. 1701 bic obigen SBorfdjfdge nut etmgen SJcobtftcationen beftdtigte unb gu« gleter) entfdfjteb: „Dorigc Dedication omittatur", bagegcu folic Rev. Min. praevia communic. mit itbrtgen (Urn 2upcrmtenbcnten „eine fur^o dedi- cation in forma recommendationis" borlegen. SKernuurbiger SKetfe fiattc gletd^eittg and) bic fjxrgogltdj Hftecftenburg. 3ntertm§ * SRegtcrung 511 ©uftroro ben ©ebanten gefafct, etn r>oUftdnbiges gutes (Sofaugbud? brucfen 5U laffcu , toeSfjalb ant 11. San. 1700 Sfuftrag an bic Supcrintenbentcn ergtttg, if) re 21Teiuuug unb (Butbcfiubeu 511 er= offnettj ir>ic man buret; (gufammcnfammluug cbriftlicbcr (Bcfaugc am ^iiglicr/fteu r;io3U gelangeu fonuo. Tic (iradjten bcr brci (Supcrintcn benteit Don 3fJoftocf, ®uftroro unb Sfteubranbenburg (tegen bet ben Stctett. SBon SStdjttgfett ift in benfelben befonberS, bafj bcr Severe l)eroorl)cbt, ». Tit ..Man" Don 1721. 209 We Drbnung miiffe fo bleibon, n>ie fie in bem fleinen (Sefangbud} (njcld^em?) ho fin Midi, unb bafj ber ©rftere ami) cine reditalaubiac lftarginaI'cfang*Bucfy ; IDelcfyem bas €in mafyl (Sins mil angefuget. | II. <£r>angelia unb (Epiftcln. | III. Catednfmus P. 211 Cutfyeri. IY. Pic ^aupt^Symbola. V. fyftoria von ber Pafiou unfers perron 3- £§*•} and? ^erft&tytung 3 eru f a ^ cin H - VI. Spruce YII. prebiger IIX. ^of?e=£ieb Salomonis. IX. Pas Bud? 3efus Syrad?. X. (Scbet=Bud? u. j. to. 12°. Xic fyiefigc linitf. = 23ib(iotbet' befifct jmei 2tu§floben, nan 1715 unb 1722 [Fm. 3503. unb Mk. 11523.], beibe in Hoftocf/ burcb Uklas Sd?a>ieaerau gebmeft, fnft buvdjtnea, feitengteicf) unb mit benfelbcn ro'ljen &oI$fd)ttitten ; hod) fet)(t in bom Grcmplnr Hon 1715 ber oben angcaebenc £mupttite(, bor £iteltjot3fdjnitt bor ben Sptfteln unb Gtoangefien, fotoie Me (Stiicfo III. IV. unb V. 2>a3 (Sefang&ud), mit bcai befonbew Sitel: (Sciftreicfyes | (Befangbucb P. HTartmi Cut^eri/ | unb anberer reinen £efy= | rer unb gottfeltgen | 2Ttanner. | Xlad} £)rbnung ber 2>al)vs-- jett 5u gerid? tet ; unb jetjo mit neueu (Sefangen r>crmefyret | unb uerbeffert. | tyebey bas (£in mafyl €ins. R^StKXCK, Durd) Hiclas Sdjnriegerau / | 2lnno J7\5. [1722.] *) f>uir ben Site! fdjlug Neumann bic uerdnberte §ajfunfl uor: ITcurermebrtes unb gleidi be] Dercimguncj ber beiben Qer^ogt^iimer Sdjroerin unb (Suftroa) ; mieber aufgelegtes (5ebet = 3nd] (f>anb = Bucb) ; be^flleidjen an Stelle bel niton %\U\t upfer§ : bas rerciuigte 2UecFlcubnrg in eiuer Deiu'fe obex Sinubilb. So^. SBa^mann, ©efd^i^te. 14 210 4. 2)ie 2lnfangc beS Sanbc§--@cfana,bud)§. cntlnilt nut 207 ©citen (nebfi 7 ©. Sftcfiifter) 165 fiieber nod) otmc Dcumntcrn. Tod) gicbt fid) bic &u8g. Don 1715 femcStocgS al§ bic crfte; bie bier (3. 196 ff. qIS „9luf)nna" gegebenen 7 Sieber Uicrbon biclmebr biejenigen „neuen ©ef&nge" f c in, init toeldjen biefe SluiSgabe „uermcf)rct" erfdjien. 2ie ©efamtsabl bcr Steber in berfelben ift iiu SSerflleictj ju bcm Suneburger .s>anbbud) u. 1649 urn 6 t»cr= ringerr, inbem Don ben 171 in jencin entjaltenen Siebern 54 ttieggelaffen uub bnfiii* nut 48 bout nid)t uorbanbcne binsuflelommen finb, untet biefen folgcnbe 15: lidi wiv armen Siinber ($taa,b. 1548) (£(]riftus/ ber tpafyre (Sottes Solni/ Hidji wieberum ein Sintflfat an CXanflicb), Das wait mciu (Sotty Pater/ Solm (&) [9ftc. ©elncccer (S.) <£rtr>adje mem (Semiitbe, gob- 7v v a ix cf (i*.) <£s r>ergct?t mir atlc £uft, <§. ®nd) (£. 9tf. 1659. 8.) (Sefetju mts £}crr bie (Sabeu bein (2.) l)aben wk bas (Bute empfangen (2., abtucid).) 3d? banfc bir/ fjcrr (Sott/ in beinem fDjrone (&, abincid).) Komm £?err 3efu/ Ia§ mid? febeit Siebfter 3cfu / beirfft bu nid?t (£. 9ft. 1659) XTTein £auf <5ottlob ift balb r>olIbrad?t, ®. SSerncr (2. m. b. Sfafang: 3d? f?ab (Sottlob bas ITfeiu r>ollbrad?t) Hun l]ab id? (Sottlob uolfcubet, g. (J. 33 c c r (uuv 3 Strr., nbm. Don £. uub „®ern" 1721) © 2Jngjl unb £eib/ o Craurigfett , Sol), grancf ($. $c. 1659. &) UTenfd? mollefr bcbeufen (Sift. 1545) © Pater/ bcr bu roolmft im Qimmel oben nxldje auffoEenber SSeife iueber im fftoft. SOftu.*©©. u. 1709 nod) tin Reefer D. 1705, ja ber ^cl)V5n(jl nad) itbcrljaupt in feiuem bcr bi§l)er befaunteu SOZecH. ©93b. borfamen, fonbcru loot au3 beni Siineburger &%$. 1686 ff. (&} ftnmmen. s Iud) nad) ber „(£rldutermtg bcr 9ftecfl. Surdjcu^Drbmma/ bom 2. 3an. 1708 molltc bantalg erft Jper^og griebridj S&tlfjelm fo fort barauff bebacbt fcyn, baf] iteben einer bequemen §anbbibel unb eincm allgcmeinen ®ated)i§= mu§ avid) ein 3um *Kird)en=o3cbraucfy nu^barlidj etngertdjtetes / unb mti alien unb netsen (Sefdngen pcrfcfyencs o3efana,=£ucr) emgefur)ret roerben moge (SSI. B) 1 ): Slufgaben, beren SBeforberung bcr §0:300, nidjt mtr ben *) SSergl. mit S3epg auf biefe letjterc ,8ufaa,e: §u niemanbs praejuditz / fonbcru mir anff geipuufd?te allgemeine gute er= banung ab3iel?Icnbc (Scbaucfen (MS in 4°, auf bcr 33ibIiot(). ba fitter* u. Sanbfdjaft [M1133 75 .]; cine jroeitc 2lb= fd)rift ebbaf. [M 1133 7G .j). S)cr Sluffafe uuirnt, bcm bcabfidjtiflten ueuen ©cfani]bud)c ba» Suneburft:(^cl(ifd)c ©33. uon 1696 foinic bic fpdtercn 2lu§gaben uon Stflgeti Praxis Pictatis Melica gum ©runbe 511 Ic^cn, unb cndjdlt, allerbingS neben mandjen jicmlid) fubjcctioifd)en SlnfdjQiiungcn, aud) mcl)rcrc aul bcm Scbcn gegriffene praftifd)c 2Bin!e, 5. 33. in 95ctreff bcr 9]ummcrtafcln. ft. ?ev „.Wan" uon 1721. 21 1 Superintenbenten toteberfjoll aufs 5(ngelcgentttd)ftc befall, fonbern fitt bcrcn SrfuHung ct [elbfl audj nail) ftraften SBorforge traf. Sdjon im ^ouembcr 17nT banc bet UntoerfitatS 93ud)brucfcr 3ot). SBepling \u SRoftod ;)u')<\<\\: toegen Trmlv i 1 1 1 tr» &er!ag3 be3 ftatedjtemuS uiiD ©efang&ud}3 crtjalten. U n term 28. s ))Ui\\ 1708 tuarb ihm abcr [jiefiir ein formfidjeS ^rittUeguim our jeehv oabvc, bi* ?(u3gang 1714, ,yt S^ctf, gegen erne in (iTcmplaivn \u ertegenbe 9fcecogmtion Don 20 patent; toobei bemerfenStoertl), baft SRkpItng fur ben Sfnfang bcren (Srmafjtgung bio auf bie Spdlfte crbat, irvilcn im erfteti jafyro ber 2Uvsanoj tpegen 6 or an born exem- plarien, fo 6 or Bibol boy^obrucfot worboii, geringe fetti modito — oin neuer SBeiuei^ bon ber SBerbrettimg, lueltfje bct§ SBccferfd^c ©efang bud) im Canbe gefunben. ] \ *) SBir crroa&ncn I)icr nod) ber uon ^crjon gricbrid) ©ill} elm untcrm 16. v Jiou. 1709 erlaffenen Orbnung inca,en ber taajidjen $Peft=83etftunben: £?ocb-furftl. | ITCecflenbl. | Pcrorbuuug ' | EDte es | ITCH beneu bey ietjtgen ge= fabrlidien (5eit=laufftcn au= | georbucteu 3ot ; Stunbon roll gebalteu roerbeu. S€^ID€H3H/ (5ebrucft bey 3obauu Cembfen, ^iirftl. tfoff^nebbr. t:o<). 63 6. tl. 8°, lefete 6. leer. Tie Hturajfdje Sinridjhmg, berfelben ift folgenbc: (Sefana, be* Pater uitfer im Iiimmelreid? unb einc» $eftHebE^ ; Serleftmg be* ©cbeteS ©atiicB, etne§ ^falm3 imb beS ordinaiicn ^cftgebctS; bie Sitanen, $. II. nnb Segen; ©efang: tPenn totr in bcu-bfteii ilothcn feyn obcr ein anbrcr SBufjpfalm. ^Ingeljangt finb in biefem crften ©djroeriiter Trutf 7 ©efange )u ?JJcft= mib Mrieftfc? - 3eiten : 21dj <5ott es lieget uns im Sinn DieKrieges £ajt unb plage (ftanit. 1659) Bqp biefer Sterbens-f ndn (Siebt alles fdjter bie ^ludit, Sim. Had) (£o()r 1683. Sim. 1686) (Es rommt ber an unfre (Srenfcen Pater a<^ icb flag es bir, Slemilia ^uliane o. 6$n>ar&b. <5ered>ter (Sott uns liegt im Sinn Die fdjmere 5 traf unb plage (#ann. It;:. 1 .') (Sott miter beinem Sdjtrm §u bleiben mir geftatte, Sau. Scnide (?) (Jpcmn. 1660) (D (Sott id? fall in beiue Hutf? Die fid? burdj Kraufbeit 5 e t g e t , 2( e m i I i a Julian e u. Sdjroarjb. grower (5ott oon IHacbt, 33altf). 6d)nurr (Siin. .spanbb. 1649. Seder 1705. Sftoft 1709). @iti JHoftodcr Srud bet 9]iclae Sdjroiegerau , 1710, ffigt noc5 auf 6eite 65—72. rocitcrc 3 ^inju: 2(d) f^err ber bu beiu 0br ueigeft 3ft/ 3efu/ es beiu IPitle/.^. ©. Sdjotteliu* (SRoft. 1700) IPer roei§/ roie nabe mir mein €nbe, I'lem. 3^1- r>. ©(^roarjb. (^oft. 1709), roeldje fid) mit ben lefeten 4 3311. bicfey SHoftoder Trudy and) ciner anbren Sdjroeriner %\w:(\. uon 1709 angc()dnat finben (alle brci Slu^gg. in ber (uejtfien Ilniu.^ibl.). 14* 212 4. Tie Sbtf&nge bcS £anbe&@efattabudj§. Tod) rf ©ut Tina, mill SSetfe babeu." Tcv ®atedjt§mu§ — unfcr nod) jci.u im SBraudj 6efinblidjet 8anbe$fatedjt£mu§ - nxtrb erft ncun Safjve bcrimd), 1717, oollcnbct; ba% (3efang6udj trat nodj mcitcrc Kiev 3af)re fpciter, unter bent Xitel : Kern ber auserlefenftcn imb roofylgeprufetcu Kitchen = Cieber, 'Koftod 1721 im SSerlage be§ bortigen ^uefjbinberamte, ane Stdjt. SGBdfjrenb abet bei beta .ttatcerjiemue ale cigcntlidjer SScrfaffer tangft bev Sftoftocfer ^rofeffor ber Tf)coloiiie unb Supcrintcnbcnt 5flbreef)t vsoadjim no it it v a f c u 1 13 befaunt ift, toax man tibcr bie §erau§ge6er bee ©efangbudjS , meldje ber £itel nitr ale eintge berr>efyrtc reine £ef)rer, bie SBorrebe nnr ale in anfcbultdxm Kird}en*2iempiem ftet)cnbc Scanner 6c* geid)net, biefjer faft gang im Tunfcl. 9hix au§ bent SsBortooti be* Don itvafctnli 1723 l)cvauecjea,cbenen Deeuoorpommerjdjen ®efangbud)e§ mufjtc man, bail nod) uor fetnem 2(ue ( yia,c au§ 9xoftod unter Settling fdnttltdjer ntccflcnb. Superintenbcnten ein roofylgepruftcs (Befaugbucfy 3um Dorfdjetn gefommen. *) ^lite" ben Sfcten aber erljeKt, hue unter ben SanbeSfupertn* tenbenten akrmale ftrafcuib eincn jo Ijcruorragenbcn SftttljeU aurfj an biejem SBerfe fjattc, bag ce fuaUcf) ale ba§> feme 6egeidjnet mcrben faint, unb cr fount nod) furg uor fewer Serufung in bie ®rcifema(bcr (general- ©uperintenbentur jeinem Sfotertanbe gu bent ftateefjiemue aud) bae ©efaug* bud) aU ein gtoette3 9fbfcfjteb3gefd)enf Don bfcibenbcm 2Bertf)e fjutterltefc. @£ ifi Don Sntereffe, gu ferjeit, nad) mic Dtelen SCRufjcn unb s Dcott)cn ba^ SSerf enblitfj gum 3ic(e gefiifjrt marb. §ergog grtebrid) SBtfljelm tear baritber fyhtgeftorben (1713), ofjne bie ^erttrirfltdjung feiner in ber (Srlcm- terten £.C auSgefyrocrjenen ?(bfte()t gu erleben. ?(ud) bie grift bee 2£ep= linajdjcn ^rioilegium* mar langjt abgefaufen. Ta maubtc fief) baZ ®udy binbcr^lmt in Svoftod uuterm 9. 9Jcai 1718 an §ergog (Sari Seopolb mit cincr aue[iif)r(id)cn Supplif: Tic (Sinfit^rung bee ftateef)iemtu3 fjabe aud? im gan^en Canbe bey Ptelen (Sottfeeligen f^crfcen eincn fef?nlicbctt IPunfcb unb Bcgicr ertDccfct/ ba$ and} ein allgcnteines erfd)icbenett Editionen ber (Sefang=Bucfjer ber gemcinc 2Ttann faft con- fundiret trnrb uttb uicf)t meif / tr>a£ cr fid? ftir cins anfebaffen foil, unb tpcmt cr ja nod} cins ubcrfontpt ; fo finbet ftcr) nicbt nur cine mercflidje difference unter ben versen unb 03cfdngcn ; fonbern worn man an c'uwn aitbcru Ol^rt fontpt/ fiubeu fief) ba wkbcv ganfe anberc (5efang^Bticf)cr; 2 ) %}[. Q. (i\ g. S) aimer, Sammlunn etlidjcr 9tadjvid)ton aiiv bem Seben be? I), mbx. %oad). v S\xakv\\). Stralfunb 18G2. 6. 242. a. Tov „MiTU" DOJ1 1721. 213 motaixs man fid> nidit fo gleidjfdrmig einridnen Pann, Ivy )o bemanbten Umbftdnbcn tvat ba$ SBudjbinber^lml mit bcm untcrtfydnigften Porfdjlag 511 introducirung eines aUgemeinen HTecflenb. (Sefang Bucfys fyeruot melcfyes Se. Ivdn. Durdjl. bero fdmptl. Superintendenten jum bev-lfameu cm* fonulidvn (Sebraud) in ber Kirdjen <5ottes 511 reguliren unb eiumridrtcn gndbigft ju committiren gerufyen mocfjten, unb erOat fur ben SBerfag beffclben cin Sprtoilegium auf LO 3af>re. DaS ©cfudj fanb [djnettc ®ctoa()rung; [djon untcrtn 11. SDfau 17 is cvluclt bav SBudjbinber "Mint ba$ crbetenc SprMfegium, 1 ) unb an betnfel6en £agc erging an alio Superintpnbenten , D. bon ttrafcuio ju Sftoftocf, D. Scrjaper yi ($nftroro, 1). ©ngcltfen ju ^ard)im unb 3if)iunann ju 5djmcrtn, ber Sluftrag: ba$ jfyr ein folcfyes ITfafl. <£>efang*Sucr) einricr)ten unb in bemfelben nidjt allein bio in bcm Koftocffdjen <8>efang=Bucr)e bcrcit bcfinblidje (Sefdnge fonborn and) nod) anbre Cfyriftlicfyc unb nadj Unfern <8laubens=Articuln eingeridjtete erbaulidje <£>efdnge fyin5ufiigetj unb foban folcfyes/ Unfer X)od)fiirftL Hegterung jur approbation ein* fenbet. Tic SBudj&inber berfolgten bic Slugfiifjrung biefe§ 5(uftrag§ mit bcm (ebbajteften (Sifer unb roagten 51U" Sefdjleunigung bcrjetbeii fogar metjrfadje SBorfteKungen fpodjften DrtS. 8d)ou ini iftobember b. 3. bitten fie , bajj bic 3uperiutcnbenteu roenigftens in $voty 21Touafyts^rift . . cin Dolleiu= gertdytetes <5efangBudj cinfenben mSgen; unb im gebruar 1719, nadj= bem bic 2upcriutenbcntcn bcrcit^ in IRoftod baruber cine (geitfycro mit cinanber conferirct fyaben unb fdjon jtemltc^ in bcm XDercfc avanciret finb/ gef)t ba$ ^etitum be£ cfjrfamen 2ftnte3 gar ba()in: ba$ Sie nidjt efyer auf cinanber fcfyeiben mogen/ beuor fie biefes IDercf . . voUxg, regif- liret unb 511m Stanbc gebradjt. Unb bic SRegierung unterliejg nidjt, biefen SStntragen buret) entjprcdienbc 9Kanbatc -jftadjbrud ,m geben. Um jo auf- falfcnbcr nutate bafjer ifjrc plo^ticrjc ^urittf'fjaltimg gegeniiber ber volU enbeten Arbeit erfdjeinen, botcu ntcrjt bic traurtcjen SBtrrcn, in toefcfje gerabe bamate ba$ Sanb burd) ben 3trcit Sari topo'lbs mit ber flitter jdjaft geftiir&t morben mar, cine (jtnlauattdjc ©rfldrung bar. *) ba$ baffelbc has 311m aQgctnctuen (Sebraudi nub befjerer Harmonie tit Unfertt XTtecflenburgtfd>eii Ktrd^cit unb fianbeu ctitjufiitirettbe (ogcnaitbtes Heuc IV. cd ten burg fd?es (Sef aug = £ud) auf 3^rc Koften 3Utn Drudf beforbent oer= legen u. f. u>. 214 4. Tic Shifange be8 Smtbe&(9efangbudj§. Uttternt 9. 9ioucmbcr 171 ( .> [egen bic jamtfidjen 2uucriutcnbcntcn bcm §er&oge bic au*fii()rlief)c SBorrebe be§ auf fetncn SBefefjt Don tljncn 6car= bcitctcn ©efangbudjS *) bor, nut SBttte urn bcren Sfypro&atton; unb ant 24. 3onuar 1720 fonntc ttrat'emtj bcriel)tcn, bafs bie £iebcr big auff ben lefeten 3oc^n albereit aba^cbrucft, 6ei biefcm abcr .^alt gemacfjt jet, tsenn cttoa 5. Purcbl. nod) ein ober anberes lieb appendicirel roiffen roolteu. OTetn nribcr SBeratutfyen ergtng Ijicvetuf bic Wefolittion (3)dmt|, b. 10. gd>r. 1720), bag 8. ^itvcljf. em ober anbres cjciftlid^cs £icb bent (5cfang/£ud)c cinncrlcibct nuffcu molten, and) 6ei bcr SSorrebe ein unb anbres aus5U= fe£en r>or nSfyrig fdnben. itebcrfyaupt aber rodrcn Sic ber andbigjtcn ^Heyming; es folte ntit ber publication biefes (Befang/Bucfjcs nod? in suspenso blctben bis ntit (Sottlicfyer fjulfe status praesens Patriae tur- bulentus jur <£nbfdjaft gefommen/ unb bas urn fo mcfyr, al£ befaut bag bey nun ntcr/ro jdl^ri^cm Conventu (£r)ru Superintendentium bic ^tteynungen iibcr biefes negotium nicfyt unanimes gctpefen/ unb fonbcrlidj £f/rn Superintendent! Suerinensi cinigc dubia barunter beycjefallen. SBergebftcrj ftclTte ®rafet>i| bor, ba$ nid)t af^ujeljcn, tr>ic bic gegempdrtigen Canbcs troubles bcr publication biefes Bucfycs tm (Seringftcn cine ^jin= bcrung madjen fonnen. jd? r/abc — uerfidjert cr — auff alle 2tvt unb XPeifc per indirectum ai^uFunbfcb/afften gefucfyet/ ob bcr publication biefes Bucbes fid? jentanb opponiren rrntrbc. Kann abcr auff ntcin <5ctt>iffcn nerjtdjernj ba$ bestuegcu nicr)ts 5U bcfiirditcn, Dtelmeljr jcber= mannigl. barnacr) ein fyocfylidies Pcrlangcn be5cuget. SSergebltd) jpvacljat fief) bic fdmtftcfjen ©upertntenbenten in bemjelben ©tnne au§, tnbem fie fid) -jugfeicrj bereft erflarten, tr>cnn ja en regard bcr i^igen gcitcn itt ber Dorrcbc cincs unb bas anbere €tr>. £}ocr)f. Durdjl. folltc ntiffalfeu . . fokfyes alios ; fouicl bic tfyeurc Beylagc bcr rcinen Cefyrc immer suldget, 5U dnbern unb nad} Dcro Bofyent unb andbigften befallen £f;riftbcr/ut= fant ab5ufaffcn. 5(itd) bcr £rimuci* auf ben im Sanbe bortyanbenen gro^cit ] ) 3>et r»oU \\ anbtge €ntnntrff bes Zlenen (5efang=Bncbcs / true foldicu Die famt* lidicii ITEecHcubnrgifcbeu f>erreu Superintendenten Anno 1719- Dcrfcrttgct babeu be= finbet fid) (in SRcinfdjrift oon bcr Jpanb cincs (Sangtiften) nod) im Superintenbcnhir- N J(rd)iu ju ^ard)tm, auS iDe(d)cm bcrfclbc mir burd) .v)cmt ©upcrint. l'(. £d)mibt ficunblid)ft mitget^eilt ift. — ^ic biefcm MS. gcflcnroartic; angeljcftcten ©latter: Tiocb eintgc 21iimerrfungcu als ein Zladjtrag 311 meiner Revision bes 2TiccfIcnburgi = fdjen C5cfang3nd)s fonncn abcr nid)t als 33cmeU fiir be» $ard)imfd)eu Superintend benten Jp. 21. (Incjeltcn ,/ll)cilnal)mc bci SScranftaltunfl bev ©efangbu

. 3ad)arias) -t)anb (jefdjricben finb. ;i. Tcv „Mmi" oon 1721. 215 SOfctngel on Gtefangbudjero frucfjtctc ebcnfotoenig , alS bio nrieberf)oIte (Sir tnnerung an bio ucinlidK SBerlegenljeit, ja bio @tefaf)r bed SRuind fur bio SBu$binbcr, locldic 6ebeutenbe Stoften an ben Tnid getoenbet. Selbft bcr SBorfdfylag, falls bio publication bed SudjeS al3 „OTgemeinen 9ftecflen burgifcfjen ®efangbudje$ M Dor bcr Jjjanb nod) in suspenso bleiben folic, biefc crftc Sluflage unter oinom anbcrn £ite( auSgeben ,yi biirfcn, fonb foin @el)or, obtooi cr Don .Sirafcoiu toieberf)oIt aufg 5J)ringenbfte bcjfmuovtet toarb unb bad ©udjbinberami bio ®enef)miguitg beffelben um ber Barm* fye^igfeii o3ottcs widen ovbat. 2ftocfjte e3 bod) bom Jpergoge jdjeiucn, al8 ob mit bcr anf 8citcu joinor (Stegncr ftcfycnbcn cld?cs id? bod? pon biefon ITCdnnern femes Wcqcs glaube fo nn'irbc cs bennod? Sv.V}$.U. 5tir grofeften g-loire fem/ room Ste nad? bent exempel jt?res tymmlifd?en Paters tfyre d5naben Sonne aud? iibcr Pie auffgefyen lief en / tr>cld?c fid? bcrfelbcn imfdfyig gemad?t. Principum est et hostibns lidem servare. 03efd?tr>cigc / ba$ biefes causa ecclesiae et ipsius Dei, barinncn man ntd?t fdumig fein muf/ fonberu cylcn ; ba$ bie lebenbige Compel bes grofen d5ottes erbauet unb bcrcitet merben. XDeld?es $cn>if gefd?cl?cu trurb. Mettt c3 beburfte crfi nod) eine§ micbcrljolten 83ittfdjreiben§, in toeldjem ha* SBudjbinberamt nodjinate fugfdllig unb umb bie Barmfyerjigfcit 3 e f u nntlen bic publi- cation bc§ ©efangbudjS crflcljtc, fotoic bcr pcrfonlidjen Supplif cine* ber 3tfeifter bcim §er§oge in $)dmt§ (ben 26. 9Mr§ 1721), um Sari Seopolb 5um 9cad)gcben 511 betoegen. Unb fo burfte benn ba§ ©efangbutf) enblid) crjefjeinen, jebod) nicfjt mit bcr officieUen SSorrebe bcr (Superintcnbenten unb nidjt unter bent anfangS beabftdjtigten Xitel: 2nccflcnbura,ifd?es > unb alpOabcttjcfic SRegtftcr. .sMcrauf mtt 6cfonbcrm ^Titcl unb ncuer 93ogen* unb Settenjatjlung ((2f) — (Z)) 4, 2.1 — TO.): ^Infyang ©rnger (Bcbater . . . (Scnommcn : 2tus D. ~W?- i?abcrntanns (Bciftrcicbcn (5cbdt = Bud) u. f. m. K£)5C£)0\ §>u befommen bcv bom Tlmt ber Bucfybmber. 3ln bic ©ebcte §ut taglidjen §au§anbadjt unb bet befonberen fallen, llntcvvicfjt fiir btejenigen jo 511m I). Slbenbmal geljn luoKcn u. f. to, fdjliefjt fid) i)icr 2. 69 ff. ba3 ®irdjengebet, ftirdjen* bcidjtc mtt 9fbfohttton unb detention, jottrie ba§ Quartal-SBufjgebet. Singe* bunben ift bic often 2. 182. crmabntc gcbmcfte SBergleidjungStafel mtt bem „Seinen li (SBecfcrfcficn) ©efangbudje, auf 2 95H. &a§ furje SBortoort be3 83udjbinberamt3 ber$tdjtet batauf, ba3 33ud) mit bielen SBotten angupretfen, ba e§ nebft bcr baran getDctnbten 2TTufyc unb 2Irbeit fid) fyoffentlid) r>on felbften febon legitimircn toerbe, nub be= gnitgt fid) mtt bcr S3erfid)erung : Pic 21Tdnner fo es eolligiret ftefyen in anfcfynlicbcn Ktrcfyett = 2Icmptern , unb finb roegen ifyrer Cicbc unb (Eyfet fo trotyl 5m* remen Cefyrc als ungcfyeucfyelteu (Bottfeeligfett bc- fanbt. 3n SBegug auf ben 3nb,a(t toirb nur gejagt, bajg altc unb neue Cieber gefammlet, bic (Seiftreicfycften ausgefucfyet, befanbtc 21Idobcycn ba5u angc^ctgctV bic beften lectiones ertpe^Ict anftoftge Kebcns=2Irteu perbeffert alics in gutc £)rbnun^ pcrfaffct unb bic 2tn5at7l bcr Cieber tr>cbcr cincn €cfel nod} lounger enoecfe. 3)a3 (ateinifdje Surrexit Ohristus hodie, ir>e(cl)c$ untcr ben Dfterliebern bergeffen, fud)c man auf bem (cfttcit SBlatte. 3£a£ ()ier non 2eitcn bcr SSerleger tit nottygebrungenet ftih^c 13^ fagt ift, bariiber fpredjen fid) bic IperauSgebet in bcr non $rafebi| conci* picrtcn SSorrebe, lueldjc be§ §er§og§ ©ene^migung nidjt fanb, auefitbrtidj ou§. 2Bit ge6en bo§ toidjtige Slctenfturf, nadj bcr non MrafcuiU cigen^ bdnbig corrigierten ^Heinfdjrift, urn jo licbcr in incfcitttidjcr SSottftdttbigfeit toieber, al§ e§ nidjt nur bic 2orgfa(t unb llmfidjt bcr ^erauSgeber bet itjrcr Arbeit beftntbet, fonbern audj bic (intfdjicbenbeit ibrcr tird)lidicit SteHung gegeniiber bent gevabe auf bem ^mnologifd§en ©ebiet fo erfolgreit^ Uorbringenben ^ietiSmuS be^eugt, unb iibcrbaupt einen lebenbigen Slid in mandje tirdjlidjc SSer^aTtntffe jener geit, jumal in SDJedffenburg, getod^rt b. Tn „.Wan" Don 1721. 21 7 Pencil He djtgldubigen tnerflcnburgifdjen Ktrd} (Semetnen in ben en Eferfeogtb.umern Scfyroerin unb 05 ii ft ran (Snabe unb £rtebe Don (Sotl unfertn Dater unb bem Qerrn 3*f M Cfytiflol (Selobei fov <5ot1 unb ber Dater unfers Qerrn 3 e f u Gjripi bet uns gefegnet bat init allcrlcy gciftl. Seegen in bimIi|Vbcu ooiitbent burdj Oriftnm als incldiciu iimv cin;,ig unb au*etn 3U bancFen bafj Dor jroey 3 a bmi u>ir benen uns anoer rrauten (Semetnen etn jnm attgemeinen (Sebraudj in btefen fjertjogtr/umern nub £anberi eingericfcjtetes Catechisrhus-Buajlein uberretcfyen unb uun amb citt allgc- metnes (Sefangbud? in bic Ej&nbc liefem fonncn. VDeltys bann ciu unroteber> (r-redMidnT Beroetfj ift bajj obgteidj benen (Einroofntern biefes £anbes in (eibltcr/en etnige 3 a ^ rc ' Hn * ^ in " Seegen tfyetls cnt^ogen tbcilf ungebeylidp gemorben bennod} ber barmfyertjige c55ott ben gciftl. Seegen in fyimmlifdjen (Sutbcrn uns nicM cnt- roenbet bat. Wit wit benn 311m pretfij ber nberfduDcuglidicu (Snabc (Sottcs effentlid? 311 tubmen babcu bafj unumebro bic GErfthtbtntfj bes Ikylcs fid} wcit mcbr bey benen CmfSlttgen aus3ubretten anfdbct roeber in ben oorigen ^citcit gcKbcbcn nnb guoerjtdjt faffcu. cs roerbe audj bic bey (Etnridjtung btcfes gegen> roarttgen (SefangBudjes in bem fjerrn augeroanbte Krbett uiaM Dergebltdj fciit. Sftadj eiucm $imncig auf bic SBebcutuna. Qeiftlid^cr Sieber, mclcrje nud) iu ber reformicrtcn Viivdjc mcbr unb meljr anerfannt unb nur Don ben Duatew nub cinigen fantaftifcrjen Staltngen beftrttten loerbe, gjebt bie SSorrcbc bent SBebaucnt 5tu§bntcf, ba% tr>ic ber Satan iibcr all befdjfiffttget ift/ auf bcu Kirdjen* 2(efcr (5ottcs fciit fdjabltdjes llufrant ansjiifircucit cr and? an bic £icbcr»2(nbacbt ber tlbriftcu fid? gemad?et mtb bicfelbc burdi fciitcn uutcrgemtfcbteu (5tfft Scelen = rerbcrbliaVr £cbrcu frudjtlofj 311 madjen gefudjet; alfo/ ba\$ biejentgen/ tr>cfd;>c nocb uicbt geniigfames Pcrmogen babcu / allcs 311 prufen unb oas (Sutc 311 bebaftcu babm\-b Iciditlid? emgenommen unb auf gefabrltdjc 2Ibruege rcrlcttct roerben Fonncn. Xic§ nrirb simactjft an bem ber &erbornifc(jen 53ibel beigefiigtcn ©efanflbuc^ Slmbrofit So bto after § (1595) unb bent „(s)ciftlid)cn 2et)tcn[pter' von goljann ^reuften (gran!f. a. O. 1657) ejetnpliftciert , um 511 setgen, tuic dbriftl. Scelen Hrfacbc rjabcit/ iu 2fnf<^affung unb Braudjung ber (Sefangbiidicr rorftd^tig 311 fcvit. S)nnn Ijeiftt r§ inciter: Hub rointcu wiv 311 fotbaucm (Eubc itidit ltntcrlaffcu; aus rcblidicr unb retner ^Ibftdit vox <5ott unfere (Semciucu nub bie bartnnen bcftnblicbeu Cbrifteu 311 marnen fiir bem 311 Ballc ^erausgefommcuett (5cfang ^u&> melees bcu Cite! fiibrct: „(5ciftrcidie5 (SefangBud?/ bcu Kern alter nub Heuer Sicber in jtcr) rjaltcitb init eiucr Dorrebc Brit 30b aim ^tuaftafii ^rcyliugbaufeu.'' 0buc tjt cs n'ubt: es fiub in btefem (ScfaugBncbc Dtele bcrrlidie nub getfiretcfye Sicber eut^altcn; aber tft fduncr^licb 311 bebauent/ ba$ untcrfduebeuc mit tjtueiu gebracbt/ rocldie ruir bafitr nicbt erfenueu fouuen/ fonbern riclincbr vou bcueufelbcu fagen tnuffeu baft fie bcu (Srunb bes (Slaubcus Um» ftofjcu unb uitfdjulbigeu Scelen 3111* Dcrfiibruug bieueit; tuic roir benn [auf ber UttiDcrfttat Hoftocf] 2 ) an eiucr bcucu Studiis geipibmctcu pcrfott ciu gar betritbtcs Exempel crlebct/ inbent bicfelbc burdj ben (Sebraudy biefes Budics unb beffcu tiit^ 3ettige 33cliebuug fo ruett oerfalleit/ ba|5 allc lUtttcI / bicfelbc ruieber 311 redjte 311 ] ) ^)ic ciugeflammcrteu 9Bortc fiub au§geftrid|en. 218 4. Tic 2lnf&nge be3 2anfce3*(5JefanaJbu= nnb Blcidicrobcr <5efana,3nd?" licransgcFomeu/ in mcldicm man nadj augeftcllter Collation ntit bcm rorigeu Bobcnftcinifdicn . . (SefangBudj tr>abrgcnommcn baft alio bicjcuigcu 05cfangc/ in wcfcbcn bic Hcbens^Irtcn ron bcr (Scnngtrjnnng nnb IVrbicnft Cbriftt oorfommcn / als: „£brifti (ScrcdUigFcit rocrbc benen (Slanbigen ^ngcrcdinct" „<£bjriftus fyabc fur imfere Siinbcn gnnng gctbau"/ „<5ottes §>om gcftilfct"/ „uns r-crfobmct", „unfere Sdnilb be3ablct' / n. f. w. cntrocbcr gcanbcrt obcr gau^Iid^ ausgeworffcu morbcn. Bey fo bcmanbtcu llmftanbcn bat man bofyc llrfadic in bcr rein (Er>angclifdi= £ntbcrifd?cu Kirdic trobj anf feincr ijut 311 feyu nnb fidi 311 befiimmern roas r>or (5efaug Biidjer in benen C^riftlidicn (Scmcincn fotuor;! 3m offentlid?cu als privat- 2Jnbad?t gcbrandict rocrben; rcinc nnb nntabelidic (5cfangBndicr benen teuton 311 rccommcndircn nnb bicfclbc cor benen r-erfiibrcrifdicu nub ocrbdaMigcu trcultcb 311 marnen. Das twgcnaubtc X^allifcbc (5cfang Bud? ift leibcr in nufcru £aubcu hie nnb ba 1 ) bdanbt gctuorbcu; bafycro rotr bcun/ ob cs gletd? unfers IPifjcus an Fcincnt 0rt 311m offcntlidicu (5cbraud? bt^bjero cingefiil]rct, nus Hmptcs nnb (5c= unpens fyalbcr t>crpflid?tct adjtcit/ alio mit ifyreu Scclcu cs tuobl mciucube £l]iiftcu bafiir trculid? 311 marneu/ batnit fie nidjt mmcrmercft cincn fdjabliobeu (Sifft ans bcmfclbcu cinfangen mogcu. 3onbcrlirf) a bcr benen uuter unferer 2luffiaM ftcrjem ben fjcrrcu 2Imbts -■ Briibcru mxb bic Dcadjfcl)tagimg uub GrUniQung, bcr be- ticffcnbcn 2{eufjcruna,en (£tytorian§ in f. 2)iffertatton de propagatione haeresium per cantilenas unb ®eo. ©erp t tiu§ ? in ber „©d)rifftmaf$t(iett $riifung bc3.. £)oI)cnftciuifd)cn ®efang93uclcbc offtcr= mals bic 2Inbacfyt (5ottfecligcr dbjriftcn rjiubcrn nnb ftobrcu/ ja r>icl (5efal]rlid]cs nad} fid] 3ieb^eu — tt)ofiir an bte 23er()anbluua,en bcr 3d}mcbifcrjen ©tdnbe 5U Dctyfrtying i. g. 1640, untev ^iMueijuna, auf Rangonis Suecia orthodoxa p. 179. unb J oh. Boazii Inventarium Ecclesiae Sveo«Gothanuni p. 830., erinncrt luirb. 3n feincm fpccicKcn 0)Cflcnftanbe iiOerQcI)cnb, fa^rt ba% SSortnort fort: 3u unfercn ITTecfleuburgtfdjen (5cmeincu tjat man bcrcits oou einigen ^atyen bjcr angemcrcfet/ baft rcrfd>icbcnc ic er mit fortfomen folfcu mcld?cs ber aubadit einen gro^cn 2Jufto§ gicbet. 3 n einigen (5cfaug=3ndicrn fiub gcroi^e £ieber eontrahiret ober further gef a^et/ in anbern ftnb gau^c Sat^c eingcriicfet ober t]tn3U getban babjer cs benn gefdjiebet/ ba§ ber eiuc bicfeu; bcr aubcrc cincn gau^ anbern vers ftnget/ unb roenu eiuigc ibr £ieb fdjou 311 OZnbc gebradit/ aubcrc nod) cine gantjc *) UrfprimaHd) mar fiefdjricben: mcl]r benn 311 oiel. ;i. ?a „Moni" Don 1721. 219 §eil mi ftngen fortfafpen unb alfo Mr (Sememe gletdrfam gctbeilct mirk Hus me(d?en Urfadpn man fdjon (fingflens genmnfdjet, bajj mic an Helen (Drten tin aflgemetnes (Sefang 8udj introducirci morben mit and} in unfern £anben !>n alenbcn babcn mivbtcn. £f ift bcnn enblidj burdj (Sottes (Snabe baln'n geFommen bag mit Emffen fdnnen es merbe ber bi§f}erigen Unorbnung aud} in biefem ftiirf-'c abgcboljfeu roerbeu inbem ber Z>ura?laud?ttgfie ^iirji unb Jjerr Carl £copolb ( E?er$pg 3U Utetftenburg v y' it i- ft ju... unfer (Snabigfter ^ iirft unb EJerr ans Dero pcrorbnctcn Superintendenten gmibigft befofylen cin lUccrlcn burgifaVs (SefangBudj cin^nritbtcu bamti felbiges buivbgcbeubs in Dero £?errjog> tbiimcni unb £anben beym Bffentlidjen (Sottesbienfl route gcbrauaVt merben. HVKbcm v fiirftc5naoigftcu Befell mir bcnn fdmlbigfrer ffla^en in uutcrtbduigftcm (Serjorfam nadjgetebet unb gegenm&rtiges (SefangBudj ciubcllig unb mit alter gcbiihrcnbcu Sorgfalt in gegcuunirtige (Drbnung gcbradjt. IPas alfo ber feci. Ixur I). Sdiclmig in Cynosura consc. quaest. 1(5. p. 146. gar mobl erinnert baft and} bey ben (Scfaug 3nd?ern inn einiger (Srumpen milieu Mo Sffters mit einfdjleidjeu 311 amnfefyen marc bafj auf berofelbcn Drucf Don Denen fo bie Kircbcn ^Infjutt bic unb ba iibcr fid) gcuommcu ■ grojjerc Sefmt* famfcit unb t f iirfidytigfeit angeroanbt merbe : €bcu beffen jtnb mir nidjt allcin bey (Einrta^tung unb 2fnorbnung biefes (SefangBndjes eingebentf gemefeu/ inbem urn allc r/ineingebracr/te £teber collegialitcr uerlefen unb gepriifet/ fonbern uadjbcro audi retffttdj bariibcr Hath, gepftogeu/ ob fie bcy^ubcbaltcu obcruidjt? ob biefc obcr jene lection 511 crmcblcu? unb fokber geftalt bic Hcbulidjrcit bes (5Iaubcus immcr unfere Htdjtfdjnur bic (Erbauung aber ber (Scmcincu unfem $>wcd fetn tafen. ijiefj es bemnadj rormabls in bem t 65. Can. bes Concilii Laodic. ..: „enn anbere bic altcu Kird^cn=!£icbcr bariuueu Safft unb Krafft/ (Scift unb £ebctt/ ob fie gleid] nad) ber bcutigett DiditcrKuuft uid^t ciugericbtct/ ausgemuftcrty unb mit tauter neuen Ciebern bie Kirdic augefiillet 220 4. Tie Stof&tge bc8 ganbe&GJefangbud&S. nuffcn luollcn. Peitn trie bicfc fefjiere ftdj inobl m5gen gcfagct fcyn la^en mas ber 311 fehter geit nub uod> it^o llVltbcrufnnte tPtttenbergifdje Theologus I). Al.iu- liam. Calovius rjicoon in ber Dorrebe fiber bas llu'ttcub. (SefattgSudj ao. igtz. gcfcbrtcbcit / alfo tnogcit and] jcnc trotyl bcobaditcn/ was bet fdjarjffcbenbc unb (5runbgclcl]rtc IDtjjmarifdje Superint. l)v. I). Joh. Eorm. Gerdes in fetner Porrcbc fiber bas iDifimarifdic (SefangBudj anno iron. uad? bem (Sritnbc ber IDarbcit f]icron gcurtbeifct. VOit crFcnitcit unb r>crcbrcu c>ic (5abc bes f). (5ciftcs/ ftc tucrbc boy alten obcr nenen £er)rern ber Kirdicu angetroffen/ unb tuifceu, baft bet (*5cift (Sottcs roil nns forbert/ rotr folic n a lie 5 prfifen nub NB. bas gttte be» b alien. Diefer Hegel 311 folgc tjaben rotr altes unb neues m biefes (BefangSudj cingctragcu unb fyoffett/ cs folfcu btc tTTecflenburgifc^en Kin-ben / tucldjcn nrir fiir- ncmltdj bamii 311 biencu gefudjet/ babcy gantj ftdjer fabrcn. ©itiftdjtiiri) bc§ llmfangS fyaben nrir biefe £teber*Sammlung nicbt 311 enge cinfdjrcncfcu/ and) nid>t gar 311 fetjr ansbebneu luollcu. Pafycr .. nrir nns an enter UTittelma'fsigen 2In3or £teber unb (Sefang23fidjer fidjer gebraudjen Fouttcu .... Pic Autores ber £ieber betreffeub/ fo b-aben nrir nns fonberlidj angelegcu fcyn fafjett/ aus bcucu altcren bes feci. Luthcri/ nub ans ben ueucreu bes Paul Gerhards £ieber bey3ubet]altcu Don bcucu fibrtgen Autoribus beret* in biefem (Sefang ISud] beftubttcr-eu £teber tvollcn nrir nnr rurijlidj biefes anffifyren/ baft wit mit uiemanbcu nns tit eiu Dispute cii^nlaftcu gefonnctt fiub: ©b btcjcutgcu Autores j bcrcit ZTaluncu cttua tit biefem JTtccflcnburgifdjcu <5cfang23ud;> nutcr bcneit £tebem ftel]eit/ btcfelbcu roiircfltdi oerferttget? ftutcntabl u>ir mcbr auf ben ^nnl\alt ber £iebcr als auf bicfett/ ctgcutlidi fiir bie (5clel*jrten gc(]Srigcu Umftaub regardiret/ aud} wit niifercr nielcu unb nberl|aitfftcu (5cfdiafftcu b-alber Fciuc &eit nod) X\Xn\]e baben / bie bter3tt gc^ortgc tuelfad^c ITTur-c unb collation au3uu)cubcu. 3"be§en baben rotr uns gcritc gcfallctt fa§en/ was bie Autores ber Porrcbc bes anno \7\5. 311 Stabc bcratisgcfoiumcttcu ir r*or bas bteufamftc crad/tet/ folate Sieber btntueg 311 la§eu. Pabcro es bcuu gefdiebcit/ baft wit uebft anbertt bas bcritdittgtc £icb bes r>crbdd]ttgcu ^eiurtdi ITtollers: „Rilff <5ott/ ba$ mtrs geliugc" tit btefc Cieber Collection eiit3iifubreu btlltg BcbcucFcu getragcu. 1 ) 3nbe^eit/ bafernc tit biefes (ScfaugBud) etn obcr aitber £ieb foltc biueiugeFommcit J ) Una,cad)tct cincr auf bie Shrift uon Glyiuid)'^: do vero autore hymni M ^ilff ©ott bafe miri ftelinge" (Stabc 1710) ucrtueifcuben 2lnmcrfung fdjciut fur 2lu§lajfung beS ^iebey bod) bie $crrocd)fe(una, feiues SBcrf., be§ Sruber-I .v)cinrid) duller uon ^iitpljen (t 1524), mit bent fpatem, be§ Saluint^mu^ uerbcid)tioien ^rofeffor ipcinr. iUlulIer in Wittenberg (f 1589), vol. itod) 1^ 417., beftimmenb cjerocfen 5U fein. a. Tor „Meru" oon L721. 221 fovn ^l , ^^M! Alitor fonften iii bet £et)te obet bes £ebens fjalbet nid?1 gat ju tid?tig getuefen ift fo molie man pon nns be§n>egen Peine ungfeidje (Sebancfen Efegen. Denn iMimuibl toitb uns entfdmlbigen Pdnnen bafi nrit bicuou Peine iunbrid>t ge babt luiuncibft abet roitb 311 unferet Dertf}eibigung bienen ^aH wit bas £ieb felbfhn naib (Sottes IPort riduig befunben, unb alfo bie (Semeinen bes 3 nn ^ a ^ s balber mVbts 311 beforgen baben .... Unfere roruebmfte Sorge bei Xusfudmng biefet (Seijtf. £iebet ift baranf geridjtet gewefen bafj roir auf bie tbenre Beybage bet teinen unb nnt>etfSIfd?ten (Euauge li|Vbcu 2i\ivboit genaue 2Ubt batten unb burdj eine tuu-ftdublidie beutlidje Hebe Tlti bie (Semeinen etbauen mo\-bteu. Dafyero es benn gcjVbebeu, bafj an einigen (Drten nadj 2fn(eitung gutet (5efangbiid?et eine Derdnberung oorgenommen morben moriunen mit tljeurc nub beriibmte £ebrer, ja gantje Ministeria unferet Kitchen 311 Dorgdngern gebabt baben. tDit baben nns fyiebey billig etinneti/ mie bie IRecHenbutgifdjen Theologi oon je bet init bem Ministerio Tripolitano Hamburg., Lubeck. unb Luneburg. bus 23anb hex <£inigfeit 311 beueftigeu gefudjety meldjes uns benn bemogeu/ bey (Eintidjtuug biefes (SefangSudjes / bie in unfetnt £anbe am meiften gebraiu-bltduv als bas neue Koftocf fdje unb Bccferfd/e 311m (Srunbe 311 legen / babeneben abcr bas li a m b u r g i f dj e / £ ii b e cf f d? e unb £ u n e b u r g f d; e (SefangBud? beftanbig babcy 311 conferiren / aud? mo mir in biefen beftere nub be quemete lectiones gefnubeu biefelben aitjunefymen unb bey3ubeb i altcu. W'w mofteu and uidt porentbalten / ba$ nebft bem Kriigerfcb, cit/ mir bas neue feinet accu- ratesse fyalber billig belobtc Staber/ mie aucb, bas U)i§marfd?e unb Ka^e* but get nebft einigen alteu Hoftocf fd^en oditionibus unb anbetu adhibiret l]aben tueil biefe bin nnb mieber im £aubc bePanbt gemefen unb mir/ fo piel moglicb- audi baburd? unfere 23cgierbe/ mit bencu 23enad?bartcn in einerley (Slaubeu unb (Erfcutuift fcfte 311 ftefycu/ be3eugcu mollen. 2(ubey fey man uerfidjert, baft uns feine Begierbe 311 Hcuerungeu getrieben babe 1 bin unb mieber etmas 3U cerdnberu/ fintemafyl u)ir uns foldjes nie untcr= nommeu / mo uns uid]t midjtigc Urfadjen ba3u bemogeu baben. $• (£. IVenn in bem £iebe: „5cb 1 miicfe bid)/ Hebe Scelc" bififycr gefungen morben: „(Dber mit Ptefleidji 311m Sc^aben Sey 311 beinem CCifd? gelaben", fo babett mir nns erinnert mie fidj einige an biefet Hcbeus=2Jrt/ unb $voav nidjt ol\ne Urfad/e/ fto^eu; ftnte= mabl man baraus leidjt auf bie uurid/tige (SebanFeu Pominen fan t 211^ wenn (Sott einige 311 ibrem Sdiaben 311 feinem Cifc^e einliibe. Welles benn ana) bie £iibecFfdjeu Berren Theologi mo^l eingefeb^cu/ ba^ero fie in itjtem (SefaugBud)e anftatt biefet IPortc gefe^et : „Sonbevn mir 311m l^eyl unb ^ rommcu Sey 3U beinem (Eifd^ gefomen." IPekber lection mir billig gefolget unb fie alfo and? beliebet. — 211fo audi 1 wenn in bem £iebe: „0 3efu fii§/ roer bein gebencft" naa) bev bey uns biffter gcmobinten lection es bei§t: „3 Tl ou * tnem £? er t3 ^ a ^ feine £uft/ Die £ieb uoUfommeu mirb unb juft"; moraus jemaub leicbt mit beueu fyeutigen 3rr^ geifteru auf bie (Sebancfeu geratb^cn fonte/ ba$ man 3U einer Pollfommen^eit in ber £iebe airier gelangen fonte. Dal^er ftnb mir bemogcti/ biefen Sat) folgenber HTa§en 311 anbern: „3n bir mein ^ert5 b^at feine £uft/ Berr mein Begierb ift bir bemuft"; morinnen mir bem Kriigerfcfyen (SefaugBud? gefolget. iDie benn and) bev \8. u. ^9. Sa^ aus eben biefem (SefangBudj uicbt obue llrfadj genommen ift. 222 4. Tic Sfaf&nge beS £anbe&@efanaj(ju<$£. — 3*1 bem befaitbten £tebe: ,,U\mnn betriibft bn bid| mein Petty bat man bin hero iiod^ immer nad} bet 2fpocrypfytfd?eti tradition gefungen: „Dcs Daniels (Sott nid?t oetgag ba cr nntet ben £3men fag Semen (Engel fotib cr bin lino Keg irmt Speife brtnaen ant Dnrdj feinen Dtener liabaauv llVim abet in bem £ubetffd?en (Scfangbnd? cine ber £anonifd?en f du-ifft meit convenablete lection am gettoffen nemlid?: „Des Daniels (Soft and) mdjt Detaag ^ a Cl * mttet ben Edroen fag Inelt ibren Had?en 311 lino mad?t butdj feme ir>nuberl?aub 2tU begen petite* 3uSpott nnb Sd?anb" ; fo baben mir billia biefe jencr rorgCjOgeii. llnb auf glcid?e 2ht mirb man and? bey anbem £iebern mabruebmeu bag man llrfad?c gcbabt bie nub 6a bie bibber bey nns gem6bulid?e Hebens2Itten 311 oetfagen nnb anbere 511 fubstituiren. UMd?cs benn audi gcfd?ebcn wo man gefunben bag bet gemeine Iftann ben mabreu Perftaub nnb 33cgriff nad) bcr bibber iiblicbcn 5iug = 2Irt uid?t etteid?en fonnen. §. £. in bem £iebe: „t?un lob mein Seel ben ficnen" ftcbt: „<5leid?mie bas (5tag rom Kcd?cu" obex mic es anbete geben: „(5lcid?mic bas (Stag von Hedite." llns mar nidjt unbefanbt mas em rornebmer Theologus in bcr Porrebc 511 einem gemifjeu (Sefang Bttdj bjevon moniret batte; and) was anbere bieriiber fiir (Scbancf en gcbabt. lUcil mir aber bem gemeinen mtb eiufaftigcu dbriften gcrnc emeu beutlidjen £3egriff bicron gonucu motlcu, fo bat arts bequcbm gebaud?t wcun bafiir gefcrjet truirbc: „(5lcid?mic bas (Svaft 311 red?ueu" b. i. 311 fdjfitjen ober 311 ad?ten. — i£ben biefe 2(bfid?t baben mir and? gcbabt bey bem ^n^Iieb: „Wei\ mir/ baft id) fo offt unb riel". Z>enn wenn in bem anbern Sat^c ftebet: „<£s ftiucft i£t mic em garftig Sd?adit Darin bcr Saian roobnet " fo bat man mobl ermogen ba^ bie £iumormer bicfes £aubcs mebrcntbeils nidjt migen/ was bas Woxt „Sd?ad?t" bie im £iebc fagen mil ja mad?cu jtdj nad? biefigcr ^vcb^Irt mobl einen gant, anbern concept baron/ als bcr Alitor bes £iebcs gcbabt. 5 o!d?em nad baben mir ror bieulid? erad?tct bafiir alfo 311 ferjen: „Des Berrcn (Snttbat nid?t bebad?t lllntbrnillig fie rergc^cn." llnb biefes fey 3m- 2Ibmcnbnng allcs Pcrbad^tes einer nnbilligen 2Icnbcrung gennng gefaget. — 3 eo °* ronnen mir ancb nicbt nn= ange3eiget feyn laffen baft bas befanbtc £ieb: „2ln iPaffcrftiiBcn Babylon" iibcrall ansgcla^en. Tiid>t ans ber llrfad?e als foltc es nid?t Sdu'ifftmagig geferjet fcyn fonbern n?eil es fid? anff unferc ^etien fo gar nidjt fd?icfct nnb unter Xinnbertcn bie es fingen/ faum einer ift/ bcr fid? baron cincu red?teu Begriff mad?eu fan. Was bie 0rbuung ber (Scfdngc bctrifft, fo baben mir bie tdglid?en lllorgen= «Iifd?= unb ^lbcnb=£icbcr foruc augefct^ct. mcil bicfelbe tdglid? 311 gebraud?en uitb alfo am erftcu aufgefud?et merben. Den folgcn bie Sontags* unb ^eft^ieber in ber (Drbnuug mic bie ^cft aagc ciufallcu; mic benn biefe (Drbuuug aud> in bem Koftocffd?cu (SefaugBud? unb anbern fd?ou belicbet morbcu. 33ey benen Catechis- mus £icberu t?at man bcr (Drbunng bes Catechismi foricl immer tbunlid? ge= folget; unb alfo bie £iebcr rom (Slaubcti 00m IPorte (Sottcs von ber oCbriftl. Kird?en, r>ou ber "Snftc unb 53cid?t mit babiu gcbrad?t; nad? benen Catocbisnms £iebern aber crftlid? bie r>ou ber Hed?tfertiguug nub rom £briftlid?eu <£ebcn nnb IPanbcI gefetjet be^cn llrfad?c em in bcr gottl. i7cyls=0rbnung geiibter £efet oon felbften mobl ftnben mirb. Per dbriftl. IPanbel mirb in alien 5t5nben unb Be* gebenbciteu crforbert; babcr folgcn uid?t unr bie 5 taiibcs= nnb Heife£iebet fonbern ;i. Tor „y.u\v oon 1721. 223 audj in gemeinet ZXoto, nnb in befonbern §nfdUen nrfe ftudj ^io daoft , £renben nnb Vuir tteber. Unb ba bte £briftcu tiEglid? .nub iiu- Dane! iinb CoB (Dpffet ;,u bringen fdjnlbig fo Kit man bie barauf ucikbtetc £iebet foroofyl allgememe a(s am-b anf befonbere $&Ue eingericr/tet an ibmn (Drie cinjubriuacu imbt oergeften. Hub enblidj mit bet Cefnre Don c*cn pier lct~,tcu Dtngen ben Saving gemadjet. ijiebcy ift man febr bemiibct geroefen bafj ein jebes £ieb untet fetner bebbriacu rubrique Porttmen moate. Ulan nrirb ainb fhtben bajj miter einer jeben Rubrique bte £teber itadj bem Alphabet gefetjet melees tm ^lufiVblaacu benen geitbtem vlluiftcti cine gro§e (Erletdjterung giebet . . . Hunt Kitte ja and? wobl bte redjte Deutfdje f du-eib itnb Heb*2Iri alleutKiIbeu beobadften foflen . . . 2I!(ein ba man big biefe Stunbe Peine reflate <5runb<5efeije bat unb BHts bet benibmte Berlinifcfye Elector Inur Joh. Bodickei bicrou gc= fdn-iebcu nod) uidH allcutbalbeu befanbt geroorben unb 311m Braudj gcfoilien »ir andj befiirdnot es trmrbe folcb.es mefyr 3111 Confusion/ als (Erbannng bcr (Eiu= faltiaeu bienen }o ^abcu roir biebcy nidrt - 311 critiques feyu roollen . . . IVeil aber auaeucbme nub befanbte Melodeyen ein £ieb rccbt brattdjbar madieu, fo ift unfere Sorge mcbr bierauf gcrtcbtet gctucfen trie wit befanbte nub n>oblFliua.cube Melo- deyen 311 bcucu neuen JCieberu ftubeu mb'cbteu; nub 311 foldjem Q2nbe uidit nur anberc (SefangBud^er ffeifjjtg confuliret foubcrrt audi bie Melodeyen gepriifct unb ift ein unbefanbtes £icb balb mit biefcr balb mit jener Melod. uerfiicbet; biJ5 cine bequeme ba$u gefunben morbeu; alfo/ baft gar roenig £ieber orme tbre bariibcr gcfetjte Melodicu albier au3utreffcn. 2>a§ (ci3tc Xrittel bcr SSorrebe (p. 23—39.) bilbet cine auSfiiljrlidje 9(m lueifung jur ©mfii^rung unb jum redjten ©ebraudj bcr in biefem ncuen ©efattgbudj entfjaltcnen SJieber, in roeldjer fid) ebenfo uiclc praftifefje Uiufic()t qI§ paftoralcr Grnft unb gctfttidjcs 35erftanbnif$ offenbart. Xtntcr bem Xatitut b. 9. 2fug. ^t 19. [djliefet bic s -8orrebc mit bcr llnter= febjvift: Wiv eure getreuc ^iirbtttcr unb Seeteu IPacbtcr/ famtlicbe Superintendenten bcr ITCecHenburgjfdjen Bertjogtbiimcr Scbtperin nub (5iiftrau. ^[ttcl) wad) btefer SSorrebe gte&t fief) ba§ (^cfangOucIj , iiSereiuftimmenb mit ^cm, mav mir DcveitS anbertoeittg toiffen, alS Arbeit jdmtlicljcr fianbe§= Superintenbenten, uon ifincn in gememfamer Serat^ung u 3tanbc gcbvacljt. 33ct aKcbcm aber erfcl^cint ilrafeDit} ate bic cicjcntdclj treibenbe Mraft, bic 3cc(c be§ gangen llntcntc(jmen§. 9cicl)t nur ift ifjm, mic bic Superiu- tenbenten unterm 15. 2ftar§ 1720 6ejeugcn, bie Beforcjung bes Drucfs r»on uns Allien aufgetragen; nidjt nur Ijat er, wad) bem mtcber()o(tcn 33erid)t bed ^ucf)birtbcramt§ (uom 1. DJtdr^ 1720 unb 2G. affatg 1721), bie Porrebe 5U perfertigen iiber ftcf? genommen unb in 3iMrf(icIjfcit „concepirt u ; wid)t nur jefjen mir if)n unablafltg fitr bte cnb(ict)c ^er= offentlid^ung be§ Q3uct)cd bcmitijt: fonbern wad) fetner eigenen 5leugerung fjattc er einen uicl loeiterge^enben 5Cnt^eil an bcr Arbeit. Die Sad}c 224 4. Tie I'tnfana.e be-> £atibe&©efangBud)£. roegen 60s (f5efang=Bucfyes gef^et mtr redjt 511 berfccn — fdjreibt cr am 18. S)cc. 172o — inborn boy anbertDdrtigen liborbaufften 03cfd?dfften fo manege Stunbe boy £icr)te gearbeitet unb nioin d5eftd]te fonbcrlidi bov bet corrector perbcrbet unb nun febcu mug baf> biofo 3m- €fyrc (Sottes unb ber lurdien (Erbauung angeroanbte ITCufye fo lange pergeblid} i^ro intendirtc Jriicbte eripartet. SStr merben (jternadj jdjmcrlid) fefytgreifen mit ber 9lnuat)me, bafi bon ftrateoin bie 2tu§ar6ettung ber SBorlage, be§ (intmurfcv berriHjrte, tueldjen bic 3 upovintenbenten bann trjrer gemeinfamen 93eratr)ung ,ytm ®runbe (egten. *) 2Ba3 bic Sfnorbnung be§ 23ucrje§ Bctrifft, jo ftimmt biejet&e bic- jum @nbe ber geftlieber mit ber be3 SD^tntfterial == ©efangbuc^S bottig ubcrein. s Xitc() bic kiiteit ^l&fdjnitte, bon bat Croft = ^reuben = unb 3efus*£iebern an, [tub int SBefenttidjen btefc(beu mic bort. 8n ber Witte bagegen geigt fid) einige 9ftrtoetd)ung, inbetn uittcr bic &atedji3mu§gefdnge nid)t nur bic Sieber pom IDortc (Sottes unb pou bor cbriftl. Ktrdje (mic in >Koft. 1701* ;aiujdjen ©IduBen unb Setter Unfer), fonbern attd) bic Sieber pou bor Bug unb Bcid?t unb Don bor Hecfytferttgung (^mifdjeu £aufe unb SCbenbmal) eingefdjaltet ftnb, bic Sieber in gemetner llotl} abcr unmittclbar nad) ben StanbeS* (etnfd)!. -Ivcifco Siebcvn unb Dor ber Siubrif pou (Ereufc Critbfal unb 2fnfed}tung irjre S telle gefunben Ijaben. 3nnert)al6 ber einjelnen Wubrifen ftnb bic Sieber moglidjft nad) atptjabetifdcjer ^olge georbnet. giir bic ?(u*mal)t ber Sieber marcn bic Superintenbenteu bttrd) ben £8efet)l bc§ £ergog§ gunddjft auf bio in bom Hoftocffdjen (Befatuj = Budie bcrett bcfinblicfyc <5efdnge r)ingettriefen, benen fie abcr and) nod) anbere (jin^ufugen foKten; unb bic ^anbfcrjriftticrje SSorrebc fagt, bafc fie uidjt nur ba% „^etfcrftf)c" fonbern aucfcj ba% „neue Noftodfd)c" (Sftimfterial?) ®ejang= bud) 511111 ®runbe tegten. 3n ber £r)at ift ber Sieberinfjaft biefer ociben Woftodcr SBiicrjer fo natjegu botlftanbig in ben „$lcrn" iibergegangen, baf? bon ben 427 -Dhtmment be§ !*DfinifteriaIs®efangbucrj§ b. 3. 1717 nur 24, bon ben 11 Siebern be§ SSederfdjen SBucrjeS, bic in jene§ feme ?lufnalmte *) Tiad) fpeitcren Gvflarunflcn be* D^oftocfcr $hid)binberamts mate felbft bor &c- bnnfe, biv? Wefanflbud) bevauyuiaebcn, uon Slrateoife au^QCflcmgen. CSr babe e-\ obnc besbalb cinctt fpecicttcn ^tuftrag a Smo erbalten 311 babcti . . . cradj n?irFHdj proprio motu bcrr»erFftcIItgct (?). ^ebetifatlS crfd)cint cr ()icr aU bor ,/-IuTfa[icr" bc§ (#efan(jbudj§ : bax> Stmt babe baffelbe burdj !)tc Bc^abhnuj bes anfebnlicben honorarii an ben bamaltgeu collectorem Superint. von KraFcritj als auto rem bicfes (Scfangbudis legitimo modo acquiriret; f. bie ^eibajiblun^en uom ^. 1758, in: Acta ben SSerfog be§ 3Rcrfl. G) s -B. betr. 1745 », 9^r. 27. 28. KM), imb .v)nupt=^vd)io 511 Sdjmeiin : „9RedI. ®efanflbu(j II."). m. s?et gefunben gotten (f. 06. 2. 198.), nut 7 in bet etften WuSflabc be« „sw\\\" bevmigi tocrben. ©3 finb bte$ folflcnbc: ?fu3 ©ecfer: ?ld> lien- <5ott Pater erbannc 2 lib allerbodjfter <5otl Danffagen »ir allc liaft bn berni 3 e f u &*tti Slngejidjl Kyrie (Sott Pater in (EtDtgFeit foil id? t> c 1 1 1 1 3cfu meiti £eben Wo fhtb id? IMlf nnb Katb aiiv bem 3ft in. ®».: 2ln IPafferfUiffen Babylon laud) Serfet 1705) Barmfyerjtger gctreuer (Salt Brmtnquell alier (Siiter Pie Wodje nun lUTgattgeu ift (Erftanbcn ift bcr betlicj <£brift (19 2tvopi)ni) ^rtfd) auf nttb lafct nns fmgen (SBecfcr 170-*)) (Sott rjat bas (£rangeliutu f?err €r>nft; tbu mir rerlcirjcu iMlf (Sott/ lafc mirs gelingen (Reefer 1705) ~\cb liebe bid? berjlid) o 3 c f 11 3efu mctner Scelen Kub 3ft biefcr uicbt bes £?ocbftcn Sobn (Reefer 1705) 3t)0 mujj bes Hacbtes S&teden 3^t fommt/ mem (Sott, ein armer (Baft (Reefer 170.".) ZXun giebt mein 3 e f us 9 ute £fad?t (Reefer 1705) frofylidje Stuubett/ o berrlicbe ^eit (D fyeiligc Dreieinigf' eii / X>u grower (D £>crre (Sott/ begnabc mid? (Reefer 170r>) (D Pater alier ^rommen (Reefer 1705) IPacbet auf i ruft uns bie Stimme (Reefer 1705) 21) er in bem Sdju^ bes fjoebfteu ift 2Pie nacb enter IPaffcrquelle IPo treff id) 3 e f um an <"5u>et Ding; o £>err/ bitt id) von bir. Stogegen bietct ber „®ern" 202 Sicber bar, luekije bcr nadjft uorau^ c\ec^angencn ?(u§gabc be* 9}ftm(terta(^cjang(uitf)6 (1717) fefjten, 1 ) unter *) SHedjnen rair gu ben 403 auz bem 9Jiin.:©i8. aufijenommenen £iebern nod) bie beutfd)en lerte bcr 4 lateinifdjen ^fta,efana,e l)in$u, roeldjc im Qcfangbud) mit jenen nnter einer Ta. unb im ^eajftcr nid)t befonber^ au[a,e[uljrt ftnb, n)oa,ea,cn im „flern" ber bcutfdjc raie ber lateinifdje 2crt feinc cia,cnc 9lx., foraic befonbrc Stelle im SRegifter bat, fo fdfoeint, ber Sdjlufsnummer jufolftc, ber „.ttcrn" nur 201 Siebet meljr, aU ha* 2ttuM@®. aufmmeifen. £a jcbod) bie 9ir. 584. im „$crn" boppclt oorcommt, fo be- trtiqt bie Sieber^ahJ im ©an$en 600 (nidjt 608), bie 3af)l ber nenen i'iebcr nlfo in $Mrulid)feit 202. 3ol). 39 ad) in aim. ®eid)id)te. 15 226 4. 3)ic 2(nfange bc8 2anbe.3:We|anabud)§. btefcit jebotfj 66, tnclcljc fcfjoit in ben jriifjeren ©efcmgbudjern (namentttel) Dei §. TOtter 1659 johrie ffioft. 1693 unb 1695; 14 and) in SB&rn. 1700, bort mit f Bejetd^nct, unb 4 bet SBecfer 1705) geftanben fatten; e§ trctcn mttljin 136 Sieber Ijicv §um crftcn 9ftale auf. Q£§ ftnb folgenbe: bon Stem i lie Suliane Don (Scblonr^burg : 2Jd? menu id? mid? bod? fount (Sottes Kinb id? bennorf? bin (Soft/ mem lict^e X>anP bir fenbet IP c i I (Srojger (Sott/ mir armcu Siinber (?) 3efu (Sitte bat Fein (Enbe Don ^tid). S( It en burg (?): 2l\ifl laffet nns bem £?erren frof?lid? fingen Don 9(nna (Sop tit a Don ©effen: 3c(n/ ftdrfe meinen (Slauben Don (£br. Slrnotb: Dn ^riebensfiirft £?. 3- €^r./ mie gr of5 Don S- £. Slrnfdj to anger: lam liebeSeel/ nun ift es ^eit (-jftiirnb. 1676 m. be§ SSerf. 9taten; tin „®ern" nacb ©amb. 1712 wtter= Wticben: G. W.) Don Sob- ©fjriftopb 23eer: Hun f?ab id? (5ott £ob nollenbet (^urn- berg 1676, nt. b. SSerf. Seamen) Don (Sigm. Don SHrfen: (Sott/ f?eut cnbet fid? bie IPod?e Don Sol). 3uft ^rettbaupt (?): Derfud?et eud? bod? felbft Don dbr. Brunei) or ft: 21d? bu getreuer frommer (Sott Don 2)ab. 2)enide: (Sott unfer Dater/ ber bu bift (?) (Sottes Sorm f]. 3- £br./ bafj man red?t Forme gtauben ZDir ITtenfd?en finb 311 bem/ (Sott Don $5. Don S)erfdjau: 3m tmfteru Stall/ IDunber grofi Don £einr. ©I men!) or ft: Vu fd?cnfeft mir bid? felbft Komm (Suabcutt?au / befeud?te mid? ZTuu banFet (Sott mit Iiefj nub Dumb Don ^riebr. gabriciuS: 21ltmad?tger Dater / ber bu bir Barmber3ger (Sott unb Dater,/ ber bu ben SobjU g eft el It Du (Sott/ ber nad) alfmeifem Hatf? Zhi l?aft bei mir als beinem Kinb Zht fierjeft ja/ bu grower (Sott (Scred?ter (Sott/ id? bin in Siinb (Sered?ter Hid?ter/ t?eilger (Sott/ mer faun fo rein (Sott/ ber bu bift fo geartet (Sott/ bu fet^efr ab unb ein £?eitger (Sott/ ber bu beget?reft f?eilger (Sott/ ber bu uns giebeft ^err £f?rift/ ber bu in beinem IDort 3d?/ mein Dater/ bitte grower ^iirft bes £ebens >no.i u8: f}err viiuift man banft bit ingemein bon o»ol). §eermann: (affei lib ibr meine £ieben Iraut uu-bt 311 fefyt mein Inn-, unb Sinn(urfpr.: Craurnidji 311 (cbr frommer thrift) IVenn bein bcrjliebfter fobu 03ott U?tr banfen Mr <5ott fiir unb fur bon Sol), gr. .s>cv,umi- Hon ficb ber dag gcenbet bat bon (£•. (i()v. ,s> out burn,: Koinmft !Mt Fommft bu £idjt ber I^cibcn Hun bat ftd} angefangen IKif fiebe bon Martin SanuS: 3cf n mciner Seelen tPomte bon d()x. ®ortr)olt: (Sro§cr (Sott, tdj muft bit* Ffagen Don (Sal. 8i§cobiu0: Dunnes £ebens bcfte £renbe Don SBal. graft 2 J d) e v : Ihi Fannfts nidjt bofc mcittcit bon 3. gr. 9J£ai)er: 2(nf auf mein (Seift/ ermnntre bid) 3efii/ Hub; ber Seelen bon Qb. 9c e urn a th- ro grabet mid) nur hnmerljin Ooi! Sot). Dleartu§: SoIIt id) meinem (Sott nicbt traueu droftet troftet meine £ieben IDenn bid? llngliicf bat betretcu bon ^ol). ©ottfr. D tearing: (Sebt, ttjr traurigen (SebauFeu bon ffltaxt Dptfc: Brief/ auf unb rocrbe lidjte oon Soacf). $auli: 3efn drjrifte/ (Sottes Sofm/ ID i e Fommft bu bod) alibi er So rjab id) nun oollenbet Oon ®eo. Dfceinmann: (5ott fei gebanFt 3U jeber £>eit Oon SBartfo. SftMngtoalb: £?err Cbjrifte/ bu roollft (Sliicf unb f)eil (ur)pr. : £>. 3. <0>r. / tbu (SIM u. *?eil, f.gif*er f GfSSey.l, 276.) oon X). S|] h"t: J3armtjer3iget grunbfrommet olott (nr [ptiingl. : Dn giitiget nub fr. (5., f. gifdjer a. a. C. I, 60.) Ejerr bcr bu beine ©fyren neigef) Inur olott mein CCroft nub Hatrj HVr i(t cs ber bio Segel leuFt bon Sob. ))\ olina.: Ctebfter 3efu droft bcr lichen Oon dl)v. 9tung,e: Per £?err bat utiles tool acmadit licrjlicbftcr 3efu bu haft uns bcmabrct 3d) bisber clcubc Seele Urfprung wabrcr £reuben Was roillt bu mein licr^ ,. anfangen lUeil ba|5, ^err^efn/ tin Per Sd?laf oon 0). 28. ©acer: £s fallen mir (5ebanFeu ciu So bab id) obgefieget Don SBafil. 3 at tier: 3d) Fomm/ rjodjfter (Sott, 511 bit- Hub lieg auf mein en Knteen Oon Sftitfj. (Sc^cvnacf: (Selobet feift bit/ treuer (Sott lUolauf f^etj unb (Semiitbe/ Des 5er= rcu dag brid)t an (9^iirnb. 167G in. bc§ SSerf. Xiamen) bon Mid). 3d) inner: Ziuu lieg id? armes XPiirmeleiii oon SBenJ. ©djiuolc!: <£s fei fern con mtr/ 311 riibmeu Seele, gel]' auf (Solgatrja bon ©tjr. <3d)neegaB: 03ieb Jrricb frommer treuer 03ott bon Sufi. ®eo. (Sd&otteUuS: 2tUes 1-jat fiir uns ein (5raueu bon Sol). Sac ©djiife: Sei £ob unb (Ebr bem b6d)fteu (5ut bon S- SOt- (Situmann: 3d) fragc nicbts nad^ (Sut nub (5elb bon ©eo. dl)r. ©djtoamtein-: ^Ins ber (Eiefeu rnfe id) 15* 228 4. $ie Sfafonge beg 8ir baiifcn alle Stunb 3efit/ bu X^ci-jog bes £ebens Kyrie/ aa) Dater allerbod?fter (Sott £ag mid? bir Danf cru)eifen £afjt uns (Sottes (Siite prcifeu £el?r mid?/ f?err, bn treuer (Sott ITiein (Seift/ (Sott, mug foben bid) („L. B.») litem (Sott unb Kouig/ bcine (Siit ITtein Seelenfdjatj unb Brautigam (D (Sott mein Dater/ ber bu baft lieber IlTeufd?/ pet^agc nid?t (Sim. 1661) (D Pater/ ber bu gegen mir Cf- f?if*er, fiSSej. II, 210.) Dater/ Sofm unb beilger (Seift € r b r Sebet ITtenfdjen/ fctjet auf Von gansem £?er3en bant id? bir/ So lang (eincr (Sdjtoangern) tt?eil mir in IPaffersnStljeu fein Wk foil icbs bod? erfennen 3>u 03ott allein mein fioffnuiig ftebt. 228a§ ben in btefem ©efangbuel) ben (utf)crijd)en ©emeinen 2#ecf(enbura,§ bargeboteuen Sicbcunfjalt attbetrtfft, jo finben loir tn ber Zijat gunddjft Don ben buMjcr in ber £anbe3firdjc i'tbtid) getoefenen ©efemgen ben toefent* (tdjften „$em"; bie SBegfcffung mcljrcrer dlterer ^jalmentiebcr, jottuc einiget ber toeniger toertfjDoHett Sieber au§ bem 9reformation§jaI)r()unbert unb ber fyateren gelt, woxixbvc bie SSorrebe 511m Xfjctl au^fuljrlid) s Jicdjcn= fdjaft giebt, toirb faum mefjv §u beauftanben few, als bic nod) toeitere 9tu£fd)etbung gtoeter baftljlifdjer lieber („3d) fiebe bid) fjer&lid) Sefu" unb „0 froljlidjc 6titnbcn, Ijcrrlidjc 3 e ^")- ^ ur ^ a ^ 5 c ^ cn ^ on: „3Bcicljet auf, ruft un§ bie ©timme" ift a(§ ein SBerfe^en §u begetd^nen, tuelcfjcv in- beffen jdjou in ber nddjftcu ?(u§gobe (1731) toieber gut gemadjt tuarb. ^(ud) bic ^Cu^iual)! ber neu aufgenommenen Sicbcr ift im ©an^en nur 511 billigcu. ^Ibgefcijen Don emgelnen dltcvcn ^Jiebcnt, 5. SB. Don (£tjv. 3d) nee- a. lev „Mmr oon L721, 220 gafj, ^etrud §agiud, ®eo. 9?cinmann, 93afU. Sattlet u. 8. dot Imuptiadilid) nod) bio ttafftfdje x >ci I boo 17. "salnbuiibcrtv belt vcidntcii 93citrag geliefert. So finb Oon 3ofy. moo una mi I, oon 3ol). Win l, Oon 3ol). a rand 3 Sicbcr f)in$ugcfommen ; Oon SRurn&erger &tdjtern finb S iir. 31 v ii o I b , 3. £ 31 v ii | d) m a n g o v , 3. S^r. 99 o o v , 3igm. o n 99 i 1 I o it , (Sr. a i n r , 3. ®. 2 d) o 1 1 o I i u c- , ©. IS l) v. 2 djto a m (c in mit jc 1 Ciebe Oertrcten; oor Client abov atto bom ®erfjarbtjd)en SDidjterfreife finboit toil Oon $. © o r () a v b t felbft ( .> , oon (iln\ W u it g o 6, Oon 3oadj. $ a it ( i nub oon i>). 933. Sacer io 2 Sieber, oon (iljr. 99rund)orft, 5. 3f. § o r § o a, , (£. (il)r. v> o m 6 it v g , 2a(. 8 i * o o iu 3 , (s). jjft o it m a v t , v JJiid). 2d) inner, (iljv. Oon 2 tod on jc 1 ^iob (jinaugefiigt, benen fid) bio fiieber oon 3o§. DteariuS (3) nitb in 6efonber$ grower $af)i Don griebr. Aa brie tit v (17) ait)c(j(iof}cit. llntcr bon Derfyaftnijjmajjig toenigen Siebern aiio bcr nadjfolgenben ^ertobc ift gioar audi bio ntcljr fubjeetiuc Dftdjtung bttvclj 91 em ilia SuliancOon Sdjroargburg (5), fotoie cinjetne 3)id)ter be* 2pcucrfc()eu Mrcifc*, uuc 5. 3. 3 cf) it t_> (1) itnb Gfjv. .ftortljolt (1) rcprcifcnticrt: bod) fteljen bicfen mit entfe^iebenem Ue6ermiegert Scanner Oon un$roeifett)aft ortljoborer ©tettung, uuc 23. G\ So fdjer (1), 5. 3fr. Tlavjtx (2), §cinr. ISimenljorft (3), 93enj. 2d)utoid (2), 9ft. 3. ©djumann (1) it. 21. gegenii6er. Unb unci) ber (S'lttfdjtebcnrjeit, mit lucldjer btc SSorrebe bcr (2upcrintenbenteu fidj gegen ba3 gretjlingfjaufenfdje ®efangbudj au3 iprtd)t, uutubcru tutu un§ uid)t, attdj in bom „ .Stent'', Don bout ^3rctt- fjauptfdjen Pcrfudjet cud} bod} felbft a6gefel)en, fciitem em§igen Siebe be§ MaKtjdjcn $pieti£mu§ §u Bcgegnen. <2o fcgt bie 2(uemal)t bcr Cieber in unferm 99udj tin SlEgemeinen otu fdjone* .^cuguifj au U01t bem (£mfte, mit lucldjcm btc §erau§geber nadj itjrcr eigenen ©rflarung „bie tljcuvc SBcilage bcr rciucu unb mtOerfdlfdjten ISoanadtfdjcn 933af)rfjeit" ,yt crljoitcu bebadjt finb. Sftur in jtoei ^unftcn Oerlcugnct fid) and) I)icr nidit bcr Ginfluf? bcr 3^- (Sin ma I fcf)(t e§ 6ereit§ an bcr genitgenben 9Surbigung cittcr feften liturgifdjen ^rabitton. 2o erfdjeint nid)t nur bic 99ei6e^altung bcr menigen (atciutfdjon gefttieber [ebiglid^ aU cine (Eonceffton gcgen iKoftod nub einige anberc Drte, loo bic fcl6cn nod) offent(id) gefuugcit tucrben : ! ) jonbern aud) fiir ben regetmafjigen J ) Danncnbero — IjctBt c;5 in bcr 33orrebe — wo man in ben Stabicn nod) bavan geroofynet / fie bafelbft nadf roic vox foitnen gefuugcit roerbeu. Wo ftc abev uidit mebr im (Sebraucf^ finb/ ba tan man \id{ bcr beutfdjett allciu bebieueu/ nuc bcuu audi btfy megeu cin beutfef/cs In dulci jubilo mit beygefiiget ruorbcu. — $>attc bod) fdjon bic w (Sr(dutenm(j ber ^irdjenorbnung" Don 1708, joelc^e, o()nc rccbtlidjc ©elturtfl ]u er- 230 1- 2)ic Sbif&nge be£ Vanbe* = ©cianflbud>§. 2onntagc>gottc*bicnft luivb neben bcr iibcrfommenen gorm ber iitnrgijdjen @efang$ftticfe be8 Credo unb Gloria, aitf (hiiirfjcn eiuigcr ^rcbiger unb mcil e3 an cinigen Drten jrfjon jo eingefufyrt, cine ncuc gorm jur 9fa& lualjl gefteUt unb bemgemdr, in bcr SBorrebe anbeimgegeben, cincn Sonntaa, inn ben anbern 511 fingen : Wit glauben all an cincn 03ott unb Jd) glaub an cincn o3ott allcin, 2lllcin (Bott in bcr ftofy fei €r)r unb: (£fn* fei <5ott in bcr X70I7 unb Pan! — {internal?! bcr 3 nn ^? a ^ bcybcr 2Irtcn Don Ctebern bcr materie nad] cincrlcy ift. ^urn s Xnbcrn abcr gejtattet unjer (^^cjangbud) — pterin gugletd^ bcr meberfddjftjdjen Gigcnart cntjpredjcnb — jdjon jo mandjen breiten rebjetigen ^ctrnd)tlicbcrn unb ciucr grofjen ?u^al)( merttyojer Sicber anj bejonbere gaHe Slufnafyme. ] ) Sag bod) namenttid) btc* IdUcrc ^fjema jo fefjr in bcr 'Kidjtung bcr 3 e *t bafj gcu^c $3itdier ooft Sicbcr fitr bejonbere SBerfjaltmffe bamals crjdjicncn, uric bemt 5. $3. bic „9£cuen Stanbcc^icbcr", loclcrje £aurcnt* ftartmann, ^3ajtor 511 (irint'oiu unb 3Bcitcnbovf f 1716 511 s Jioftotf in oermeljrtcr ?tuflage l)erau*gab, nid)t locmgcr aU 169 Sicber fur bic oerjdjiebenften SebcnsfteHungen unb 4agen barbictcn, barunter allee @rnfte§ and) £icbcr eine3 £id)tgtef)er£, 9cad)t luadjtcv*, s ^aruquenmad)cr* unb anberer berglcidjen nugttd)er ®emcrb*ieute mcl)r: \a ba}3 in einjelnen Qkjaugbudjern , 5. %$. bem oon M. Sol). 3ac ©ottfdjalbt bejorgten Unioerjai^ejangbud), Srip&ig 1737, bic allbcrcite (Safuiftif fogar fur Steber bey cincr (Srecution geforgt (jar, mit bejonberen SScrfcn fur &nm> ber gerdbert entfyauptet / erf d} off en ober gefyangen rr»irb. llujerm „&ern" botcu §ur $Cu3fulIung ber 9tubrtfcn fur bejonberc gdtte unb 3tdnbc gunadjft bic im hamburger (3^8. Don 1712 rcidjtid) oertretcnen Sieber oon grtebr. %ah rtctuS (au§ beffen: .,Joh. Gerhardi pietatis schola melica in bcutjdjcn s Jieimcn ", Stettin 1668.), untcr benen fid) iibrigen* mandjes treffdd)c finbet, nrillfommcneS Material; bod) jinb and) ri\d)t mentge Steber unbefannter SSerfaffer anberstuofjer jufammengclcfcn, )\un ^f)cit oicITetdjt erjt fur unjer Qkjangbud) gebid)tet. ?(ud) ben ©runbjdtjcn , nad) meldjcn bic §crausgeber bci bcr £e£t= beljanbhmg berfafjren finb, ttrirb man im ©anjen unb ®rofjen ^ufttmmcit fomten, namcnt(id) bem SBeftreben, mit ben bivbjer m ber SanbeSftrdje gc^ brdud)(id)cn ober in ben uttfterijdjen 9iad)barftdbten reapiertcn ©efang* lanp.cn, bod) fin: bic gratis uiclfad) beftimmenb oetoocbeti roar, im SCnfang beS ©otteSs bienfteS alle fiatciufcfac (Sefangc au^gcfd)Ioffcn unb and) nut bic dcnti'cbc praefetiones auff ben bod^ftcit ^eft^dagcu abjuftllgeit gcftattct (051. £4b, D3b). 2 ) S3ijl. aud) Mcinr. Slier. Sei^cI, S)a§ iUcct'l. -> 8d)mcrinfd)c ftird^engejangbti^. ©lie r)i[t..frit. 2lbl)nnb(untv cdjrocrin unb 'Jtoftod, 1852, 6. 20. vii. SBeilage: $a* Mflmterfge ®cfang*Sfl($lem. 231 tntd)cvn iiun]iici)it tm (SKmlang \u bteiben unb 83erdnberungen md)t oljne „ttrid)tige Hi iachcn " uoruineinncn ; locnn gleidj in mandjen Tvallon bieSBer anberung nidu e6cn noting, mie v S -K: 3m Zlamen (Sottes rcifen wtr ft ~\u ^ottcs Tcaniou fasten uur - tDell fafyr bin id} bin behl mfibe ft IDell abe u. f. to., ober, tine in 2tv. 8. bon „©d)mucfe bid) o [iebe Steele", too ft: Ober mir tuellci;bt 511m Sdjaben Sei 511 behtem Eifdj gelaben mil bcm SBtSmarfdjen ( s ) s -2\ b. L700: Sonbem mir 511m %tl unb Jrommen Set 511 beinem (Ctfd) gefommen gefefct if t , au3 iibcvtvicbcncv &engftlid)feit E)ert)orgegangen erfdjeint. Smmer aber toirb unfer ©ejangbud), mclcOc* ben bcuniljvteftcn Morn be3 fiberfommenen 8ieberfdja$e3, burd) cine betvtidjtlidjc $aty Don Siebern au3 bcr tlaffh'cl)cn ^ertobe be3 17. SafjrfyunbertS unb einigc bev befferen fpateren bereidjert, int SSefentlidjen in unucvfdljdjtcv Iqti]cftalt ben ©emcinen bet Sfterffenb. 8anbe3ftrd)e barbtetet, trofe mandjem mit aufgenommenen SWittel- gut unb einjelnen nicfjt geniigenb mottmerten Sfenbcrungen, „un Mcjcmeineu cut DortrefflidjeS genannt toerben" miiffen. 1 ) Stebente fietlage. Ta* Wiiiitfcvidjc ®cfanfl=$iid)lctu. 2lnfang§ wax Oct bcr SBearbeitung be§ „®ent§" — trie bte &anbfdjriftlic&e SSorrebe bcr Supcruitcitbcntcn ermafmt — e£ aud) bie STbfidfot gerocfen, untcr jebem Sa^ cincs jeglidjeu £icbes aufs Kiirtjefte bie £rflaruug Dcffcit; mas tuncfel nub in ctroas uur>erftanblidj / 3U fc^en. S)orf) fatten bie ©erau§geber bie§ einem icbeit ©eelforger iiberlaffen miiffen. Dermcyncti inbeffeu, ba% em jebcr prebtger tuolt^tin merbc/ n>emt cr »or fid) felber auf atle Hebens 2trien biefes (ScfangBucbs fteiftig acbt bat unb tno cr r-ennciuet ba§ bie unb ba cine €rHSnirtg uotfyig/ fobauu in ciucm befonbern 23iid>lein fid? folates uotirct . . 5oIcr>e CErRSrmtg founeu nac^= gebenbs in beucn prebigten bey (5elegcnbeit augebraebt . . aucb in benen Cateehismus- llebungeu mit angefiil]ret trerben. 3$a3 (jicruad) fitr ba* grofjere, 511m allgemeinen (^cbraud) bcfttmmte (Sefcmg- bud) fid) itiajt nertoirftictjen lieft, feljen mix balb barauf in cuter Hetneren 'initiate (Sammluno au^Qefiitjrt : (5efang= Bucblem 2(itc unb neue ^ctftlid?c liircbcu^^tobcr in fid) faff cub; lU\t t)m$\i gefc^tcr furt^cn €rlcutcruncs ! (Emtger barinn r>orfommenben j buncfcltt unb bcr (Etnfalt fcfirccr | ju Der= ftefyenben XDortc ober Sdr^e. Der liebeu Juc^enb unb eitt= faltic^eit £iebr)abern (Er;riftlicr)er (Sefdnge 511 Hufe 21Itt etner Porrebe bcr x ) 6eibel a.a.O. ©.20. 232 4. Sic iHnfnngc beS ganbe&(3efangbu<$£. l7od)^ (£ljr; | ttuirbiycu '/'//. Facult. m Bostock, aus^cfcrtkjct Pon M. Just. Hinrich Hum for; Past. 5U Stavenhagen. Hoftocf imb £etp5ig/ 1 Bey d5cor$ CubtDig t fritfcf)/ 1(725. jcljm. 12°. S)em 53ucl)e gel;t cine langc geleljrte SSorrebe bcr X&cologtfdjen Sacultat ;>u SRoftod! bom 15. Sept. 1725 (@. 3—45.) fottrie cin SSorbcricijt bc§ Editaris (8. 46 DiS 56.) uoran. ©rftere gcbenft 8. 24 f. bcr brci borfjanbenen (tfefangtutdjev : VO'vt babcu (Sottlob! an 03cfang=23udjcrn / audi bic bic tin £anbe Htccflcnburg bcraus- gcfoinmeit/ feinen IHangel. (Es ift ja bas/ burd? treuc Sorgfalt cincs fyiefigcu Hoftocfifd?eu prebig = 2(mtes l}crausgcgebene/ unb crft im ^abxt 1:22. ron nenen miebcr auffgclegtc/ fo genanbte Koftocfifcfyc Banb= nnb Kirdjcn^udv nicbt alleiu tyte in Hoftocf/ fonberu and? an anbern (Drtcu biefigen £aubcs befanbt nnb in tncler fjdnben. So t]aben mir and? bas Heine (5efang = Bud}Ieiu, mcldics burdi rnl|inlid]c 23eforguug bes feel, ^crru Pastoris, Heinrici Becfers/ berausgefommeu nnb fcincs geriugeu preiffes / nnb Fleincn Formats megeu/ gar tcidjte fan augefdiaffet nnb bey ficfy gefufyret tr>erbeu. 3 a was no< § mefyr/ fo ift r>or further <§eit/ uemlicb im 2 a k 1 ' £fyrifti \~-\-i uuter Derlegnng bes loblichcn Bndjbinbcr^Imts in Hoftocf gebrucft morben ein 3iemlid? rotlftanbiges 03efaug=23udi/ genannt: Kern bcr ans- erlcfcnften nnb mollgepruf ften Kir d? en = £iebcr/ rvcldfcs 3meiffels frcy fid? and] r>iele anfdjaffat/ menigftens anfdjaffen founcn. ©leie()tt)ol fci 1>a% gegen luartige ©cfangbitd)(eut feht unnbt()ige§. (£3 mollc ba^u btenen, ba§ man mit Derftanbc fittgen fouuc, unb banttt einent grofceu Hebcl in bcr £f}riftenbeit abljclfcn, ma§, lute ber ^erau§geber feXbft lueiter au§fii§rt, ifjm bteter Drten unb ami) in feiner ©entente betrtibenb entgegentrat (8. 48 f.) : Z>a finget man cutmebcr ofju (Scfaug^Bndj unb 0b.1t (Scbancfeu aus bem Kopff fo tvas fun/ cs mag rcaM obcr nnrcdit fcyn . . . obcr u>o man ja aus bem (5efang=Budjc bic JDorte ber £icbcr red?t liefet/ audj fie fo fcrtig gefaffet fyat/ ba§ man fie ofme 2Infto§ fiugen fan/ unb man forfdjet eiumafyl bey benen tljrcr ITTeynung nad} recr/t anbdeb/tigen Sdugeru unb Sdngc= riuueu: Perftefyeft bu audi mas bu ba in bicfem u. jencm £icbc fiugeft? So rerftummen Sic / ober gebcu aud? [ugl. %($. 8, 30. 31.] jnr 21utmort : W i c fan i a) s nerftefyeit/ fo mid? uid^t jemanb let? ret nnb auleitet? ^iefem bnntal^ all- gemeut anerfamtten ^ebitrfm^ beffen 53efrtebtgung man auri) anbertt)drt§ burcl) gloffterte ©efangbuct)ev, tnic bci* 9Zaumburger, s Jiat5eburger u. a., ober buret) auc^ fubrltcf)c iitcbererrlarmtgen, tnie 3.35. 8c^ameltu§ C^tinng. Sieber^&ontmentarius ($]etps. 1720, 2. §Xufl. 1737), t>erfuctjtc r beabftd)ttgt ber $erau§geber baburct) abstu Oelfeit, ba% ex, unci) s 2(rt ber SBeimarfc^en unb £mafefri)eu 33ibetau§gaben , ^ur (^rfidrmtg unbefannter ober fcrjirjiertcjer SSortc, §ur 2utff)ellung bc^ 3ufammcn= l)aug^ ober sur 5(ngabe be§ 8c^rtftgrunbe§ Kirjere ober langere 3 m tKi)en= bemert'ungen mit fletnerer (Shrift in ^arcntl)cfen bem Stebertexte einfiigt. 9JJan mirb nicrjt teugnen touncn, ba% cr banttt be§ (bitten eber 311 uict al§ su menig gctf)an, menu man bet[m>Bmetfe Iteft: IDcg mit bem golb (aus) Arabia / (fo oor ba* fdjonftc gc[)altcn mirb) IVca calmus/ myrrtjett/ cafia (finb fd)6nc jut Striata) bicttli Mivdum Wcinnaluich uon 1748. 233 bet un£ alien ba£ croige 8eben etrootben) 2lm flamm bes creufees fdjroeben Dein in-vi (bet bet bit bad eroige vvnl u. Selinteil etrootben) fintft in ben too ^uni bitten roit ben fjeiltgen <5eifl Umb bcu redjten (Slauben aUermetfl inicb! bitten roit bio umb bio ted&tc ^Religion, roic roit, biucb (dotted ©nabe, in bent nmlnen ©lauben ftoben; fonbem umb ben ©lauben, mount roit Sljtifti Setbienft crgtciffen, unb bet ©naben ©otteS babutdfo tbcilbafftia. roetben, mcldjc bet bciliac ©cijt in un3 roitden mujj u. i. ro.) — ^v£fu , roafyres Btob bes £ebens l^ob. 6, 85. 18.] ijilff, bajj id) bod} nicbt oergebens (2)bet mit rtcllcidu jum Sdjaben, fey ui beinem (Eifd| aclabou ibaf; id) mul) beinct (Sinlabunfl jroat Commcn, nbet butd) meine Itnrofitbigteit gii mcinen SccIensSajaben mit fclbet bad ©ctid)t ejfen unb ttinden folte ; bafflt bohiite midi, mcin frSrt 3(|fu; oielmcljr) £afj midj burdj bifj feeleneffen (babutd), obrool id) and) mit bom 3Run.bc bcinen Vcib cmufafyc, meine Secle fonbetlid) gefpeifet roitb) u. f. ro. (£3 tuSrc in bcr &ljat iibcl, mii&te man and berartigen 2(uefiiljrungcn eincn gleid) fidjern Sdjtufe auf ba§ in ben ©emeinen Dorijaubene geifttidje SSerftanbnife ntacben, nrie auf bie SRcbfeligfcit be?, iibrigenS genrifj ebenfo cifrigen nte Eirdjlid) corrcctcn s $aftot§. S33a3 bic s J(u^iuat)l ber non 9tiiinfcr in biefer SBeife commentierten (Sefcinge nnbctrifft, fo giebt bie SSorrebc bcr |$acult&t feinem SBudje baZ Seugnife, bah in bcmfclocn feine none ungeptnffte/ fonbetn lauttt beroefyrt befunbene/ fo altc als ucuc Ciebet cutbaltcn [tub, nnb jroar nltermeift, bi§ au~\ etlidje gar toenige, bie felben, mie in SBccferS fieinem (Mangbiicfytein. Unb in ber Zfyat finben fid) unter ben 219 9cununcrn unfcrS SBud>c§ nidjt njcnigev als 101 audj im Reefer, Don ben iibrigen 28 finb 23 (baruutcr and) 4 lateiniidj-beutfdje gefttieber) av& bent 9J£inifteriak©efangbudj unb bent „®ern" aufgenommen ; nur 5 fteljen in t'einem ber genannten ^5ucf)cv: Per beftc ^rcuub ift in bem fjimmel, 53cnj. 3d) modi: 03cbcuFc meiit/ mcin (5ott im Beftcit/ Unb bah auf in idi in (5 u a be u adjt Hid?ts 3ctnibtcrs ift auf (Erbeu, ^icf). fcunolb Scclicj ift bic Seek, £>cinr. SJcitllcr (1G59) So mill i* / 3cfu / bid? uidjt laffcu, £ u b a in i I i a @ I i f a & e t Ij Don ©d&toarslmrg. b. Das l{ird)cn=®efangbud) r>on \7^8. Jaft norf) cin SQceitjdjcnaltcr ging jebcdj bnriiber I)tn ; bie ba§ ^ra!e- Dilijdjc ©efangbud^, obrool oon uorljcvcin ^t offtcicKcr Ipmauegabe an bic ©emeinen gearbettet, unb and) tDjatjacftltd) attmdlig immcr attgemeiner in (^ebraud) genommen, 2 ) luirHid) a(e autorifiertes Canbeegefangbud^ fiir J ) 60 berid)tet bcr Supcrintcnbcnt 2Bitfa)e 511 Sdjroetin imgtu^ia^t 1747, ban ba-S ^Hoftodfer ©cfangbud) nunme^ro faft burdjgangig fou?ot>l in bcucn 5tabt= als 5otff*<5emeinen im Sdirvan$c gebt. 234 4. Tie Slnfange be£ 2anbe3=©efangbud)3. SRedKettbiirg jur 9Inerfemtmtg gelangte. ;5mar ttmrbe ba8 8$erlag§*$prhri' teahim bent SBudfjbinber Stmt ,yt Dftoftod and) 1728 intb 1738, tmmer auf iucitcrc 5cl)ii 3af)re, crncncrt; aber nod) in ben jamtltdjen 9ftoftocfer 2tu&* gaben maljrcnb btefeS ^ettraum*, 6t§ ju (imbc ber iriergtger 3a()ic, tragi ba§ ©efangbud) formed benjetben prtoaten (Stjaraiter, nut meldjem e§ jucrft an§ i'idjt getreten mar, nnb cruxitjnt ntdjt cimnal auf feittem Xitel baz ^cr^ogfidjc ^riuilcg. r ) Xie midjftc befaimte 5lu§gabe if t aHerbtngS crft uom 5 a I) re 1731, ebenfaDS in jd)tn. 12°. £od) gingen bcrjefOcn metyrere anbeve border. omar, ob „bcr aubrc Drue! mil cu*ofcrcu Characteren", ben jcrjon 1720 ber $nd)brndcr Sot). S^eppling it)m 5U ii6ertragcrt btttet, 511 orrcbe betoetft Mndj nutrben ol)nc 3^cife( gleid) bci cincm ber nddjftcn SSteberabbrMe ber fleinen 5lu§gabe bic beiben 1721 toeggefaffenen Steber : 2ln XDafferfliiffcn Babylon nnb VOadfd auf ruft uns bic Sttmmc, nad) eincr fiber bie gange Scire gcfjenbcn Stnie at* 9h\ 609. nnb 610., mieber (jinjugefitgt (mobnrd) nun ba% lat.=beutfd)e Surrexit Christus hodie, s Jcr. 608., frcilid) nid)t mcl)r auf bem terpen Blate ftefjen blteb, mic tro^ bent bie v 43orrcbc kt)arr(td) meitcrbrudt) ; benn bafj bic Seifitgung jener iiicber fridjer ate 1731 gefdjal), jeigt ber in biejent 3af)i*e fd)on oorl)anbcne au*fitf)rtid)c 2faf)attg, beffen $kigabe anfanglid) oiclleidjt nur cine faculta* tioc mar, ba berfctbe in Oerfdjiebencn ^emplarcn an t)erfd)iebeucr @ telle eutgebunben tft, in etntgen and) gang fet)It. 2 ) J ) Sic Slriflabe uon 6eibet a. a. 0. S. 20.: „2anbe§gefanabudj, b. 1). jum ( s Jc- brand) fiiu bie ©cmeincn ber £anbe3ftrdje oerorbnet, ift c3 fcit bom Sabjre 1731", ift tl)atfad)lid) nidjt 311 enucifen. 9?od) 1738 crroabnt ba* ytoftodcr SBudjbinbercimt , ban fetbtges bis btefc Stunbe mittelft ciues £?ocbf. Edicts im gantjeu £aubc utd>t Iiabc introduciret wcrbeu rouuen. ,,£anbe§flefttii{jbu(j(j" roirb es erft, fcit c» 1745 in 6djroeriner $er(ag uberflegangen. 2 ) Tie uon bicfer 2ut*gabe nttr bctannt geioorbenen 5 (Sremplarc: a. ber llniu.= SBibliofy ju Dioftocf" [Mk. 11527], b. ber SReg.sSBibliotlj. ju 6c^racrin, c. ber ®toK. S3ibliotJ.su ^emStrelife, d. ber GJrafl. 93ibliot§. ju 2Derniocrobc, e. ber Sammlung mcitteS fel. Satcr^, finb foraol in ber 3^1)1 unb fyolgc ibrcr Seftanbtjeile, aU and) ti)pograpl)tfd) mebr obcr mtnber oerfdjicben. ilebercinftuumenb folflt in a unb d auf bie erftcn 610 Siebernummcrn (6. 1—696.) ba$ SRefiifter (33oo. « binber. o. g. || Jit. S. 1—76. ($og. (2i) bi» (5) 4) ; bierauf nod) in d atlein : (Ecangclia b. ?n-> MivdKii ©efangbudj mm 1748. 23o liefer in bcr 9udQa6e Don lT.'M un§ jucrft fogegticnbe Stnfjang cut halt untcr-ftr. 611 -644. folgenbe 34 fitebcr (©. 697 731.) mit fofonberm SRegiftcr (©. 7: , .l\ • :hb frommct <3ori wo foil id? bin, 2. X ad) (ft. 9ft. 1659) 2ldj idj Mit oertrri gegangen, \Huna 2 op 1) in b. ©effen oli'oii. 1695 Hdj n>as mill idj bodj rid Flagen, s 4>au( ^Sfcffct Bebenf o ntenfdj bas £nbo, (§>al. SiScooiuS (?) Brumtquefl afler (Suter Qerrfdjer, goty. grand Oioft. 1695. 1709 Per Cag rertreibt bie fmfrre ITacfyi, 9J£tcf). 323 ei fee Pit grojjer <^ott ber bn bie Welt [9ftoft. 1698) ::; cEnMidi enbltdj mug es bodj, SPenj. 2d) in old: v£f ,\cb mir »ic (5ott mill * £s ift mm aus mit mcincm £ebcn, 9) J nan. £at>. £mci£ (5ott bat bas (Eoanacltum, Gr. SClberuS (SRoft. 1577. 1709) * (5ott id? fiircbtc mid? gar nicbt, s ^iUt( Sftfeffer coott £06 cs acbt nnnmebr mm £nbc, @^r. SBcifc V>a)t bn benn 3cfu, betu 2tngcftd?t (SRoft. 1693. 33ccf. 1705) * Eferr (Sott bit Ejertfdjer afler lUclt 3d] bin bet (Sott in (Shaken, 2- 5) ad) (9Mt. 1605) 3d? roifl bid? licben mcinc Starfe, g. $na,elu§ (ft. 3ft. 1659) * £icbc Seek fei jufrieben, *$aut ^feffer 21!ad?t bcr lltctifd? tbm in bcr lUelt, *$aul ^feffer * Ittid? briicfen mcinc Siinbcn (©cfprad)), Qd. <$(). ftar*biu*f [ cr bn allcrltcbftcr (Sott- IT>as (ft. SO?. 1659) 3cfn mcinc £nft, £cbcn, d)laU(). ?( Den a rill* $loft. 1(395) © IHctifd]: bcr Berrc 3cfns tneint, g. 9ft. £ iff) err (DJoftorf 1695) ;: Qui sjpem et sortem collocabit, Ue&erfefcung, be* Siebe§: „23cr nut ben Iteucn 0)ott Kifet molten", Don „Hunoltli J. U. D. fonftcn Menantes". * Set gctroft bcr Berr metfc Hath (Sun. 1694: %o{). 9^ i ft) Soil id? bctttt/ 3cfn mcin 'Eeben in (2Bi§m. 1686. 53crf. 1705) * (Eranrige Seek , was qndlcft bn bid?, a % ft." * De^age md?t bctriibtcs fierce, S^aui ^feffer * 2Uas betriibeft bu bid) bod?, „^(. Q." Was milt bn IHcnfd)/ bir ml, ^. (S)C)*cniu§ (ft. 9ft. 1659) * IPcg mit bir/ bn citlc IDclt < IDctj mit alien bctneu Sdja^cn IDic ift bcr HTeitfdj bod? fo bctbort, C£f)r. SSilfatt) (SRoft. 1695) * IDies mcin (Sott mill; fo gebt mirs mol 2Pol bent/ bcr ben f^crrcn febcuct, ^squI ©cvfjavbt (©. 5Qt. 1659^ unb | (Epiftelu / .. . Anno \750. (108 S.). — £aa,ca,cn ift in b unb c bic ^cil)cnfo(i]c: Victor, SHegifter, ©ebctc (beren %\Ul in b mit abroeidjenbet ^^ilcn^al)!, mie in bcr Slu^a. n. 1738), bcr 8iebers2Infjang fchlt in c, njocjegen fid) bcmfclbcn in b nod) cine lianbfd)riftUd)e SBergleid^ungStaoefle anf 3 3311. anfd^licfjt (f. ob. S. 182.). — S3ci glcidjcr JHei^enfoIge, bod) ebenfall^ oljne ben SicbersSln^anfi/ crmcift fid) e burdjroea, al^ cin anbrer, menn aud) fciten^fcid) ubcrcinftimmenber ^rurf. 23. §ar3borffer, ©al. SUcobiuS, 9ft. T. DmeU, SBcnj. 6djmolcf, (£rjr. SSeife, SDficr). SSei&e, 5 oon $aul SPfeffcr (in. f. oodcn Seamen), 2 mtt ber (Sfjiffre 2t. .ft. (&6r. gincfclmann? 'Hbam £>af$locr)er?) nnb oon un6cfamtten SSerfaffcrn; am 2Cuffattenbftcn ift unter ifuten ©l)t\ av. §unolb§ (ateimfcrje Ue6erfc£ung oon: „2>ier mir ben lieben" n. j. m., bcrcn Qxozd in cincm (Semeinegejangbucfjc in ber That nid)t cin ( vifc()on nnb bcrcn Slufnatjme root nnr any cincm nidjt naffer 6c< tanntcn foccieden Sftifafj 511 erftaren ift. $tucrj unter ben tjtcr nenen Siebern finb fcinc am grerjtingf)aufen§ ©efang6udj aufgenomnten. $)a§ cin^ige, andj in 3fretjl. 1714 Oorljanbene Bcbcnf/ UTenfd} has (Ettbc ftcljt bort in mc()Vfad] abrocidjenber £erigeftalt. Tic §undcr)ft folgenben Woftoder 5tuflagen jeigen nun fcinc mejentlicrjc 9§er[cr)tebenf)eit mcl)r. 80 nnterfdieibct fid) bic 2fu§gabe Hon 1738 in fdjm. 12° |Moft. llnio.^ibl. 31k. 1 1527a.] 1 ) oon ber guletjt befdjriebenen nnr buret) groben S>rucf beS 001 bent Sicber^nr)ang (^ruifdjen S. 696 u. 697.) cingefdjalteten 'Kcajftcr* nnb ber offenttidjcn ®ircr)enge6ete, toeldje bier bes- balb cimge (Scitcn mel)r, S. 69— 80., ber „ (debater" cinnetjmen. Tic bent Dorliegenben exemplar bcigebunbene gebrutfte 58crgleicr)ung3tabeIIe tft bic- felbe, bic mir fdjon Oct bent (grentytar Oon 1721 fanben, f. ob. 2. 2J6. (fegterm offenbar crft footer beigefitgt, \>a fie fcrjon ben $tnrjang oon 1731 oorattvjeijit). — ?tud) nod) bic SluSgabe Oon 1748 in fdjin. 12° [Sftoft. Unto.'^ibf. Mk. 11527b.], auf bcrcn Xitel guerft bie SBemerfung 6egegnet: ,^lltt X}odjfurftl. Zftecflenb. allergu. Priv.", nnb in nxdcrjer auf bie <£>ebeter/ ^oftocf/ 1748. (80 6.) nod) bie (Eoangclta tmb cfptfteht/ Anno 1748. (108 8.) folgen, bic Sftegifter abcr mit gentorjnlicrjer 5d)rift gebrucft finb, i]iebt ben Sieberintjalt (€>. 1—696.) nnb ben 5Cnf)ang (3. 697—732.) int ©anjen itbereinftimmcnb ruicber; nnr tft I)ier jum erften 9DMe bie boppcltc Summer 584. in Drbnung ge6radjt (inbem bent iitebe : Hun laft uns ben £etb mit jcincr Slnttoort: So grabet mid? nur bic (Sine %c. 579. blicb nnb bic folgenben 4 Sieber ftatt Wr. 581—84. Sfcr. 580—83. crlncttcn ), nnb ba$ Sieb: Sicg/ Sieg/ mem Kampf tft ans am Sctjluffe bnrdi 4 3ufat30erfc (8—11.) erroeitert. 2 ) x ) (5in befectey CSrcmpIar beftfet and) .^err s ^rdpofttuv SrcttncrsSoigcnBurg; auf bem litclblatt ber beigefugtcn Soangelien it. (Spiftcln: „Anno 1738". 2 ) (iinem ber Mird)c 311 Serra^n geprigen befccteti Sremplarc anfd)ciuonb biefct fdben S)uobej=2lu§gabc (bie ©ebetc uub (iuangelien tragen an] bem Titel bie ajeidjc b. T a -> ftir$en<(Sefangbu<$ ooti 11 237 @rft ba$ Huftreten bet Sdjtoeriner Soncurren^ bradjtc cine tiefer greifenbe SBerfinbenmg unb iibcrinmpt cine none SBenbung ber gotten Sadjlage beroor. 2d)on i 11 1 "samiav 174."), alio mcbr aid brci "sahro uor bom (iTloidicn bed ban 9foftocfet 8udjbinber~?Imt 6i3 ,ymt 23. Vipiit L748 prolongierten s |>noilea,ii , liattc ber Sdjtoerinet SBucrjbinber IVattbin* Soctjim trbert angebticr), meil cr iitebt ^eunift bag iiberbaupt etn Privilegium ertfyeilt fei ba bie Koftocfer bet ibreu mieberbolteu Huflagen beffelben me gc= bad?! - - ben Slbbrud bed ©efang6udj3 in bequemern format ate has bi^boriac, b. I), in Octal)", fotool mit feinerer aid mit groberer 2d)rift ,yi beranftalten begonnen. ^uicf) ben bet ben 5(cten (iegenben Xmdprobcit lautete ber Xitel: Kent ber auserlefenften ... in bief er E d i t i o n v e r m e fy r t e it Kird?cm£ieber it. j. to. Scrjroerin/ 5U finben bey bent Bucfybhtber 2tTattfyias Joadnm €bert. \7^5. 8°. S)er auf ber 9iitd'fcite bc» Xitel* gebrucfte, uitbatierte £>or=Bertdjt becjitmt: 2Die fcf^r bas 21TecHenburgifcfye Publicum getrmnfdjet u. f. Id., crmaljitt (urie and) ber Xitel) nod) feine* $prtotleg§, bc^ctdjitct bie ^ermebjrung alv mtr befteljcnb in ber Slufnarjme ber btetjer in bent (trofjett ocrgcb(id) qc; jndjten („25") £icber aus bent jog. fletnen koftocfer ©efangbncrje, unb empfteljlt bas befoitbre 3U?tefacf?e Keajfter/ voonad} bie £teber bes fletnen (Sefangbucfrs in ben arofen otme meb/rere 2TCufye fonnen itacr^efcfylagctt merben, tnetdjcS auf SSertangen beint ^Bcrlcger §u befomntcit fei unb bei^ gebnnben locrbcu tonne. S)er Xrud in ben uorliegcnbctt 33ogen ntit fciner 2d)rift ftimmt gcnait, jelbft in fleiucu gufaHtgfeiten, mit ben betr. 95oqeit be* Sdjmcrincr Slcxm Hon 1748 in fciner 2djrift m. b. SSorr.: Sobalb be5 reajcrenbeu fyrrit it. j. to., ber grobc Xrnd mit ben cntjpreajcttbeu $ogen ber groben ?tu3gabc oon 1748; e§ fiub cben biefelben ^litflagcit, benen jpatcr mtr ciu anbve* Xitclblatt unb 5>orroort oorgejdit toarb. 2(nf joldjee ^orgeljcn geftihjt, fitcrjtc mm Gbcrt jcinc ^rioritcit gegen- iiber bem ctma 511 eritenernben Dtoftocfer ^rioifegiittn gettcnb &u madjen unb fitr fid) jelbft ciu ^ctjnjaljrigce ^rioilcg auf ben SBertag bicfer gormate ju crtangeu. 5n ber Xfyat marb ifjm eiu joldje^ oon §^1*509 Garl Seopolb untcnit 28. 51itt]ttft 1745 ocrlietjcn, menu and) crft fitr bie $Q\t nadj 91b^ (auf be§ 9voftodjd)en s ^rioileg^ f loc^ljalb ©bert uorficr feind ber oon itmt gebrndten ^cntplare, bet SSertuft jcmc§ ^rioilegii unb sub poena confis- Ort§; unb Sa^^bc^cidjmtnG) ift Dot ben ^eftiftern fc^on ber (Sdjrocriner) „^eue 2tn= i)ar\Q" 5Rv. 045— G70. cinnefcljaltet. 238 4. 3>te Sfafctafle be3 2anbe&©efatiflbttd&3. cationis, fotttc berfoufen buvfcn. 2)emgemdfj Kcjs bcrfelbe fd^on tin SBorauS Xitcf mit ber ^a()vc^a^ 1748 unb bent SBermerf: „21Tit l^ocbfurftl. ZtTecf* lenb. Ittlergndbigften Privilegio" fottrie eiiten neuen, bom Xage ttad) bew (Snbtermtn beS SRoftocfet $ribi(eg3, „S6)wmxi\ d. 24. April. 1748.", oov aitvbaticrtcu ^unberidjt bruden, mit beffen ^nfangStoorten: So balb be* regierenben 170ml Ejer^ogs Carl Leopold u. j. to, banit frcittdj ber fdjon am 28. Stobember 1747 crfolgtc Xob (Sail SeopolbS tljatfadjlid) in SBiber- fpvud) tvat. Sutdfj biefer s ^ovbcvid)t gebenft mtv crft ber §in§ufugung ber 26 SBecferfdjen fiieber, ift alfd anjd)cincnb gtcicfjfalls gebtucft, 6ebor bic toettcre SSermeljrung burd; bie ^ugabe" jur gfagc ftanb. 1 ) £)ic SKoftocfcr £htdjbinbcr Ijattcn getotfj urn fo nieljv llrjadje, gegen biefe* „ evjdjliefjcnc " $ribifegium (B6ert8 borjuge^en, at§ jener ju beffen (Srlangung c§ and) an un&fegriinbeten SSortoiirfen gegert ifjr Ifatt, al3 feien feme (iranpfarc 511 befommen, and) bic 50 ^flidjtcranplavc (toofiir fpa'ter 8 Sfttfytr. geforbert murben) nicrjt rtdjtig geliefert, nidjt tjatte fcl)ten lafjen. Set ttjrer munblidjen (Supplication tit $)omi§ gab (Sari i'copolb 311 bemel)men, ba)] f menu fie barauf brdngen, bent (fbert ba§ burdj fa(fd)e 21ngaoen erjd)lid)cuc Spribilegium mtcber a&genommeit toerben fade; urn jebod) bic ®nabe be§ Jper^ogg 511 crljalten, %a{mi bic 53ud)binbcr ttad) unb liefjen fid) bavan genitgen, bajg aud) i()nen untevm 4. December 1745 il)v spribiteg, unb gtoar annod? auf 3efyn 3 a fy re nad) Derlofdjung bes utttcrm 25. 2lpril \758 ertfyeilten Privilegii/ crncucrt marb — jebod) llnfcrm bent Budjbinber 2Tcattfyias 3°affclbc mie Gsbert gugeftanben, mcltfjcr fid) fjter gletel) falls fdjon in bie $orl)anb 511 brtngen gettmfjt. &emt ntcXjt nur fyatte er, nut ba§ nod) immcv im ©ebraudj befinb(id)c „ Heine" 33cd'crfd)c (J)cjaiti]bud) mogltc^fi 5U berbrdngen, fofort bet bent erften bon ifjm 6eforgten ^nid bem ff itcnt" and) bie au% jenent bi3()ev bermtjsten 20 Steber aU „9totcu ^Ln^ang" uutcr 9h\ G45— 670. einUerleibt; fonbern c§ mar bon irjm auf r)oI?ctt XDtn!, ja auf ausbrucfltd)en Befell §er§og (Sari £eopolb§, bent C^cfangbudj nod) aufjcvbcm cute „3ugabc" boit 74 Stebcrn (9tr. G7 1—744. i x ) (Syemplare mit biefem SSorbeiid)t in feincm S)ru(f: 9icc|.=33ibliot()ct 511 (Brfjuicriii, (3>rof;t). mbliotl). ju SRcuffcelife, i" fttobem S)ru(f : itiiin.=33ibliot(). p SRoftodT [ML 7359]. 3)af? aud) biefen (fycmplarcn bic „3»n«be" (mit befonberer SogcnjaMung) bcigebunben ift, team (\cc\cn obige 3citbeftimtnurtg nidjt beroeifen. b, 5)a8 flirdjens©cfanflbiM$ ©on 17 18. 239 beigefiigt, [o bafj baffcl6e in feiner jcfcigen (Seftalt gerabc LOO SRummern nichr, aid bad In ben btd^ertgen SRoftocfcr Tnidcii jafytte. Sebodj ittdjl }ufrieben bamit, bafc ifym nacl) bom 23. "Mpril 1 7 4s bad gfeidjc ^rtoifegium tote bem Sudjbinbcr 5(mt auf jetyri 3a()rc gefidjett fei, toufste @6eri and) fdjon fur bio ^ >ci t border bio (Srlaubnifj jum Certain feiner (i'reinplare fid) ;ai berfcrjaffen. 9fuf SBeranlaffung bcr SRegierung idiiof; bad ©ncrjbinber 9tmt mit iljm am LO. 3an. 1747 einen £8etg(eidj bafcjin: ban ed il)m Don 7saftnacl)t b. 3. an feme (Sjemjrfare ungetjinbert $u berfaufen geftatte; toogegen @bert ben SBudjbmbern bio if)m p. privil. ubergebene r „3ttgabe" ;atr ©eipigung an ifjre ©efangbiicrjer bid 1748 ttber lion, and), faHd ifcjnen bid bal)in SSorratt) fetjlen foUte, foldjen auf SBer [angen unb nad) SBebarf ju tiofont ucrfprad). Xaft bet bicjom 5l6!ommen bev SBortrjeil (ebtgttdj auf (Sbertd Seite, fourbe ben Woftoder Stmtdmeiftern frei(td) balb geuug ftar; fdjon im Sunt b. 3. flagon fie, bag @bert ber tragdtoibrig bio „3ugabe" ^) ncn lnc ^ communiciert, boron Seifiigung \a oljnetjin bet bom berfdjiebencn format irjrer nub bcr 2d)U)crincr Studgaben laum tfjunlidj fein mufjte. (Sbert aber, burdj biefen SBergleirf) bee (clUcn ^inberniffed entlebigt, faumtc nun f'einen Stugenblicf, and) bie firdjftdje 9lbmmiftratibe fur fein 3ntereffe in SBetuegtmg gu fefcen. 9cod) an bcm= felben "Za^, an toetcrjem or bon SSergteidj unterfdjrieben, cvbat or uom §er§og einen 58efel)l an bio Sutperiutcubenten , baft Selbige fid? bie burd) bie ncuc <3ugabc bent 2TIecfi. (Befangbud? beygefiigte Derdnberung ge= fallen laffen unb burd? etroanigen . . tDiberfprud? ntir . . fein fynbernig unb Sdjaben perurfacfyt roerbeu moge. Unb toirfltcrj gelang ed feincm toieberfjolten ©rangen, brci s Jiefcripte (bom 12. San., 27. %RaT% u. 25. Sfyril 1747 j an bie Sanbe^Superintenbcnten §u erfratjteren, toorin biefen befofjfen toirb, 3ttr SBeforberung be§ SSerfaufd unb 3tbfa|ed bed Don ©bert auf Uttfere gnabigfte Concession metier 5unt Drucf beforberten unb mit etner J$ugabe r>on erbaulicfyen (Befdngen pcrmefyrten / in llnfern 2Tiecflcnb. l\ird?en unb Canben eingeftifyrten fog. Heuen 2TTec!lenb. (5efangbud?s ba§> 3t)rtgc 511 ttjtin unb namcnt(id) Slnftalt §u treffen, baft in benen Kird?en von benen r>or unb nad) ber Prebtgt 5U fingenbett ©efdngett feme anbere Xumern/ als aus fotl?anent grofeu (Befang = £ud)e ber observantz nad} angeftod?en unb aufgefdmeben roerben. Xie Sidjordcil ber getoonnenen Sadjc fprid)t fid) nidjt blod barin, ba§ @bert fdjou 1747 einen ncitett Qnid in feiner Sdjrift 511 unterneljmen tpagtc, 1 ) foubcrn mef;r J ) Sic (Eolumnen in biefem Sruct [llniu.=SibIiotf). ^u Woftocf Mk. 7359a] finb itm 3 3cilen furjev alz in bem erften, baf^cr bie ©eitenga^l bt'3 sum ou 74. Ciebern 511 r>crntcEn*cn fonberu aud? folcfyes in ben on ITCecfienburgifdjen Kir dj en etnfafyren 511 laffen; nnb bemgemajg tuiebev()o(t bet cbcnfalte bie SafyreSjaf)! 1748 tragenbe ~titc( nid)t 6I0S ben uorigen .ftinmcis anf be& ,V>ocX)f. Sftecft OTergn. SprtoUegium, fonbevn ent()a4t and) ben 3 ll i al i : Kern | ber ... in biefer Edition r>ermefyrtcn | l{trd?en=£teber | im Can be 211 ecf I en burg, | 511m Dienft | ber ^eiligen <5ottes ... nebft beygefitgten | (Bebeteru/ it. '). to. ($>ie (Stocmgetien nnb (fpiftclu jtnb anf bem Xitel nidjt ertoafjnt). Snbefj l)ter ^eigte fief) benn bod] Die ®raft nnb ©elbftanbtgfett uujerer lutfyevijdjen SanbeSfirdje nod) ftarfer, ate ba§> Don fiirftlidjer ®unjt untcv ftn^te Sntereffe eine§ ©mjelnen. 3roar ber „9ceuc Stnljang" gab 511 SBebenfen meniger ?(n(an. toanbcltc e§ fid) f)icr bod) urn Ctcber, meldje, menu aud) nidjt unter amtlidjcr 3tutoritat, jo bodj tfyatfadjlidj bereitS burdj ba% $cdcrid)c ©cjangbutf) in ben ©emeinen ber SonbeSftrdje eingefiifjrt, 511m £fjeil jdjon fcit langer aU einem 9J(enjd)enalter etngeburgert toaren: ndnilid) biejenigen 12 ber im 23eder uon 1705 resp. in biefem unb bent 9Jfin.*©efangbudj gemcinjam entfjaltenen Sieber (f. 06. ©. 225.), tueldje nidjt ut§toifd)en jdjon in bic folgenbcn s Jioftoder StuSgaben be§ „ Stern" Sfufnafjme gefunben (jattcu (f. ob. G. 234 f.); ba^u bie 11 im Reefer fcit (1732) 1735 neu jjinjugefommenen (j. ob. ©. 184., ugl. bic 9cad)trdge); cnblid) folgenbc 3, mc(d)c offenbar einer nod) fpatcren 9Cu3gabe be§ „ffeinen" ©efangbudjS angefjorten: Bextj es ift von metnem Zeben, dafp. 9ceumann ITtem <5ott/ nun ift es tctcber IHorgen, 2) erf. IPte xdoI ift mtr/ ^reunb ber Seelen, SSolfg. 3)refsler. 2fnber3 bagegen bic ©efdnge ber „3 u S a & e "» toeldje, roic (Sbert in cincm SSortrag an ^erjog (Efjrtftian Subtotg uerficrjert, auf €tr>. £)^. P. l^erru Brubers p. m. fyocfyften Bcfefyl alio namentltd) ausgefudjet unb mir bie= 21nl)ann^" ^ier 548 ((KGcn bort 522) detract. Sie „3ufiabe" fd)lief5t fid) ()iof mit fortlaufcnbcr SBogcnjaljIunfl an unb in ba3 crft barnncf) [o^nenbe SRegiftct fiub bie Sicbcr berfclbcn aufficnommen. Mud) bie ©ebetc fomie bie SoanccRen unb (5pi[tcin finb neu ncbrudt; crftcre nefjmen 5G S. (fleam 52) cm, lefetcte tragen bie ^aljre^abl 1748 , unb ift benfeiben bie \?eibeiv?ctefd)id)te, S^ftoruno oevufalem* unb ber fleiue Sut^erfd)e $atcd)i*mu* an(tc()anflt. b. Tii-> .Mivcbi'ji (Sefangbudfj Don 1748. 241 felben als cmen J>ufat> mitabbrucfen ju lajfeti msbefonbre aufgegeben worbeti. J ) ©eroifi luav e3 beSfjafli einc unangenefyne ©rfafyrung, tocrni 11 id) t nut ®eiftlic§e unb ©emeinen btcfen Ctebern oajfiucn SBiberftanb out gegenfefcten , fonbern and) bio SDfifjbiHigimg berfel&en fid) offen auSjpradj. 2dioii im SWdrg 1747 liuif; (56ert bevidjten. bio 3uga6e K' fdileditfyin nodi ittdjl gebraudjl unb bis dato nod) fcin digger (Befang baraus gefungen, \a bad neue ©efangbudfj toerbe gar ,yini Il)oit Dor cin Ptetiftifdj V>ucb ausgerufen; unb nidjt fonge barauf fdjreibt ba3 JRoftocfer ^ud)binbev 'Hint, ban @6ert tit feinem 2lnfyange Derfcfyiebenfc lidv (Befdnge aus bem JPerntgerobifdjen (Befangbudj ein* viicfeu laffcn ; toomit aber bio (Elortfoy uberfjaupt tiidjt jufriebenj fon= born bergleidjen Unternefrnien ftarf mifbilltget. ?lud) bajj bie Sieber ber 3 u 9°& e burdj unbefannte ZTTelobten Storung im <5ottesbieuft vcv- urfadjen, toarb geffagt. $)tefe oon ben ucvfcfjtcbcnftcn (©eiten fautgetoorbe- licit SBebenfen fonntcn unt jo toeniger unueadjtet bleiOcu, aU nadj Karl iieopolb'3 £obc @6ert 6ei beffen -Sftadifotger nidjt nut (ioufinnation joined $pritri(cg§ f fonbern nunmefyro aud? bio unircflicfye <£infufyrung biefeS an 2h\$al)l ber Ciobor mil bem fleinen K oftoeff djen <5efangbudj burcfy= gefyenbs fyarmouirenben grofen (Scfangbudjs §utn aUgemeinen Ojcbvaud) erbat. Unterm 5. Sartuar 1748 ergtng be§f)a(b an bie tljeologtfdjc gacuttdt in Woftod ber S9efe$l, fiber ben Wnfyang ifjr Bebenfen pornefymeu ju (affen. S)a§ unterm 30. SOJarg 1748 eingefattbte auSfiiljrltdje SBebenfen ber Tljcotogijdjcn gacultdt gef)t baoon an%, ban man bie ®irdjengefange in genufjer maajje als einc 2Irtfy bes BcfSntniJes ber Kirdjen oon gottl. roabrtieiteu aiijiifefyen l)abe. Unt fo uicl mcl)V fei alle *) 3ie fecp lefetcn oon biefen Siebcrn fteljen and) in bem Sdjriftdjen: Knrije (Erorterung | einiaer | ^ragen fiber ben Sprudj | 2. Petr 1. v. 19. 20. I nebft cinem anbadjtigeu | (Sebctfy | unb | eiuicjen aujjerlefe* | neit (Scfdngen Doemitj/ | gebnnft unb oerlegt burd? 3°*?- ^ a b t^af. Briefett. Bocb = ^iirftl. | ITtecFIcnb. ^of^uc^br. | 3m 3a^r CtjrifK \r^6. | 36 ©. M. 8°. (f)icf. UniD.=23ibIiotI)c£ [Fm. 3966.]) G§ finb: Qas ift bie (Sabe alier (Saben — XPie felig u>areu alle (£r|rifteu — Berr/ bu rjaft beines IPortes Stcbt — 2Icr> u)ie rotrb miry was fur <51iicfc — ITIeiu Ixrj ift u)irflid? (5ottes ^lempel — (D n>ie ift bie (Scburt 2tus (5ott fo ^rog unb mSdjtig. Sa biefelben fid) nidjt in bem ^rei)linal)aufcnfd)en, SBemiflerobec unb ben anbren bebeutenberen pietiftifdjen © v Sb. finben, fo finb fie uie((eid)t ^cdlcnburaifdjen Urfprunae, moglid^enfttfl^ auS ber Umgebung dart ^copoIb», unter beffen Stufien bav> ed)riftd)en crfd)ien, fjcroorfleflanflcn. ^)cr $8orberid)t oon 3« ®- 93ricfc (2)omife b. 1. 9Jkvt. 1746.) faat nur, bab man „etn ©eift* reid)e^S unb in ben meniaften @efana=^ud)ern bcfinb(id)c^ ©ebetlj r ,famt cinigen Siebern anfiiacn inoUen." Sol;. Sad; ma nn, (?efd;ia)te. 1G 242 4. Tie Slnf&nge be* 2anbe&©efan{|buerftan«Mtib als in ben 2(usbrucfen rein/ ge^ funb unb bent beil. IPorte (Sottes gema^/ mit foldicn niorteu r>erfa£et finb/ bie ber <5etfi (Sottes Iebret [.Cor. n n. 2Inff ban bie (Scmeiubcu baburdi bclebret hn (Slaubctt gcgriiubet itn £eben gebeftert/ im £eybcu getroftet/ nnb bie 21bfidit ber eiugcfubrtcu £ieber erbalteu tr>crbe: uemlidi nutjbabr 511 feyit 511m (Slauben nnb diriftl. EDaitbel. ^XIf% nun Icybcr fcit rerfd^icbenen 3ab l reu in nnferer Cbrtft- £utberifdicu Kirdje fid? gcuugbeFanbtc (Erciiuuitg nnb jrtbiimer auff mefyr als eine IDeife ^err»orgetl]an / beren 21nl}dnger/ nntcr bem Sdjein ber (SottfceligF eit / jene nerbreiteu molleu ; bat es and) an nenen (Sefdugcu unb rcrfdiiebeuen neuen (Sefang= Biid?ern Funbbafircr maafjcu nidit gefetjfct / bie/ nnter ^meybcntigen/ buucfelu i nidit fdn-ifftmafjig fonbern fclbfh gefdunicbetcn unb iibcrtriebeucn Kebeus=21rten, allerley irrige/ myftifdie unb ttidjt feltcu offenbaf?r=fauatifdie £ebren rcrftecft eutbalteu/ bie (Drbnung bes X^eyls ncrFe^rcu unb mit ciner auftfdiuieiff enbcu / offt gautj unaer* ftdnblidien ^In^brucFnngs = 2Irtb cntmebcr nidits ober gant, anbers lebren als bas gcoffeubabrtc XDort lefyret/ folglid?/ ba fie nidjt au§ ber reinen quelle unb ben Flafyreu Bruunlcin (Sottes flie§eit/ anbers nidit/ als nerFcfyrtc ober fdidblicfye Begriffe unb £efn*cu eutfyalten Fonuen; audi ber (Einfalt fo r>iel mcfyr fcbdblicb finb/ alft biefe 3111* priifung nidit alleiu uugefdjicft fonbern aucb gcneigt ift/ Das/ mas fidi itir nnter ber £arne ciner befouberu 3 n brunft nub 2lnbadit recommeudiret / audi als tiefffiunig nub (5cbcimnif5=r>oll angefcf]cn mcrben Fan/ am cbjefteu 311 crgreiffeu unuermercFt aber audi bamit ben Saucrteig uuriditiger £ebrc ins (Scmiitb 311 ia))en. (Es ift bicfes ©rtbs nidit/ r»on folder 21rtf| (Scfdugen unb gau^cu (Sefaugbiidiem befoubere Bcyfpielc an^ufubrcu: Sonbern mir bitten tint (Sort/ ba$ €r bie ITiecH. Kirdjen unb (Semciuen baoor gndbiglid? befyiiteu/ fie gefuub in ber £efyre bes (Slaubcns erfyalteu unb allem fdjdblidien 3rrfatjl unb befaen Derbreituug gndbiglidi fteuent/ audi 3fyro f^od^fiirftl. Durdil./ unfern Heg. ^iirften nub X?crrn< nor d?rift= fiirftl. Sorgfalt aud? in bicfem Stucfe/ 3um I^cil Dcro Kird?eu unb £anbe von oben fjerab gefegneu unb an X?od?ft Derofelbeu ber reinen BiTnl. £ebrc unb bem (ErFdntuifc ber ZDafyrfyeit 3ur uugefalfditen (SottfeeligFeit/ in ben UTecFl. £aubeu, eincu Beforberer unb Befdm^cr feruert^iu crmecfen mollc! 211% nun 311 foldier fiirftl. £6bl. 2Ibfid?t rou 3bro X7od]fiirftl. Durdjl. uus . . . auf gegeben tuorben / iiber ben 2t n l\ a n g unb Mugabe bes . . grofteu lUecflenb. (Sefaugbudjs . . gebrucft Sverin ^7^8/ unfer pflid]tma^iges tbjeologifdies Bebencfeu . . abjiiftatten: So fyabett/ nadjbem mix bie (Sefange befagten Unhangs nnb gugabe/ in ber ^urd?t (5ottes/ gemciufdjaftlidj ermogcu unb nad} ber Qeil. Sdirijft unb (51aubcns=2(ebulid]Feit gepriiffet/ uiir in UutcrtrjdnigFeit foldjes rjtemit abgeben unb ausfertigen follen. Wiv iibcrgelien liie billig bie l]dufftgeu I)rucffc^lcr ... €s ift uus audi uidjt moglid?/ alle unb jebe baufftg rorFommenbe falfd?e (Sebancfeu unb nidits=bebeuteube Hebeits=2lrtfyeu/ bie leereu morte/ alle fd^uiiilftige/ t^od/fliegeube / tuncFele SJuftbriicf e beren bie £ieber ber Mugabe iufonberbcit roll finb/ b^iebey specifice au3ii fiibreu. Utiifleri aber iiberfyaupt beFeuueii/ bajj bie mcbrefteu (Sefange ber &na.abe uerbadjtig/ offtmal^l irrig/ bem IPortc ©ottes/ ber Beils=(Drbuung unb bem (Slauben nidjt gema^/ mit myftifdieu iibertriebenett/ audi 3um tl^eil fanatifdien ^u^briicfeu b. ?n-> Mil-dun ©efanflbud) oon i i angefiUiet; bannenffero bet du'iftl. (Semeinbe nidji rtiifclid? fonbern oiclmolu- fdjtfb luh feyn; n>ir nwflen jwat nadj ber Ciebe fyoffeii bag bet Derfajjet es niajl arg gemeynel fonbern burdj IHifjbeutung ber Sd}riftjteu*en fid; t^abe t}inrei§en la§cn: Dem aber ungeadftei Fan |ub ein fanatifcfycr Sinn bequemljd? baruntet oerjiecfen nnb allerlmub fdniMinu'iey unoermercft oerbreiten. Dies nnn infonberb.eii bar3ii [egen tDoQen roir befagte (Sefange ftucfoeife mit Kur$en bemerrfen; fo roie fie unter ifyren Itummern befinblidj finb. li'v polgi nun cine sum ZT i>cil fe^t einge^enbe SBeiprecrjuiig nadtftefyeuber Sieber: 2Io. hi:. ?U-b id? bin revim gegangen „ 629, 0) bu aUerliebjier 05ott „ 638. EDie ift ber tHenfdj bodj fo betbort „ 04 1- 03ott £ob es tjebt nuumcbr 311111 £nbe. [3fll ein febr gutes £ieb. ITur v. 2. fdjitft fid) ftat be^eii: „ll>as fragt ibr uiel nad> meinem <5lanben"j eds roelcbes ciiier glSubigen Seele nid>t tan .mtoieber feyn: „$vte tfiitte anfgebauet (2Bei^nad)t§Heb) „ (.70. IPer fid> im (5eift befdmcibet „ 680. 2luf Seek auf nub faume nidjt „ 68j. 3 m 2lbenb blinft ber HTorgenjtem ; , 682. Wcx im Ijerjen mill erfabreu „ 683. 2ld} baft ein jeber uabm' in 2ld)t „ 685. Wie xvivb bod) fo gcriug Die Heinigung im fjerjen ::. „ 700. So ift bemt mm ber (Eempcl aufgebanet (Cftcvlicb) „ 709. (D tljcurer Crofter, beilger (Seift „ :\\. XVev rcd?t bic pfingften fcicnt roill „ Hi fjodjtjeilige Drcicinigfeit, bic bu fo fiifi mtb milbe „ 7j7. nteine Scele mill tyr £ebcn (9Jiaviii .\>imiiiicft fommen • „ 728. (5ott roills madieit, 6af5 bic Sadieit ') r ) 3uroeilen fdjeint frcilid) bic SBebenlIia)!eit ber ?>ac. ctroa§ 511 roeit ftc^enb, roenn I. 58. bci ZTo. 728., einem ber befferen ballifdjcn fiieber, bemevt't mirb: V. \. ift bie /( PerfteIIimg ber IPellen" ein falfdier (Sebancfe/ bent Heim 311 Dienfte. — V. 3. roirb ber „Dcrdditcr ; ' aitgerebt unb getroftet/ baft „(Sott fein IPaditcr fei imb nid)t fdilafe" ja (5ott foil D. 4. „eitt Datcrbe^ gegen irjti baben. Wo bat (5ott bas oer^eigen? IDer (5ott ocrad^tet/ foil oon (Sott roieber oeraditet merbeu I. 5am. n/ 30. Die folgenbc Derfe finb tauter troft fiir ben Derdditer inbem ber autor oergi^et einen anbern ein^ufiibreu oon bem imb mit bem cr fo troftlid? reben fomte. — P. 6. foil /,3efu Hut^e ben lliCTifdien fii^en"; rocldics fid) obne §n>eifel umgefebrt beffer fd)idete. — V. 7. „fall in bie (Sela^eubeit" 3 U dm\tl. CCugenben „fallt" man nidjt 10 :; 244 4. Tie Sbif&nge be£ 8anbe3*©efaii(jBud&3. Uo. 75;. (D roie fclig ftnb bie Scclcn „ 755. tt)as bat getfyan ber beilig dbrift „ 736. IPic grog ift bcine Berrlicbfeit, o (£briftenmeniVb „ 757. £tdji com £icbt/ o Datcrs (Slaiij „ 738. (D was fur em berrlidi IDefetl liat ein tlbrift ic. „ 739. Das ift bie (Sabe alter <5abcn „ 740. Wit fcltg maren alie <£briftcn „ 74i. £jerr • bu baft beines IDortes £taM „ 7^2. 2Jd? tpie ruirb mir? Was fiir (Sliicfe „ 743. Ificiu Bcrj ift roirflid? (Sottes (Icmpel „ 744. (D rpie ift bie (Seburt 2lns (Sort fo grog uttb mad?tig. $)aim fdjliefjt ba§ 8fcc.~©ebenfen: In Summa, bie £cbre pon ber ZUicbergeburtb ift in bicfem unb por=angc3ogenen (Sefaugen fo irrig unb 311111 tbeil fanatifdi/ ana) oa/ wo cs nod> am Icyblicbfteu fo tuncfcf / myfttfcb unb perroirrt porgetragett; bag uicmaub baburd) auff ben IPeg bes beils gefiibret/ woli aber mandier perfiibret rocrben route. Da nun bie nictf I. (5cmeiuen mit porspecificirten £iebern iibel bclabeu tuaren, unb es ber Derleger nidjt pcrftauben fo bat Derjenige/ ber ben Drucf corrigiret/ rpckber bot nidjt foil beftraffet rpcrbcn unb folates bcnnod) fiirditet/ bas bleibet gcrne im tuncfelu. llnfers rpcnigeu €rmcffeus mare es am beften rpcun 3bro Bert^ogl. Durd)I. guabigft 311 pcrorbneu gerubcteii/ ba% berZTeue2lnbang unb bie^ugabe biefcs <5c)ana,bud)s j: benn bas iibrigc ift pon Bert^oglidien Superintendenten insgcfamt gepriiffet unb gut gcaaMet tporben : btnrpcggctbau unb beygeleget tpiirbe; 5o bliebc bas (Scfangbudj an fid) gut unb braud)babr unb ber Derleger tPiirbe Feinen fo grogeu 3d)abcu rjabeit; bag er fid? begen nidjt an bcm biube felbft rpiebcr folte erbolcn Fonneu. (£s mogtc iibrigens, tpie bergleidjeu casus emergentes es crgebeii/ beilfabm feyn tpann bie Censor iiber geiftlidic Sdjrifften feftgeftellet unb nad> £anbesberrlid)en £>efebl niemanb im Ianbc rpas 311 gciftlidjcu Sadtcn geboret obuc porgaugige Censor ber dbcologiiYbeu Facultiit alfbie brucfen ober perlegen biirffte. Der (Er^bifd]off aber feiner Kirdicn Dcm alle Diugc uuter feine fiige gctban ftcurc allcm 3rrfabl unb Hottengeifrern unb erbalte feinen Sdiaaffen gcfuube u^cybe an§ feinem IPorte; berpabre audi gnabiglidj bie irterflenb. Kirdjcu por allcr Helv foubcru in £after. — V. 8. „(Sottes Banbc finb obu <£nbc" ift uugcn)obuIid> gerebt. — V. 9. 3f* fclW/ oa § ocr <5Iaubc beutigcs tages cntftebet ober , f (funFcn faugt aus ben ZPuuberu"; er entftcbet pielmebr aus MudKit ©efanflbucfc Don 1748. 246 gtonsmengerey: auff bag in etntr&tytigen (Sfauben unb befdnintfj bet f)ef!famen iclno bey unb ooti uns alien mit etnem ZITunbe (SoU nnferDatet gelobei n>erben mdge bard; 3 e f um fljripiini Hdm. X v. ... mcK-bcm fey €tjrc in €mtgf ett. 2Imen. (SegeBen Rostock b, 29 Man ins, sui. sigillo Faonltatis. 1748. Deoanus 1 Senior nnb BSrtge Dootorea nnb Professores bet Theologifdjen Faculty bafclbft. Wlan faun bte (Sntjdjicben licit mtv bittigen, mit metdjet bte ^acultdt bie CanbcSfirdje dor ben ^mitotogifdjen ^robuctcn eineS ungejuttben SpiettS liutv \u bourn luvtt bobacljt toax, jelbft tucnit mit bem gchtjtidjen SSegfaH bet 3ugabe and) cine toirflidje SBereidjerung be8 fitdjlidjen Sieberfdja^eS burdj einige gute altere ttttb ntand)c bet 6cffcrcn itcttcvcit fiicber ben ©emeinen 3Recf(en6urg8 emftoetten itocf) uorcntlialtcn 6lei6en mufjte. 8Bit itcititeit nuv: * Dies ift bic IXacbt, ba mir crfdjictten, (£fl[p. gr. 9£ a rf) ten I) 6 f cr Pu mefentlid?cs IPort, 8aur. Saurenti * Dcr bu bift 21 imb ©/ 2lnfdng unb <£nbc, g. 91. gregltngljaufen * (D grower Kouig 3. dfyr./ Der bu 00m (Sctft, gaur. Bauretttt * Die Scelc dbrifti bcilgc mid?, golj. 5(ngclu3 £affet uns mit 3efu sicken, (gigm. Don SBirfen * 3efu/ ber bu molten biifjCit * ITTeinc Seel/ ermuntre bid?, g. (£• Sdjabe * ititu ift es utiles mot gcmad?t, fiaur. Saureittt * 2fdj (Sott/ mid] britcft eiit fd?mcrer Stein, Saur. Saurentt Wad} auf meiu £?cr3/ bic I1ad}t ift bin, Sctltt. Sauvcntt * 3br £t?rifteu fef?t/ ba§ ibr ausfegt 2(uf biefeit Sag bebcufeu mir, ^of). 3u>id; * (5ott/ gicb cineu milbcu Hegett, ffllaax. (I ranter * Komm fomm/ bu (Scift bes £ebcus, S^cinv. £>clb 03clobet fei ber £?err/ litem (Sott; meiu £id?t, gof). Dlca vi lty * (D (Sott/ mir cbjcu beine HTad?t, & S(. hotter (Sott fei gelobt mit Jreubcn, Saur. Saurcntt afelod)er 3u bir ift ^reube * £7allcluja/ £ob preis unb (£l?r, SBartl). (£raj icHuS s ^on biefen [tub bte mit :|: oejcidjnctcu 14, unb jcibft Don ben tm gacultatg-- ©radjtert aitebrucfltd) bcanftanbeten folgenbe 4: (Sort mills madjcit/ ba% bic Sacfyen, gol). S)atl. er im f?er3en mill erfafjren, Saur. Saurcntt XDic mirb bod? fo gcring Die Hcmiguttcj, Qaux. S a u r c it 1 1 , im ©anjen alfo 18 Sieber ber 3 u 9 aDC r w oac ^ fpciterc Sonbe§gejangbud^ oou 1764 toiebcr aufgenommen toorben. 24H 4. 3)ie Slnfonge bee Sanbeo = ©eianflbucp. 2Tuf ©runb bicfer ^Ceugerung ber £f)eologtfcr)eii Tyacultdt tuarb nun ^mar (Sbert join SJkiuiteg iiutevm 16. 3ult 174S 6eftdtigt, jebod) ban, bem Woftoder ^ucljbinbcv- xHint itntcv ocmfelbcn Tatum ebcnfaHS Don -fteucm crtneiltcn sprtoilegto unabbvudju] nub mit bev au^briidltdjcn SBebingutig, baft €r ben 2lnfyana, uub bio ( ouaabc bor ucucn (Bcfdngc polity nxgjaffen folk. 3nbefj innate Gbcvt cine (Sinfdjrdnfimg bicfer SiBebutgung bafjin §u crnrirfcu, bay, nuv bie 3 u 9 a & e toegftet, bcr ^ccuc 9farjang abet blieb, unb in biejer ©eftali crjdjtcn bann ba$ ©efangbuct) gwn erften Sftale untcv bem auf (ibertv ^(ntrat] Oevdnbevtcu Xitel (bod) oljnc ben Don iljm gcnuinjdjtcn ; )itjat3 : Dcrmebrtes): ^Hecflenburgifdjes Ktrdjetu (J5efcmg*23ud} Hebft beygefugtett (Bebctern VD\c and} (£pangclien unb (Epifteln auf alle Soun= uub ^eftCage bes jar/res. (9J?edt happen) 21ut Jjer^ogl. ^ftecflenb. gndbigften Privilegio. SC^IP^rH^rc/ j c ^u ftnben bey bem £ucb= binber IlTattrnas Jodiim (Ebert. 1748.18°. mit einem don (£. ^rtlifd) in 2d)iffbed geftodjenen trefflidjen litclbilbc. libriuiau 8ubnng§ gefdjmiicft unb mit einer Scbkatioit Gilberts an hen §erjog (Scfytperitt/ ben 50. £)ctobr. \7^8.) foruie einer unbaticrten SSor= vebe be§ 23erleger3 an ben Sefet : Jd) ubergebe XHr fytemit . . . erne aber= mafyligc 2(uflage unfers ^lTecflenburajfcben ci* auf ben SBegfafi bcr oita,abe unb bie Umtoanblumj be§ £itel3 (lit. 5Deb. iBorr. giif. YIII £. Mi. 3n biefer ®eft«ft ifi bas ©efangbudj bann todijrenb bee nacnueii £)e= eenmums (1748—58) in jafytretdjen &uf(agen roejentttd) utt&erdnbett nneber abgebrwft. 2 ) (§§ hot flit un3 fein ^nteveffc. toeber btefe im (iin^elneu ;,n burdjrnuftern, :; ; nod) auj Den fleiuen .ftrtca ndtjer etnjugetjen , in roeldjem M SBon biefen oeranbertcn SSorftutfen abgefeljn, ift bie erfte to? gab c bey „£ir<$en; ©efangbudjS" in f einer (Sdjrift [Unio.sSBibl. ju 2io[tod Mk. 7292., 9&eg.=18iM. Jit Sdjmetin] lebiglidj bev 3.239. befdjricbene jrocite S)rucf (mit Eurjeren Solumncn); nut bie beiben lefeten $8ogm Him unb Hit, roelcijc bie Sieber 3tr. 664—670. (bie 6. 548.) fomie bae sroiefadje Stfegiffer enttjaiten r mufcten in golge bc3 SBegfalla ber 3 u fl a be uon Dlcuem gebrttcEt merben. S)cr „5(nbanc( bcr ©cbeter" (56 S.) ift bie auf ben letnen So^en (V) unb bie „(Soangeiia unb dpifteln, ©djroerin 1748" (80 3.) finb DoUftdnbig bie be^ oocigen 3)rti(fy, bod) o()ne bie 2eibeneciefd)id)te unb ben Hated)i»mue. — tUud) cine 2lu£gabe in prober Shrift m. Demi. lite!, litelf. u. SSorr. erfdjten 3d)menn 1748. [®ro^. SSibliot^.] -i 3« bemfelben eifdjien audj: Kutj rcrfantc (5cfc^id)tc ber Dt^ter tm JReoti (£br. (Sottfr. prcu§ SS. Theol. C. .(Sdjmevin 1756). 7 33U. lit. SBorr., 399 6. 8°. 3 ) 5kfannt fleiuorben finb mir (roenn and) \. lb. nuv aue ©rrod^nungen obev ^rurfproben in ben SCcten [SI]) nod) foJgenbe b. ?n- ftir$en*@efangbu btcfc ilnvn Bcftfc \\\ bertf)eibigen iiidjtat, fo gut fie 3 chine v in or &u$gaben bed VXedl. Ktrdjen (Sefangbudjs : 17 1", jdnu. 12° [21] 171!', 8° or. 3d)v. |Miil. ^ibl. ju SBerlin Em. 1210] 17-M, s" fi. 3cl)v., m. ©ebetern unb (Spiftcln u. (Swing., Odirociin o 3 [$tef. Itiiiu. $ibl. Mk.7298 8" tl. ©c$r., m. bcntVllKit :Hnbangen (burdjiucg mibrcr Trtid). [©rofjfj. SBtbliotf). ',11 Sd)roerin] 1752, ftfjm. 12" [31] 1754, 8° M. 6d)r. |Mgl. »ibl. ju Berlin Em. 1212] 1755, 8 ( ' or. Sd)r., bic ©ebeter gleidjfaUS in grober, bic (Spift. it. (Soring. (bod) orjne l'cibeiu>ge[d)td)tc :c.) in fleincr Sd>r. [#ief. Unw.=93ibl. Mk. 7294] 1758/59 in 12° imb 8" [21] ftoftoder 2lu3gaben: 1754, fd>m. 12° ft. Sd&r. [21] 1755, 8° or. 6d)r. [2! [nor 1758], 8° fi. 6d)r. mit bem rotlj unb fcrjroars gebr. Xitel : Vfiedkn- burgtfdics Kircben- (Sefancj/Bucb / ober Kern u. f. ro. (2Bap- pen, $rvoileg, nor bem litel ein alienor. jUtpfer: einc fjarfefpiefenbe meibl. ©cftalt), Hoftoef [^crfrtgefirma n. 3aljre§&afyl abgefdmittcn]. $5ie Sorr. be3 2Jud)binbcr = 2(mt3 uom 3. Oct. 1728. 2)er £ieber- trjett einfdjl. bel „9ieuen 2lnIjang§JJ unb ber 9tcgiftcr feitengleidr) mit bem cdnueriner Trurf non 1751 uberetnftimmenb. 3)er „2(n= bjang einiger Wcbcter" (8. 1—56.) unb bie „(§oangetia unb (5'ptfteln" (6. 1—46.) nod) bcibe mit befonberm Xjtelbl. unb ber 2fngabe: Hoftoef,, 311 beFommen bey bem 2lmi ber Bucbbinber 0. ,V ; bann mit fortlaufenber Seiten$a()Iung : „$er t'lcine (Satedji3mu3 it. 1. in." (6. 47 — 64.) unb jdfoliefclid) : M. C. Heumamts Kern alter (Sebete u. f. in. (6. 65—80.). [$m SBefife be» &crrn sjkapofttuS 58 r e 1 1 n e r s ^oi^enburg] 1758, 8° or. Scire., ©etfelbe Xitel tuie uorftcfjeub, m. happen, tyxu otleg unb bent gleicfyen rtllegor. Xttelfttpfer. $orr. 00m 3. Oct. 1728. S)cr Sieberttjeil einfd)l. beg -iReuen 2ln(jang§ 8. 1—928., bie 5He- gtfter non Hun— ppp 3, lefete* $31. leer. S)ie Seigaben t)ier jnerft unter bent ©efamttttel: 2Jnbait(j/ | rooriiTeu beftnbltcb | I. | (Eiutgc (Sebeter . . j II. Crnaugdia unb Crpijtctu . . 1 III. fttftorta bes £etbens u. f. ro. . . | IV. Der Heine c£ated?tsmus. . . hoftoef. 1 :.->«. 6. 1—160. [JBibl. non $itter= it. Sonbfdjaft M. 3080] 1758, fd)m. 12° H. Sdjr., lit.: Kern u. f. ro. (m. happen u. ^riutleg) Hoftoef i ■ isu ftnbett beym 21. b. BB./ i. 3. K58. [21] 1758, fdjm. 12° tl 3d;r., nt. bem norfte^enben Xitel, SBappen, ^rtoileg unb ^oftoder ^erlagsfinna, jebod) in ©reifSroalb bei ERdfe gcbrudt unb in tnpograpbifdjen HIetnigteiten non bem uorigen Shrndt oer- fd)ieben. [21] 248 5. Tav flcflcmvrittiflc ganbe^efctflflbud) uon 1764. tonntcn. Vief, (Sbett : v SB. ba3 @efaitgbudj )d)on kit 1749 and) in betn fviil)cr nut in 'KoUod gangbaten £)uobe$format, oiteijt jogav mit cinem auf „"Kouod" (antcnbcn Xitel, brnrfen, fo fonntc er idiruerlid) etttxiS ha- gegen ciinoenbcn, bafj eS btc "Kojtoder nun ifjtetfettS and) in bcm „oon i()in allcrerft in ®ang gebtadjten" Dctat (jerauSgaben. Sag e3 abet and) in bcr SKatut bcr SBetfjdltmffe, bafj (fbert attutalig immer mcl)r btc Dbet- lianb getoamt, fo finben ftrit bod) nod) (£nbc 1758, nad) 2lblauj be§ ^ri* mica*, bcibc ^artcicn im SBeftfj nener ftatfet $(uflagen einanber gegenitbet. 5* ta$ gcgcniuarttgc Strata? s (skiangbnd) Hon 17<>4. ftattc ba§ ©efangbudj in fcincr nrjornnglidjen Slnfoge (1721) tote in bet fctt 1748 getoonnenen ©eftctft nod) biefiiebet be§ ipaUifdjen $ieti§mu3 antnbjatjilid) au§gejdjl©ffen , jo mar, btefen jouuc iibcrbjanpt ben fitebetn bet btitten ^ertobc s 3\anm §u bcrfc^affch , bet $md bet im Saljte 17G4 unlet &et§og ^yricbrid) botgenommenen ncnen .Hcbactton. *) SSon aufttdjttget grommigfeit nnb bcm ,, praftijerjen GbriUentnm" im 3innc be§ Jpatftjdjen $teti§mu§ mit (lifer etgeben, l)attc ^e^og gttebttdjj *) untet Sdtberm bnrd) btc SBetlegung bet futftlidjcn Jpalfte bcr llnioerutat au§ "Jtoftod nad) SBiifcoto (1760) jeine (£mt[d)icben()cit nnb bitrrfjgveifcnbc (£netgte in SBetttetung fcincr 2Cnfdjauungen nnb Snteteffen bcuueien, oon roddjer and) ba3 ^erjarjrcn bet Umgeftaltung bc3 8anbe§gefangbucp nnb beffen Ginfnfjrnna, o clu 3™f3 Q^t- S xvax toutbe, nad) 5lb(auf bcr bi§f}etigen ^rimlegten, am 29. Sunt 1759 oon £>er§ogl. Gammer etn Stcttattoitc^Xcrmm 1758, fdjm. 12° El. 3d)r., nur anbreS Xitelblatt ofjne happen (rocfitr cine Pianette) nnb obme btc 3lnaabe: „2Utt — Privilegio". [21] 1707, fdjm. 12° El. Sd)i' v ajcidjfalls ofyne happen unb $rimleg, nut neueS iitelblatt mit anberer ^afyrecsaljl. [21] 1772, 8° (yc. 3d)r., lit.: Kern u. f. id. (oIjik alien. UtelEupfer) "Ro)tod 5. f. bcym 2hnt b. BB. im jabr (772. Sorrebe uom 3. Oct 1728. Seitenajcicrjer 2lbbrutf bcr ajoben 9lu§g. uon 1758, bcren Shujang (SRoftocf 1758) beigebimben tft. [ipicf. Uniu.=93ibiiot&. Mk. 11527c] 1781, fdmt. 12° El.3d)r., Jit.: Kent u.f.iu., $orr. uom 3. 9Ra« 1721. Tic Siebcr cinfd)l. bc§ ncucn Slit^angS 6. 1—757. SRegiftet auf 47 3. Xie ©cbetc u. (iuanaelicn je mit bcf. $aainiexutuj (80 it. 108 6.) unb eiancn litclbll., iueld)c icbod) bem oorliegenben (5remplar fcblen. [Sammluna. meines) iel. SaterS] a ) SBfll. bie 21cten im @cb. unb .v)aupt^2trdiiu ju 3diiucrin „^eiaiuibud) V. VI. V11I." unb Acta Consistorii v Jir. 102. 2 ) SSfll. i^rabbc, ipcrjog ^riebrid), Dicbc am 28. gebt. 1805, im iUcrfl. Mtrdjcnbl. 1865, S. 88 ff. g. SBigger, SbtS bcm geben ^crjog gricbrid)^ bc§ grommen, in ben SWocH. 3^b. 1880, 3. 53 ff. :.. ?n Regeiiro&rtige Sanbe ©cfanflbud) Don 1704 249 bchnte Uebertragung beS ^riuilcae ouj ben SHeiftbietenben abadialtcn ; bic 2adic [jattc jcbodj to i it ci t gortgattg, toett, hwc e8 fd)on in etnent S&otum ttont December 1 768 beif;t , „&*• a,n5btgfi geneigl fine ein neu etitge ridjtetes (Befang Bud) ju pufrltciren". 9ttii bcr SBearbettung bcffclbcn, bod fid) iibriaaiv in fcincm Jdjliefjltdjen (Srfdjetnen nuv al3 cine w neue ^nflaac" be3 bic4;cria,cn nWecITcnburgifdjen ©efangbudjS giebt, toar, tote auS ben fpatcrcn SBcrfyanblungen in ben SCcten r)crr>orad)t, bcr ^ofprebtger Martini in Sdjtoerin 1 ) betrant. 3m WoDcmbcr L763 toar bic 8adjc [otoeit gebtefyen, bar, bic 83eforgung bee Xrntfc* uiib SSerbebttierung be* ©cjangbudjg ben .siamntcvlafaicn Wafpc itnb 2Bter frir Ipe^ogltdje Stemming I) a t to iibcrtraaat toerben foiutcn. llnb bnrd) Wcjcrtpt Serenissimi Dom 4. Sfaguft 1764 tourben baim bic jdjott jum grofjtcn Xfjeil gebrucften SBogen bee doti Hits 5um 2lbbrucf beforbcrten pcrbeffertcn ©efangbudjs bent (ionfiftorinm in Sftoftod nntcr ^n^icbjitna, bev S^eotogtfdjen gacultdt in 83it$oto \ux $>urdjftdji nub pm cuitadjttidjcn SBeridjt uberfanbt, gugletdj mit bent Sefcfjt, bic 8adjc gu befdjleuntgen, bamit bcr 2lbbrucf nod) vox UTidjaelis Dottenbct tr>crbc. 3°0 nuu M) on °i c ^orlage be§ bt§ anf bic leljtcn SBogen ferttg gebrucften SBitcp ber 3Rogltd)lett cincr crljcblidjcit \cidy Iid)cn SBerbefferung bic engften ©rengen, fo ronrbe and) jelbft cine toirfiid) cinadjenbe Spritfung bnrd) bic befob/cne SBefdjIeunigung §ettttdj anf ba3 SIcugerfte etngefdjranft llnb in bcr Zijat geniigten bcr nnr auS ^tuet 2Jfttgltebem beftcfjenben 5Bu|otoer gaenltdt faitm adjt Xat)c §ur 5lbgabe ifjrc* tfjcologifdjen llrtrjeil*. 5ltn 21. Sluguft fanbtcn bic betbett Surtften bc£ 3ioftocr'cr Gonfiftorinme, (St)r. Snbiu. Xabbel itnb (& gr. Subto. turn £uinncfcn, ba& gefamte Material ben bciben 23it|otoer xfjeoloaat SJSrof. (iljrtftian ^(lbrecl)t Docbcrletn unb ^rof. ©ottljtlf Xraugott $adj art a, Don toeldjcn, bo Grftcrcr §ugletd) bem (Sonfiftorinm aU 9Ratt) aut^oCjortc, eujcntticfj attorn ber Severe bie S^eologtfdje gacnltat atS foldje in btefer 5(ngelegenf)eit nertrat. SSon bciben ^Dcdnnern tnarcn ernftdefje @tntt)enbungeit inn fo toemger 311 ertoartcn, aU ^oeberlein, bantalS tuol ber tfjeolo^tfdjc N:anptrcprdfentant ber *oaI(cjcf)cn s Jiicfjtnni] in SJ^ecKenburg, cbenfo tote ber jitngere oacI)arid, bcr Sobjn bee Xart}nnijcfjen §ofprebtger§ itnb nadj- maligen Snpcrintcnbcntcn Sari §einr. 3o^aria 5U ^arc^im, anf bemfelben 1 ) Jriebrid) jefanabud) Don 1764. ©rmtbe piettfttfdjer 2tnftdjt ftanben. *) 2d)on unterm 27. unb 30. 5luguft erftatteten btefel6en iljve ©ratten, lueldjc 6eibe nut tag unb in (Siuaeln- Ijoitcii nidjt narjer eingcljenb, gufammen ntcl)t metjr afe acrjt ©citen golto in Sftetnfdjrift umfaffen ; unb 6erett§ am 5. September gittgen biejc @r* adjten Don Woftod nut einem rein gefcrjaftUdjen Sericrjt bey (£onftftortum§ nad) Sdjmcrin. Hitter .oitftimnuuu] Don ^adjaria mad)t $)oebetfein ate iuejentlidjee Xeftberiunt nur geltenb, baf? eintge genuine alt £utfyerifd>e £ieber/ bte tfyeils vom f el. Cutler felbft/ tfyeils Don feinen erften (Befyilfcn finb angeferttgi roorben/ nicfyt mocfyten tDeggctaffen fetn, fonberlid? Icr. 7\. [„3lun fomm ber ,s>eiben §et(anb"] 74. [„©§rtftum ruir follen toben jd)oit"] \6~). [„(£rfau§"]. 5(ud) Ziv. 6^6. [„%rte ©ott SSater in ©roigfett"] tonne, als 2lnfcmgslieb von 2XIters fyer tit ntandjen (Benteinen gebrdudv lid?/ nicfyt woi meggelaffen ruerben. OTenfaDte fonnteit btefe Sieber tit ben 2htfyang gebracrjt roerben. 3m ttebrigen ftnbet £>oeber(eut bte bor= genommenen SSeranberungen beibefjaltener Siebet untab elig, aud) mefyren= ibeils fefyt nuijlicb unb nott}i$; and) bie neuaufgenommenen Cieber i'mb erbaultdfy unb fonnen burcfygebenbf in etnem bent £el)rbe$rift unfrer Ktrcfye $emdf en sensti erfidrt toerben; unb obgleid? in einent unb bent anbern 2lusbrucfe oorfommett/ bie gegen bie axpipsiav theologicam an5uftofen fcfyeinen molten unb auf eineu unrid? tigert sensum fonnten c^ogen roerben/ *) ©fortftiati 2Ubred)t Soebevlein, cjeb. 1714 311 Senettngen im Dettmgifdjen, ftubicrte &u ^ena, roarb 1752 ^nfpector am SBaifenljaufe unb 1753 2)iaconug> an ber s JJIoril3=Mird)e 511 £alle, 1758 oon &er$oa. griebrid) all orbentl. $rofeffor ber geologic unb (Sonftftorialratl) nad) Dtoftod berufen, mo feme deception in bie tfjeoi. gacultdt auf Sdjtmeriajeiten ftief, unb 1701 mtt ber furftlidjen £>alfte ber Unioerfitdt nad) Sufeoto nerfefet, roofelbft er am 4. s )lov. 1789 [tarb. Sgl. 5trei) Hnbenfen I, 24 f. 2ln^. 5.38.; liber feme U)eok>Qi[d)e O^i^timg f. Krabbe im Wltdl Hird)enb(. 1805, S. 98 f. 102 f. ©ottf)i!f Xraugptt 3 ad) arid, geb. 1729, luarb 1754 511 x>alle lUtai]i]ter unb 2lb- jimct ber p^ilof . gacultat, 1761 $rote|"for ber ifjeolotiie §u SBiifcoiu, folgte aber fd)on 1765 einem s Jtuf nad) ©ottingen, 1774 nad) tfiel, 1110 er 1777 ftarb. SSgi. gleemann a. a. 0. 6. 12. ileber feinen SSater, ben 6uperintenbenten ($. $. Samaria 511 ^ard)im, f. (^laeoede, ©efangbud&SfuIjrer 6. 283 f. ?ii-> fuwiimmtiiK vmibc-. (^efangbud^ Don 17'.< 251 u>enn ~\emaub animo calumnjandi bar it bcr famo fo faun btes bod) Petnen gegrfinbeten Dottoutf ober f duruoriafoit mad} en ... ba mentals in unfrer Httcfye was Poefie unb Cteber an betrifff bic allerfdjdrffle fdiolaftifdv accuratesse rorlauact roorben.., uiehucln* 05 jooer^cit etn allgemehtes axioma unfrer um>erbdd}ttgften (Tfyeologen aouvfeu . . baf man bic Kusbrucfe bet Cteber nicbt fo genau nebmcu bfirfe fonbern fte bem aUgemeuten Cefyrbegriff bet "Kit-die gemdf ertldren muffe. ^ SBetbe SRitgltebet bet ^fdcuftdt ttagen bafyet abge ichcu don bet ShtSftellung roegen bet fefytenben Stotfjerfieber tciu 23e benfen , ba% ® e [an g 6 n cb j n a p p r o 6 i e r c it. SKadjbem auf ®tunb biefer ©tauten bcr Jpofptebiger Sftatttni bic cut jurcdKuocu SBotfdjlage roegen SBetfugung ber betmiftten £utfyetltebet im &nf)ang borgelegt (jatte, etgtng (\u\ bic 2lnfrage beffelben: Ob bcr Budi brucfor TXbkv mil bent balbigen 2lbbrucf btefes (Bcfattgbudjs uuumebr umic^uajidi fortfabreu folic? am 3. October bic 'Kejolutioit : ben 2lbbrucf bos <8>efangbudjs forbcrfamft 511 ncranftalten. ©leicf)§eittg cr()iclt bao (Sonftftottum ben 3lufttag, cine SBottebe, nut £ttr>dfmung/ baf; biefe 2lusgabe auf DOtgdngtge Cenfur unb 2Jpptobation bcr (Tfycologtfdjen fiacultat $u Bu^otD acfdiebeu fci, 511 entroetfen. 2Son ben bctbeu (iut ttmrfen, roetdje ^oeberletn bemgemdjj botlegte, luarb ber ftitjere in nod) gefitr&terer Raffling bom Jper^og gutgefyetfjen nub unter bem Saturn: (5e= fdirieben 511 Hoffocf/ im Ivr^oalidien Conftftorio ben 22ten Hod. {76%. bem ®efang6utfj borgebrucft. lltiter $e§ugna§me auf (iiU. 3, 16. crtlart bic SBorrebe: St. bei^oal. Durcbl. wb auf rtidjts fo fefyt bebacb: gemefett/ als bcu (£mtt>ofynetn unb cfytiftl. <8>emeinben in Deto ^urftentfyumern unb Cattben cine Sammlung, t?on foldjcn Cicbcrn in bie fjdnbe 3U geben/ bic bem tetnen IDottc (Bottes ejemdf ; unb 5m* rrjafyren (Erbauuncj bequem feyn mocbtcn. 3 U kent ®n& e fa n ^ mir bit botige allgemetne ©utttdjtung, 'Kubrifen unb jortlaufcubc Siebergafjl be3 6t3f)ertgen fflt&i. (5)cfaiu]bud)v beibcljalten , bamit bic notigen 2tuflagen buret) bic gegenrodtttge ncuc nicbt unbrauebbar gemacfyt tDotben mocbtcn ■■ r ) Siefe, einjelnen minber acnauen 2lu§bruc!cn aeaenubet $tubtt iKadmcfu bat jetod) foin tird)(id)er Xljcoloae \tmaU auf fold>e Cteber auSgebe^nt, bic burd) „unteracnufd)tcu (^)ifft Sedenuerbcvbltdjer ^cl)ron" „ben ( s 5riuib be^ ©laubenS urn- ftofecn'', roie man bergleidlen ort^oborer SeitS iiid)t mit ilnrcdn in bom ^reoling^aufeni ld)cu unb anberen pietiftifctjen ©efangbud^ern fanb. SS9I. bic lUiiefpriidjc Jed)t5 ob. 3. 187 f., bcr Sanbe^Superintenbentcn ob. 6. 214., bcr SRoftotfer ^acultat ob. 6. 242. 2h2 5. Ta* Qegenro&rtige Sanbe3«@efanabud) uon 17(34. HMibcvn e$ fcien and} bk erbaulicfyen (Scfdngc unferer alten gcift= retdjett (Bottesgelafyrtett forgfdltig mil etngerficfet roorbcn. Unb tucmt ftatt dinger Steber in ben borigen 5luflagen anbere aus bout grogett Scf)a£ bcr neueren 35efdnge finb gefct^et rporbeit/ bio $ur (Erbauung bequemet gefducnen fyaben; fo f^at man bod) babey alio 2lufmert'famfeit babxn geridtfet/ fettte anbere £ieber 5U rpdfylen, als bio grdgtentfyetls bercits untor offcntltdjer 2ludoritdt cpangclifdKr Kotcbsftdnbc unb Confiftonen obcr and} ausu>drttger epattgeltfdjer ZVLonatdftn / offcntlicr) gcbrucft/ unb 311111 allgemeincn (Bobraud? bor epangeltfdjett l{ird?c finb beftimmet iporbcn/ aud? uberfyaupt nad) bom gatt5ett <3ufammenfyang bos Portrags oiuen boqucmon unb bcr cpaugelifd?eu Cautorfoit gemdfen Pcrftanb unb (Erfldrung fyabcn. Die tfyeologifcbc ^aailtdt 511 Bui^otP/ roclcr/er biofos (Bcfangbud? 5111* Confur gndbigft ubergebett tporben / fyat bk 5ad?o nicfyt anbers als cben i^t gefaget rporben ; bofunbeu . . . Zttan fann alfo pcrficr/ert feyn/ ba$ bk in biofor nouon 2luflage eutfyaltenen Cteber alio btejettigett (Etgcnfcr/aftcn fyabett/ bio bcr 2(poftel obcu pou crbaulicfyen gctftltdjcn (Befdugeu geforbert l}at. unb man rptrb nidjts mit (Srunb bagegen eimpenben fonneit/ mo man nicfyt cinigc nad) bor acroamatifefyeu Scfydrfe uicr>t fo genau abgemeffene 2lusbrucfe bor gebuttbettett Scfyrctbart; rpckbe chpann fn'c unb ba porfommen modjtcn/ 5um Donpanb oinor unnotfyigcu (Tritif gcbraud^cn ipollte. (£in foldjcr rpurbe abor um fo pie! mefyr erne unlautoro 2lbfid?t perratfyctt/ als/ tr>onn man auf bio IDcifc pcrfafyren rpolltc/ aud? bio dltofton unb bisfyer uupcrbdd]tigftcn Cteber tmfrer Kirdjen fonnton perbdefytig gemacfytj unb mit allerlcy Befdnilbigungen beldftiget tpcrben. Uttfere (Sottesgelafyrtett fyabett os bafyer 511 oinom allgemcinert (Brunbfat? gemacfyt/ ba$ cs utter* laubt fey/ eitt Ciob/ rpcfcfycs fonft nad} foiuom ^ufammettfyang cine gute unb bequeme 2fuslegung loibot/ um ettttger nid)t fo genau ah-- gemeffener 2lusbrufc tPtllen/ auf oinem trrtgen Pcrftanb 511 siebcu; roofertte bio 2lbfid?t bos Derfaffers/ unb fonberltcr) bosjonigon/ bor bk Direction bor Ktrdjenfadjett fyatj unb os oinor (Sememe 511m (Bebraud? porlegt; umrnbcrfpredjltd) befannt tft/ ba$ or os nicbt anbors perftanben unb ausgolegct rpiffen u>olIe i als es ben (Brunb= fd^on bor Kircbc gemdf tft. Si\ ^oi^ogL Durdilaud^t ^aben uns 5U fold^om 3wcd gndbigft aufgegeben/ biofe l}6d}ftberofelben ofme^in ungc5u?cifclte ©ejtttnuttg sum Ueberfluf in biefcr Porrebe offentlid? ... Tu- gegentoArtige 2anbe3*©efan0fcuc$ oon 17<;i. 253 ausiisoi^sou baf is 6 d? ft Sic fein £ieb J unb feinen 21 us brucf beffelben art bets n>ol(en perftanben nub an 9c nonunion n>iff en als in fofernc berfelbe bom geoffen barton IPorte (5 ties unb re in cm £0 ang elio woldios i 11 bet b i I i a 11 5 df r t f t 11 1 b a 1 1 n b u r d> b it f 1. £u I b r u m g epr ebigei 11 11 b i it b 11 f y 111 b 1 i f d) it 23 11 ob c r it u 11 f re* opanosolifoboit 'Kirobon uorfaffot i ft gemdf Fan 11 erf 1 arot id or 6 on. D6tool biefc SBorrebe erft int 9Mra 1765 ,ytm Trud gelangtc, tragt ba3 ©efangbudj in joiner erften §lu3ga6e bodj jdjon bio SaljreSsafjl 1764 auf bent £itel, lucldjcr nunmebr (autct: tflecflenburgifdjes Ktrchen-- (5ef ang =23ud)\ | (9flecfl. SSa^cn) Sd?u?criu 511 fiubon boy Htatt^ias 3 oa ^ m ( £bort / 1701-50031. l)of- Budjbinbcr. \TG^. 8°. ] ) Sfudj bcr Sfnfjang emiger <8>ebetfyer (56 3.), btc (Epifteln unb <£r>an= aolia (80 ©.) unb bic ^iftoria bes Ceibens u. f. to. mit angeljdngtem ffeinen Matcd)i§mu* (64 2.) fjaocn auf Ujren bret bejonberen XttdMdttcrn fdnitftct) bio 3a(jrc^af)( 17G4. )Son biefcm Safyre baticrt bafyet mit ")icd)t bio SSoffenbung beS 8anbe§gefangbudj3 in feiner (etjtcn, nod) gegentodrtig tm (Mebraud) beftnblidjcn Webaetion, 2 ) toenn and) bic (Sranptate beffc(bcn crft jcit beni fotgenben Satjrc jum offenttidjen SSertrtcb fommeit fonntcn. ') Qfe flicbt nod) cincn anbern S)tud oon bemfelben Saljte, auf beffen iitel nad) bem happen bic Slnaabe: „lTitt fje^ogl. gnabtgjlen Special Privilegio." frier beflinnt oio nut G 1 '* 6. einneljmenbe SBottebe auf bcr DU'tdfcite be3 £itelblatt§, unb ba* Gkfantv bud) ari)t won S. 1-557. (Soa,. 21— 3Ttm7a), ba* 9fca.iftct umfafct 11 Seiten (IHmTb bi§ Zen 4b). @cbct§= unb $etifopen=2hu)ang ift in bent mit uotliegcnben (ncmplar [€amml. meine§ fel. 3?ater§] nid)t ootljanben. 3n bem S)tudf, beffen litel oben angegeben, ift bio SBortebe auf 7 1 h 6. (4 3311.) nad) bem 33tclblatt eingefd)altet; ha* ©efangbud) beginnt bemgemafs mit 6.3. ($og. 212) unb gcljt bi» 6.559. (33oc^. Him 8a) ; ba$ enget gebtudte Dicgiftct nimmt nut 9 6. cin (ITtm 8b— tin 4b). 2luf bcr lefeten 6cite bcr SSortcbc finbet fid) in biefcm 2)tud bcr termed: €iu Dtuffctjlct ift Hum. 208. v. 2 ciugcfcblidjcn. Tin \tatt: r>er = borbeu [c§ fte^t abcr in biefcm rcie in bem anbern £rud: Detbotgcu].- mug gc= Icfen merben: rctlol^tcn; cin Seller, bcr ttofcbetn nod) in oiclcn folgcnbcn Slulgg. roicbetfe^tt. 3^cben biefen betben 2)ruden in 8° mit geroo^ntid^et 6d)rift ctfdjicn in bemfelbcn ,V 1704 cine Dctao=2bt»cmbc mit prober 6d)rift, n^idjfall^ mit bet2lngabc: „SJlit £>. gn. Special Privilegio" unb auf bcr Oiudfeitc bc§ "litclbb beajnnenber 33orrcbe. 5Dic Sieber umfaffen l)icr 1014 6. ^a§ ©ebctbud) fcljlt bem norliegcnbcn Grcmplar [<9icf. Unio.=93ibliotl). Mk. 7295]. Tk (Spifteln :c. (80 6.) unb bic 2eiben*aefd)id)te :c. (64 6.), beibe mit gerooljnl. 6d)rift, baben bic S^tcisa^l 1772. -) SKcrgl. 511 bemfelbcn: Jp. SBrettner, 5)ie Sieberbi^tct bes 2)icrf(. Wefana>id)e§. 254 5. £a8 gegennjatHge 2anbe3s©cfangbudj uon 1704. 3Bie cine SBerglettfjung nttt ben jrii()ercn Stuggaben feit 174* jetgt, nuir bie Skrdnbcntng in bcr nciicii ShtSgaOe cine jeljr ticfgrcifcnbc. 9iidjt toenigcr a(S 249 ©efdnge, b. I), fafi jtoei Jyiiiiftd bc3 btefyerigen Seftanbe§, tourben auSgefdjteben nub bafiit 265 neuc Sieber 1 ) eingefitgt, fo ban fief) bie 3flf)I bcr Stummern Don 670 auf 686 erl)o()te. Xaoei [iefj bie :)u-bactton beS £8udje3 nnocrrennoar „nic()t (SeringegS &u nmitjdjcit u&rtg". 2 ) 2d)on in rein tinfjcrlterjcr ,s>infic()t. ^tidjt nnr unirben bie nencn i'icber jum (irjal;. ber auSgetoorfenen oft nntcv gang nnpaffenber 9tu6rif ehtgefdjaftet, fonbera unci) cine 2In§at}l alterer, an iljrer urfpriingltdjen S telle befeitigter ®efdnge nod) nadjtrdgltdj uueber im Sfafymg untergebradEjt; and) uon ben im ©efcmgbitd) ocidcijaltcncn £iebern famen ntanelje (tote s )h. 3. 17. 398. 432., fviifjcr 9lx. 460. 18. 395. 640. n. a. m.) nntcr cincr anbren Summer ju fteljcn, nnb namcnt(id) nmvbe ber feit 1748 oorljanbcnc §ttriefadfje Sfnfjang jo oodtg umgeftaltet, bafj oon fetnen 60 Siebern nnr 20, nnb anc() don biefen nnr ein ctn^ige* (9h\ 647.) nntcr feincr fvtifjeren 9cnnimcr, crtialten gebliebcn finb — : $en)et§ genug, bafj c§ Don oornfjcrctn nid)t o((,yi entft mit bcr ?(bfid)t t]cmctnt wax, „bic borigen 9lu3gabeit bnrd) bie gcgentoartige nene nidjt nnorancfjbar" §u madden. 3 ) 5n tnljaftttdjer 93e§iet)ung a6cr madjt fid) namenttid) bie pictifiijdjc Widjiung ber 9rebaction , f ()tc nnb ba tit einfeitiger, ben tird)lid)cn ®cift oertenber SBetfe geltenb." 2tfag e§ and) nnr §u btUigen fcin, ban nntcr ben au£gcfdjicbciten Stebera „tnel 9D?ittclgut " fid) befinbet, and) „bic ^tenge ber gro)Vcnt()ct(y rucrtnjojen gaHlteber Bebeutenb 6efd)rdnft" inarb; 'Sdnueriu, 18G2. 88 6. 8°. nnb bie wcitercn SBetljanblungen im 3Jlcdl. .ftirdienblatt 1862, S. 193 ff. 225 ff. 239 ff. 248. 249 ff. %x. ©I a cue tic, Set ©efangbudjSfubret. (*in frulfsbud) bcim 65cbraud)c be§ 9.)tedi.=3d)nicr. .fiirdjem©cfangbud)«. Dioftod, 1872. XXI. 062 S. 8°. Renter bie SJHtt&eilnngen uon ©eibel im Scttblatt f. b. eu.-lutl). fiitdje SOlcdfl. 1851, 375 ff. 1852, 22 ff.; uon ©lacucd'c ebbaf. 1852, 53 ff. imb im 3Jtedi. flird&enblatt 1856, 329 ff. 1864, 253 ff.; uon %x. Satenbotf ebbaf. 1865, 64 ff. ] ) ©(aeuede, ©efangbudjsfubrer 6 XIV. XVIII. ngl. 6.653. jaljli refp. 252 unb 2<>8 Sieber. 3)od) finb babci nod) 3 fiieber: i?crr 3 c f u metne guuerfidit — 3 c ^ ooa ftavFer (5ott — lUolanf o ^errc gcbaot^ in SlbgUfl jn brinftcn, mcld)e fdjon in ber SJlu§g. uon 1748 unter SRr. 363. 368. 370. ftanben nnb im ©^3. uon 1764 nut nntcv anbete 9lummern (384. 386. 389.) gefefct finb. -) %I. ©eibel, S)a§ -iJiedl.'-Sdjiucr. ^itdjcngcfangbuctj, Sd)iucrin 1852., beffen cbenfo umfid)tif|Cv al^ tveffenbev Uvtf)cil mir and) im golgenben au^fuf)tlicrj ju SBotte fommen laffcn. 3 ) 5)afj uon bent £iebc SBenj. 6d)moId'v: Sdiopfcr biefer gansen IPclt (SRt. 636.) 4 S^etfe (5—8.: (5ottes into Ittarieii Sobn) nod) einmal in efroa» ueranbevter Geftalt untet 9lt. 619. aufgenommen finb, btaudjt bagegen nid;t auf w ^erfet}en" (©Incucde a. a. 0. 6. 569.) jn bevubeu. 5. Tii-> geflenroftrtiflc vmioc-:- ©efcmflbucfc vow 1764. co tourben abet ami) in nid)t geringct ;>ai)l ttieber aiivamioncit, bio nut \u bem .Sioin bed edangclifdj)en Oicbcrfdjafccd geljflren unb in bet tirdjliciien ©efangedtrabition SWecflenburgd fdjon fat SDfanfdjenaltent, jinn Etyeil don ben erften Sfnfdngen hor, tyre derbtente SteHe befyaupteten. Matte man boch jelbu Don Outlier anfangd uidu toeniger aid 8 Siebcr geftridjen, fiir Die mi) idiiior.lid) nod) im 9lnf)ang ein Unterfommcn fanb. $fa&erbem finb fiber 40 Cieber bed 16. 3at)rt)imbertd 6efeitigt, barunter don (£r. ^Ilberud 2, nan s |\ ©bet 2, Don SB. >)uiupualb 2, don s j>l). Sfticolai i > , je 1 Don Midi. SBeiffe, SRic. Hermann, SRtc Selneccer, C£i;v. Sdmeegafj, Sperm. SBonmtd, 9W. SBetyemb n. ?(. S)ie bebeutenbfte ©tnbujge abet erfuljren bie Siebet aud bet tlajfi|d)cn s }>oriobe bed 17. Safyrfjunbertd, untev toeldjen allcin 28 don 3. 'Kin, 26 von %\ ®ert)arbt, 9 Don 3. Jpeermamt, jc 4 oon 5. Sfrancf, 2 £ac() unb %. 2S. 2acev, jo 3 don Jpardborffet unb 3. Dleartud, jotutc Vil)lvcicf)c anbi'o fo()(ou. Hub toad fire Steber! (Sine §fadtoaf)I bcvjclbou fiibrt 8eibel (2. 22.) dor: „$. SB. Das roalt (Sott Pater unb 6ott 5oI?n oon 2)?. SBeljemb, ein formged trefflidljed s Dcora,cutieb; Der Caa. fyat fid) geneiget, ein nid)t minber trefflidjed ^(benbttcb ; 3d? ftcfy an beiner Krippe In'er, Don $£. (Serfjarbi; Pei^c ntdjt/ bu l^duflein flein, ©uftab $Ibotpf)d beruljmted ^elblieb; £) frommer unb gctrcuer d5ott oon SB. >1itna,tua(b, mcldjcv dtete bcr oft feijr [amentablen §aHefc§en 23it|lltcbcr aufnncgt; (Sebulb ift cud) dou notr/eu — 2ld} freuer <&ottj barmfyei^igcs £)er5 — 2luf ben Hebel folgt bic Sonn — j^) bin c ^ n ® a P au f ^rben, famt= ltd) Don $. ®erf)arbt; tDarum betriibft bu bid? mein ^01*5, ein alU bouH'idrtov £roftfteb, toeldjed tool in fetnem guten altern ©efangbndje fcljtt; 2id} wk fliicfytig/ ad} tr>ie md}tiq, Don SDftdj. grand, toobei nidfjt gu bc- greifen ift, toedf^alb ed bem C^cfcfjinacf bcr SRebtgenten ntdjt gugefagt ()at; (Seliebten ^rcunbe, was roollt ir)r pei^ageu Hon 53. 9ftngtoatb, bad fdjb'ne dolfdtumtidje ©terbetieb, toofiir bic gereimte S^rebigt 9cr. 562. Qd? eile memer fjeimaf 511) aufgenommen ift! IDacfyet auf/ ruft uns bie Stimme, ctu Sieb fjodjften Ranged unb ^rager ctucr bcr I)errltd)ftcn SWelobien, tucldjcy nidjt fef)(cn burfte, toenn man bcu garden Sicbcrfd)ai) auf etnen ^ludjiig Don nur 50 Stebem rcbuctcrcn luoITtc. gcrncr: (Sottlob/ cs ift erfcfyollcn unb 3^?/ ocr ty oft in tiefes £eib Don $. ©er^arbt, unb baZ f)crr(id)c: (Bel? aus mein I7CT5 unb fucfyc Jreub Don bemfelben ©tester, beffeu Sludftogung ctu cdjt ptctiftifdjcr $uc\ ift, bcuu bergleid^en tarn bcu guten ftattenjern fdjou gu toeltftcfj Dor. 9Sie mag unfer fianbdoIC fiber ^m 9iau6 btefed Siebed getrauert [)aben!' j 5lujserbem tourben, „5iim 3cidjcu, tuie ed fdjou bamald utu bic 5Iudfii^rung itnjrer l)crrltd)cn ©ottedbienft^ 256 Tnv gcgewoftrtige 2onbe§s©efanflbttol - 2l)dr (5ott nicfyt mil uns biofc ^ett — IVo (5ott bcr fieri* nicfrt bet ruts fyalt — in ben 9(nl)ang oerjctU! Untcr ben aitfgcnommcncu Siebern finb ncn eifjentlid) nnr 225, \>a 40 bercitv tfjeite in frnfjeren SDc ccf (en b u vc\i jc^ou ®efangbudjern, tljetfe nament ltd) in bcr Sdjioertncr „3ugabc" uon 1745 (f. ob. ©. 245.) un§ 6egegneten. 3)od) finb bcr ^oHftdnbtgfeit roegen andj bicje, untcr Mugabe itjre§ jridjern SBorfommenS, ') in bcr nadjftefjenben 2Tuf§ai)lung mit angefuljrt. S)ie 2G5 Sieber, uieldjc jomit ba§ ©efangbudj bon 17G4 int SBergteicfj §u bcr §ta& gabe oon 1748 mc[)r cntfjalt, finb fo(genbe: Don M. ©ottlob Slbolpf): HTetn Birte/ mie fo treulid? Oon 51 e mi lie gultane Oon (5d}toava(mvg=9hibolttabt : . 59?.) treuer 3 e f u / ocr ° 11 btft Oon ®ottfr. Slrnotb: 5o fiibrft bu i)0(b rcdit felig Ben* bic Deiueu Oon S. (f()Of). STrnfdjh) anger : U\as r?at bod? bes Dicbes 23lut oon (Sigi^nt. SSafd): Wic rr>ef? ift mir,/ Jfreunb ber Seeleti Oon (£. & &ogafcftj: 3d) bin ein pilgrim auf bcr Hcife (?) Hleiu f^etlanb/ bu baft mid) a^ogeu Paterr;er3/ £id)t/ £ebeu Oon 2S. 33 ud) f el bcr: (Erleudjt mid?/ Bcrr mein tity Oon S- @- S3nd)fa: Steb [€ptjratm] armer lllenfd) befiinte bid) Oon ^eter 53ufd): 111 ein 5d?opfer/ lebre mid) u)ol faffen So ift bas 3 a l? r nun au ^? ^erfloffen x ) (5v bejeidjiict l)ierbci „$. 9)1." m. SWuUers ©. 3. 2R. L659; „3«." bie 3Bis* marfdjen, A" bie ^oftocter (mb.; „)){. V J(." ben ^{oftodcr SW&anQ uon 1744; „;]." bie Sdjmerincr 3ugabe oon 1745. $o£ gegenroarnge Sanbe&Qlefangbudj Don L764 0011 J. g. li iimiueiiuM ? : 'i fyttfelnja bas 03ottesIamtn bon 3fr. (i (auber: ZITetti 03ott bit n>et§i am alierbcfteu bon SRaur. Kramer: 03ott gteb emen tnilben Hegen (3.) bon SBartlj. (ivaiio (iu§: Pir bit Vbora n>t II id; jhtgen luiiduja £ob prcis anb £b,r iv 30 lieilger 3efu QeilgungsqueHe (?) bon 2. 5)adj: Dn neb eft OTenfd? rote fori unb fori (©. SR.) Hon SB. lib v. Tefs lev: HTein 3°f u bem bic ferar-biueu H>ie lang fd?Iagt ibr mi* ifyt (Sebauf en Hon 9lbam Trcfe: bit tiebe meiner £iebe (?) Seelenbtautigam Hon (i-t)vcnfr. $)iirr: Komm/ (Eod?ter §>ion/ fomnt Hon 3. W>. gleffa: jycb beuge/ grower Konig Hon 3o(). grand: (Sott beg (Bute ftd? nid?t enbet (£. 9ft.) Hon (Sal. grand: BrnmtqneK aller (Siitigfeit (Sottlob, es ift oon meinem £eben Hon % £>. grande: (Sottlob/ cm Sdjritt ^tir (EnrigFeit Hon 3- 51"- 7v r c t) (i n (5 1) a 11 f e it : Per bn bift 71 nnb (3.) Third? Zlbams ^all nnb xniffetfjat (Ein "Kinb ift ims geboreu bent Berr unb (Sott bee Sag unb ZTacbte 3ebora ift mein fjirt unb Bitter ITiein Bev^i gieb bid) ^ufrieben UnoerSnberlidjes IDcfen IPer ift tool n>ie bit tDer ift tool truirbig, fid) 311 uabeu §11 b'xxj Bexx 3 c f u / Fomme id? bon ©urd). Ofretjftein: Ittad?e bid; mein 03ei|J bereft 0)1. \>l.i Hon 3- Beonlj. ftroereifen: fjerr bes Qtmntels unb bet (Erben Hon ©. ©; 7v 11 11 1 : Per anfre JtteuiVbbeit an ftdj nabm U\id?et anf oom Sdjlaf ibr Sfinber non Gfljr. 7s-iivd)tca- ©ellert: (Erinnre bid) mein iSeift erfieut 3efus lebt 1 mit ibm audi id? Hon ©enr. (£atfj. Hon ©erSborf: SeftebJ bem Iierrcii bciue ZPege (». 1744) (Ein 3abr ber SterMid?Fcit UTein (Sott 1 bit bift geredjt (?) drcuer fjirtc beitter tjcerbc Crett ift ber Qerr uttb gut (?) Hon 3uft. ©ef en in 6: (Sott/ im Itamen 3efn thrift Heif id? (§. 9(R.) Hon & 8. ©tefe: 21 unb 0/ 2Infang unb €nbe 3eftts lebt als llebernnnber Hon 2. 21 ©otter: ^Id? mein 3 e f U/ n>eld? Derberben (9t. «.) (Erquicfe mid)/ bit Beil ber Siiuber Berr 3efu) 03nabenfonue (Sott/ roir ebren beiue ITTacbt Sdjaffet/ febaffet/ IttcufaSeufinber IPomit foil id) bid? tool lobeu {))l %) Hon ©. (£. ©runbler: 3d) eile meiner Beimat 3U lladi Hon 3- 9(b. §afe(ocf)er: Du fagft/ id? bin ein dbrift (91 2f.; 8-) Hon 3- ^P- ^aHecfcr: Du baft mid? bei^cn treten Hon ^oi). ^eevntann: 3 c f u <£brifte/ n^abrcs £id)t J ) Unter ben im 33riiber-©33. cnt^altcncn Sicbctn 3- §■ Samm-er^ofS finbet fid) bie^ non Seibcl (9RedI. H93L 1852 6. 161.) ibm &uflefd>riebene ?ieb ntd)t. SSgl.' ^ift. 3iad;r. uom Sriiber^S., ©nabau 1835, 8. 211. Sol;. Sadjmanu, (3efcf>id^te. 17 258 5. 2)as flefleniuartiflc £anbe^ftcfana,bud) uon 1764. Don fteinr. (Sir it ft, ®raf 5u ©tolberg: <£ile/ eile/ mcinc Seclc Don ipcinr. £>elb: Komm/ o fomm/ bu (5eift bes £ebeus (3.) Don S- 3X -fterrnfcbmibt: 03ott trills madjett/ ba$ bie Sadjeu (p } .) £obe ben £)errn/ o meinc Secle Don Wh 3r. filler: Du grower 2llfmad)tsgott Du reiser 03ott bcr airmen ZHi Stopfer 3arter £icbe (?) £?err 3cfu/ beiner (Slieber Hulnn Don S- &• to o n § i p p e n : So tret id) bemnad) an (9v. 1693) Don Sot). £>iibner: DettFet bod)/ ifyr I11enfd)enFinber Don (£af|>. ©ottfj. Sentjdj: XPir ftelm in Hotb (f. $obe «Rr. 783.) Don 3. ^oD: I}eut tPttl id^/ fii§er Crofter/ bir prauge Welti mit beinem lt>iffen Don (Ifjr. ®norr Don Sftofcnrotb: Der (Snabenbrntm fliefjt nod) tfad)bem bas alte 3 a b r Derfloffen Don d()r. Sof. Soitfcfc: Du bift ja/ 3 e f u / meine ^reube £affet uns ben Bevxen preifeu £iebes £)er3/ bebenFe bod) (D llrfprung bes £ebens Don 3. e. Suntb: (£s ift nod) eine £uxb oorfyanben Don $. Satfmann: 2ld) mas finb mir ofyne 3 e f u (Erfyebe bid)/ o meine Seel Don Soacf). Sanfic: 0) 3efu/ fii§es £idjt Don 3. (£br. Sange: IHein 3efu ; fiifjje Seeienluft Don Sob- £aUeniu£: Stiver 3 e f u / beiner (Snaben Don £aur. Saurentt: 2ld[ (Sott/ mid) briuft ein fdjmerer Stein (30 Du mcfentlid)es tt)ort (3.) 3h r antien Siinber/ Fommt ju Bauf (28. 1744) Hum ift cs Allies mol gemadjt (3.) grower Konig 3 e f u er3cu mill crfabren Cf». «C.; 3) £Der fid) im (Seift befd)neibet (3-) IPie mirb bod) fo gering (3.) Don & g. g. Se&r: Qin3U mem £?er3 / 3itr offnen (Quelle (?) 3d? eile meiner Fteimat 3U/ 5 u 'n UTein %ilanb nimmt bie Siinber an So bin id) nun Fein Kinb ber (Erben Don (5q1. 2t§coDiu§: UTein frommer (5ott/ nun mill id) bid? (ft. 1693) Hun ift bcr (Tag ber SeeligFeit Don Sub ft milt a Don (Sdjmarab.: Hun i)ofianua/ Datubs Sol)tt Don (£bv. 2()eopf). 9ftanttiu3: litem 3 e f us M* mid) an in (Snaben Don 35. 3S. 9#arpcra,cr: IPer fid) auf feine Sd)tt>ad$eit fteurt Don £einr- 9Kafiu§: 3ef)or>a/ bein Hegieren mad)t (9J. 9(.) ZTid>t ins (5erid)t/ gered)ter Bcrr Don Sob- Zenker: 0/ ba% id) taufenb gungen batte (ft. %) Don Sob- SRutbmann: (£r l|at 2llles mol gemadjt Don (£afp. DZacbtenbbfer: Kommft bu nun/ 3 c f u I)otn ^immel Don SocicI). 9ieonbcr: Der Sag ift ijm/ mein 3 e l u ^ e ^ Tmr £obe ben ^erren/ ben madjtigcu Konig Sieb tyex bin id)/ (EbrcuFouig llnfer i)errfd)er/ unfer Konig 2Pie flcudjt babiu/ ber Dienfdjen geit Hmuberbarer Kojiig Tii-> gegenro&rtige Sonbe&GSlefangbudj oon 176 •\~>'.» oon (info. Neumann : 2Inf meiii inn-, bes E}erren lag (933. 1785) tjert bu haft m betnem Heidj (2B. 1785) fjerr es if) 2IUes I> c i t i bon ©rbm. Sfteumeifter: iuvbi'tcr c*5ott bnrdj beinen Segen 3efus nimmt bte Siinber an £afj irbtfdje (Befdjfifte ftebeu UTettte Seele gcbt roll ^rettbeti Itnn roit fino audi btesmal fatt c 1 '* 3*fu millft bu nod? turn C£()pl). SBfetffer: liente fabit bet Qetlanb auf J}odjge$>rtefne Ceibesfrndjt (?) Don (5f)pl). $orfc§: Hun t»ad?en (Sottes Strafgerid?te bon df)pl). $ratoriu§: ad? mib malt Du fagft; id) bin gered?t <£a'ge £iebc/ mcin CSemiitbe <5efetj unb €nangeltum cSrofjer lUittfcr bet* $ux Ked?teu £?err/ bein (Sefefc/ bas bu ber ZDelt (?) 3d? bin getauft auf beinen Xiamen UTetn Jefn/ ber bu vox bcm Sd?eiben IPie berrlid? ifts/ eiu Sdjafleiu CLtjrtfti TOixfi blober Sinn [u>erben bon Gin*. Sv. Winter: er, eiu dr-rift 511 fein (Es roftet r>iel/ ein Cfyrift 3U fein 3efus ift bas fcbonfte £id?t UTeiuSalomo/ beiufrcunblid?esHegiereu Stilles £amm unb ^riebeftirft bon 3ofr 9*i ft: IPerbe £id?t/ bu Stabt ber f^eiben Don 3- 21 3fcotfce: 3d? l?abe nun ben (Srunb gefunbcu uon ©. 2B. 2acer: lUeiu i^er3e/ fd?n>inge bid? empor Unb u>irb bemt aud? ber (Sottesftabt bon 3- (i. 8 (.1)0 be: 2Jnf biiuuif 311 betnet £reube HTeinc fed ermuntrc bid} | ;',. 1 rtTeine Seel ift ftille ($. \»(i HTein <5ort bas Ejerj id> brings bir Don (ibv. 8. 2d) eib: 2Ius (Snaben foil id? felig roerben bon Wid). 2 d) e v n a cf : 2Idj fo lieg id? unb empfiube P. Gfatl). 2fai. Tor. bon 2d) lead (?): Ixmt fd?allt 3cf u ttam auf (Evben I30it 3 to. 2d)lid)t: 2Ii1? mcin3^fu/ fief? id? trete loon 2. ©. 3d) I offer: (£bler (Scift ins Bimtnels (Throne Don 3. (£nf. ©djmibt: 3 C 1 U / ber bu bid? Sei frob-lid? im £?erru/ bu l?eilige Seele Don 23cnj. 3d)tnolcf: 2td? Vfexx 1 lel?re mid? bebenfeu Brunnquell alter £iebe (Sottes unb ITiarieu Sobm; priefter Berr/ bu ftetlft mir beinen IPtUeti f^err rjore/ f?err erl?ore Kommft bu/ grower 03ottesfol?u £id?t com £id?t/ erleud?te mid? Hlein 03ott/ bn mormft in einem £id?te Illcin (Sott/ meil id? in meinem £eben Htetn 3 e 1 u / w ™ bu milit ())i 5(.) Hlciu £eben eilet ftets 3um xviv treteu bier vox bid? 2Id? Siinber; Febjre urn [($£. 1700) 2Id? / mo foil id? Siinber fmben 2lllertreuftes Paterbe^e 2flfmSd?tiger lierr ^ebaotb/ Du gnabeu= reidjcr (cincr Sdjtuangem) 2luf anf o IHcufd? cs ift nun ^cit 2Iuf meiu rjcr3C/ lag bid) lebreu CLhrifti £ebcu troftct mid? Dcr I^err ift Kouig ITtenfdjen febt Dir/ meiu (Sott/ ftimm id? \et$t Du bift/ o £?err ( aus eiguer 2Had?t Du (5eber alter gutett 03abeu Du £?eilanb lebft unb fttjefi brobeu Du Siegesfiirft, £?err 3 c f u £brift (Ermccfct cud?/ ibr ^rommen ^reuet eud?/ bie if?r ben £?errn aubetet <5ott/ ber bu Mes mol bebadit (93. 7 f f. an*: ZDol bent, ber (Sort ftets :c, toa§ fct)on ft. 2ft. u. ff.) 03ott ift getreu/ Der iiber meiue Krafte (5ottIob ; es ift uon meiuen ^ai(ven (Sott mein Belfcr/ Iebet nod 03ott Pater/ Sorm unb beiliger (Seift Der bu l^alleluja/ 03ott fei bod) gepreift Iierr, beiu uergognes Blut fjerr/ beg Hufnn an £aub unb Klippen HJerr lebr mid) tbuu nad? beinem Wok gefalleu JJcrr/ meiu 03ott/ bu siebeft mid) Berr,; unfcr (Sott; ad ftraf uns nxdt 3d) troge £eib in meineu Siiubeu 3d? mill; o Pater albeit (§33. 1700) 3efu/ ber bu molten biigen (3-) 3bff Cbrifteu febjt ba$ ifyr ausfegt (Q.) 3m ^tmmel ift bas Biirgerredit £ag bid) (Sott unb iibcrlag £ag mein Rer3/ Ia§ ab von Sorgen £iebfter 3 e f u / ©nabcnfonne IHein €rlofer Fenuct mid) llleiu (Seift unb Sinn ift bod) erfreut 111 ein (Sott/ bir ift uuuerborgen llleiu Beilanb/ aa) mie licbft bu mid) Xlun bie miibeu (Slieber fid? Hun leg id? meiue OSlieber (SB. 1700) freubeuooller Blicf ?a- gegenw&rtige &anbe£*@efniia fjeiltg bcilia ZPefen Creufta 3*fn tofi mid} rttd?1 (D Jcfu bu haft mid} berufen IPenn nun bo Htemanb es oermeini Roflei iln- Donnct unb prafleH Uplift bu ben 3 ttDC 9 r »ff finat nnferm (Sotie Danf IPir marten i>io n>ir feben 11 ntor btefer grofjen ;ial)l ncu aitfgenommener Cteber 6efinben fid) alter bingS audi, at3 ein Dfodjtrag an* ber flaffifcrjen SJ&ertobe bcS 17. oalnb., nod) ein;eliie ben Did^ertgen ©efangbiidjern fremb gcbliebene Xidnnnaai ron 3. ^eermann, 2. l^ad), 3. grancf, 3. 9hft, ©. SB. ©acer, \\ v>clo u. 51., forote Don Xidjtcrn ber jtoetten fdjlcfijdjen 2d)itle, 3ol). 2(ngelu3, Vutorr oon ))l ofenrotlj, fiubdmilia unb ?l em ilia 3u> I i a no Don 2d)iuar\bnra, (im (Sanjen f'aitm 30); and) Don Stebern ortljo borer obcr lirdjlidj - jnmbolifdjcr SMcrjter ftnb ctioa 40 oor()anben, roobei liamentlid) SBenj. 2d) mo Id mtt 14 (uiitcr beiien frctlid) Diclc feiner beften fclilcn), benuiadjft Gsrbm. Wcnmciftcr mil 6, dafp. Neumann mtt 3, % Sitfdf), 2. a rand, ©. iWajtits, Gfjr. ^fciffcr mtt jc 2, 9)tonr. Sramer, 3ol). iiaffenut* , Sol). § it Inter, <2tnolb Don <2d)it(3, Iflir. SSetfe, (iljrcnfr. Xitrr it. m. 31. mit jc 1 Stcbc Dertreten ftnb. Xic tuctt ii6erttnegenbe SKefjrgarjl abcr bilben bie Sieber be§ $£ieti§mu§, roie fie insocfonbvc in bem grerjUngrjaufenftfjen itnb SSermgerober Gkfangbnd), ben Dcrjdjicbencit 5lu3gg. ber (Sotrjnifdjen Ctebcr, foroie 3. 3. 'Kambad)§ franco gefang6ucrj crjdjicncn roaren, roeldjc 2ammtnng j eit allcm 2(nfdjetit nacfj and) Oct §ewn*gaoc unferS 53ndjy alS £anptqncllen bienten. Unb jroar Ijabcit l)ier nod) ben DerljdltmJ3tnaJ3tg gertngften SBeitrag bie Xidjter be§ ©pener* fdjen ®reife§ gettefert, Don roeldjen mtr Sattr. fiaurenti mtt 11, 3. 6. 2djabc mit 4, $b.S)refe mtt 2, 3fracl Glauber, 3. 2lb.§af$locr)er, SBurdj. grctjftctn mit je 1 £iebc bebadjt ftnb; roaljrenb bie bet roeitem meiften btefer Sieber bm bciben ftallifdjcn Xidjtcrfrcifcn entftammen. 2o finben fid) Don ben fitebern ber dftcrcn .s^allcnjer: 10 Don greeting* Ijanfcn, 6 Don ©otter, 5 Don ©(jr. gr. 9ud)tcr, 4 Don ftottfd), jc 3 Don S5art^. (£raffclin£ nnb 3. ©abr. SBolf, jc 2 Don §errn= fdjintbt, Sob, Cacfmann, 3. §. 2djrober, 3. (£uf. 2d)mibt, jc 1 Don 81. §. grande, 3oadj. ^angc, 5. @f)r. Sange, ©enfft Don $tlfad), 3. 8eb. 2d)ltd)t, (£l)pl). ©tarcfe, 3. 3. Windier n. ST.; au§ bem Slreife ber jiingeren ^allenfcr: 11 Steber Don 3. 3. 9iam6acrj, 5 Don (£\ (s). 9SoIter§borf, 4 Don Sefjr, jc 3 Don ^lllcnborf nnb Don d. SBoga^lt), 2 Don 51. & (^tcfe, je 1 Don 2tg. Safcf), 3. ©. Sttc^ta, ©riinbler, ^itnt^, SD^anittu§, ^utljmann, ©c^etb, 262 5. SDoS gegenro&rtige 2anbe*:0c|anflbudj oon 1764. ilatl). 91 in. T or. u o it 2 c() tegef , 2 c() to c b m a n n , £. @. o on 2 t o I b c v g , (S. v\ ;iiu(jartd n. 51. .s>icr;m fommt atS SScrtreter boo SSiirtemberger spiettemuS '!>(). Jr. filler nnt 4 unb Uon ben Jnctiftifdjen Xidjtcrn ber CberlanfiO \?enr. (iatl). Don ©erSborf mit 5, ©ottl. %bolpf), 3of). SWenfcer unb 3. 9f. Wot Ik mit jc 1 Sicbc. &$on Jperrnljutifdjen $Ber= faffem ift nur (Sin Cieb (Sir. 35.) aufgenommen , toeldjeS tit ber §iftor. Wad)rid)t oom $rubet*©$8., ©nabau 1835, 2. 190. bom ©rajen 91k. Subto. oon ;}in^cnborf gugeeignet roirb; ebenjo nur (£tn3 (9lr. 471.) uon ©ottfr. Strnolb. din cttoa§ grofjerer Wanm uutrbc bagegen ben 2)tdjtern ber refprmtertcn ftirdjc getoaf)rt, Hon benen namentftdj 3oadj. ))l e a n b er (> joiner jdjbnftcu Sieber , 2R 33 n d) f c ( b c r unb ©crlj. £ o r fteca,cn jc 1 £ieb §u nnjovm ©cjangbitcl) beigefteuert bjaben. W\t ber STufnafyme dinger Ciebcr Hon ©ellert (2), ©. 53. gun I (2) unb (ilir. gr. 2 trefoil) (1) beriifjrt unfer 33ud) bereit§ bic ©renge ber 2(ufrldrung§5eit. 53d biefer 3tu§toaf)l ift, barin fonncn loir 2oibol (2. 23 f.) nur ,ya= fthnmen, unter ben Stcbcrn be3 2peiierjd)cu nnb fratfejdjeu $ieti§mu§ „im SlHgemeinen mit ftrdjlicrjem £act £)a§jenige, toa§ cine frommelnbc unb fiifstidje garbung tragt, oermicben toorben, toogegen ber eiaaititmlidje nieber* jadjfijdjc Gkjdjmad [tdj buret) SBebor^ugung ber tcljrljaften nnb betradjtenben fiieber biefer 9Rtcf)tung funbgiebt. Snbeffen ift cut* bent reicrjen Material, mcldie* bic genannte 2d)ttle geliefert l)at, audj die! 2J?tttetgur, ja s Dcand)e*, roa3 nod) geringer aU SJftttetgut gu jdjat^cn ift, aufgenommen morben, nnb jene SBortiebe rjat mit ben lefjrfyaft crbaulidjcn Siebem cine* 'Kambadj nnb ben betradfjtenben cineS Seljr and) nid)t toenigc tool bib(ijd)=practijd)c, a6er poetijd) ()od)jt mcrtbjloje nnb bc§r)aI6 and) r'trd)(id) unpractijcljc *prebtgt= lieber ober 6effer geretmte Sprebigten nnb ?(njprad)en in bay ©efangbud) gebradjt. 3)ar)in finb 511 rcdjnen bic dlxx. 207. 269. 685. 122. 150. 177. 594. 5(6er and) frbmmdnb jpiclcnbe nnb lamcntierenbc Sieber finben fid), trne 5. 8. bic 9to. 141. 150. 360/61. (beibe nripritng(id) (fin Sicb) 460. 480. 626. 684. C£nb(id) abcr mnrben and) nictjt menige ber anerfannteften nnb (leftcn Sieber ber genannten ©angerfreife uberfe^en, jo bog, ertoagt man bic SDtage be§ TOttetma^igen, bic SCu^toa^l getoiffermafeen ate cine mil(fitr(id)c crjd)cint, unb man, cine grojje SSorltebe fiir baZ Sef)rf)aftc unb 33etrad)tenbc, a6er auct) SBreite nub 93Seitfd§toetfige abgeredjnet, Dergeben^ nad) etnem (citenben ^rincip fiir bic 9(u§tpa^l jnd)t." 3Sie oicl TOnbertoert^ige^ unb (iutbc[)r(id)Cy abcr and) ba* SBuct) in biejer jciner neuen s J\cbaction cnt()d(t unb hrie jef)r and) ba§ gefjlen einer Heineren ^at)l Don Sieruliebcru, unter mc(d)eit (f ntd)t lucnigc ber foftlidjften ?iv> iKiKimnutiiK Sotlbd f^i nin^lmct) von 17orftfd)cn ©efangbudjd, toetdjed (nernad) in ben 9J?ecfIen6urgtfdjen %^ mcincn tbjcdrocifc im Qkbraud) geroejeu fein muf$, erlaffen. r ) D'todjbem fo* bann ber 3d)ir>ermcr ,s?ofbudjbinbcr SRattljiad 3od)im (Sbert am 9. Wlixr 6 1765 cut jtuanstgjdljriged privilegium exclasiyam bid Dftern 1786 incl. auf ben $)rud bed „9leum Wcdknb. oodftanbigen @efangbud)*" erfyalten, erging gleicjjgeitig an ©bertd ©ruber unb ben ftofbudjbruder SBarenfprung in Sdjtoerin unit meldjcn (hjtcrcr nod) (*nbc 1758 eine 6000 (Jremptarc ftarfe Sluflage be* fridiern (Sefangbudjd auf gemcinfame Soften oeranftaltct uattc) jottrie an ben 9ioftodcr ^ertcger ber ftrenge 5Befef)l: bas altc 2Ttecflenb. (Befangbud) rocber auf5ulegen ; nod} von jet5t an reciter 5U pcrdufcrn obcr 5U r>erfaufcn, ba ba* s $rioilcg beffelben fcfyon r>or rnelen 3 a *? rcn aufgefyort. 3 roar °^ c UDm ^ cr 5°9 beabficrjtigte (£mpfe{)(ung bed neuen Qkfangbucr)* bon ben ftan^cdt unterblieb auf baz uon Sciten ber Oxegic^ rung uorgcftcdte ©ebenfen: ba% rr?cnn jet^t bic (Einfu^rung auf ctn 2TTal BefeMsttKtfc molltc r>crlangct roerben bic Canbcs €tnrr>o^ncr in ber Qifyai cine Contribution/ bic gerotg iiber \ 00 000 Ht^lr gc^t/ iibernefymen muffeti ba gleicbtt>ot)i ber (Belbmangel bas gan^c £anb auf bas ^drtefte l ) d. Soil, ©efd)id)te 3Jtcctl. I, 312. Sfll. Ulacoccfc, ^cfanflbu^fu^rct S.XV. 264 5. 3)a» flCQcnttuartine 2anbe*=©ejanabud) oon 1764. briicf ct unb rr>ebcr Burger nod) Bauer tm Stanbc finb / bic Prcu^ifdKu Contributions-Heftantenj wclcfyc nod} rocit fyofycr gcfyeit/ auf5ubrtngen; mcebalb co fid) cmpfcljlc, ba$ bio neuen (Sefangbfidjer fief?/ tr>icmofyl etipas langfamerj jcbod? 3ur*erlafftg mit allgemeiner ^ufrtebenfyett/ all* mdltg von felbften etnffifyren. SSar abcr permit and) bon cincr jttmngStoeifen Gsinfufjrung be3 hcucn (skjangbudje tm ^rincip abgefefyn, fo fcljftc e§ bod) nidjt, auf (SftertS itn abfdfftgeS Cucrultercn, an mandjerlet abminiftratiben nnb poli^eiltdjcit SJfafjnaljmen §ur SSerfoIgung bee often. <2o jolttte ben 93udj>binbern Horn vsaljve 1766 ab nidjt mcfjr geftattet fein, auf ben Saljrtndrften mit often ©efangbitdjern au^uftetm, ja fclbft Hjre Soften fottten ifmen ouf ben 3Kdrften Don ben ©teuerbeantten rcbibiert merben (meldjc lei-jtcre SBerfiigung bom 10. Sfyril 176(3 aHerbingS auf SBorftellung ber hammer rotcber an] gcljobcn umrb); unb namentlid) gegen ben ^Jioftocfcv Staufinann 9J?attf)ia§ ^djmtbt, 1 ) metdjer bee SBerbotS ungcadjtct nidjt nur fortftdjr, (Sjempfare bee often ®efangbud)3 511 berfaufen, fonberu fpgar cine ncuc Wuflagc bee felben 511 beranftaften befdjulbigt marb, f)tclt man fid) §u energifdjem SSor* gefjn bcredjtigt. SBergeblid) fatten bie §ur SBeraefyntlaffung fiber bie Sadjc oufgefotberten §er§ogltd)en (£ommiffavicn, (lanjtetratt) gaufl unb frofrath, 5tepinu§ 5U SKoftocf, in einem auefutjilicrjcu ©ratten (oom 27. Suit 1767j atte ber 9tatur cineS ^ribttegit an fidj eruriefen, bafj, ba (Sbcrt nur fur ba% neuc, oon bem often bef'auntltcrj fefjr berfdjiebene ®efangbudj pxivi* legiert fci, ber £>rucf unb SSerlouf be§ often, bto§ be£balb, toeit cr Gilbert nadjt()ct(tg, nidjt bet bo ten merben f'onnc, inborn (ibevt fonft ebenfo gut beredjttgt fein uuirbe, „bie ©onftecierung alter onbren ©efangbiidjer in 3Redtenburg oljnc Unterfdjicb 511 berfangen"; folftc aber ber Xitel f ,^ccf(en burgtfcr)c3 ©efangbud)" fiir cut nidjt prioilegiertee SBudj un§utdfftg er= fdjeinen, 2 ) f mare bod) -DftditS raeiter §u fagen , luenn ©djmibt ba§> qu. *) 9Rad)bcm ber jmtgere 6d)icuclbufd) 1748 bie (Srneucruna. be» 5J5rioiIcg§ mit crtjcblid)cn Soften erroirft unb baffelbe, ba bic ubriaai 93ud)binbcc n)xcn s 2(ntl)etl nidjt crlcflen roollten, femer SJluttcr itberlaffcn, fatten watf) bcren Xobc Sd)icucIDufd) jun. unb fcine beiben ©d^njaacr, ber Sdjiffer unb ftaufmann Sd)mtbt unb ber 5tupfcr= fd)micb ©ri'tnroalb, ba§ $rit)ilcg „in (Eotnpaanie qccxU" unb Grftercr ben Tmcf beg ©cfatigbitdj^ oon ben ©elbent ber IctUcrcn beforflt ((SrEldruna bcS Sdjmtbt unb ©ritnraalb uom 28. Oct. 1750.). 3» fpatcrcn SBer^anbluttgcti erfdjeint 6d)tnibt formell nur aiZ M 6ommifftonair" bc§> S3ud)binbcr: s 2(mt!o r al* raeld)cr cr, „iuci( bem finite bie SSerlafls-Coftcn 511 fd)rocr fielcn, feineS SBorfd^ujfeS Fjalbcr burd) biefc C5ommifnon c\C' [id)crt tncrbe". 2 ) 2l)atfdd)lid) fatn btcfer ^unft gar nidjt in graae, ba bie SRoftoder Slwsgaben fcit Da£ geflcnroftrtiflc 2anbc$5©efanflbud) oon iteybeutt3cn unb unr>crftdnblid?cn 2Iusbrucfc tfjrc crnften ^8c= benfen, fo fanbeit btcfc fid) oiujlcici) and) burd) ba£ etnfetttge SBorgeljen bc§ §cr£og3 bet (Sinfitljrung bc§ Q)cjang,bud)3 in tfjrett 9ied]ten betfefct. ' ) 3n mattcfjeit 3tdbtcn crHdrten fid) bic ■"Uciniftericn cntfd)iebcn gcgen bic "Hnnabmc bec-> neuen ^udfi, 5. $3. in ©itftrotd, mo bcm 70jct()rtcjen 'Senior Rafter £aoib 3cmtcfe cine anf ber Standi gctfjanc marnenbe 5leu^erung fiber bic neuen ®efcmg6udjer fitnfjdfjrtge 3u*pcnfion oou feincm SCmte 511 SSBege bradjte, meldjc fdjltefjftd) bttrdj cut llrtbcil bcr Meter Suriften= gacuftat 00m 23. 9too. 1771 mtt fetner s I9icDcreinfet3ung, beenbet maib.-i 3n nod) 5a()(rcidjcrcn Saub * ©emehten rittcrfdjaftlidjen obcr f(bftcrlid)cn $atronat§ murbc bic (Stitfiiljnmg be§ neuen SBudjS berroeigert, tl)ci(meifc fogar bic begonnene micber rwfgangtg gemadjt. 2tudj in ben offentltdjen *) £a bic oben S. 248. 2lnm. 1. anflefu^rten Slctcn ctn binlangjiri) oollftnnbiac* 23ilb uon bcm SBcrlauf bcr Slngelegenbctt ergeben, fo mar uon bcr JBcnufeunfl bcr Slcten im 2Irdnu uon fitters unb Sanbfd^aft 11m fo eljer abjitfclm, ate bic .vmuptmomenre bcr ftanbifdjen Sluffaffunfl au3 bicfen bcreitS in bcr Shrift bc» Hiclcr ^cd)t;?tct)rcry 3°b- •t)cir,r. gride: v vHb()anbluna,cn >u bcm s ^> v 1 c ft a n t i f d) en Jhrdjcnrcdjte , bet) (Mca,cnl)cit bcr Srrcittajeitcn iibcr ba§ ^erjoflltd^-SKedlenburQif^c ncuc ©cfan^bud). hoftocf unb Scipjig 177:3. 8°, fomic in bcm a(3 3Jlanufcript a,ebrutftcn ^iftor.-cradjtl. SBcridjt iibcr bie ©ntfteijunfi unb gortbilbunfi bcr laubcetjcrd. obcrbifd)6fl. (_ s )cmnlt in OJledlenburg uon Dr. & $. g.S)i tutor (Dloftod 1851, 4°), 6. 23 ff. mitaetbeiu fuib. -) S8g(. gride a. a. 0. 6. 115 if. unb banad) ©lacuecfc 3. XVI. • ?ii ! gegenro&rtige 8anbfd'©efftnfl&u4 poti 1764. 267 SBfattern tain bic 2ad)c jur Spradje; [o tourbe In ben Jpamb. !lftadjrtd)ten a. b. Micicho bcr Steletyrfamftit 1767. Stud 3. S. 21. liber baS ®efangbud) geurtfycilt, bag es mil Xedjl fobr oielent Cabel unter»orfen fey inborn man bic fd)6uftcu Ctebet ausgeftoffen unb ftatl boron oiuon IPuft tin renter mvftifVbcr t&efange tyineingemorfen unb man babcr einige Ciebet mil mabrer Belrubnig lefen unb fid} in bet Cibat nnmberu muffe/ bag biefes Bud? btsfyer nidjl mebr 2luffebeu gemadjl Imbe. Unb jttrijdjen bcin Sngern SCuSfdjufc don fitter unb Ccmbfdjaft unb beni SanbeSfyertn entfpann fid) fiber bio 3fngelegen§eit cine [angnrierige Sontrouerfe, toeldje erft im oahvo 1783 itjr (Snbe fanb. ■ftatfjbetn bercttS Dei bom finfjerorbentlid)en 93ettage toegen bcr v>ovn iMobioucho am 20. ^ebr. 1767 gtoci Ciebcr an* bom neuen ©efangbudjjc angebrbnet toaren, farad) fid) bcr (Sngcre SluSfrfjufj nntcrut 24. 20. Dctbr. b. 3- baljin au§: Die ©nffifyrung bcr neuen <8>efangbud}er unb boron mil cinor 2lrt bes gtDanges Dcrfniipftc Pebtrirung, erregel . . bet Dtelen cm (oleics ZTfigsergnugen/ ba$ voit auger Dent/ mas bercits auf bent £anbes= Deputations ■ Consent im ZTtonat 2TTat b. 3- m ocm Betreff 511 Protocoll gegeben/ nod) befonbere uns unangencfyme unb mit bcr ( Ocit ntcfyt ftigltd) mcfyr abjitlefynenbc 2Cuftrdge beforgen muffen. ;)iuar entgegnete bcr §ergog, (£t mode nicrjt gfauben, bajj Don bent bo banptctcit groange cut §utreffcnbc§ d^empel betjubrtngen ftefyc, uerfyicft and), menu be§fatt§ namljaftc Jvaik angegeben toiirben, Unterfudjung unb 'Jtcmcbur. 9tttf)tv befto toenigcr [)telt bcr Grngere 2lu§fdjufj fid) derpfttdjtet, mit cincr neuen ausfidjrlidjercu SBorftcEung uom 25. ^(pv. 1 768 uor^ugefyn, urn bac> ')icci)t bcr 3tanbc in bicfer 5lngelegen£)eit §u matron, (is [jeifct in berfelben: ') Cnbltcfy bas neue ZfTecflenburgifdje (Scfaugbudj betreffenb/ fo merben 3rm. ^eqogltcfye Durcfylaucfyt bey fyocfyftetgener Hcbcrlegung fyoffent^ lid) bemerfen/ ba$ em <&cf an gbucfy cine 21 rt etnes fymboli ober £efyr = unb at = unb Qausgottesbienft gebraucfyt. <8k\d}wk nun ein folates (Efyriftltcfycs £er/r= unb (5laubens= Bcfeimtntf ab5ufaffen ober aus febon Derfagten Stiicfen ein r>olI^ ftanbtges jufammelu; ad iura collegii bcr Ktrcfye gefyort; alfo fefyen l ) S9I. fyricfc a. a. C. S. 100 ff. 268 5. $a3 flcflcnroartiftc ?anbc^O)e(ancuntd) uon 1764. roir mofyl, ba$ bom £attbesr/errn Kraft Imbenbeu iuris territoria- lis, ober/ menu man bas ins circa sacra borer ^ur £pangelifcf>eu Religion fid) befennenben ^urfteu nidjt als etnen Ojcil beffelben anfeljen mill Derm6ge iuris episcopalis and} bas Kecfyt suftcr/e, fiber bio Hotlnpettbigfeit ; ob etn neues (Sefattgbud) al^ufaffon fey/ 5Ucognofcirett / menu bteg befunben mirb/ bas $01150 (*5efcr/dfte 3m birigirctt/ ben (Entmurf obcr bio Collection jubeft&rigen nnb als oin allgemeines (Sefattgbud) jupropomren ; bagegen aber fyalten mir in llntertbdnigfeit bafur: ba$ bet 9 an 5 en ttirdjc ober <£> em cine bes Cattbcs tr)r votum, man nenne es nun/ mic man mill niebt be5meifelt merben mogc/ moieties fie / ober naet/ it/rent aus^ brucflicfycn Huftrage nnb guftimmuug buret; or 1 cud? t etc/ recbt = fdjaffene/ gelet/rtc unb reine Theologos, fo piclc bcrcn im £anbe port) an ben finb/ ausiibci IPeitn bicfctntiact/ (£m. fjodjfurftl. Duret/L geglaubt fatten/ ba$ bic r/icbcporigeu 2neeflcnburgifct)en (Sfefangbudjer mmollftdnbig, fef?lcrr)aft/ obcr fonft 2TCdngoltt untermorfen/ mitt/in bic 2Ibfaffung cincs ncucn uttumgdttglict) uott/ig fey; fo fatten mir ^uporbcrft in Submiffiott mot/1 gemuttfet/t/ ba$ £)6cf)ftbiefclben it act; porge = t)abtcm Hatr; 3*? rer getrcuen Hitter = unb £anbfct/aft/ als meldje untcr Cattbesfurftlietjer Botmdffigf eit / Demotion unb 2Iuf= )id]t bic ©entente bes Caubcs tt/cils mitconftituiret / tr)cils reprdfem tiret/ bey Colligirung bcr Cieber niebt etvoa buret) einen ober smey fonberu buret; cine fo groffc 2in$al}l reebtfefyaffcitcr Ct)eo = log en, als im Can be nur 511 r>abcit/ ben jub/alt bcr Cicber gen an prufen laffem ob and} bavin irgenb ctmas ber 2lct/nliet/Feit bes gottliet/cu tDorts unb bes barauf fief? grunbenbeu (Blaubens niet/t gan3 genau angemeffenes au^utreffen fey. Mad) £imuete barauf, bafc bamaU £>oebertein nub 3^(|cirta bic ciit^iaat Ifjcolocu'jdjeit ^rofefforen in 58u|oto, ©oebertein and) ber 011151130 Xf;co^ fogijdje donfiftona(ratf) geluefcn , hrirb fortgefafyren: VOenn €m. I7. D. fid? rn'ersu in (Smaben 5uctttfcblieffcit gerufyei t/diten; fo moebtc in bent ncucn <5cfangbuet/c n\d}t nur cine beffcrc £)rbnung beobad)tet t fonbern os ntodjten audj nicbt fo Dtele por= trefliet/e Cicber/ bie in bent porigen (Sefangbudic geftanbett/ befon- bcrs piele geiftreiet/e Ciebcr bes feeligett Lutheri eutmebcr gar aus= gelaffen/ ober nur in ben 2Jnb/ang perfect/ furnentlicf) abcr allc gar 3Ufinnlid?c unb f orperltcbe 3becn / unfctjidlicfycirtetapb/ern, raub/e, .*.. ?u-> gegenro&tttge 8anbe$ ©efangbudj Don 1764. 269 luuio bunfele sroeybeutige mvftifebe unb n\dfi fcfyrtfrmdfige 2lu^ brucfe forgfdltiger n>ie gefcfyefyen, unb polity Dermieben feyn« 3m SBcitew roirb bie SSerficrjerung bet SBorrebe, bajg .s?ov: v Tmd)(. bio Ciebcr nidit embers al3 bout SBorte ©otteS unb ben Befenntni&fdjriften (jemdfj uerftanben roiffen motion, \mav mit allem Tanle acceptiert, jebod) bemerflicfj gemadjt, roie bet bom often geroiinfdjten SBerfafyren btefe an fid) joint fjeilfame SBertutujrung Don felbft roeggefaHen ttnb Sfaftojj unb ©efafjr fur fd)umcl)o ©lieber bee Mirdjc dermieben join rottrbe. ©egenii&er bom 2nuo ber SSorrebe, roeldjer bio nidjt jo genau nacr) bov acroamatifcr)en Sdjarfe abgemeffenen SluSbrucfe beS ©efangbucp in ©crjufc nimmt, roirb bio 90£oglicf)feit tote Sftotfiroenbigreit cinov foldjen STbmeffung nad)brittf(id) betont, bantit uidit hi/ <&ott tpolle es/ nie 3uerlebenben £eiUn unferer tpabreu Heltgion diva uicfyt sugetfyane Canbesfurften ifyren Unter* tfyaneu ungeprfifte unb cnbltd) gau5 unb gar pou ber tpafyren Heltgion abftimmenbe (Bcfangbfrdjer unb (Blaubeusbefenntuiffe auf= bringen/ obor anbere. aud) nur ben offentlidjen (Bottesbienft/ \a nur bio bisfyerigen Kirdjcngebrcmdje Derdnbembe unb auffyebenbe Pcrorbnuitgcn mit biefem Dorgange 5urecr)tfertigen (Selegenfyeit nefy= men m6gen ... Steven unfere fyergcbradjtc in ber ZTCecfl. #.--£). gegrmtbete Kirdjengebrdudjc gegen bte bmtbigfte Assecurationes itt (5efar/r enter roillfurlidjen 2lenberung unb Zlbfdjaffung; fo ift unfer offentltcfyer (Bottesbicnft nicr)t roentgerer (Befafyr ausgefe^t. Stefyet btefer in (Befafyr; fo ftefyet es um unfere roafyrc Heltgion nidjt minber gefdfyrlidj aus unb an btefer fyanget gleicfytuofyl Seele unb Seeftgf eit. 3u ber SBcfjauptung cine* „3toange§" iibergefjenb, luctft ber SBortrag bar* auf fjin, mic ber Stnfang ber @tnfiit)rung ber neuen ©efangbucrjer ofjnc fangere grift §ur SSorbereitung , \a oljitc uorgdugige $fa§eige obcr \>m ©emeinen angefimbigte fanbegfiirftlidje SSerorbnung , lebiglidj buret) ?(nfted'eu ber neuen, bon ben often btffcricrenben 9htmmcnt gejdjeljcn jei; lute burd) bic bom SSerleger §u gat)Ienbe jdljdtdje Recognition Don 200 %fflx. \>a$ ©efangbud) bertt)euert unb ber S)e6it beffelben auf Soften and) ber arm* fteit Uutcrtljaucn fogar §u einer dammer^JieOcnuc gemac§t tuerbe ; ] ) lute x ) S)ent geocnuber Eonnte frci(id) cm fpatereS ^ccjogli^cS Diefcript crflaren, bafj 5U Unferer (Eamtner ntd/t ber germgfte feller etnftieget; Dte(me()r raurben bic (fbcrt- fc^cn ^Heconnition§:©elber [d)on fcit 1767 jut Untcrftufeunfl fur ©d)itlmci|tcr^raparan^ ben ucnuenbet nnb ffoffen fpatct ber Seminaricn^ajfc ju. 270 5. ;?a* gcgenro&rtific Sianbe^GJcfanflbudj oon 1764. cnblid) baz SBerfaufS^erfcot be§ alien ®ejang6ucf)§ fogav cine SBefdjranfung bcr ^viuatanbadjt cntljaltc. S^ad^bem in SBejug auf bieje ^nnftc einfttoeilen bevuljigcnbc SBerficfyerung cvbctcn, gcfjt baS '3d)(uf}pctttum ba()in: fycrndcfyft abet unb gegen bie Sett/ ba bcr je^ige 2lbbrucf bes neuen (5cfangbud?s bcbttirct unb per griff en feyn tpirb/ nad? por-- gdugigcr gndbigftcr Communication mil ber getreucu Sitter* unb £anbfd?aft uber bicfe f c I7 r tpid?tige a 11 = gemetne £anbesaugclegenr?eit bic Prufung unb Hcpi = ft on/ aud) barn ad? etrpa notfyig unb b i en lief} 3 uer ad? = tenbe 2lenbcrung/ Dermeb/rung obcr Derminberung bes ncueu (5cfangbud?s ber gefammten obcr tpenigftens einer anfefyn lichen lht3al?l pou red?tfd?aff enen unb qualificirten Theologis aus bem 2TTittel ber £onfifto = rialrdtf?e/ Profefforcn/ Doc tor en/ Superintenbentcnj Stabtf i r c^ c it = 2Tt iniftcricn/ Prdpofiten/ aud? felbft r ei = ner in £eben unb £el?re beu>dl?rter Prcbigcr auf bem £anbe gndbigft auf3ugeben unb fobann ein Pollfomme = ties bureaus untabelf?aftes ZTCecflenburgifcrKS K*ird?cn = gefangbud? co I ligir en unb felbiges nad} £anbesfurftl. 2lppro= bation 311 einem gefe^ten,/ fo piel moglid? leiblid?en Preif ben Untertfyaneu in bie iidnbe liefern unb fo nad? allmdlig 3um 6ffent= ltd?eu (Scbraud? in ben ttird?cu einfufyreu julaffen. Sn cinem toetfern 93ortragc uom 25. Samtav 1769 (job bcr (£ngere 9lu§fcf)uf$ IjevOov, bafi feme 21bfid)t oovncljmlid) baljtn gegangen fci, bie au§ ben 2anbe§rel>erfatien fid) ergebenbe. (Sompeteng bcr Slitter- unb £anbjd)aft bet bcr Gsuifii^rung cine§ neucn Sftecflenb. ©efangoud)§ ubevt)aupt btmtxfc lid) 511 madjen, unb roivb bavin gefagt: 1 ) IDir burfen es roagen/ 511 befto mer?rcrer Ked?tfertiguug uufers notfygebrungencu 3eifprud?s roiber bie 2lrt uttb XDeifc ber inten= birteu (£infur?rung bes neuen (5efangbud?s nod? befoubers bemevt- lid? 3U mad?en/ rpie fer?r baffelbe aud? r>on ben £cr?rfdt5en unferer reinen lutl?erifd?=epangelifd?en Heligion abtpcid?c/ b/ingegen gar fel?r anftofige unb irrige/ bem XDorte (Bottcs 3Utpiberlaufcnbc/ Sa$c ent= l?altc, \m% bann be£ 9ftif)cvn au3gefuf)rt unb tooran jdjUcftlidj nod) cine ^cv= roenbung fiiv bm juspcnbievteit Senior Santdc 511 ©itftvou) gelniipft toivb. SBaJ. 2) it mar a. a. 0. ©. 24, 5. ?a-> gegemo&ttigc SanbeSKSIefaiigbiui Don 1764. 271 Tic au^fuhvliciio (Srtorieberung, toeldje auf bicfc ©tngaben in einem (}er$og lid&en ffiefcrtyt an ben Sngern SfaSfdjufj bom 21. ftugufJ 1769 erfolgte, ') bobt ',iuidd)it in SBetreff be3 ©efang&udjs im $Wgemeinen (jer&or, nvldvr befonbern grofen 2TTa$igung IDtr tins lw beffen (Einfuf? rung bebtenet bubeu, um baburd) alien 2lnfd}ein $um ^voand 511 Dermetben. Tiv> SBudj fei eigentlid) nur ein Hbbrucf bet alien £ieber blof mil einiget Dermefyrung aus fokheu €icber*5amm= lungeu tpelcfye im l^aimororfdHMi Ha^eburgifdjen j £}oHfteinifdjen unb Pduifdvu folglid) in 6011 Canben lautcr ber (£pang. retnen Religion sugctbauen 21Tddite in Sffentlidjen Drucf unb offcntlidjcn Braud? fcfyou lange r>or llugen gelegeti fyaben. Slfle (Sefangbiidjer in 2D£ecf(enbiirg feien aus bom fleinen fog. Beckerfdjcn (Scfangbudj entftanbcn unb pou §eii 5U (Jeit auf bicfc XPcifc permefyretj baf; hnnicr5u privat-(Sciftlid)e / unb fogar Bucfybinbcr/ nad) i I7 r in cigcncn(5utbiinfcn gugabcn peranlaffct unb gcntacr/ct fyabcn — oljne bafj cv bent (£\ 21. jemalS eingefallen, SBebenflicfjfcitcit §u adjeben. . . . S)em Jpergoge falfc me ein, roirflidje ©tanbifdje Jura ( ^u frdufen; ber (*. % bagegen trctc bttrdj bic je^igen Sdjrittc llnfcru £anbcsfyerrlid)cu unb Episcopal-^ugcftdubniffcu uubefugter HTafen 5U nafye. 2Cuf btc ein&elnen SluSftellftngen etngetjenb, fdCt bic btsljev in rugger, (anbeSPdterlidjer Spvadje gefjaltene (Srttriebetung in einen erregtem Ion; cf roirb auSgefprodjen , bci}] bicfc $fa§ftetfungen nidjt uom (£. S X. fclbft ftammen, jonbevn bcrfelbe pou folcfyen Ceuten auf irrigc <5ebanfcn gebracbt fei, u>eld>e piele pcrntcintc Orthodoxie im liopf unb piellcidjt befto tpeniger im ^erjen fyabcnj bey benen alfo cin unrufyiger Derfolgungs=(5eift unb cine Heigung 5ur Ke^ermacfyerei bic fjerrfdjaft fubrct. 3m ©efonbern fei btc 9(cnbcnmg in 9tr. 309. („3efu3 i£i)\\ unfer Speilanb, 2cv Don") 8. 2.: Der sugeg'n beym brobt foil fcyn ftatt be§ itrfpriinglidjcn: Derborgen im Brot fo flein am bent Gtefangbutf) fiir bie (lD.4ttt(j. beutfdje ©emeine §u 2t. 5pctri in Copenhagen 1760 abgebrucft, *) too -Dftemanb aus bicfer Dcrdubcrung eine *) Acta Consistorii §u SHoftotf. 2 ) 2Iu3 i>er S3emer!unci ber Hieler ^uriftcn = fyacultdt (f. ^rictc a. a. 0. 6. 128.), bafj biej'c SSeranbcrunfl eintgen (label gegeit re. Xiodif. Durcbl. u?n fo ipeniger per= 272 5. 3)a3 fleflcniuartiftc 8anbe3s®efanaJ6ud) uon 1764. X)erfe$erung gemadjt; baz foil fei nidjt dubitative gemeint, fonbcrn a(3 xH ltc-bviut , ba\] ber £etb (Ebrifti bey bem Brobc nad? ber Dcrfidjerutig bes gottltcfyen Sttftcrs uuircflidj uub roafyrfyafttg folic gcgcniDdrtia, fcyn. 2)ie gleidjfallS 6eanftanbeten 2tcllcu in "Jcr. 500. („©o bin id) nun fein .Stiub ber (Srben") §8. ( .».: germalm*/ scrbridj/ o licrr/ rcrbrenue Was oir niebt oollig ipoM gefallt nnb in s Jir. 023. („ipod}ftcr Spriefter, ber bit bid)", toetdjeS £tcb fid) „audj in bem berufenen ftcrrenljutljijdjcn 05cfaiu^(mcf)c " befiubet, j. gride a. a. O. ©. 121.) SB. 3. 4ff.: Drum fo tobt' nnb fcbladjte bin lllemen Wiiicn; mcinen firm . . . SErage bjobj auf ben 2tltar / ilnb r>erbrcnn' mid) gan^ nnb gar . . . biird) Jptntoete anf bergfeidjen mctapf)ortjd)c SluSbrude nnb SBifber, bic mcljrfadj in ber 1). @. uorrommen , geredjtfertigt — man trmrbe fo bann bas gcoff eubarte Wovt (5otics felbft nnb bas Ilor/c Cicb Salomon is nid?t mefyr leiben mogen. 3m Uebrigen roirb auf bic ,,'isorrebc" ate SBetoetS Hnfcrcr lautcrcn (Scfinnung oermiefen nnb, nad) ber notfjmaligcu SBerfidjerung , baft von allem groangc €ntfyaltung gefdjeljen folic, fdjlteftt ber ba§ ©efangbud) bctreffenbe Xfytil be§ Stcfcripts: ber Jper^og toiinfdje nnb ruerbc es uid?t anbers als gndbigft be= merfen/ menn bic ©emeinen baffelbc §um ©ebraud) auneljmen nnb bic Sprebiger c§ mit enter frcunb lichen ^irten* Stint me em* pfefylen nnb fotfyancu (Bebraud? fid? felber angelegen fein laffen ; nnb (£t ocrfelje ©id) ,^n bm ©tdnben, ba$ il?r/ uubefd?abet eurer ftdnbifd?cn (5ercd?tfamc / Huferu guten 2lbfid?teu . . uid?t fyinber* lid? fonbern Dtelmefyr moglicfyft mit beforberlid? feyn nnb cud? besfyalb r>ou ipibrig gefmnten 03emutr/ern nidit eirmefymen unb fyhtreifen laffen tperbet Snbcf] bic ©tanbe 6eruf)igten fid) bterbet ntcfjt. Sn ber umfangltdjen ^veprdfentation r>om 28. Dcouiembcr 1770 luavb nod) beroor^eboben : l \ ba$ ber (Eatecrjismus unb bic 03cfaugbud?cr 511 bcu fymbolifdien biene/ als £?6djftbiefelben bic oerdnberte Stelle aus bem 033. u. f. iu. 311 £open= rjagen .. genommen rjaben, gcbjt mol faum, mic GHaeuede 6.316. annimmt, rjtnldnajid) fidjer bjeruor, „baS $cr$oa, Sriebrid) fid) felbft bei ber Arbeit ber ©efang= budj*rebia,enten betljeiliflt Ijabe." ') SJfll. 2)itmat n. a. C. S. 24. 5. $o8 fieaenro&rtige 2anbe3:®efanflbud) Don 1764 273 unb Cefyrbiicfyern geboreu gebraudje uvbl fetnen Ben>eis; ba|| beren (Einfiityrung in einem fatrjottfdjen Canbc von ber irillfuln- bes Papftes abfydnge in cittem [eben proteftantifdyen ^aii^o abet uidit obno ^uyoluuu's bet (Bemetnbe ao)\i>ohon fouue, fey ben uubeftrit tenen <5runbfd$en bes geiftlidjen Hedjts gemdf. Tic "sHutniovt [;ierauf wax - fiinf Safjte langeS Sctjroeigen. Ter Jper^og fanb fid) urn jo roeniger berantafjt, Don Jciiter IHed^t^auffaffung ben ©tdnben gegenit&er ab\m}el)cn, alS bicjclbe in ben 177;> erfdjienenen 5l&t)anblungen Don Avicto if. ob. 3. 266. ^Iniiu and) offentlie()c SBertretung buret) ciitcit angejetjenen 9teer)t3ge(et)rten gefunben tjatte, inbem biefer in ber jroetten 2(6f>anblung ba8 DReerjt beS 8anbe§r)erot jur (Sinfitrjrung etne§ neuen ®efangbucr)8 unb ben llngrunb bee ftdnbifer)en S3efer)roerben auvfiUirlier) ju ettoeijen fuc()t. 21(3 enbftct) ber (i. 51. SRefoiutton auf jetne fvi'tCjcrcn Petita erbat unb gum SBeroetfe be§ nod? l?in unb roieber porroalteubeu ZITisper* gnugens iibcr bas neue (Befangbud? bm jetjr jdjarfe ^leufjerungen eutljab tenben extractus protocoUi eine§ ^Jiitterfdjaftlicljen 2lmt§ 6ei(egte, jpraet) ba§ crttnebernbe fliejeript bom 9. September 1775 juerft baZ SSertounbern aitv, betjj, ba ba§ ©efangbucr) fcfyon $an$tv \0 3afyre fyinburd? in geru= fn'gem unb Dolligem (Bange unb (Bebraud? gerocfen, nod) neue SSor- ftelftmgen fiber beffen @mrier)tung unb Qptnfurjrung emgecjen. Sn giemtier) ungnabigem lone hrirb baun roieber at§ auffallenb geltenb gemae()t, baft rpdtjrenb fritter, ba bie £infur)rung neucr Dermcfyrter (Bcfangbucber bios pott ber IPillfiir ber tflecflenb. Bucfybinber absufyangen pflegte, -ftiemanb je ben minbeften groetfet be§fatt§ erregt Ijabe, bagegen je£o/ ba IPir in ber allerbeften laubesudterlicfyen 2lbficbt bemiifyet geroefen finb/ burd? berodfyrte Theologos nad) fiirfid) tiger 2luswal)l. bas 2fi:ec!lenb.d5efangbua} mit einigen erbaulicfyen Ciebern perrrier/ren 5U laffen/ man nid}t anftefyet/ mit fo tnelen ^tceifelu unb enter perftellten Bedttgfrigung fur bie Hemr)eit ber £er)re ba= tpiber fyerr>or5ufcfyreiten. vunfidjtlid) be§ (extern ^unft roirb roieberrjolt barauf tjtngenriejen , baft bie (5laubens = KeinigFeTt ber neuen £ieber fid) jet) on allcin baburcf) mt luibcrjpred)licli 6ctudf)rc, roeil felbige alle unb jebe aus reinen er>angelifd;eTT unb Dornefym* lid? aus bem bei jebermann unangefocr)tcn gebliebenen Copen= fyagenfdjen ®efangBud? gefdmmlet finb; auel) jet e§ unmogUd), aud? nur cin ei^iges (Erempel auf5ufiir)ren / ba% 3 eman ben biefer ober jener ®efang auf fanatifebe 3rrrr>ege uerleitet t)dtte, 3o$. Sadjmonn, («ejd)id;te. . 18 274 5. So* QCQeniuartifie ganbe&@efan0btt<$ non 1764. llnter btefen llmftanbcn jet aud) cine neue H coif ion bes geQemo&ttige 8formt$* feit bcr bcim offcntltcfycn (Bottesbicnft 5U gebraudjenben 03 ef an gBiicfyer im gatt3«n £anbc moglicfyft 5U crreicfyen. SBie fcl)r nun and) bio letrtcre 5l6fidjt ben §erjog 511m gndbtgften 3BoL gefatfen geretdjte, jo trug berfelbe bod) SBebenfcn, bie £adjc 511m ©egen= ftanbe einer ^aubcMjcrrlicrjen SJkopofition §u macfjen, fonbern iiberttefj e§ bem (E\ 8L, burd) 5u>ecfmdj|igcre Dorfdjldgc, a(§ bie fruf;ercn , cine voil- fommene (Slctcfyformtgfeit 3m* IDirflicfyfcit fommen 3U laffen. So iuehiger cber bie 9tegterung nod) im Sftouemfter in einem SBortrage ad S muin mit bcr SBemerfung ( mrud()alten §u bitrfen gtaubte: cs merbe Durdjl. nicfyt unbefannt fein/ tr>as fur grofe £efcfyir>crlicr;feiten felbft in ben Kgl. Prcuf . Canben bet (£infub/rung eincs neuen (Scfangbudjs nod} immcr voxwalUn l ), cine urn jo grofcere SBefriebigtmg mufjte c§ an ftodjftcr (5 telle beretten, al§ bcr (ingcre 9(u*jd)uf3 , nadjbem er auf bom (ctjteu Sanbtage bie <5ad)c nad) duferftem Permogen unterftu^et, am 6. Xo cembcr 1783 mit tr»ar;rer ^reube ben patriotifcr)en einmut^igen Bcfcf^Iug ber getreuen Stdnbc beridjtete: J ) 3Sfll. 3. g. Sa^mann, 3ur @e[d)id)te bcr Berliner ©efangbud^cc, 6. 208 ff . 3)ie 2(ufjdE)Iunrt ber Xitel ber iiber biefe^ (ba^ SJtgliuS'fdfoe) ©efangbud) erfdjienenen ctreitfd)iiften fullt mc^rerc ^oliofeitcn im Catalog bcr ftoniflt. 93ibliot^eE ju lectin. 18* 276 : '- $g3 jjegemofatiflc 8anbe&©efan0Btt<$ won 1764. Die treugefyorfamfte Hitter* unb £anbfd)aft ftnbet fid) r>on ber reinften unb refpedueufeften 511 €u\ {jergogl. Ihirdil. aufridjtig tragenben QTreue imb Ciebe 511 febr burdjbrungen [ als ba$ fie nicfyt in enter llngelegenfyett uvldie bas Canbespdterlidje ^Ibfebu bos beften He* genten fo fohr mte biefe intereffiert alio ibre gegen bio lEinfiibruug bos . . neuen (BefangBudjs bis babiu ausgefufyrten (Brunbe ober ihro nodi ettt>a bagegen babeuben Jmvifel unb Bebenfltdjfeiten fub- miffoft aufgeben unb ftatt beffen nicbt . . uutertbaniaft bitten follto boron guruefnafnne n>emgftens als eiu £)pfer ibrer getreueften De- votion in (Bnaben auftunefymen. Sie mill bemnad) £m>. Xxu^oaJ. IHirdjl. es lebiglid) 51ml bocbft= eigenen (Ermeflen rcrfteilcn/ tixddie 2lrt bor (Einfiibrung bos neuen (BcfangBudjs fyocbftbiefelbeu bom Wobl bor Hntertbauen am vox* trdgltdjften gallon burften. SThtr urn mogltdjfte §erabfe|ung be3 ^retfc* marb gebeten, Jottrie ha)] bic ©eiftlidjen feme peremtorijdjc griften fiiv btc (iinjiibntna, feijen , jonbern btefelbe nad) unb nad} , fo baji bic ?(n fdjaff ung bem gemctnen 3J?anne nttfjt bviidcnb toerbc, gefdjeJjen moge. Untet SBejeugung itnforor gndbigften <5ufriebenl?eit marb bem ©ngern 5Cu§]d)ufj bie (Circular- SSerorbnung an bic 2iipcnntcnbcntcit uom 19. £)e cember 1783 communiciert, in roc(d)ev, nad) bet tfjatjadjiidjen SKittjjetfung : €s fyat llnfcre getreue Hitter* unb £anbfd?aft erne Unfere £anbes= fyerrlidjc 2tbfid)t befriebigenbe untertfydnigfte (Erfldrung r»on fid? gegebenj bas noue tflecflenburgifcfye drtigen ^tti^jabr ben ianb- mann b/art briicfenben Ojeurung gefdjetjen fotte. 2o fam ber lange 3t?ift $tMi\tf) 511 (Snbe. S35tr fagen: gludttidj. Tcmt ertodgt man, nrie 511 jener 3 clt Won bic Geologic ringSunt in bie ©efang budjer ibrcu (£1115119 gefjalten fjattc, \a mic fogat bon berfelben £anb, mddje bie 9iebaction unferS SBudjeS auSgefufjrt, bereitS ber Slnftofe &u einer ^auptberbefferung" im neofogijdjen 3inne gegeben toorben mar (f. u.), fo mnfj ev nnitrcitig als ctu (Wild, \a a(v cm nidjt bjod) genug §u id)dl5cnbcr (Mcminn bc^eidjnet mcrbcu , ba)i lmfcr (Sefangbudj , tron icincr maudjcn Sncfen unb 2diiuddjcu, ber grofeten ^icln^aljl unjerer ®emeinen audj in bem ?iv> neue 2$i#marf$c ©efangbudj Don 1767. 277 3eitalter bcS D?ationaH$mu$ ahaitcit geblte&cn in.') ($d hat gettrifj nidjt rtjcnig bct^u beigcttagen, bic Mivebc ©otteS im Vanbc SWccftenburg burdj jcnc £agc, bo c3 trilbe unb futftet uuiv (@jcd). 34, L2.), (jinburdj ui rctten unb \n ahaltcn ftit 6cf.fcrc ^ >oi ten. -» (>♦ tic \pSitxtn 3taDtflnnna,biirf)cv. a. Pas ncue IDismarfdje (Befangbud) ron (767. Tic Streitigfciten, toefrfje bie 9J?ecffenDurgifd)e SanbeSfirdje toegen boo ©efang6ittf)3 Don 17(54 fo (ange Detoegten, gtngen an bet Seeftabt 3Bt3 mar, 6ei Hirer polttiftf) line Eirdjtidj faft mfetarttgen 2t6gefdjfoffenf)eit, jpnrlo* noriiber. ^cinal) gleidj^ettig init bent (fvjcfjct licit be* 8anbe§gefang= 6uc$3 trat bier ba% friiljcrc Stabtgefangbucl) in einer ncnen, toefentltdj bet dnberten ©inridjtung in bic Deffentlidjfeit, ttntcr bent Xitel: Times IDismarfcfyes (5cfang=Budj 511111 fyeiltgen (Bcbraud) beym offentlidjert (Bottosbicnft unb ber fyuisanbadjt. 21Tit <£. fiocfrcMen unb fjodjroeifen Hatbs Concession. VD\smax~i gebrucft unb Derlegt pou $van$ ^ricbrtd? Strucf/ | (£. €. unb IjodjtDcifcn Hattys Stabt=Bud)brucfer/ \767. 3 ) 8°. \) Spatcrc 2lu§gabcn (bis Cmbe be3 18. ^atn-1).) finb mir befamtt am bcn3'al)ren: 1770, 1780 (8° it. 12°), 1788, 1789, 1790, 1791. 9Jut ben Grfd)cimmg*jabren bet ©efangbud&cr ftinnucn uictfad) bio ber beigefugten (35e6ct= unb $erifopem.2hrtjange nidjt iibercin. 2Htt biefeti tefeteren ama. infofcrn cine bcbauertid)e SSeranberuna, oor, ate feit 1790 ber alto „&ab ertnann" mit feincn gcfalbten C^cbetcn au3 feincv feit bcrerften Stusg. be-o „Mern" (1721) beljaupteten Stefle uertrieben unb ftatt beffen 2ftorgcn= unb 3lbenb'©ebcte eingefdroben rourben, au3 roeldjen t'cin redder SDtorgetis unb Slbenbfegen ui idjopfen ift (i. l\Uccft. KS5I. 1851, S. 482.). Sementfpredjenb ift auf bent Jitcl bc» ©cbet* : -Utiljang* ucn 1790 has friUjcre: geuomtncu aus V. 3obann Babermauus getftretcfyem (Sebctb ■ 3udj in: aus etnem geiftr. (5. = 23. ncnuanbelt. -1 Tie Hfagen unt) Stntlagen, roeld&e rationaliftifdjc Stimmfufjrcr, rote $. >>. ^ano, w Ucber bie -iRotbrocttbtgEeU ucrbeffcrter ©efangbudjer, Sdjtuerin u. 2Bt3mar, 1795." (Sal) I,) „33etfud) einer ftrdjlidjen Statifttf lUiedt, Dtoftotf u. Sdjroerin 1809" 6. 154 f., u. 21. luibcr baffefbe erljeben, tonnen cbenfo rote ber ©tofsfcufjer be» (extern: „SBare bod) nut c r ft baz aitc 3Jtedlenburgifd)e (9efaiia.bitd& au§> alien il i r d) e n oerbrangt!" nur utr 33cftattgung bc3 oben ©efogten biencn. — ^c\i. nod) dfd) en bad) in ben iHnnaten ber -){o[toctfd)cn s ilfabcniie $8b. X. St. 3. 6. 24. griebr. SimoniS: „2iegt c* bio* an ben ^rebic^ern, roenn ba» ncue Cjefangbud) nid)t atta.c= mem eingefii^rt roirb?" in: 2Beljnert3 3JtedI. ©ememnitfeige flatter 1801, 6. 43 ff. 3 ) Sluffatienber SHBeife nntrben bie „Cipi[tetn unb Sottngelien", roeldje ben bciben nur uorlicgenben (rremptaren biefe^ ©efaitgbtt^ [DRcrj = s -8ibIiotf). 511 Sd)roerin; Sammt. metnc^ fel. 23arer£] angebunbeit finb, nad) bent SJermerE auf if)rent ^itelblatt BereitS 1762 gebruct't. Tat) biefetben nod) ui einer 2(usgabe be^ frut)ern ($8. Qet)6rten, fdjeint 278 6. 2>te fpciteren Stnbtflcfanflbud^cr. Tic Searbettung totrb in ber .*oauptjacf)c bcm bamaligcn SSice - ©upcrintctt= ! benten (i'brcnrcid) d I) rift op I) .St o cf) jujufd^m6cn fetn, 1 ) bocf) trdgt bteSSot* rcbe bom 23. SuniuS 1767 bte officteEc llntcrfcfjrtft be§ ganjen SD^inifte* rium§: Senior unb famtlicr/c Paftores/ 2lrcf/i = unb Ptacout bcr IVxs- marfdjen Kirdjen. Tiejelbc (egt ben „Xf)euerften ©eelen" bcr borttgen ©emetnen bic $or$itge bcr gcgenrodrttgen dor bcr bortgen ©ammtung, fotme bic ©eftcr)t§}mnfte, nadj roelctjer biefelbe ocranftaltct toorben, au§fur)rltdj bar. Tent rjauptfddjltcrjftett Mangel be§ friirjern 3hicr)§, bcm gfefyten einer reictjen ?(n^al)l Don erbaulidjcn ©ejdngen nnb nament(id) foldjcr iiber otclc nritfjtigc §citenmt)rrjcitcn nnb ©egenftdnbe bcr offenttidjen nnb ^rioatanbadjt jci burdj 9lufnaf)mc cntjprccrjenbcr Steber abgerjolfen, iuobei frci(td) and) Oer~ fctjtebene in bcr bortgen ©ammtung bcfinblidjc au3gefd)(offen tocrben triufjten, inn baz 33udj Icinc befcfytocrlicfye d5rofc befommeri 511 laffen. Jpinftcrjtlicrj bcr betberjaltenen toic aufgenommenen Steber fet Oct forgfdttiger ^riifung baZ erfte nnb oorncljmftc 2lugenmerf auf bte fyeilfame Ccfyre/ unanftofigc Xetmgfeit unb Cauterfeit aller (5efdn$e gctoefen. T)emudd)ft (jabc man aber and) gleidjc ©enautgMt unb gleidjen gtetjg gctuaubt auf bte Hetntgfett unb Ktd^tigfeit aller 2tusbrucfe unb Hebensarten/ toic es ber gegentodrttge Spracfygebraucfy erforbert (So. finb nid)t nur biele beffcrc 8e3arten ge-^ mdf)(t unb uictc einjetne ©tcKcu geanbert, jonbern attd) gange ©efdnge bnrcf) unb burd) geanbert unb berbeffert, roeldje $um Xljeit „au£ bc3 §errn ^aftor (SdjIegelS fdjonen (Sammlttng genommen", gum £r)et( and) mit etgenen .Slrdftcn bearbeitct [tub. Tod) finb bie §erau§geber bet ben gfeftgefdngen, aU mclcrje ben ©emeinen fcrjon gar 511 befannt unb felbft in ttngemotjn- lidjereu 9(u3brittfen genugfam bcrftdnblid), mit 9Ienberuugcit fparfamcr ge* loefcit ; bagegen f)aben fie e§ bet ben im gtoeiten Xf)cifc cnt()a(tencn Siebern fur $PfRd)t eradjtet, fur bte moglicfyfte Ztusfrefferung aller Stellen befto forgfdlriger 511 forfeit, roobet, uttter einer grofen 2lii5aE?l ber befekn (5c= fangbticfyer unfrer ttircfye , namentttdj bie §annoOerijd)e (Sammliutg otelen Icu^cn gefefyafft fjabe. ©0 jerjen rotr in bcm borliegenben ©cfang6ttdjc , rodfjrenb ba§> £anbe§* gefangbud) in biefer SBejtetjung fid) nod) cine oiel grofeere SBefdjrdnfung auferlegte, auf ber abfdjujfigcn 2M)it bcr Sieberberdnberung , mddje ba* burd) ba§> ctrva§> abroeidjenbe format dw^gef^lojfert. G» rairb a(fo ber fd)on 1762 mit ben SJSeritopen begonnene Trud crft nad) 5 ga^ren mit bem Hbbrucf bee Sicbert^ctl-o Sum (Snbc getommen fetn. ') Glecmann, Syllabus Parchim. 6. 174. nennt ba§ 9?cue 2Bi§m. OT. 1767 flcrabeju a\$ Slrbeit 5vod)^. a. Dafi neue 2Di£matf($e @efangbu($ oon L767. 279 ^Mviimiidic ^iiiiiitciiiiiii jihoii L700 Betreten, etnen modern 2d)iitt dot uMvto gctiian. SRtdjI nur: „vktv (Sfjrtfi bet etnig ®ott8 2ol)n" lautct hiov: C^rifte (Kngebomer, „C 3eju jiif;, toer betn gebenft": IDtc fi'i|5 o Vfu lobt es fid), fonbern felbfl Sutlers : „9fatn freut end) liebcit (Sfyriften g'mein" i)at bet Sdjlegetfdjen Searbeitung : Hun £briften lafl uns frohlid) fetn toeidjen miiffenj bgl. nod) 9^r. 334. 344. 375. 471. — Tic Siebergafjl be8 iteuen SBudjS 6etauft fid) auf 703, ift olfo gegenuber bet $lu$gabe bon 1744 ntit tfjren 550 (555) Stcbern urn 150 uermefyrt. Ta jebotfj eine jiemlicfj hctvddjtlidje SDfcenge Don fiiebern be3 friifjern QJc= [angbud)3 auSgetoorfen toorben ftnb (baruntet ntdjt nur dltcre, lute: 2id} bkib bet uns bcrr jefu (Efydft — 2Xn XDaffcrfliiffcn Babylon — Pa Vfiif. an bom Kreu3e ftunb — 21Taa, icfy ilngliicf itid^t tr>ibcrftan x? Welt id) mug bid] laffen, fonbern fclbft Sieber ttrie: 2td) bkib mil behtcr (Bnabc — dfyriftc bu Beiftanb — £obct ben I)crrcn/ allc bic ifyn efyren — £) £tt>igfctt/ o (Ettngf cit) , fo ift bie galjl bcr neuaufgenommenen cine nod) crfjcbltd) grofjere. 3)abei l)a6en oon ben ncuen Siebcrn bc3 San- be3gefa*ig6ucf)§ (17(34) nut ctroa 50 2(nfnarjme gefmtben, tr»te benn ii6er= Ijaitpt bic ©efdnge pietiftifdjer 3)id)ter in cincr befcrjrdnftcren 9(usnjaf;( bertreten ftnb (am meiften lool nod) oon Dtambad)); toafjrenb unfer 53ud), fcincn £annoocrfd)cn nnb anbercn SSorbilbern folgenb, nod) mandje Siebcr bcr fivd)lid)cn 9iidjtnng, ruic oon @rbm. 9ccnmetftcr, @d)mo(d u. 3(. aufnimmt, bancben a6er and) fd)on nid)t ruenigen Stcbcrn Oon iibcrroiegcnb rcflecticvcnbcr §altung nnb profaifdjen 9tcimerctcn anf bejonberc gddc Waum gcludfyrt. 3mmcrl)in ruitubc, trot) memdjer cntbcf)r(id)cr Sicbcr nnb ber 511m X()ci( fdjon tucitgrcifenben ~Tc;i;rocrdnbernng , toeldjc jcbod) nod) (dngft fcinc burdj- gveifenbe geroorben ift, fonbern bie ^"Dccljrjaijl bcr Stcber gar ntdjt ober bod) nur (cid)t bertifyrt, bic (Mjaltnng bicfcS — officio!! erft i. S. 1839 abge* fd)afftcn (s5cfangbnd)§ ') — al§> em bcncibcnsrucrtljer ^Sor^ug bcr ©emeinen 393t£mar§ oor benjenigen Dtoftod* (f. u.) be^eidmet merben raSffen, toare baffclbc nid)t a((erbing§ t()atfddj(ic() burdj baZ 5todjfc§e s $riOat=G)efang6ncfj 00m 8. 1797, eine 9Jhtfterfamm(nng rationaliftifdjer Sicbcrbliiten (f. u.), im Saufe ber Qtit faft gan§ au^er ©ebraudj gefeljt loorben. x ) 3^on fpatcrcn 2l«lgaBcn ift mir nur nodj cine in flroBem Srucf, 2£is>mar 1775 (Gigcntum be» §crnx ftitd)cnratf)5 2)ia^mann in SGBiSmar), befannt. 280 6. Tic ipiitcron StabtgefanflbiWjjet. b. Pas Koftocfcr (Sefangbucfy von ^ 778. 5ln (Sincr 2 telle fvoUicf) Ijattc ba£ SanbeSgefangbud) in jemcr nenen ©eftalt, mit bciu SBtberfprud^, mddjcr fid) an baffet&e fnwffte, cine 6effo- gen3n)ertf)e SBirfung gur 3?otge, luckfjc nod) bis anf bic ®egentoart fort= beftcl)t — in Moftod. §ier fjattc ba§ ©eiftfidje TOnifterium fctu aite§ 9ftimftetsal*©efangbud) von 1704 , mctdjcS, bnrd) cincn im Scdjte 1744 Ijingugefugten Shtfjang crmcttcrt, 17r><) nod^ma(§ in nener StufCage cvjc()icncn Hoar, bistjer jeber uom Watl) in "Xnfpnid) genommenen (Soncurreng gegeniibet energifdj betjauptet. 9tte jcbod) naclj tangen ftmnpfen bcr SRoftotfet (Mi bertrag Hon 1788 mit ber 8anbe§ljerrfd|aft §u (Stanbc fam, in toetd)em bic altc trcff(id)e Wu niftcria(bnd) mcljr, fonbern and) biefes Ijattc feitbem cine Umgeftdttung, nnb jmar cine Diet tiefer greifenbe nod) , al% baz SanbeSgefangbudj , erfatjren. ftmax and) bei biejer Umarbeitung be§ ^toftoder ®ejangbudjl Ijattc ba$ ®eiftlidje TOnifterium nod) bent DiatEje gegeniibcr — gum kitten Tlak — feine ©elbftanbigfeit bcmafjrt. §1(1 nad) mand)eit fd)on im oorigen Satire Doranfgegangcnen SSerljanblnngen ber SBudjbrntfer 9(bler im §crbft 1771 erftarte, mit SBerattftaltimg ciner nenen ?(nf(agc be§ ^inifteria(gefangbnd)^ nidjt langer marten §u molten, nnb bemgenuifj in eincnt Gonocnt be* W\* niftcrii am 9. September beticbet mavb, ba$ mit bcntfclbcn eimge ben jc55tgen ^dkn cmgemeffene Dcrdnbcrung Dorgcnommcn tt)crbcn tm'iffc, mnrbc fog(eicl) 5fnfang* bie ivvage crnftlid) in§ Sluge gefajgt: ob aucfy K. Ministerium befugt fey/ cine mercfltdje Pcrdnberung titit bem (Bcfang b. ?a-> gUoflodet @efangbu4 Don 1778. 28] Budfc bios fflt |td) ju uuteruolnueu ofyne besfalls Don Serenissimo obet felbft Don A. Senatu gegrfinbete Donoflrfc beffirdjten ju mfiffen? Unb ed uhiv bad (Srgebnijj bed niol)voniuil)ntcii , oont ^rebiger @er(ing im 2luf* trage bed SRimfteriumd auf ©runb [orgfciftiger S)urcI)forfd)ung bed Vlvdjius crftatteten audfitf)ritcf)en ©eridjtd, bar, iiicf;t nur hinfidjtlid) bed crftcm Spunftd bad SDftniftertum aid bind) bad jus circa sacra be3 Itonbedfjerrn in biefem ,~ynlle ebenfotoenig toie frilfjer bei ^peraudgabc bed ©efangbudjd Don 17o nid?t not^tg/ bod) uxnigfteus fefyr ratfyfam unb bienlid? feyn/ Senatui porter banon Kacfyricfyt 511 geben/ mn Sid} bofon obricjfoitlicfyo assistence 311 orbittou/ unb alios $u beforgenbe 2lergerms 5U r>er= fyiiten. Tint mil bor <£inricr/tung/ Perdubetuna, unb Vcv-- mcfyrung bos Cf5efaug£ucr}s mus Sen at us nicfyts 511 tfyun fyctbett/ unb bio Quaestiones: ob etn (SefangBucfy fyeraus= 5ugebcn? ob os 5U pordnbom? unb true biofo Derdnberung r>or5u= nolnnon fey/ mug en Icbiglicr) bom Ministerio iiborlafon bleiben. Stemgemafj fried, aid bev 9f?atf) bennodj in cincm ^romemorta uom 30. Oct. 1771 (Siiifyrutf) 511 crijeben toerfu'djte, baZ 9Jcimftcrium benfelbcn unterm 16. Sftouembcr, mit SBerufung auf bic friifjeve, im Satjre 1746 gegebene 9fted)tdberroaf)rung (f. ob. 8. 204.) nacrjbriidltd) unb erfolgretdj juriicf. Hub nad) 53ccnbigung be§ £)rucfd nntrbc bent fftatf) Don bev uolknbeten ^t()at- jadjc etnfad) baburd) amt(id)c ttunbe gegeben, bafj am 19. 9ftai 1770 buret) jtuei ©ejmtierte im 9camcn bed ganjen SJcmtfterii bent roortfjabenben S5iirger= meifter 2£eftpr)a( etn gebunbened (franplar bc^? neuen ®efangbudjd iibet= rctdjt roarb, mit bem Senterfen, mie Rev. Min. baffelbe nicf)t e()er, a(s bie ©emeinen fid) mit f)in(dnglid)cn (Sgemplaren ucrfeljcn , cin^ufitfjixn 6cab fidjtige, unb &ugletdf) mit bem 3(ndbru(i ber Ueber^eugung , baft A. S. 282 6. 3)ic fpciteren 6tabto^fanoJbud)cr. tins bey ©nffifyrung beffelben auf alio moglicfrc 2lrt bic I)anb bicten n>erbe. ' | 5ejdjid)te be§ Mirdjcnttcbc^ bic ^etiobe beg Set falls angebtodjen, bic ;}eit, ba „bie oioncdjarfc unmet mctjr ocrbjaltt unb ba§ ^atfbrctt beiftifdjet £ugenbfctnget fid) befto (antcr ()bren lafat", bic $t\t, ba bic jdjon frufjer 6egonnene fog. rf @ejangbud)§i>etbeffetung" jut „©efang- budjSrcbolution" mirb, toddjc „nid)t nut ben ©lauben, fonbetn and) bic ^oeftc au3 ben ©efangbiidjetn ()inauebcffcrt unb bic ()crr(id)ftcn fternlieber fyinauSttritft obcr 6i3 - ux Unfenntlidjfeit ocrnxiffcrt." 2 ) (s* ift bic 3dt, oon mcldjcr @rnft 9Jcorit3 "Krnbt jutnenb au§tuft: 3 ) „9cad)ft ber (utljcrfdjcn tcutjdjen 83ibd ijat bcr rcd)tc ad)tc ®etn be§ ^rotcftantt§mu§ in SSSort, $Iang unb ®taft fid) in unfeten gciftfidjen Siebetn nicbergdegt. $)iefet Stent blicb bem Solfc lange 3 C ^ unangetaftet unb unocriiimmcrt in fcincr jdjoncn @angf)eit; etft in bem lefctcn I)a(bcu 3al)rl)unbert fjaben SD^aufc, bic cben fcinc fdjatfe $af)ne Ijabcn, angefangen baran 511 fnauoern nub Hut, toenn nidjt 511 getfteffen, bod) 311 genmgen." 3)a3 9toftodcr ©eiftf. Sftiniftetium roar in ben fiebjiget Sarjrcn be§ oorigen 3af)rf)ituberi3 nod) nid)t rarionaltftijd) ; abet bcr SuptanatutaliSmuS, toeldjen e§ oetttat, tpat bod) fdjon gu oidfadj oon ber ncologifdjcn 2trb= mung unb jubjectioiftijdjen ©efdjmacfgtidjtung jener $dt beeinfCufjt-, al§ baJ3 bic ncuc Sftebaction be§ ©efangbudp nidjt auf ba£ (Sntjdjiebenftc bo* burd) bebingt tootben toare, jotool hi ber 2tu§toaljt ber Siebet a(§ namenttid) in beten Xejtgeftalt. 2lnfang3 frci(id) t)atte man fid) bic ilmgcftaftung nod) in siemfidj befdjetbenen ©ten^en gcbad)t: 9cur etntge „altmobifd)c" ©efdnge, tuefdje „anftof$tg, noli falfdjet ©ebanfen, oo(I ©djtoulft unb SBilbern, oo(l ftappetnbet 333ortjpide unb Xanbeteien", gebadjte man auS- *) S)ic Sinfubruna, erfolajc, nadjbcm audj bic SluSgak mil ctrobem 2)rud &er« gejieUt unb ctn (Ircmplar bcrfclben bem mortljabenben SBurgermeifter cinocretd)t roar, auf S3cfc^lufj bc^ SWintfterii ju 9Jlid)aeli» 17 80, burd) Serlefumj ciuc^ rjcmcin= fdjaftlidicn Jormular^ oon ben Kanjcln, unb roarb bem £Rat^e b(o» im 2UIg.emetnen bie 3lad)rid)t ert^eitt, „ba§ 33udj folic 9Wi(jaeli^ introbucicrt merben". 33gl. ilUin.^ ^rotoc. 00m 81. 2ftai 1780. a ) 6eibcl a. a. 0- 6. 7 f. 3 ) S3on bem 2Bort unb bem Surd)enliebe nebft fleift'lid^en Siebern. 3Son S. %R. Slrnbt. ^8onn 1819, 6. 26 ff. b. Dal SRoftodet ©efangbuc$ oon 1778 jufcljetben unb bafilr „anbere, metyt nac() bcfferem ©efdjmad eutgeridfjtete" aufounefjmen , tote [oleics [djon 6ei bet dotigen 5lu$ga6e jut Stage ge fammen mar. Aiir bie £e£t6ef)dnblung bcr Beibefjattenen Ciebet abet foHte hodmen* dan ©efferung etnjelnet anftdfctget 3(u3btudfe ( feincStoegS oon etnet Slenbetung „in ganjen SScrfen obet 2tiopi)cu" bie SRebe join, mci( toie e3 in detfdjiebenen SBotte auSgefprodjen toatb - - cine [otdje inciter gefjenbe SSeranberung „6ei toitftidfj guten ftarfen itub mcinntidjcit ©ebanfett, 61o3 iuci( ctmao bent (jeutigen ©efdjmad jutoiber, iticljt ,yt 6itfigen" unb toeil „©efdnge bie 23i6el bet geringen Vcutc, benen e3 im TOet anftflfcig, toenn fie nidjt fo lautcu, aCd fie e§ in bet ®inbf>eit gelernt". W\&j& befto toeniget fityrte bet ciuiual einfeltig geltcnb gemadjte ©efidjtspunft be* guten ©efdjmacfS unb ba3 SBeftteben, mit bent 6i3f)etigen ©efangbudj nicfjt nod) langet „3ftemben qnftogtg \n bieibeu" obct (jintcr ben jdjon tit 95efi| yM-- gemdjjet ©efang&itcrjet gelangten nad)barlid)cit Slirdjcngcbietcn §utitcf§uftefjen, uon jelbft mit innetet Sftotfjtoenbigfeit inciter. Unb ba§ ©rge&mfj bcr fteben "sabre fang unter Setfjeiligung be§ gangen SDfimftetiumS fortgefejten ffit bactionearbcit mar, baf] ha* ©efangbudj, mcttfjcy uutcr bem Xttcl: ZTcut>erntefyrtes ; d5efart(} = ^3ucb | fur bie Koftocffcfycu (Bcmciucu. IMit enter | Dorrcbe €tncs €brtr>. ZHtmftertt $u Koftocf\ Roftodj 5U fyaben bet 3ofya™t ZSacob 2Xbler J ). 1(778. j 8 ° (mit feincnt unb tm folaatbcu 3a I) re and) mit grobem Drud) an§ i'tcfjt ttat, fount ntcrjr aU etnc llmarocitiutg be§ jrurjern TOntjtcrialge^ngbud)* betradjret tucrbcu faun, jonbern, rote jcljon in jeiitcr Oerdnbcrtcn 5Inorbnung (I. Cieber auf gemiffe (gcttctt/ II. £ieber uber ben gefammten 3 n ^ c 5 r ^ff ber cjoltltcf/cn ZDafyrfycttcn/ \. 2Infyang: Cieber sur befonbern unb ^aus-- 2tnbad)tj 2. 2Jnr/ang: (Eintgc !ur5e Derfe sum Bcfcfyluf bes <5ottes= bienftes), fo iiodj mcbjr inl)alt(id) ate cine mejent(td) ttcuc Arbeit [id) barfteHt. 2Ba§ 5untMjft bie Wtismatjl bcr (s5cfdngc betrifft, jo ift bie gafjt bcr= jcfbcit atterbing§ tut s iseri](cicfj ( ^tt bent fritfjcrn 9}ctntftcrta(gcjangbud) cr()cb(id) ocnnc()rt, tnbcm ba3 ncuc 53uct) (cinjdjt. bcr cin^clnen s ^crjc tm 2. 5(nt)ait9) 780 Dcummcrn gegen nur 544 bc§ dltern ^aijit 5(bcr and) x ) Tiatf) bem 5raifd)en Ecv. Min. unb bem 93ud)bruc!cr Slbler auf 16 %(d)M abflcfd)lofjcnen ^eriags^ontract tjattc fid) bcr Setjtcre uerpflidjtct, fur ben 2kr(aa. bem SJUnifterio an (iremplaren fitr 125 ?itl)Ir. unb bci jcbem Kinftigen neucn, c» fei grobcm ober feincm £rutf, an ben SBittinen^aftcn 5 s Jitb(r. W/s ju aeben, auf 3 erbem aber bei alien 2(u|Iagen jebem ^rebifier 2, jebem Sdutibebienten, Cantor, Oraaniften unb ^iifter 1 (Sremplar unb bei ber crfren ^luflaflc an bie Gurrcnbe, ba§ SBaifcn^aus unb bie $reifcfjulen ^ufammen 64 (5remp(are ju liefern. 284 ,; - 3)ic (odtercn Stabtflcfangbfid^et. 6ei fo Bebeutettb bergrogertem Utnfang unvb man bic Shtfnafjme ban fiber 140 neueren unb neueften fitebern, nidjt nut au3 bent ( s k((crtfdjcn unb >Uopftodfd)cn, fonbern aucfj auS bcm Xitcvidjjdjcit .Streijc, fiir cut burdj ben innern tote dufjefh SBertf) bcrfel6cn [dngft nidjt geredjtferttgteS llebcr man eradjten miiffcu, urn fo metjr, ate bic altercn unb befferen Siebcr iinfcrcr Mivdjc unberl)dltttif$mdf}ig bagegen jurittfgeftettt, ja felbft jum £{jeit 6efeitigt morben ftnb. 2o fiiiben tptr, rodfjrenb don Sutler nur 26 (gc- fltffentlidj auggelaffeh ftnb v S3.: Vom fjtmmel l}od) ba fontm id) bcr — 2(cfy (Bott vom liititntel fieb barebt — (£s fpricfyt bor llmr>eifeu ZlTunb), turn 3of). .\?eermanu nur 17, Hon Solj. Jrancf nur 8, don 3oty. «Ki|~t nur 22, Don ^auf Q5cvf)arbtc- 120 fiiebern nur 42 uorfommeu, nid)t allcin (Seller! mit 40 Stcbcm (borunter and): Dor tPolluft Ketj 511 ttubcrftrcbett) ocrtrctcn, fonbern audj 5. 2. Site rid) mit 24 (u. ?(.: pes Ceibes marten unb irm ttdfyrcit), $3a(tr). SDtfihtter mit 18, 3. &nbr. Kramer mit 13, (£l)r. gr. ^teanber mit 8, $b. ©. b. .sMppel mit 7, Sof). Sib. 2d](ca,e( mit 6, (£f)r>[). Gbjr. Sturm mit 5, lilir. Adir SBeige mit 4, 3)ad. SBrufjn mit 3, g. ©. 3. SBordjroarb mit 2 (u. $.: gur Arbeit] nidit 511111 Hlufjtggang,) , 3. At*. SBaljrbt, 3. gr. bon Groncgf, Sac. gr. gebberfen, ®. 33. gunf, 9ftc. Xictr. ©iefefe, SUopftod, SBcnj. gr. ®oeljter, 3. &2 abater, £an. 2d)iebc(cr, 3. §r. 3 ac § as rid unb (3. 3. 3 D ^^°f cr imt i c cincm Siebc. Slber mbdjte man btefen mobcrncn ^robuctcn immerfjin cinen SJ5(a| nebeu ben often berodrjrtcn Siebem unferer .ftirdjc etngerdumt fjaben, (jottc man bicfc fetjteren toenigftenS unangetaftct gelaffen ! StKerbingS — fo bclebrt un3 ba3 $orroort — bes feltgen Cutlers pcrbicnte ^ocfracbtuug, tpeldje roir ifym 511 roibmen utts Derpfltdjtet Walton ; fyat ibrett 2lntbeil barait/ aber nxit mefyreren fyat baran bic St&rfe fetnes 2Iusbrucfs ttvlcbe burd) bic Zlcttbcrungen r>icl pcrlobrcn fyaben rourbe/ ba$ in jcincu fiiebern gan5 unb gar fcine Zlcubcrung untemommen morben if t (beildufig gefagt, finb tro| biefer „§od)ad)tung" unb trot.} ber mortlidj micbcr()ottcn SSorrebe in jpatcrcn 2tu§gaben aud) in SuttjerS Sicbern recfjt fd^lintme ^SSerboferungen" gefd^e^en). greier dot man fid) bergegen, menu and) mit Untcrfdjicb, bei ben iibrigen Stebern bemegt. 9Bie im 2Bt$marfd)en ®ejang- bud), fo ftnb and) bier bet ben (jaufiger im ®otte§bienft gebraud^ten, namcnt(id) and) ben ooruebmftcn 3^it 5 Siebern , nod) roentgere SSerdnberungen gemadjt; befto mcf)rerc abcr bei ben anberen Siebem, mo bte 2tbdnberung enter ubcrtricbcncn 2lflegoriej obcr enter gar 511 fcbtpulftigcn obcr fonft nid)t gar ricbtigen Kcbensart/ ober etnes unbraud^barcn Hcims bice ^u b. Tiv> [Roftodtet ©efanabucfi oon 1778 erforbern [djien. 11 nb $roar iiat man babei and) bio Oieberanf&nge nid)t r-eiidiont, jo ban felbfl manege ber befannteften Ciebet nadj tyren „toer befferten" STnfangSroorten gar nicrjt aufjufinben finb (5. S3.: Per Seelen boil fommi gdn3lid) Ivr ft.: £f- ift bas boil uns Pommen ben: ja fteHenroeiS hat man jo mcit gegriffen, bag bio SBerdnberung jur dflttigen Umbidjtung geroorben ift, in roelfljer 9£iemanb bav Urlieb ttrieberjuerfennen bermog (5. ©.: folgt mir fprtdjt (Efyriftus unfer Ejelb ft.: tflir nad) fpr. (£fyr. u. IV). gaft am Uoboliton ift auci) in unferm ©efangbucr), toie in nidjt toenigen bcr gfetdfoettigen, mit ^aul @err)arbt§ fitebem umge gangen. S)a barf fciit Jperg rnohv froblid) fpringett, gejcfcjroetge bcnit in Springen gefyn; benn ba3 fdjidt fid) nicrjt ,yt bom gemeffenen SOfcnuett idivitt bcr Sopfeett. &a biirfen ttrir2tbenb§ nicfjt met)r fingen: €s fcfyldft bie gajye IDelt; benn urns roiivben bie Slntipoben baju fagen? Xa ftnb Eraftige, bidjtovifdjo SBitber in poeftefofe £rhrialitaten uerumnbclt ; man uov gleidje nur 5. 33.: 91 oft. ©SB.: lid} lege bu mir 21 r men Selbft gnabeufrdf te bei Damit mir bcilt erbarmen yiedit grog unb fdjfitjbar fei. SRoft, ©£.: 3d) rotlt mid? birgan3 r>erfdjrci = 3d? will beiu £ebent> fcin/ [ben,/ Dein audi fterbenb bfciben. Danu rotrb in bes Bimmels bobeu Poller ^reub ©t|tie 3eit Did] mein 2Iuge feben. ffioft. ®&: (Eroffue bid}/ mein ber^ unb finny 5u foltft gefyeiligt roerben, Dein £}etlanb giebt btr gaben rn'n/ nTcrjr rocrtb;/ a Is taufeitb €rbeu. Stber felbft bet bem guten (teller t fdjien bcr btetoetlen nod) 511 rjorjc (Scrjtoung ber (Smpftnbung bcit 3itQe( be§ praftifdjen S8erftanbe§ 511 bc= biirfen; r)at man c$ bod) fertig gebradjt, fcin befannteS SKorgenlteb: ZlTein orft (5c fill} I — „ber ®eutlidjfeit rjatber" (!) in: HTein erft (Befdjdft fei Preis unb Dan! 511 ernMjtern! 3d) benfe, Setfpiele genua,, um §u geigen, mit meld)' ftumpfen 3dr)nen auct) ()ter bie „ s Dcdufe" an ben Siebern „gefnaupert". Mir. 4i>, 35. 1. Original: O :\efu ;sefu/ f e tj e 111 i r felbft bie tf a tf el bei/ Damit/ roas bidi ergS^e/ lllir fiutb unb nrijfenb fei 9lv. 7$, s ^. 15. Driginal: 2di will bid} mit ^fetft be* 3di mill bir £eben tjier [u>al]ren; Dir roill idj abfabren. 211 i t btr roill id) enblicb fdiroebeu Poller ^reub ©I^ne §eit Dort im anbern Zeben. sRr. 100, 55.7. Driginai: (Erroeitre bicb/ mein Ber3cns = fdjrein/ Du follt ein £>d)at$l\aus rocrben Der Sdjdtje/ bie oiel grower fcin 211s Bimmel/ Ulcer unb (Er ben 286 ,; - SHe fpatcren @tabtgefastgbft$er. SGStc SBtel inbefj aitcft fdjon bent Snljatt ber fiteber mit ber 95ertoaffe* rung tljrer Jornt an Vuaft uttb Jtefe berforen ging, fo ftctjn bod) bie SperauSgeber be3 fHoftocfcr ©efangbudfjS bon 1778 bent 3n§alt al§ foldjem nod) mit einct getotffen 8d)onnng gegenuber. 933trb and) bem bogmatifdjen Oielialt in alteven fitebern oft genug bic 2pinc abgebrodjen, fo vooden fie bod), oon invent jupranaturaltfttfdjen 2tanbpnnr't au§, in feinen bitecten ©egenfa| ( ytr fircbjlidjcn Cefyrc tveten ; ja fie getraucu fid) bafur ci^u^ ftobcii/ baf fcin £teb .. angenommcu tt)orbcn i tr-clcftcs bcr 2Xc^nlid>feit bes (Slaubens cutgegeu rodre. gretltdj inufs man §u biefct SSerfidjeumg, im SBlid auf iiicbcr, tote ba8 SBetfjefdje: VOmn id} ein gut getruffen fyabc i^ir.491.), baZ 3)iterid)jd)c: Scfrou tft bic tugeub/ mein perlaugen (JWr.499. , obcr auf 2trool)en, tote 9lr. 485, 2.: ZHi fdjenfteft mir verftanb ttnb mitten/ Hub cine rtdjtfdniiir meincr pfficbt / Die tpabjrbeit 311 crFennctt; licbt/ Der tugcnb imtcres gefiibl/ Kraft/ behte oorfdjrtft 311 erfullcti/ Hub freirjeit/ n?ie id) iDablcn trnU unb mand)e anbere, rnefjr ate (Sin ^rage^cicfjen mad)cn. S)a§ abet gcbjt bod) au£ ben 9tcten bcr 9vebaction*arbeit tote au§ bem 53ncl)e fclbft vaXott* femtbar fycruor: baz cigent(id) (citenbe 3ntereffe bcr $xrau£geber fomol bei ber 9htfitat)mc ber ncuen tote 6et bcr £e£ttoe?dnberung ber alteren Sicbcr mar nod) nid)t fotoot ba% bogmatifdje, ba§ ©ciangbud) fetne§ fdjrtft* unb oefcnntmilmatfigcn £cf)rin()a(t* tf)un(id)ft ju entlceren, ate ba* d ft I) c ^ tifdje, btc neuc 2(uega6e mit bcr ()crrfd)enben 03cfd)mad^id)tung ber $ett in mog(id)fte llebcreinftimmnng §u 6rtngen, £a6ci tft e§ atterbing* nid)t genug 511 beflagen , bafj, ba btefe @efdjmad*rid)tung felbft fdjon cine mejcnt(td) burd) bie Geologic bceinfinfttc mar, mit bem fird)(id)en Xone aud) ba§ oode fircfj(id)e SSefenntntfj be3 bteljertgen ©efangbud)§ oictfad) Oerflingen unb nod) uerrluugcu bfetben mujjte aud) fitr cine 3 c ^r roeldjc fief) oon bcr ^crrfdjaft jcnc§ ucrfefjrtcn (vfcfdjmatfs langft fret gcmad)t tjat unb 511 ciner unbefangeneren 2£iirbigitng bee ftirtfjcidtcbe* and) in dft()ctifd)er .vmiftdjt jurridgcfcrjrt tft. &>arjr(id), fatten bie 9Jc x itglicbcr bev G5ciit(id)cn ^ciuiftcriumv , mc[d)c ber ^icbactton unjer* i8ud)ce in rcb(id)cm (Stfer cine ficbenjarjrige ^ciil)e gemibmct, al)itcn t'onncn, me(d) unabtoaljbareS Jod) fie burd) baffetbe ben G)emciucn 9ioftod«S fitr langer aH ein 3a()rl)itnbcrt aufbiirbeten — : fie fatten fid) ofute 3 ll)C ^ ern P bebad)t, ifjren ^Imtc^ nad)fo(gcrn bic ^rei^ett in ^Be^ug auf ba$ „@efangbu^ d\ (£\ TOntfterit 14 511 ocrfd)ranfcn , mctdje fie fclbft oon itjren SBorfa^ren itberfommen fatten unb bet jebcr @c(et]enficit fo manndaft bertfyetbtgten. 287 Tit* (tfrjniifilMiri) ffit Die £>uifiCHtcitmt, LJ94 llnb bod) inittc bie ©efangbudfySbertouftimg mil bom Dioftoder ®efang bitci) Don 177S ihr SBerf nod) nid)t gang Dollbradjt. Tor *piett3mu3 balm to and) in s AKedlonbnrg bem KatienafiSmuS ben 9Beg. Maitm ©ttoaS burfte biefiir bo^eidjiienbor join, alS bio £()atfad)c, baf] bcrjolbe Ipofptebiget -IK' a r t i n i , mcldiem bio SRebactton beS OefarigbudjS bon 1764 anuertrant getoefen, 6erett3 im s Jcooember 1782, alfo ct)c baffc!6e nod) ,yi attgememet xHmiahinc tin Canbe gelangt mar, bet ©ergog Tvricbrid) mtt oincm 3rf)iift uitd folgenben 3nf)alt3 botfteHig roarb: $ei §erau§gabe be§ ($kfangbndj» im 3. 1764 fjabc cine allgememe fjauptoerbefferimg nad] be3 ^er^oc^^ 33cfcl)( nntcrbkiben miiffen. ?lbcr bic Sprac^cn uub bcr ©efdmtac! unferer ^eiten fyaben fid? gegenrodrtig fcf?r gednbert; fo baf) man faft in alien £dnbern cine burcfygdngig perbeffertc Cieberfammlinig cingc= fiibrct/ tporin bie imp or ft an b lid? en / a 11 511 myftifd?eit/ tdnbclnben Tiusbxixdcj fo man Hsmeilen urn bes Keims tpillcn in ben Ciebern fyirteingefc^et / ausgeir>orfen ir> r b e n. lUan fyat gcgentpdrtig bie portrefflicfyften Cieberfammlungen fyeraus/ unb pietlcicfyt tpdre cs tfyunlid?/ bergleid?en aud) fyier im £anbe/ nad? porfyergegangener Proposition auf bem £anbtagc/ gait3 al(= gemein em5ufu^rcn. Srtbeft fanb btcjcr 2Sin£ an §oct)fter ©telle urn fo raeniger 53ead)tnng, aU \a balb baranf ba§> £anbe£gejangbnd) Don 1764 and) Don ben Stdnbcn angenommen tuarb (f. 0.). 28a§ jcbod) bet §cr£og griebricp Seb^eitcn nod) ntcljt tn§ 28crf §u je(5cn tuar, nntrbe unter fetnem 9cad)fofgcr befto etjrtgcr in 5lngrtff genommen. Unter bem jttngen § er 5°9 gricbrtd) granj I. (feit 1785) gefangtc balb bcr bamalS in ben 9tad)barldnbcrn bjcrrfdjcnbc, im Stiffen and) in ^cedlenbnrg fcfjon Die(fad) oerbrettete 9iattona(i3mu3 ') ( ytr Dodcn SBliite. (Sin d)araftcriftijd)e§ ^or^eidjen mar bie nntcr protection be§ Scr^ogS berett§ im 3af)rc fctnc§ 9icgiernng3antritt* bnrd) bm §of= prebtger ^affolo, (Sanbibat Stord) nnb ©el).^)vat()§^rdfibcntcn oon £eraij3 nnternommene Gmfufjnmg be§ Don 9iatt] 53eder in (3oti)a Dcrfaf3tcn 21Iilb= *) $>atte bod) — urn nur cin SBcijpicI au3 bem ftebiet unferer ^(ufgabe gu ex- raalmcn — ber $aftor % $. ^ricbrid) 511 gamin e» fi'tr bet 2Jlut)e mertt) cradjtet, eine ,, < &o(lftdnbia,e $eat=Goncorbanj iiber ba$ neue fi'tr bie ^bninb $reuf;. Sanbe beftimmte [2Ri)liu^e] ©efanfibu^" (Sdjroerin u. 2Bi^ mar 1788, 8°) au§suacbeiten. $at. eiec = mann, Syllabus Parchim. 6. 200. 288 7. $a£ ©efanobudj fur bie ^offlemeincn, 1704. fyetmfcfyen Hotfy* unb ftiilfs = Bucfylcin , uon toddjem in ber Tyolge cine eigene 8hi8gabe fur 9?icbcrjacf)jcu, U>ommcrn mib ^reufjen ,yi 2d)mevin 1789 erfdjten, beglettet don einem Wlarfoat an bic 3nperiutenbcntcn, bcljufv ?(n toeifung, line ba$ £3ud) gar $luffldrung be§ $otf§ §u gebraudjen. ] ) Xurd) SSerfiigung bom 19. 2tyrtt 1791 toarb fernet bic Sttblejung ber i'ttanct) non ben ®an§eln unterfagt, ba in bcrjelbcn manege Sfellcn unb 2lusbrucfe Dorfommen/ bic ben fycutigen <3citcn libcrall nicfyt mefyr angemeffen ftrtb, unb balb and) ber &i£§ertge SBctdjtmobuS, aH Ueberbfeibfel ber paptjttjdjcn D£)renbettf)te, abgefdjafft. llntcrni 5. 9Kdrg 1792 aber crging uom .soer^oa, ber 5Utftrag an bic §ofprcbiger 9ttarttm, ©tubemunb unb ^affato, cine Sammlung guter/ von myftifdjen 2lusbvixden g c r c i = ntgter unb 5ur allgemetnen / fo tr>ie $ur befonbern €rbauun$ an- roenblicfyer Cieber — als cin neucs <5efangbudj fur bic Ejofgemeinen 5u Scfytperin unb £ubrt>igsluft — gemeinfcfyaftlicr) 5U pcranftaltcn. S)a jebod) Martini beretts am 7. WLpxil beffelben 3af>re§ ftarb, jo murbc bte Arbeit attcut Don ben betbeu £uttrig§lufter §ofprebtgern (£(jriftian griebrid) ofprebiger Gonftftorialrath, Xobe in orIefett/ ifynen bas Porgelcfcnc crHdren unb bie bartn entt]altene (jute £efjreii befonbers bey (Selegent^ctt ber (£ated/ifatton aus Bcr3 legen ( s J)lin.^rot. uom 9. Slug. 1789). 2 ) Wad) ber SSorrebe ftnb e§ bie Steber: Ho. \83.: Kampfe beirten Kampf! ^um i^immel Ho. 2)^2.: fjier fin? id/ t/in 311 bcineit ^iigen Ho. 2^5.: Der ITTenfa)/ ber llTcnfdjcnfurdit ttidit femtet Ho. 298.: Pu/ ber 311 bir uus ffc^ctt t^ei^t Ho. 539.: £icbliitas=(EI}orl!eit/ gutc Hacbt Ho. ^02.: ^u feinem Urfprung fct|rt bas ^>al}v Ho. ^\7.: Stimmt art/ ftimmt euent 3ubel ait. 7. Tiv> ®efcmgbu<$ fflt bit ^ofgememeit, 1794. 289 Itcues ITTecflenburgifdjes (Befangbud? fur toe Qofeememen in Sdfwmn unb Cubnrigslufi ITebfl ehtem Ztnfyange Don (Sebeten n>ie uud) (£t>angelien unb (Epifteln, ^llit ivr^lid) gndbigftem Special »PrtotIegio, | jm Derlage ber (Ebertfdjen Crbenj \7 fiir bie ipofflcmeinen ocrfafjte ncue &%>., 1794 ff. (SHefliftratur bc^> 06erfird)cnratl)§ ju 6(^iDerin.) -) SBfll. Soil a. a. 0. 1,440. 3 ) SS^l- ^Safdjcn ^)einr. ^ane, Uebcr bie ^ot^iuenbint'eit uerbefferter ©efangbiidjcr, unb xiber ba§ neue 2){edl. ©efanfibud). Sd)roerin unb 2Bi»mav 1795. ©. 100 f. — 3 f iationaI=3eitunfl ber 2cutfd)en nom 4. gebr. 1796, 5te.e ©turf. 4 ) SBfll. ipanc a. a. 0. ©. 89. 3o^. Sac^mantt, Oef^te. 19 290 7. ?a* ©efaugbudj fur bie $ofgeihemen, 1794. (sMitdfidjcr SBeifc jebod) nirfjt in biele. Qioax in bie fpofgemeinen ju 8cl)iucrin unb CubtoigSluft tourbe ba§ ©efangbudj burdj ^erjogtitfien SBefefyl etngefiif)rt. UebrigenS aber fatten 2c. Turd)(and)t — h?ie bie SBorrebe fagt — burdj Dcranftaltung biefer Cicberfammlung alien 3fyren getreuen Unterifyanen blog mil I?6cf>ft jfyrcm Betfpiele Porgcben fonfl cs tbnen aber gait5 uberlaffcn rr>ollen : ob fie fief) biefes ober bes geto6fynftdjen £anbcs=(Sefangbucbs in bcr ^olgc 51a* offentlicfycn €rbauung 5U bebienen fin* gnt finben rocrben ; trnctpofyl es X)6cbft=3l?nen 5111* befonbern gnabig^ ften ( 7>ufriebenbeit gereidicn rr>irb warn bie (Bemeinen in unferm Datcr= lanbe fjoebft^jfy^t pterin frciwilJig nad^ufolgcn fid? bereit erflaren follten. 3cbod) toeber bicjev bcntlidje &Mnr" nun Ijodjftcr 2rc(lc nod) bie offcntlidic Gmpfebdtng in bcr ^reffe, bind) 8d)riften, lute bie be* ^rcbigcr* \?ane 511 ©abebufd), ober lobpojannenbe Slrtifel, hue in bcr Hon -)iatl) SBecfer §u (S)ot()a tieraitvgegebencn „ National -3 e ^ung bcr -tentjdjen" (i. ©.289. Stnm. 3.), nod) feI6f± bie bjic unb ba gctuafjrte peennidre Subvention *) fonnte bent $ndjc 511 alTgentcincr Skrbreitung ocrbjdfcn. 5fuf bem Sanbtage $u s Diaid)in roar am 4. £>ec. 1794 bie ©nfufynutg bes neuen (Befangbucbs tm garden Can be 5 us Proportion gc= bxad}tj es fyatte aber folcbe bci Dtclcn/ befonbers aber bei bem 21Iajor r>on Blticber auf Sudow / ftarfen IPiberfprud) gefunben. 3n bcr Ihat erjdjeint bcr trefftidje frommc l^anbratlj oon Q3(itdjcr'2ndoiu, „ein eifriger gremtb bcr ntrjftijdjcn ©otte^Dere^rungen" (line jener 5lriifel bcr „9tat.=3tQ-" tint bc5eid)nct) / aU cine bcr Jpauptftitgen bcr Cppofition gegen ba* ncne £md). 2 ) 2luf jcinc SSeranlaffung gcjdjaf) c», bafc bie Itljeologijdjc gacidtcit ;ai Tubingen fid) iibcr ba* ncne ©efangbudj in eincnt an*jiir)r(id)en ©r ad)ten Ocrncl)inen lief,, beffen Uitbjcil u. S X bal)in fling: \) ba$ es aucr) nidjt cut etn^iges 2ln$etd)cn etnes £utbe = rifefyen (5cfangbud?s habe; 2) ba$ betm (Bcbraud? bcffelben ronnten r>erfd)iebcnc £)aupt=Btbeb IDafyrfyeitcn gans auger (Sebraud) fommen; 5) 3 n oer ^erdnberung bes 2. P. aus bem £tebe „Der (Blaube" genannt/ ipdren pier ijauptartifel bes (Blaubens gatt3 tr>egge= rporfen ober ausgelaffen rporben; x ) 60 foflte ba^ C s )cfan(]bud) in 5Kcl)na ben bduorlidjen ^au^rairtl^cn, Ja^clofmero 11. f. ra. au§> ben Uclicrid)u[fen bcr bortiflcn Srfjulfaffc anaefd^afft , in $late an bie flcincn Seute auf Soften cinc^ ^ircOen=2(emr§ 511 Ijalbcm ^rcife abQCflcben luevben. -) SBfll. Acta, bie SemiUiunflen bo5 .'orn. uon Q3Iiid)er auf Surf'oro miber bie Q'm- iul)iuua beg % ^ectl. @S. betr. (Sfegifimtur bee Oberfirdjenvatp). 7. Tiiv ©efaitgbudfc mv bic ^ofgemeinen, L7W. -j\\\ 4) Tlixd} bas ivuebmeu ber £}erausgebet unb felbft and) frotiuilli^so xliiuahmo in emet (Sememe todre ctra ben (5efe$en bes Canbes; u. f. to. ©eftiifct auf biefeS tljeotogtjdje Sotum imb burdjbrungen don bet Uebet tcugung, bar, bie httenbirte coloffalifdje Arbeit/ unfer $an$es Canbpolf §u Pfyilofopfyen 511 macben/ eine nie 511 erffillenbe 'radic fein unb blcibeu toerbe, gab .\>crv don SBfudjer in einem aiisfiifyvlidjcu @£pof6 („$lufrid)tige farje Starfietfung una SetoegungS ®riinbe u. f. to.") cine fdjarfe .Sivitif be3 gegentodrtigen „l)etcvoborcit 9taerung$ftjftem§" unb bet eigenmddjtigen Sib onberung beS (SefangbudjS. 9)at grofcem s Jiad)bnul nrieS cr bavauf (jiit, wk adito Bibel-Hcligion (fo getmfj unfor Cutfyertfyum adft unb recfyt in ftd} faft) ^u'rft unb llntcrtfyau an cinanber nad? d5ottes Wovt mcislicb biubet Kul? unb IDolftanb bes Canbes in alien Stdnben baoon ab^ hancstj ja bas fidjerftc Palladium eines Canbes iff. $a$dty beredjnetc cr, bafe bie (SHnfufjrung ncitcr DMigionSbMier (audj fdjon einer , f oerfut5ten ©ibel" nadj SBunfdj be§ ^rcbiger §anes©abebufdj) bent Sanbe cine ©umrne Don l ! / a lonncit ©olbeS (genauer 19,980 s Jit()Ir.) foften toiirbe — unb was crfyielten mir bafiir? eine Sdn'ffslabung gebrucfte Bticfyer! — cine Stbgabe, bic, britd'enber aU a((e biSfjerigen 9teid)3ftettern , nod) ba.yt die! feidjt nad) 10 Saljren auf§ Stone gemadjt toerben mufjte. Wan fiefjt, e§ toar in ben mafjgebenben ftdnbifdjen Streifen nod) djrift* (idjc (Srfenntnifj unb (Sntfdjiebenfjeit gemig, inn ben Sutgriff, toetdjer bent uatcvlirfjcn ©lauben burdj baz neue (Sejangbud) bvobjte, fid; manuftaft ,ut toiberfe|en. S)ie £anbtag§berfammtung faf) $oax ba§ ©efangbudj nuv ate cine IjerauSgcgebcnc unb offentlidj gcbrudtc ©djrift an, unb ba toebev mit bprfdjreitenber 9(iitoritat nod) buret) (finlcitung be§ einen obev anbern $rebiget§ bet fonftigen ©emeinen ein SBerjud) §ur StitfiUjrung beffetben gemadjt toorben, aud) nid)t §u befitrcfjten jet, baJ3 foIdje§ gegen bic 9M)te bet fitter * unb &anbfdjaft o()ne ifjre SBetm'Htgung unb ©enetjmigung ge^ fd)e()cn toitrbe, fo fanb fie fetnen ®runb $ur SBefdjiuevbe , unb aufjerbem SBebenfen, in ©rovterungen fiber bm 3nl)a(t be§ -Xubtngtfctjen (Svad)tcu^ •einjugcljen. r ) Stber and) bie ^egicnmg Ijattc nad) ben ©rfa^rungen, toc(d)e man bet (£infu()rung be§ Sanbe§gefang6u^§ gemadjt, toeing Suft, einen db,n(idjcn r Oovaueftd)tlid) nod) I)cfttgeru .^ampf, ^oic bm oov crft je^n 3al)rcn beenbtgten, fjerauf^ubefdjtoorcn. @§ b(te6 bal)er Stilted ber @in- toirfung ber eingetnen ^aftorcn unb bent freimiHtgen ®ntfdt)tug ber ©emeinen Sgl. Sitmat a. a. 0. B. 25. 19^ 292 7. 2)a3 Gefanflbud) fur bic £ofgemeinen, 1794. itbcrtaffen. Xod) and) fo mar nidjt after Conflict §u Ocrmcibcn. 9Jcand)c SJSaftoren gingen „in gutmiitrjigem aber itbeloerftanbenem @ifer", jum £rjeil burcrj ben SSunfcrj inib baS (Sntgegenfommcn bcr (Stngepfarrten unterftiigt, mit Cinfiifjruug be3 ncucn ©efangbucp oor, ftlefcen baim aber in irjren ©emeinen auf SBtberfprud). 8o befcrjroert fid) $. 3ftU&vanb«9teuenfirc$en' r bag bic •jfteuenfircrjener SBauern fid) bcr Don ben iibrigen ©ingepfarrien bejbrbcrten Gilinfufyrung, Don fyalsftarrigen unb pou fra^oftfdjen (Srunbfdiscu (!) am geftocfyenen Hcbensfufyrcrn aufgeroicgclt, mibcrjeUen, itntcr ban SBorroanb, cc> marc bic (Siinfurjrung be& nencn ©efangbucp ntcfjt Oom £anbccd)crrn befo()tcu, unb es rodre tpol gar cin anbrer (Slaube barin. Xud) in ©ration, Si.M. SBpijenburg, cntftanb SBibcrfprnd) : in SBoigenburg crtjob bic reprdjcnticrcnbc SBiirgerfcrjaft Ginmenbnng gegeti bic beabftdjttgte (Sin* fiUjrung; beSgfeidjen ftiejg bicjclbc in Siibfee unb ^ot'rcnt aitf Sdjroieria/ Icit unb mufjte tfjeil§ unterbleiben, tt)cif^ guriitfgenommen merben. 5tm rjartndcftgften luef;rte fid) bic 23aaerfd)aft Oon GtrembS, eincm filial 511 ©rofHSaitfc, ^rapofitur ©abebufcrj, too in bcr Sftuttergemeine bnrd) ^aftor Ctfreid), unter 3ufthnmung ber iibrigen (Stngepfdrrten unb mit oberbifdjof^ tidjer SBeftdtigung, ba£ nene ©efangbudj eingefiifjrt ruorben mar. ©a cine SSorftetlung bei Serenissimo nur bic &>erfid)crung crmirftc, bafj ben Sremfc fern ba§ ©efangbudj nid)t mit ©eroalt aufgebrungen merben foutc, gugleidj aber an bie Sfteamten bic 9(moeifung erging, biefelbcn §ur Sfnna^me 5U cr- mafmen, fo lam es 311 argerlidjen 2(uftritten in ber £ird)e, in beren golge einer bcr SBetrjeifigten mit 20 ^ettfcrjenfdjlagen befiraft, ber 2>orffd)aft aber bei 3^^tt)au§ftrafe alkz ©ingen in ber Slirdjc au§> bent alien ©efangbudj unb alle @torung be£ ®otte£bienfte§ untcrfagt roarb. 3(ber roeber bnrd) fotdjc ©trenge nod) bnrd) gutticrjeS $ureben toat oer betjarrtidje SBiber* fprnd) ber ©emetne 511 befeitigen. 3a fetbft bic Conceffion, ba$ ben Crembjcr SBauern geftattet roarb, gum ©otte^btenft, Slbenbmat, £ran!cnberid)t unb Confirmation fid) nacr) bcr sunddjft getegenen Sftrdje, mo nod) ba§ atte ©efangbudj in ©ebraudj, 51: fallen, blicb crfotgtoS. 2)te Crcmbfer begeigten ir)ren SBiberroillen gegen ba§ neue ©ejangbud) unter Wnberm aud) baburdj, bag fie bei Scicfjenfolgen nur bi§ §ur ^ird)e mitgingen, ben f)erfomm(id)en Umgang urn bic ^ird)c aber nicrjt mitmad)ten; ja nad) cinem ^8erid)t 00m 3. 1800 t)iclten Cinigc^ftd) fd)on fcd)§ 3af)re tang 00m 5(benbmat fern, ba fie babet bnrd) ba§> neue ©efangbuct) in itjrcr ^Xubad^t geftort mitrben. 33ci fo(d)cm SSiberftanb oon §od) unb Dciebrig unb bei bent oielfadj ocrfd)iebcncn llrtt)cit tnnerl)atb bcr ©etfifidjfeit, mie c§ in ben ©tjnobal* berid)ten fid) auofprad), mar bcr §er§og fd)on 511 bcr, fafi einer Qwrixfe - Tie ModmiK Samntlung, SGBiSmat it;*?. 293 mibme gteidjen (Shtftanmg entfdjtoffen (SRcfcr. an bic 9Regierung, 3riet>rid)8 inoliv b. 2. 2 opt. 1796): tDie W\v es iiborhaupt gerne fcbeu ba£ bas alto (Befangbudj boibobalten bletbe unb bag bas none tpeitet bet fritter (Sememe otugefiibrt nvrbe. 8fuf ^iegegcn fcitcnS bet ^egierung erfjobene Sebenfen crgutg bontt abet am 15. October 1 7*. m> folgenbeS SRefcript att bio ©uperintenbenten: J)d fibetoerftanbener ©fer ivrfducbcner prebigcr bey ©nffifyrung bes tteuett <8>efangbucr)s fcfyou manage fefyr unangenefyme Derlegcu= b/eitcu berroraebradit bat, fo Ijabt ifyr forberfamft alien (£In*n- Prebtgetn euers Ktrdjettfprettgels 511 erofnen/ ba$ job or §wariQi felbft ber bor Hob or ro bung, bey ©nfufyrung bos neucn d5c= fangbucfys gan5 gegett Unfere in ber Porrebo beutlicfy genug ausgebrucfte 21 bf id? t fey/ unb fie besb/alb nicfyt allein obmc por= fyerige 2lnfragc burd] cud? bey llnsj fonborn and} burdjaus nid?t aubers 3m: ©nfiifyrung bes neuen (Sefangbucb/s 2lnftalt 511 macfyen fatten/ als roann bic gan5c (Semeine gan3 etnftimmtg or/no 2lusfd?Iuf eines €in3igen burd? (5enuf bes 2lbcnb; mafyls in feincr Holigion unb ber (Sememe confirmirten 2TT i t = gliebes berfelbcn gan3 freitr>illig unb aus eigenem 2ln = trie be barum bey iljnen anfudjetc. @o fanb ba$ (Sefangbudf) benn cmfjer in ben Jpofgemeinen 511 ■Sdjiucriu unb Subtoig^tuft gleief) 5(nfang§ nur tit etntgen luenigctt ©emetnen, tote ©r. Salifc, ® ran gin, ^late, 1 ) nrirfttdjen (Singang ; attcl) 6ct fpdtcrcn ©efudjen um GinftUjrung tuarb immcr attf bic SBebingungen be§ obigen 9fJefcri})t§ bertmefen, unb bic ©adje blieO bamtt, une e3 fefjetnt , in ber 9tegcl auf fid) bcruljcn. 8* ^ic Sotfjjdjc Sammluug, SBiSmav 1797* 33ei ber .Sltrc^en - ^ifitattoit in ber §errfdjaft SStemat (1786—1792) tarn bie offentlicbjc (Sinfitfyrung eine§ neucn beffern ©ejangbucljs in SBor* fdjlag, fanb abcr 6ei SSorfte^ern unb Mvcprdfcntantcn ber SBiirgerfc^aft ©crjttriettgfeiten. %latf) einigen Safyren, ba ba% SBeburfnifj einer neuen Sieberfammlung an 6tette be§ „fef)r alien" unb „I)od)ft untJoEfommenen" *) 2Benn aud) ^oi^cnburg unb Subfce genannt inerben (2Bigc; cr», ftirdjem acid). s 3)led(. 6.225.), fo beruljt bic» 100I nur auf ber Hngabc bci ftanc a. 0. 0. ©. 103 v baf> and) in biefen ©emeitten ba§> ©23. Oftern 1795 racrbc eingefufirt roerben; bafiir, ba§ bic§ rairEtic^ gefd^etjen, finbe id; raenigftenS in ben Slctcn feinen Seroci^. 294 8. Tie ModifdK Satntnlung, 3£i*mar 1797. ©efangbud)3 tmmcr fiiblbarcr roarb, gebief) btc Sadjc cnbltdj — nad) bcm Uvtbeil etneS neologifdjen 83eridjterfiatter8 *) — ff 511 cincm fdjbncn ^rioat iuitcvncl)mcn Don flffentlidjer £enbeng". Tcr bamalige Rafter an bet 9ftcolai Mirdjc, nad)ljcrigc Superintcnbent dart (Sljrtfttau SBattljafar $to&), ber <©of)n bcS Icttfcn ^eranSgeberS be§ 2Bi3marfcf)ett ©efangbudjS (f. ob. 2. 278.), Ijiclt ftct) fiir berufen, bcm (irbc bcr SBatet mit ciuem neucn &etl gemdfjen Unternefjmen gegenitbetsutreten. (fine eroffnete 2ubjcriptton ging „fo g(utf(id)" oon ©tattcit, bag cr tm 2tanbc roar; baS ncuc, 26 Sogen ftarfe S&udj fiir ben geringen SPrete oon 10 f$t. 511 (iefern. ©3 ftifjrt ben Titd: Sammlung djriftlicfycr (5c|ange/ fur | btc gcmeinfdiaftlicbc unb befonbre 2tnbad?t. IDismar? \7cj7. ! 8°. 3mar foil baffe!6e, rote btc SBorrebe oerftdjert, nidjt als oiu neues 6ffenl= licbcs (Befangbud) an$ufefycn fern, welches mil 2lbfd)affung bes bisbcrujeu cincjefufyrt merben folic. (53 fct bureaus cine nur bom §erau£gebcr, ofmc 2luftrag unb Bcfebl, gum Trud beforberte ©ammlung; ba3 biv berige ©efangbudj bteibc fcrncr int bffentlidjen ©ebraudje. 3 n & e ff en — fcifyrt bcr SBerfaffer fort — fyabc id) gemunfefyt/ aud? bcr 2lnbad)t bcym offcntlicfycn (Bottesbienft .. menu mocjlid}/ cinigen Dicuft 5U tfyun/ unb in bicfer l}infid?t cine nid?t gan5 ejeringe 21n$afyl r>on (Sefdngcn cms bent offentlidjcn Bucfye tbeils ofmc/ tfyeils mit geringen/ tfyeils mil febr grofen Pcrdnberungen in bicfc Prmatfammlung aufgenommen ; ba$ alfo ^reunbe ciner reinen unb pernunftigen (5ottesr>erefyrung fid? bcrfelbcn aud? in bcr Kirdjc merben bebicnen fonucn. Tto^u tft ein Dergletdjenbc* Siegiftcr beigefitgt, in ber §Botau§fe£ung , baft Don bem ^irebtger nur iit bctben SBitdjera bcfinblidje Steber ^um Singen aufgegeben roerben. 3((fo roenn audj ber gorm nad) nur etne ^rtoatjammlung rr ©cift= unb §er&* erfjebenber ©efdnge neuerer Sext", if* ba§ 2htd) bitrdj Sdtfnafjmc jaljlteidjer Sieber au§ bem officiellen ©efangbudj in moberntfierter ©eftalt borfj t(jat> fddjltdj barauf angelegt, jeneS nidjt ctma nur ^u ergangen, fonbern bet ben „3framben eincr reinen unb oernunfttgen ^otteeoerefjrung" tm fird)^ iidjen ©e6raudj 511 Uerbrdngen, roofiir fein dufeerft billigcr $reiv mejeittiid) 5U feitfe lam — mtt()in in ber ^^at „em ^rtoatimtcntctjmen uon iiffent lidjer ^enbenj". Jitr bte K^arafteriftil ber (Sammlung mtrb bas llrttjetl Don ^at)I gc- x ) (Taf)I ; ) ^ir*l. ©tatiftif aWedl. 1809, 6. 158 f. ?u- Rodf)fdjc Sammlutlfl, EMSmai 1797. nfigen (q. a. O. S. 159.), bafj bicjefbc „bem ncucn SWecf(en&. §d)toerinfd)en Jpofgefangbucfl mil boHem 9Rcri}te an bic Scitc ju ici/.en" [ei, tote bcnn and) bon ilnvn 313 Ctebern ungcfafyr L20, alfo ein rcid)Ucr)e3 Drittet, in jenent eOenfaUfi entjjalten ftnb. SBic in bet s JJ(ehr,aiil ber ©efdttge, fo toiiunt and) in bon angef)(mgten ©efceteri (ober, tote bee Serf, felbft fie nennt: „27?atcrtalien jum ©eOet") ber iJbefte 9ftattonali$mu3 ,\nin nnuev liiillten Vlitvbmd. ©afj an fo fcraurigeS (Haborai fid) in former Ain't, nnb jtoar nid)t, toie ba& SubtotgSlufter 2htctj in bon ^ofgemetnen, bnvd) fi'mt lidion ^efelil, jonbevn gku$fam bon felbft, in ben 2Bt3matfdjen Viircben ran aUgemein emfuljren fonnte, ift etnS ber fpvedjenbften ^eidjen jenev 3eit. 3n ben Sanbgememen ber .wvjcljaft 2Bt§mar &He6 bagegen baz alte ^tedlenbnrc] ^djtucrinidje 8anbe3gefcmg6udj ini ®e&raudj (j. Xaljl a. a. D.). Da* 19. Jaljrljuttiurt 2Bar ber !!0?edt.s©<$toertnfdjen 2anbe§fird)c im (^an^cn unb ©tofcen umfjrcnb ber £>crrfd»aft bc3 9iationali*mu* ba£ (£rbc tijre§ ftrd)(id)en (s>e- fangtntcf>o erfjalten gcbttcben, fo beburftc e§ fin: biefelbc cuter attgemctnen unb burdjgretfenben ©efangbudj§reftautatton in ber Dceu^ett ntcf)t. 9lud) bie ($efal)r cine§ bent ^d)[eiermad)er^()ercmiufd)en Sertiner ©efangbud) Don 1829 nadjgeafjmten ^robuct* mobcrmgldubiger $ermittelung3tl)eo(ogie, tote folcrje§ in bm ©trelit>fd)ett Sanben eingefiifjrt nntrbe (f. unt. ?(n()ang), blicb glitcfCtcrjer 9i5eifc abgcroanbt. Unb fo nmnjdjenStoertf) immerbjn cine 'Jieoifion unfer$ £anbe*gcfangbud)S in mandjer £Be$ie$tmg crfdjeinen modjtc, cine firdjlidje 9taf)iuenbigfeit war biefelbe nidfjt. SBirflicr) bringenbe Sfuf* gaben lagen oielmefjr nnr auf ben loenigen particulareu ®ebieten box, in benen ©efangbiidjer ber Wuffldrungspcriobc (£ingang gefunben fatten, loeldje 511 befeitigeit unb buret) beffere, bem firct)Ctcf)eu Q3eburfnif*3 genugenbe 511 erfe|en, fid) je Idnger befto unabtoeisbarer aU notfyig erroie3. SDiejc ?lufgabe ift nnr in ^Se^ug auf baz Subnngslufter (^efangbud) ganj erfudt. 3n 2Si§mar ift man bamit nicrjt u'ber eine in feincr SBeife befriebigenbe §albrjeit rjinauSgefomuten. 3n Dtoftod rjarrt bie 2lufgabe bte auf ben fyeutigen Sag nod) Dotlig itjrer Sofung. L Sinfidjtftd) be3 £anbe§gcfangbud)3 5eigt fid) bi§ jur SKittc be* 3ar)rl)unbert§ baZ unerquid(id)c ®cf)aufpiel cincr fortgcf)enbcn 2ht§* beutung be§ ^ublicnm* burd) bie gamilie (£bert, in beren 23efit3 ba* uneberfyott erneuerte $erlag3prioi(egium big 511m 3a()re 1849 blieb. ! ) £>ie *) €eit Slnfang be* Safyd). finb mir folgenbe 2(u*gabcn befannt geroorben: Sdjraerin im 33erlagc ber Gbert^Grben 1802 fd)iu. 12°, bc^gl. 1803 fd)m. 12 °, be^gl. 1S1U 8°; (Mftroit. bei Jpartroig £etnr. £ubn). Gbert 1818. 1828. 1832. 1835. 1845 8°; fobann 6d)rocriner StercctppauSga. 1853. 1856. 1860. i. Ta- OcutbeS ©efangbuc^ 297 8ctcn finb boll bon ©efdjroerben toegen jcrjlecfjter Shidftattung, incorrcctcti Drucfd unb SRangelS an ©jentylaren, [o bag Mo SRegierung nid)t nut bio orbnungdttribrige 8efct)affenr)ett bcr ©efangbudjer ernftlidj yi ritgen fid) beranfa&l fat), [onbcm [elbft citi Pro Memoria bed bamaltgen 9tegierung3 ratrjS Junior bom 1»>. 2ept. L849 fiber „bte ®efangbucr)3notf) m SRecften Intra," .silage ercjeben mujjte. (S3 ftmrbe babcr, nad)bcm bad (ibertjd)e ^rtbtlegium mil bom 24. 3Jiarg l*4i> a6gelaufen, and) bom nod) fortge ietucn SScrtricb boil ©efangbitdjern ,,aUerfcr)(cctjtefter SBefdjaffentjett" seitend boo biSrjerigen SBertegerS buret) (Sntaietjung ber ibm frutjer getoarjrten s 4>ovtofvcil;cit oin -Kicgcl borgefcfjobcn tear, burcf) ben Dberfirctjenratrj am 20. 3uni 1850 bcr uriuilegicrtc SBerfag bed ®efangbudj§ junacrjft auf (> 3af)re ber 2anbmci)crfd)en ipof&ucrjbrucferei in 3c(jtucvtn iibertragen. ouuiuidicn mar fdjon metjrere Saljre bor (irlofdjcu boc> (Sbertfdjen SpribilegS nub im .sSinbtter' anf btefe (Sbentualitat jettend bcr 9Regterung bio Jrage inS Wugc gefajjt unb im October 1842 cincr grojjeren Slnjafjl bon ®eiftltcr)en ,yir eractjtltdjen Steufjerung borgelcgt roorbcn: ob bas alto ^TTccflcnburgifdic (Befangbud? annod} ben Beburfrttffen bcr ^eit entfpredv obcr burcr) cin neues 5U erfe^en fei? 1 ) Tic ubernriegenbe Sftetjrjarjl ber 3um Xtjetf fcljr eingerjenben ©ratfjten fpracf) fief) cntjtfjiebert gcgen bic .s?erau*gabe etned ncucit ©efang6ucrj3 unb nur fur cine angemeffene 9ic- bifton unb ©rgangung be§ alten au§. Stemgemafj befattb aucfj bic 'Hc^ gterung bio 2lbfd}affuucj bos alten IVtcdL Ktrdjertgefangbudjes unb boffen Dcrtaufcbuncj nut einem gans neuen (Scfaugbucfyc rocber fur notr/nxnbicj nod? ^roocfmdfig, fjicft bagegen bic Pcranftaltung cincr ncucn r>erbeffcrten unb r>crmcbrtcu ^luflagc bicfes (5cfangbud)cs fur cin bringenbes Be= biirfnif bcr geit, unb befteHte 511 foldjcm $\vcdc unterm 4. Sanuar 1844 cine anZ ben SJfoftoren 2Jfatjn*3)ob6ertut, Salfetb^ramboro unb 2eibc(^ Berlin beftefjenbe Gommtjfion, 511 trje(cr)or in ber ^olgc nod) ber ^aftor Scrjticmann^or^om aU uiertes SDfttgfteb berufen marb. 3m 9tot>cmbcr 1847 (egte btefe Gommtffion ben Don tr)r am gearbcitcteu ^icbacttonc^Cint' ftmrf im 9Jcmtufcript boHftdnbig bor; bte ©retgmffe bes Safyred 1848 r>cr= Ijinberteu aber cin toettered $orfd)rettcn in bcr 3atf)c. Stucrj aid bicjelbe nut (£mbe bc^ 3at)re§ 1850 burdj ben iu^uifdjeu conftitnievton Cber= ftrdjenratr) roieber aufgenommen tuarb, trat baib mtebcrum cin 2ti(lftaub cin, inbem Umftdnbe/" 5roar nur 5ufdlli9c unb dugerlicfye/ abcr bod) J ) SJgl. Acta, betr. bic Sinfujrung einei neuen ©efangbucf)^ (1842—1852), in ber Dtegiftratur bey Obcdircf)enratt)§ $u 6d)n)erin. 298 2. 2)a8 &0f--®efangbudj. jumtgenbe, ' I bcr fcf)tief$Iid}en SRebifton unb fomit and) bcr §Ber8ffentttd)img beS (SnttourfS fid) entgegenftellten. Ueber biefeS Stabium ift btc $(ngc Icgcuftcit feitbem nid)t [jinauSgefommen , imb mit bcr uittcit angefiifjrten, own Rafter ©eibel im Stuftrage bcr ©efangbudjS (iomnttmon beroffent (idj ten Xcnfjdjrift fdjlofc btc (Sommiffion iljrc SCrbeit. (So blieb bent ©efangbudjje and) nod) fiir ein lueitere§ 9#enfdjenatter biefetbe ©eftatt, in tocldjer e§ fdjon feit brei ©enerationen at£ lucrtfjc* Gsrbe in bcr £anbe§fird)e [id) er^atten liattc. 9fatt barb e3 in joiner dufjeren $fu§ftattung bttrd) btc Don bent ncneit SBerleger fjergefteEte Stereo* tnpicnmg njcjcnttid) bcrbeffert nnb feit 1856 bttrd) cine mit ©enefjmigung be§ Dberfirdjenratf)§ bom Spaftor Scibct rebigierte @amm(ung bon Stntu p()oniett bermefyrt. 2fl§ bann fd)tief$tid) baZ mieberbjod berldngerte s |?riui tegium *J$rt* btfeg§ abgefef)en nnb ;aui)d)en bent Cbert'irdjenratl) nnb bcr Sanbmetyerjdjen Dfficin ein $er(ag§contract gejd)loffen, auf ©runb beffen ba<$ ©rfdjjetnen einer nettcn 2lu3gabe be§ ©efangbudjS mit rebtbiertem X^t foroie mit einem berbefferten SMjahge Don ©ebeten nnb bat fiir ben ©otteSbienft not^igen ftturgifdjen ©titden bemnddjft 511 errodrten fteljt. 2* 3 U berfelben 3^ clU bte 6eabftd§tigte Sftebifion be§ SanbeSgefang* bnd)3 in3 ©toden gcrictf), rourbc bte 23efettigung be§ ©efang,budj§ fiir btc Jpofgcmetnen tn3 Serf Qejeljt. SBereti3 im Saljre 1849 mar ben beiben ©emeinen $u ©r.-@ali| nnb §u ©djnrinfenborf auf Stnregung tfjrcr ^aftoren an ©teEe be3 SubnrigSkfter ba% alte ©efangbudj uriebergegeben toorben. 3m December 1851 aber ertiefe bcr Dbcdirdjenratl) an btc ©uperintenbenten btc Umfrage: too ba$ jQofgefangbudj in ©ebraudj? (513 ergab fid), ba$ bicS, au&er in SubnrigMuft , itt bcr ©dfjtoeriner ©d)fofc gemeine, auf bent ©adjfenberge 6ei ©djtoerin fonrie im Sanbarbeitsfjanfc 511 ©iiftroto, nur nud) bcr gall fei in ben ©emeinen ©reben bet 8i% fiak, ©ran§in, SSaffe, Sitfforo, ®ri$foro mit SBeitenborf, SSalfenborf, Grjcmnift, ©ommerstorf, @ped" nnb $ard)on). Wadjbem fotoot bic X()co logijcf)c gacidtat ,yt Sfoftod in tfjrer SDcajoritdt unterm 17. gebr. 1852 birccte £efjrroibrigfeiten in bent ©efangbudj anerlcmnt nnb beffen 2lbfd§af= fung beautragt, al% and) bic in £)oberan berfammelte ©onfereng allcr ©uperintenbenten am 1. September b. 3. einftimmig crlidrt f)attc, ba$ ba% *) 6eibcl, S)a^ 3WcrtIenb.sS<$rocrin|djc ^ i vd; enfl cf an gbud^, Sdjtucrin unb 9Roftodt 1852, ©. 1. n uc SHM ihiuh'Ih' t^u-imiai'iiib. 299 ®efangbudj Don pofitiDct (Sntftcttung bed l*ef)rbcgriffd nicfjl freigejprocrjen toerben Ktane, 1 ) lourbc bic S(bfct)affung bcffclbcn Dom ©rofcfjerftogc befofylen unb, nacl) }uuorigcr &nr)orung bcr betreffenben ^rcbiger, ot)nc Sdjtt>ierigfcil burd^gefu^rt. Tie Sl&fdjaffung in bcr §ofgcmeinbe yt 5ct)toerin per re- scriptum macrjte ben SBcfdjluft. 3. 3n SB id mar Imttc Die $ocr)fcf)c Sammlung, bad jog. „ncuc ©c jangbud)", nacl) unb nad) bad altc beffeve Stabtgefangbudj bcinal) Dottig bcrbrdngt. 3diou L809 luarb biefejfoe mid) £al)l : ') in ber <5emeine bos Ivrauscwbers (bcr nicolarfdjen) raft alignment, ein Sftenjdjenatter ipatcv, nad) ber SSorrebc bed gegenfodriigen SSSidmarjdjen ®S8. u. 3. 1838, [ogar in St. tffarien ausfdjlieflicrj in St. Iticolai in Derbtnbung ntit bent alien gebrauctjr. Ton SSerfaffer felbft Wax, line ed fdjctnr, foci biefent @r= foli] nidjt gang tool. SBenigftend finbet f icl) in ben Act is ministerii \u bem 3at)re 17 ( .»7 folgenbe nacrjtrdglicrje Shtfgeicrjmtitg Don fewer fpanb: Die von tnxc beforgte Sammlung. dniftl. (5efdna.c fur bio gemein= fcbaftlicfye unb befonbre 2lnbacbt< bio nad> unb nad?/ unter bem Stamen bos uoucu (BeTangbucr/esj bas dltere Derbrdngt F?at ; cr- fcrjien im ^rurjlmg biefes jabres. Obglctcrj id) iiberseucjt bin, bag fie ba^u gebteni l?at, bio Bcfauntfcfyaft mil ben tnelcn vox- treff(icr)en (Sefdngen neuerer <5cit/ von (Seller* ; l\topftocf u. 21. bier unter bie ZTTenge ^u perbreiteu fo I^abe icb es bod} fpdtcrbiu aus meb/r als enter Urfadjc oft bebauert ba}} fie ba wax .■ unb ge= nn'infcbt ba$ \d) \0 3ar)re etroa fpdter ben (Bebanfen ba^u gerjabt fyaben modite. 2Bie bent aber and) jet, bic Jljatfadje luav cbat jo toentg 511 tinbent, aU in trjrer ^caefnutrfunt] flit bic gotm^ctt aufeufjatten. %[§ in ben breifjiger Satjren meber von bem often nod) don bem ftocf) jcfjcit SBudje (i^empfave mc()r 311 befomnten marcu, unb bad bringenbfte SBebiirfntjg bie SSeranftaltung eincv neuen ©ammlung not^ig maefjtc, jab bad 2Bidmarfcr)e ©eiftticr}e SKtnifterium, Dom iRatfjc ba§u aufgeforbert, fief) aHerbingd — mic bie Starrebe uom Sanuar 1839 ed audftmcrjt — in feiner ^rei^eit auf mandierlci tDetfc bcengt. @d fag ir)tn bk fcr/rocre 2tufgabe ob/ sroei (Befangbucfjer nou ferjr oerfcr/iebenem (Beifte/ bas cine aus alter/ bas anbere aus neuer <3eit/ btc beibe im (Sebraucfye u?aren unb beibc tr)re ^reunbe J ) 33gl. and): Stitblatt fut bic et».=(utrj. ftirdje 2RetfI. 1852, ©. 191 ff., Gcgen ben Sfuffafe ebb. 6. 177 ff. 2 ) ^irc^I. 6tatiftif SWcdI. 6. 159. 300 4. 3a* moftocfcr OJefanafairf). fatten/ mil cinanbet 511 ocrfduuc^cn. (5S fomtte bas freiltd? uid?t anbcrs als bcm IDerfe €intrag tfyun, unb, mic c§ 6ct bcrarttgcn Sonv promiffen ,yt gefdjefyen pffcijt, bcljicltcn bic greunbe be§ rteuen ti6er bic bcS altcn nut ifjrcu IDiinfdjcn unb Urtfycileu bet SSettem bic Cocrfyanb. 3n bcr oitcrft nntcrnt 6. gebruat 1839 bom Math, pnbltcterten, feitbem micberfjolt aufgelegten Siebevfammlung nut bcm Xitel: IPismarfcbos (Befangbudj. 2luf Koften bcr Dereinigten geift* lichen ijebungen. XDisiuar, ^858. tbirt tt?crben mod}k, ] ) unb im SSJftnifterium murbc 2 ) %l. Scplagen ju ben wo^cntl. JRoftodfdjcn 9?ad^ric^ten unb Slnjcificn, 1817, 43. 45. 46. 6tiicf. i. Tii- Woftodet ©cfanoBudft. 301 toenigftend an omen „Vlul)aua." gebacf)t. l ) Sltfein bcr 83ud)brucfet koeigcrte fid), iibcrnaupt cine neue Sluflage \\\ deranftatten, toenn bad ©efangbud) nicl)t ebenfo ttein aid bad Cubimgdluftct an 8ogen$af)l, [a ctiua auj bio \\ilftc uovtloiiiovt uu'irbe. s Jlud) bet Watl), beffen oiitovuoiition bad SDftnifte viitm bed^a!6 in $fnfprudj nalnn, erfldrte, roeber ben Sudjbrutfet gegen feinen SBiHen jum Tnut notfn'gcn, nod) bio Stoften auf SRedjnung bcr Stabt iiberuclnneu ju fonnen (b. 14. Sept. 1821). Slud ben mefjrjcifjrtgen SBertjanblungen, in toeldjen getegentlidj fdjon §ur 2prad)c Earn, bag bie gafyl bet Cieber m5d}te geminbed n>erben fonnen, 2 ) ging (1829) baz ®efangbudj felbft tut ©anjen abermatd unberanbert fjerbor; 8 ) nuv bcr SJSerifopcnanfiang toarb nidjt lutcber aid integrierenber %t)dl bed (Sanjen mitabgebrucft, fonbern bcr beltebigen Sfafdjaffung anljeimgegeben. £a* Wiiiiftertunt ucr^idjtctc aber „fiir biedmal" auf bie t>om SBerleger an bie 2Bitttoen*(5affe fritter gejafytten 25 >)vti)h\; toobei bcr ^Rati) einc „$8crcdj-~ tigung" bed 3Jfimfterii auf bicfc 3a einigc ungcbrdud)lid)c (Sefdncjc ausbefefyicben tr>crben fonnen. $ad ■SDftnifterium war eutfiimntig ber STnftdjt: bag man ben unr>erdnberten IXbbvud bes <5efaugbud?s nicfyt r>er^ anttporten fonne, ituinfdjte aber r>ie(mef)r bie SSeranftaftung etned neuen ©efang6udjd, ju beffen (Sinfiujrung e§ cine SBetEjilfe aud ftabttfdjen SDftttetrt erbat. 3n cincnt attdfiifyrlidjen Saturn fprad) ^aftor $od) fief) barjin aud, ba$ unfer je^iges (£>efangbud? fo tr>enig nad) ^orm als 3nfyalt burd?-- gdngig fegensreid} mcfyr roirfen fann/ im (Segentfyeil bm (Bcbilbctcn eeriest/ ben Ungebilbeten Dcrmtrrt/ 2XIlc rnelfad? unbefriebigt ldf}t; titbcnt cr §ugleid) fcinen ^erbefferunguorfdjldgcu ben, nad) fetnem eigenen fridjern ^crfaljreu fattm 511 crtDartcnben , ©rmtbfafc an bie (Spi^e ftettte: Die Cieber pon Cutler unb etnigert anbren ^eroen uuferer Kircfre unb Kird?enbid?tung biirffcn in feinem XDorte angetaftet roerbeu. a ) $tin. = $rotoc. imterm 11. 9)lar$ 1819. -) $8cricljt be§ Xeputtertcn 6. (5\ diatlp Dr. Sitmar 00m 19. ge&r. 1824. 3 ) ^>m Xeyte bc§ Gefangbudi^ trjurben allcrbint;» uon bem fdjon bantal» bie dox- rectur beforflenben ^aftor H d) in Tnand)cn r bi»^cr nnanQetaftet ^cbltebcncn ^ernltebcrn mclirfac^c, .3. %\). red)t bofc 2(enberunficn anficbradjt, bie fid) 3. 53. in „3eiu3 meine 3nuer[id;t ", \a fclbft in Sut^er^ Siebern (luie ,M$ roollt' un§ (Sott genabifl fein") auf flanje SBerfc erftreden. :;<):> l. ?a* SRoftocfet ©efangbudj. $Wein bio gehritnfdjte SBeilJUfe Qitg bet Stabtcaffc marb nidjt bettriHigt mtb bie oom Watl) proponiertc partielle SRetoifion beS ©efangbndjS fanb Dei bet reprajentierenben 95utgerfc§aft fcinc 3uftimmung. 2o fat) ba§ iDtini ftcviitm fid) genottyigt, oon bem SBnnfdje bcr 2Infertigung eineS neuen yt\i? gema&en ©efangbuc&S ober tocntgftenS einer burdjgreifenben SSeranbevung bed 6t3l)erigen alvmftcljn nnb jut ®ecfung be§ augen6Ucflidjen SBebarfS in cincn nodjmaligen SSieberabbrud be* alien SBudjeS, jebod) nut in ffeiner 9luf(age, ,yt toittigen. oimu- liefj bcr »iatl) Oct bem oom s lUiniftcrium mit bem 23nd)brnd'cr 33cl;m gcfdjloffenen Contract bic 2Kafjrnef>tmmg oon 25 i)itt)(r. !lft 2 /g f iir bic $rebtger-S$ttttoen*(Saffe, „fur bie§ 9Jtot, jebod) nur au£naf)m£toeife unb oljue 3 u 9 e M UIt 9 . eine§ SRedjteS" gefdjefyen, Deftritt aber gugtettf) urn jo entfdjiebener ba% oont TOniftcrium in 5fnfprudj ge= nommene §8erlag§re$t an bem ©ejang6udje, beffen 2tu§u6ung in einjelnen fatten an SBudjbrud'er ober 33itcrjl)aitblcr itnter bettebigen SBcbingungen itber- faffen toerben tonne. S^enn tnbefj audj in § 59. be§ (SrbtoertragS oon 1788 oon $erlag§redjten be§ s Diinifterium§ ntd)t bie Dvebe mar, fo (jattc ba$ 9Jtinifteriunt bod) nad) bem gangen btefjertgen gefdjidjtltdjen .SBevlauf (f. ob. @. 154. 204. 281.) getotfe etn guteS 9tcd)t, ba§ ©efangbudj all ba* fetnige anjufe^en unb feme 3wftdnbigfett an bcmfelbcn aud) bitrd) ben (Mmertrag nidjt fiir aufgefjoben §u erad)ten. Dcnn menu bort sub I. 'bcr 2>tabt 9ioftod' gugejagt tft, baf} fr btef e£6e i()v gegentoartige§ je|t im (Sebraudj tjabenbeS ^toftodfd)c3 ®e)angbud) nad) mie oor befallen" folic, fo inOof= oiert bcr ?tu*brnd — mie ba§> 9ftimfietium untcrm 5. gebruar 1844 au§= fu()rlid) barlegte — ofyu &weifd nur ben Stun/ ba$ ben Koftocfer cBcmeinen unb Ktrcfyen bie Hnualnnc bes eigcntltdjcn 2HccHenb. (5efangbud?s nidjt sugemutfyct tocrben folic; FcincstDcgs aber bie 2lb- fidjt/ bas Hoftocfer (Befangbud? a Is ausfcfylieglicfyes (Etgeutum <£. (£. Hatfys 511 b^etdjnen/ tporiiber bemfclbeu eine unbcfdjrdnftc Dispofition 3itftdube. DicferOicrtc fid) bemnad) baZ SDciniftcrium allc feinc SBefugmffe in ©egug auf bm 9(6bvucf be§ ®efangbud)S , fo tljat bev $iat[) fcinerfcitS baffcI6e; unb itnter biejer gegenfettigen 9vcd)t^ocrtoaI)rniui erfdn'en 1845 bic neuc (4.) toflage, micberum mit bent nur facultatio bargebotenen Slnl^ang, aber mit etner neuen SSorrebe be§ S02tnifterium§ unb burd) ein uom ^aftor ftod) 6eigefiigte§ fur^eg biotirapf)ifd)Cv ^cr^cid)nifj bcr £ieber bid)tcr OermcI)rt. 3n bicfer ©cftaft murbc baZ ©efangbud^ banu nod) jiuei'mal, in ben Saljren 1853 unb 1867, miebcr aufgelegt. Hub jtoat murbe and) bet bem Wbbrud oon 1853 Oon Sciten bc§ 9J( x inifteriumv mit bem $iid)bruder ba§ i Ta- Woftodet (Sefang6u$. :;< »;; •fttitfyige bereinbari unb bio (Sorrectur tote in ben frit^crcn fallen beforgt; @. S. >)iat i) concurrierte ttur 6ei JeftfteHung bed SJSreifed. Ta* 3Kinifte viuni battc alio, luic bic 83orrebe bom Jyeuruar L853 fagt, and) biedmal toieber bio Sfuffagc befdjafft, bci toefdjer bad (Srlegnifj bed Tnulcr* an bic SBitttoenfaffe fogar auj 40 Whaler Spur. cvbbbt tuorben t»ar. Sffd enbficfj iiii oainv L865 cine neue Sfuffage in [Jrage Earn (bic 1867 erfdjienene), bcjdilof; \\v(\x bet 9?atlj, bicfe ban ^udjbvudcr 93ef)m 511 itbertragen; bod) joltc berfef6e fid) line L852 mit bent SJftnifterium beneljmen. So battc bad ©efangbucf) [aft ein 3at)rf)unbert (ang fid) im £kfib bebauotet, ofjne baf5 ed ben micbcrfjolten SBemiiljungen bed (^eiftlid)cn TOnifterti gelungen mare, bic Idngft bon ben berjdjiebenften ©eiten aid noibmcnbig erfannte, and) bon @. @. ^iat() fe!6ft 311 mef>r aid iSinem 9Mc in Sfnregung gebradjte, bem SBebiirfni^ ber ©egentoart entjprcd)enbe Urn* geftaltung bcffelben ind SGBerf 511 fcfocit. 3n bcr Xfjat tritt bled SBeburfnifi jc Idnger befto bringenber fjerbor. 3e ujeurcr bitrcf) bic crtjotjten §er* fteHungdfoften fidj bcr $reid bed SBudjed ftettte, urn fo brud'enber mufjte ed fcf)on empfunbeu merben, bafs f bn bon ben 781 Siebern bcffelben fyodjftcnd 200 in gottedbienfttidjem (55cbvaitcf) unb aujgerbem nod) ctma 100 fur §aud unb Sdjufe berwenbbar finb, beinalje 500, mttfyin nidjt toeniger aid faft brei giinftet bt% gangen 5nf)attd, nur afd unniiger unb foftfpietigcr SBaHaft aud cincv Stuff age in bic aubcrc mitgefiifjrt murben. SSoHte man abcr auclj bicfen, nament(id) ffir bic armeren SOittglicbcr bcr Sftoftocfer ©emeincn unb fur bic SBenu^wtg bed ®efangbucfjd atd (Sdju(bud) femedtoegd gfeidfj* gtltigen SRifjftanb nic&t in Stnfdjfag bringen unb ebenfo and) liber ba% 3fef)fen maudjer mcrtfjboffcu, (aunt gu bermiffenben Sicber tjimuegfefjen : fo roirb bod) burd) bic faft burcfjgdngig unb in miftfitrlidjcr 995eife beranberte £e£tgeftaft bcr bortjanbenen Steber bcr erbaultdje (Stebraudj bcffelben I)eut §u £agc ffir einen Scbcn aufd ©djmerftc beeintrddjtigt, menu nidjt gerabegu unmoaUdj gcmad)t, bcr bic urfpriingudjen Xeytc fennt. ©erabe auf biefent ^unfte tjat fid; ja jcit cincm 9J?enjcl) en alter ein attaaneiuer principieffer Umfdjiuitng boff^ogen. 9cidjt nur in ben ein$etnen Sanbedfird)en ijat man in bcu Icl3tcn 30 Sa^ren faft u6era'K bic ocrtutiffcrten Siebertejte aud beu ©efatigburfiern §u 6efeittgen fid) angetegen feiri (affen; fonbern audj bic in bcr 3)eutfdjen (Sbangefifd^en S!ird)cn^onferen5 §u Gifenadj bereinigten oberften ^irdjcubeljorbcn be§ ebangelifdjen S)eutfd§fanbd f)abcn bereitd im 3al;re 1853 ba§ 3urud'ge()n auf bcu urfpriiugjicfjcit Xejt aid ^rincip fiir bic 9iebaction be§ bon iftnen ^eraudgegebenen r ,^eutfd)en ©bangelifc^en .ftird)en^efaiu] budjd", ©tuttgart unb Slugdburg 18G1, (jog. „(fifeuad)cr ifuttourf") mit 304 4- $a§ Stoftocfet ©efangbudS). (£ntftf)icbcnl)cit ancrr'annt. ©em gegenii6er erfd^cint ba§ 91oftocfer ©efang* ()iidj al3 etn auf bic Xaucr nidjt 511 ertragenber $lnadjront3mu§. Xic llufjaltbarfeit be8 gegentodrtigen oitftanbs trttt aber nod) babuvd) in ctn mtr immet gretfereS £td)t, bafj bci bcm in neuerer ;)cit jo bid (jauftgcvn 2Bof)nung§toed)fel jtuifd^cn 2iabt nub Sanb adjdbrlid) cine ntclit unbc tvadjtltdjc 3 a ^ bou Tv^niiticn fur liiugcrc obcr Eftr&ere $dt wad) SRoftocf ,ye()cn obcr djrc ftinbcr auf fjtefige ©tfjutanftatten jdjidcn, gamtfien, tucklje bic tftrdjcnlicbcv in ber correctcren lyaffung unfcre 8anbe8gefang&udfj§ Don Sugehb an fennen unb §u ftngen gcluotjnt finb, unb bcncn bod) unntog/ (id; jugemutfjei rucrbcn farm, biefc fiir fief) unb iljre .Vtinbcr in .SUrcfjc unb ertrage§ oon 1788 gugeftdjerten WtdjiZ ber Snitiatioe 1 ) manbre fid) baZ ©etftftdje 9J(inifterium unternt 21. gebr. 1877 an ben Natl) mit bcm SSorfdjIdge, ba£ ©efangbud) bci ber bcntndd))"t notljig merbenbeu ncucn Stuftoge burd) $tu§laffung ber 5a()lrcid)cn unbraudjbarcn Steber in ()anblid)crer goon unb 511 bilTigernt SJSreife erfdjeinen 511 laffen, mobei burd) jroedentjprcdjcnbe Diumcricrung aud) ber fernere ©cbrautf) ber alteren (Sranplarc erraogltdjt rucrbcn fonne, unb erOat fiir eine berarttge Stfobtftcation junddjft bie 3uftimmung be§ 9tatt>3 im ^rincip, inbem e§ eine au3fid)rlid)e Mortage oorbeljielt. 2>od) ftf)on am 22. gebruar etfolgte cine ab(el)ucnbe Stnttoort. 9(ud) jpdterc micber()oite SSorfteHungen, fomic ber Stforfdjlag, bent SBeburfnifj ber ©djufen cinftruedeu burd) SSeranftaltung ctncS Heinen, fiir menige s $fcnnigc fauf* lid)cn ©djulgefanguudjs SSefriebigung §u getoafjren, fanben feme gitnftigere 2(ufnal)me. Wad) ftattgetjabter S8eratf)ung mit Gtjrt SBitrgerfdjaft Icfjntc ber $latt) unternt 6. ^December 1879 e* ab, bci bent ^icber^Ibbrud bee (Sefang&udj§ bic 00m ©eiftl. TOmfterium uorgefdjlagencn SSerdnberungen oorneI)mcn 511 laffen. £)a3 ©tn^tge, ma§ baZ Sftimftetium 511 ervetdjen uermodjre, mar bic SSeglaffnng fcincr fdmtlidjen SBorreben, ba e§ ben otjne feine 3 u f^ immiin 9 uno fein 3utf)im etnfeittg oon ber ftdbtifdjen 33el)orbc beforgtcn ?lbbrud unter feincnt etgenen tauten au§gel)it ju laffen fid) nid)t in ber ^age fal). x ) @S fjcifet l)icr sub II): SoUtc inbeffen has biefiotc gciftlidic Utiitiftcrtum 5111- tnin&eruit£/ ITTc^nmg ober 2lbdnberung ber (5efdngc/ ober 3iir 2tnnal]mc ciites an* bent (Scfangbucbs/ (Bnuibc Dor fid) 311 fefyett glaubcn; fo foil gebadjtcs miniftcrimn tfiernber $nvox mit bem Hath Communication ffic^cn u. f. m. vui. Beifage: Dec JtofyUQ," Roflod 1877. 305 (Sd iit brmcjenb \u nuhndicn, bafc bie fo \u Stanbe gefomntene 8fa8 cjabc uoin "sabvc 1880 bio lento be3 SRoftocfer ®efancj&ud)3 in [cinet 6i8 ^erigen (Seftall [ci, unb ban cwcf) SBtSmar bcinuadm eiti 6efriebigenbere3 ®e[anQ&udj erfjdte. 9fl8dt)ten bic beiSen Secftabte 6alb burdj 9tftcffet)r \n ben untoerfaljdjtcn Ctebern unjerer Setter bom nicljt erftunfdjten $rtoi loiiium cntfacjen, mit ihrcii ®efcmcj6fid)ern auf$erf)al6 ber ii6rigen ©emeinen unferS Vanbcv, aimcvbalb ber fiitgenben e&angettfdjen Mircfje &eutfd)fanb3 ju ftotin ! ^\d)te tfeilage. tcv „3lt£$llg," flioftotf 1877. SBieberijolt tear ber SBunfdfc bcroorgctreten, bafj boctj fiir biejenigen (VMiebcr unferet ©emeinen, tockben ba$ OMtocfcr Okfangbud) in joiner jetjigen ©eftalt nad) $rei§, Umfang unb ^nljait nicljt geniicjte, bic 9Jcogficbtnt geboten roerbe, iid) fiir cincn btffigen $rci» cut iljrcn JBebiirfniffen cntfprcd)enbcre» ^Buctj 511 Perfcbafren, toeldjeS bie beint ©otteSbienft ttnrfiidj gcbraud)ten Sieber bc§ 9toftocfer G)efangbud)§ unter ben gleidjcn 9cuinmern unb banebcu bic beften ber in bent; felben Pcrmifetcn Stcbev cntbiclte, fotute a(§ intcgrierenben Xfieii ben bt§&er feparat Perfaufiid)en unb baber faft nie mitgefauftcn ^>erifopenanf)ang faint ben notbigften ®ebetcn fiir ben offentlicrjen unb &au&=©otte§btenft Xer £erau£gabc eiuer 'foldjen Sicbcrfammlung fonnte ebenfo tt)ie ber 33e= nufjung berfclben feiten§ einselncr ©enteincglieber beim ©otteSbicnft ein recrjt= Iid)e§ ^ebenfen um fo tocniger entgegenftebu, nl» febon feitber mannigf ad) anoerc ©cfangbitcber, namcntiid) ba% 90cecf(enburgifd)e unb baZ 9ftilitar~©efangbud), in bic biefigen ®irdjen niitgenommen unb neben bent 9toftocfer G)efangbud)C gebraud)t luerbcn, iiberbanpt [a aud) 9ciemanb ge^roungen merben frtnn, bie an ben 9cummcr= tafeln angeftec!tcn £iebcr gerabe nur au§ bent Dtoftocfer ©efangbudje attf^u^ fdjtagcn unb gerabe nur in ber 9voftocfer ^erjgeftalt 3U ftngen. 3)a§ aber ocrftaub fid) babei Pon felbft, hafe ber rein prioate (lb a- rafter einer foldben ©annulling beftintntt geroat)rt unb jebcr $erfud) , \a and) jeber ©cbcin, a(» fotle bent erbPertrag^maBigcn 9ted)tybeftanbe be§ Otoftocfer ®efangbuci)§ tvgcnbnne baburcb berogiert uierbcn, ftrengftcn§ Permicben merbe. 2)ie bemuacb bom $rof. D. ^ob. ^adjntann meber im Sluftrage be§ ©eifc ticben 3Kinifterium§ nod) in irgcnb einer anberen amtlicben ©igenfebaft, fonberu lebiglid) au§ cigener (X"ntfd)(icfeung bcrau§gcgebcne ©annulling: 2IUS5U9 ber bemd^rteftcn Cieber aus bem Hoftocfer ^efaugbuc^ nebft einer Hnsafyl anbrcr Kernlteber. IHit eincm 2inr)an^e / ent= l^altenb: bic (Epifteln unb €pangelien/ bie £eibcnsgefd}icf}tc/ ®e= bde fiir. ben offentlicr)en unb i)au5=(5ottesbienft/ Cutlers fleiuen Katccfyismus unb bie 2\ €er)r = 2(rtif el ber ^tugsburgifefyen erau§gcber§ untcr ber B S8orcritinerunfl w al§ rcine s #ribatarbcit belunbet, lent, lute' burd) ibveu £itel jo burd) il)rc gan^c (gmridjtimg, bcutlid) an ben Xqq, baf} fie ntd)t§ 2(nbrc§ fcin mollc, at§ em 9tu£aug au§> bent SRoftotfcr (9efangbudjc unb bafj fie nur fiir bie an$ biefcin cntlctjnten, unter bcnfelbcn 9htntntcrn mie ira JWoftotfer ©c= jangbttd) aufgefiiljrtett unb burd) grofeere Sa^len unb 2(nfang£bud)ftabett nod) bcfonbcrS l)erborget)obcncn Siebcr gottegbicnftlidjen ©ebvaud) borau§feke, bie neu (itt&ugefftgten, meldje ate foldje burd) flcinerc 3tffern in erfigen $(am* merit mit cinent bcigcfc&tcn * bejetdjnet finb, au§fd)(te|ltc| ber prion ten G:r~ bauung unb ctma bent (Sd)ttlgcbraud) ubcrlaffenb. 5)ie (Sammlung cntl)dlt au§ bent Dtoftodcr ©efangbud) 290 Sicber, b. I), nod) it ber 100 meljr, al§, bielfeitiger (Srfunbigung juf olge f fett Saftren in ben I)icfigcn ®ird)cn gefungen sit roerbctt pflcgen. 2)aneben giebt biefelbe nod) 258 aubere, int Sftoftocfcr ©efangbud) ntctjt borfjanbene Stcvnlieber, non mclcljcn 25 au§ bem dltern SJcccflenburgifdjcn Sicbcrbeftanbe, 119 bem 8anbe§gefangbud), 114 bent meitcrn £tcbcr[rf)a& ber ebangctit*d)cn ^t irct)c , toeldje bi3()er bem &c- brand) unferer Sanbe^tirdje fremb geblieben maren, entnommen finb. 3)ie ©e= fanttaabi tcr Steber bcldttft fid) fonad) auf 548, eine Stebersaty, mit meld)cr biefe (Sammtung bcut ciltern Oioftoder 9J£inifterial=©euntgbud)e mit fcincn 544 Siebern faft bbllig glcid)fommt unb non ncuereu ©amntlungen bem „©efang= bud) fiir bie cb.> littt). birdie in SBaijern" (568 9cuntmern) , bent grofjem bon Sftaumerfdjen SBudje (564 Dcummern) unb bent bom &aupt = $eretn fiir djriftl. GrbattungSfdjriften l)erau»gcgebenen „©efangbud) fiir fttrdje, (grfjule unb £au§" Berlin, 3. Slufl. 1876, (540 Dcummcrn) fid) an bk ©eite ftettt Stir bie s ^ebaction ber £e#e ift bei alien Stebern auf ben errcid)bar alteften £ext suritdgegangen unb berfelbe, mo nicr)t geroid)ttge ®ritnbe ein 5(flbrc8 gc- boten, unberanbert micbergegeben. @old)er ®riinbe ftellten ficfj mefentlid) sruei ber ©rmdgung bar. (Einmal mar su fragen, ob etroa — mie bie§ namentltd) bei Siebern au§ ber dlteren 3eit ofter ber gall — bie fivdjlidj recipierte unb in ben ©efangbitc&ern biclleid)t fd)on bon frul) an iibcrlieferte £extgeftalt alljumeit bon bent Original bc§ S)irf)ter§ ablicge, al§ bafc e§ ge? red)tfertigt erjerjeinen tonne, btefc§ ben ©emeinen ftatt be§ ilmen bon je^er be? fanntcu recipierten £cxte§ aufoubrangen. ©obann aber berftanb e§ fief) bon felbft, ba$ fpradjlid)e ©arten, ^rd)ai§men, ®erbl)eiten be§ 5(tt§? brud§, ba, mo fie ba$ SSerftanbtiife ober bie (Erbauung einer ©emeine gcgen- mdrtig beeintrdcf)tigen miirben, mit fdjonenber ©anb absttftreifen ober §u milbern maren, mie fold)c§ aud) in ben beften, ben Driginalteyt int Uebrigen grunbfd&tidj trett miebcrgebenben ncuereu ©efangbiidjern unbebenf'(id) ge[d)et)en ift. 5)oc^ mirb eine audj nur ftitd)tige SSerglcid)ung balb seigen, ba% ber ^)erau»gcber fid) in biefer SBejiebung eine nod) grbfeere 53efd)rdnfung, al§ 5. 53. ber (£ifenad)er ©ntmurf, ba$ 53at)rijd)C unb baZ ncue ©treli^er ©efangbud), attferlegt unb nur in ben allerbringenbften %'aticn cine letfe Kenberimg fiir suUiffig exad)tet l)at. Wad) rjierbet ift berfelbe itacr) 9Jcbglid)feit juberlaifigeni fircrjlicrjem S3organg unb menn irgcnb ttjunlid) ber 9Jccdlenburgifd)cn £rabitton gefolgt. 9cur in ganj bereinselteu 5Ui§naI)ntcfdHcn fd)icn eine Slenbevung aud) ba unbcvnteiblic^, mo vin. ©eilaflc: Ta- ^lu-sua.," SRoftod 1877. 807 nodi bod SffltbeSgefangbudG bio uvfpriinaJidK Bfaffung feftgeljalten bat (j. ©. Kr.26. $. l. 8-7.8.; 9fct. 169. SB. 5. 8.2.4.; 9lr. 857. im Scflfolrefratn bet ehtselnen 8etfe), in ber flfttufj bete$tiaten (gtttffgung, ban efl tin KnbreS fei, toenn ein 8ieb in feinet Urgeftalt fid) im ununtctbtocfcenen ©eftfe bet ©emeinen fottgeetbt bat, old toenn e8 einet ©emeine sum erften SKale obet t>od) nad) longer ale- bunbertjtibriger Unterbredjung roieber jut Slneignung bargeboten tuirb. 83ei benjenigen Ciebero, roetctje bem Sftoftocret ©efangbud) au$fd)Iiefelid) eigen ftnb qber fiiv tnefdje jut 8eit eine anbte Quelle uicljt borfag, i ft tuenigfteiu? iiberafl bie Jertfinm ber erften &u$gabe b. 3. 1778 bergeftellt, don nu'lcljer fid) in ben fpa'teren Tnirfen 3. £1). cvtjcblicbc &bn>ei$ungen cinacfd)lid)cn (jabeu. Die litutgifdjen Stittfc 9?r. 94. 181. 187. 303. finb in ber ©eftalt bc§ 2Retflenb. „(iantionale", 2d)mevin 1868, gegeben. (Svfttv tynl)an& 5ur (5rfd)uf)te inga|eliurgei linh j!«kl.-§ faltyfjtri ©f fangM^n. L ©£>tt « ge^eiligtcr | Cbor=5djIuf(el/ j Obex: I Dotlftdnbiges £uttye* rifefyes | (5e|ang;23ucfy/ 1 £>on bey naty 600. Ctebern/ ! aufs neue alfo eingericfytet . . ♦ | Hamburg, ; (Bcbrucft unb pcrlegt burcfy 2ln- breas £jcn% J7](5. || 8° feinet $rucf. (©rofeberjogl. Sibliot^cE 511 SReu=Streltt3) *) 9?id)t eiflentlid) als $akebura,ifd)e ju redjnen ftnb bic sal)lrcid)en ©efangbud)cr, raeldjc jroar in SHafecburg flebrudt rourben, jcbod) fur auSroartigen Sfierlag; fo: Dollftaubiges (Befangbucb/ £ubecf 1665. fl. 12° (36°). Doliftanbiges (Sefangbudj/ Hamburg 1675. 1677. 1679. 1681. 1684. 1704. fd)m. 12° (18 u ) IHuficalifcber Porfdjmacf ber 3<* u dl&nt>en Seelen im eroigen £cben . . von peter Sofyren/ Hamburg 1683 8°. (Setftlicfye 2Inbadjtsffamme . . Htgifcb £ieflanbifd?es (Sefangbucr*/ Hamburg 1689. fd)m. 12° (18 u ). 3orjann Crugers ZTeu 3ugerid?tete Praxis Pietatis Melica, . . rermefyret von peter Sobren/ Hamburg 1696. fd)m. 12°. Snbejfen mogen biefelben and) in ben SRafecburgcr tfivdjen flcbraudjt roorben fein. 20* 308 Scftec Hnboug: ^n ber 12 @. umfaffmben auSfiibrlidjen 2)ebication§fd)rift, battett „9tat$cbura, QUf beta 2om--\?inc, Ao 1714. ben 1. Decembr.", mcldicr toil ; d)on oben 2. 122 f. toidjtige Sftittbeihtngen cntnabmen, fdjrcibt bcr 83er(cger „bte ©rfllinge fcine§ $8erlag§ mit biefem ncu = cingericl)teten (v)cfangs s 23ud)e" bcui regierenben §er&og 91 bo (pi; 5 vie brief) bon Sftedlenburg in tieffter Xcnuitl) ]u. 9tuf ba§ Stebcr* Kegifter (6 1 /* 2.i folgt cine 33ergleid)img§ Labette bcr SKummern mit ben* jenigen be* ^amtoucrkfjen, $amburgifcben , 8ubecfifcfjen unb „f(cincn JKouocfr-- fdjen" ©efangbud)§ (5*/a 2.) unb cin SBerjeidmrfj einiget nidjt fo befanntcn Sftelobefyen (4 2.). £ann bic Sieber, 580 an ber Qaty auf 400 Seiten, tuobei Don 9cr. 561. ((2.382.) an: Slnfjang einiger nadjfyero aufgefnnbenen £ieber. Xlntcv ben fiiebem be§ G) s i>. fomraen laut bcrSSorrebe mete uon Subamtlia (£li[a- betb t>ox, toeil bie fecrgoghiSJcaria, bie gutter be§ regierenben $?eraog§, ^to felbe febr geaestimiret. Uutcr ben Sicbern bie 9camen bcr SSerfaffer; yuifdjen ben einjelnen SSerfen mcbrfadj (£rflarungen febtoieriger 9ln§brMe obcr bemeifenbe SdjriftftcUeu. 5(m (Xmbe be* SBucb§ al3 „3ugabc" : (Sciftr. llnterricbt uom redjfc fdjaffenen (5ottes = Zheuite fammt eimgeit (5ebetben. 2« lceu=t>ermefyrtes Rafceburgifcrjes (5cfang=23udj/j 3$o in btefer anbern 2tuflage bis auf mer)r benn 850. (Befdnge erroeitert . . . 21Tit evbauh'cfrcr 2ln5etac allcr Dorfommenben £)erter bcr fyeti. Scfyrtfft . . . ilbcv tr>elcr)cs alios annocr) beygefuget roorben (Sine neu=ge5iertc €icbor = lirone in maud)crley bey ben Ctebcrn ange= mercften DencftDurbigfeiten nebft etnem nacbricbtL Hegtfte* uber bic 2lutorcs; ... Hamburg gebrueft unb Derlegi burcb 2inbr. ftavk, \720. 8° ar. Trial (HoniaJ. 33ibIiotr)eCen ju Berlin unb fwnnooer, ©rcifl. 33ib(iotbef ut SBer* nigerobe) 2$or bent rotr) unb fdnnars gebnictten £itel ein 2 2eiten grofeeS !£ttciblatt in £upferftid) mit attegovifdjen giguren, unten ba§> Q3db ber 2tabt SKa&eburg. Xie 4 (2eiten einnefjmenbe Dorrebe [ 2In ben ) dbriftlttbcn £efer oljne Saturn unb Unterfdjrift beginnt: ajo in bem Stanbt bar; morinnen mans binfort 3U laffen gebeucfet \o ba% wills (5(Dtt; bev etwa Funfftigen ^uflagcn bie ^abl ber £ieber tt>eber rerminbert no* rennebret merbcn and) feinc fernerc Deranbernng mit ben Hnmmem uorgeben foil. Ocacf) ber SSop rebe folgt ba§> 9tubrifen= unb Sieber-3iegtfter auf 7 s ^({., bann cine S8evgleid)ung§* Safe] ber Stebernummern mit benen be» Siibecfifcbeit, &amburgiiti)en unb „f(eiuen Dtoftocfifdjen" ©efongbud)§ auf 2 95U. S)a§ ©efongbudj ift mit grofeeret ecljrift gebrucft, bod) ift, bamit e§ benuoc^ „gcjd)meibig" bletbe, im einigen Siebern Gbenforoenia, geljbrt in bie 9{eibe ber SRafceburgifdjen G^Bb. ba§ Sauenbur- q i f ct> e ©efangbud), melcbeS feit 1741 unter bem Xitel: €rangelifd^e £iebertbeoIogic in wicberboiten 3lu§gabcn (1751. 1755. 1767) crfdjien unb fcit 1776 unter bem Jitel: Kircbeu=(5efang=Bucb fur bas i^erjogtbum £aucnburg mebrfad) (1793. 1805. 1833. 1841. 1853 ff.) aufgelegt nuarb, obiool bie SBorrcben biffclben auso Dia^ebura batiert finb, unb bie neuereu (ctereotim:) Slu^gaben and) in SRafecburg eridnenen I. Tno iHafeeburget 3)om*®efangbudj 309 flciherer Tvmt angenHmbt. 8twf808 Seiten mtbalt baffelbe 865©efange nimbi. beS nip 2. 306. mil 9Gr. 861*. bcgmnroben w 9dibnnfl8 bon nodj einigen fiatei nifrfjcn fiiebero." ©ieran kbluf.t fid) mil ueuem Ettel bie £iebet Krone 1 )... Ztadi ben Hummcrn bes 311 Ratjeburg 4wno irzn. E^eraus gefommenen (Sefang ^ihbcf ciiiunubtct, nuf 104 2., ircorauf nod) cine §ugabe Beflefyenb aus einem pierfadjen (Seiffreidjen Unterrtdjl oom tedftfdjafFenen (Sottesbienfie, fammi einigen auserlefenjn (Sebeityn (©. 1 IS.) folgt. Sfagebunbcn in bom SBcrnigerobcr ©jetnplar: Des Seeltgen Magistri JOHANN PRIDE- RICB ^on WIDA lTlorgen= unb 2lbonb Segen Hebft (Erneurung bes fEauff*3unbes, £>£I)€nB2*HKer 11 mit einocrlcibct tr>orbeu. ®ie $(u»gnbe cut* Ijali a ii f 548 ©eften 893 Sieber; babei 9h\ 861 ff. (©. 534.): 2Inbang/ Don nab einigen Cateinifdjen nub dcutfdien £icbcrn; %lx. 887 ff. (©. 525.): Heucr 2Infyang eintger nodi bclicbtcu gtebef. Tic cmgebcingte „8ieber-®rone" (107 ©.) gleidjfattS 1). 3. 1725; i()r fdjliefet fid) an: £ebens£auff D. M. Lutheri ©. 107 ff- S)ie *?aupt= Symbola ©.110—112.; barauf bie Mugabe bcr (Mictc (33g. a— c6, ©. 1—44.). 4* 2) a f fel 6 e. . . 3 n roddjem uber 900. <8>efdnge ♦ . . || Die picrbtc nod) taeiter perbefforte Zluflago. Hamburg/ 2lnbr. Qar'^/ \750. 8° flr. Xr. (Scg.^ibltotb. ju ed)rocrin ; I)ie|. Unio^ibliotb- [Mk. 10502J; 93ibi. Don SRitter= unb i'anbfdjaft 511 s Jioftorf) SSor bem Xitel ha§> friibere Xitclhtpfcr; bie SSorrebe ber Dor. xHn§g. 2fuf 828 ©eiten 903 Sieber; ber mit 9cr. 887. beginnenbe Hcue Jlnijattg ciniger nod? beliebtcu £iebcr ift I)icr inn 10 Diiuumcvu Dcnncfjrt. Tie „2ieberfrone" f glcic^ fail§> Don 1730, toirb n1§ ju ber Ao. 1730 Ijeroiiygcfonimencn Dicrten 9{uflage be§ ©55. geljorig nuf if)rcm ^itelblatt bejeic^net. 3Kit ben in ber borigen Stuff, beigefiigten ©tiicfen ge()t biefetbe bi§ ©. 110.; bie Mugabe ber ©ebete f)ter mit fortlaufcnber ©eitenga^ung ©. 111. [falfdj: 113.] bi§ 160. l ) Dtad) banbfdjru'tlidjcr Scmcrfung auf bem Sitelblatt iffAutor 2. ^o^lrciff/ vid. L. von Seelen Philocalia Epistol. p. 29. (21.) 310 Cirftcr Strang: 5* S)affclbc , . . uber 900. (Scfdngc . . , t>iertc neu r>erbeffertc unb Derme^rtc 2lusgabc . . . {73%. || f(. 8° gr. £r. ($rcbigcrbib(iot()cf §u Stabe) sRacb bcr gcfaltigcn SKittbeilung be3 tocrnt Senior ^aftot SSqltmann jtt Stabe cntbcilt biefe SluSgabe auf 832 @. 906 Bieber, bcr Stobang latcinifcrjcv Ctcbcr ($lv. 861—875.) bcgtnnt 6. 804., bie bann nodj folgenbcn bcuticben (9Jr. 876—906., toobei bcr „9?cuc Sfabang" 9^r. 887 ff. mot nur itberfebcn ift) 6. 808. Tic „2teberfrone" tragt bic gabraabt 1734. 3u,fofern ftimmt biefe SCuSgabc flanj wit bcr folgenbcn ubcrciu; nur bak fie auf bent Xitclblatt bcreitS nam Sabre 1734 baticrt unb nod) als Diertc be^eidjnct ift. er= beffcrtc 2luflagc . . . Hamburg/ 2tnbr. £}ari^ J755. | 8° gr. £)r. (©tofeb. SJibfiotbc! §u 3Rcu=8trcli&; 6tabtbibtiotljcE &u Sitbcct) 5luf 832 ©eiten 906 Steber; bie 3 lefcten (<&. 829 ff.) alS Hod? em anberer 3Jnrjatt3 I)in3ugefiigt. ®cr Xitel ber „2ieber*®rone" bc^cictjnct biefe 5. 2(u§gabc al£ febon Ao. 1734. aufgekflt unb tragt felbft bie 3>abre§5abl 1734. 5* £)a jfetbc . . . J n toelcr)em 9O6. (Befdnge . . . Heunbte 2(uflage . . . Hamburg/ (Scbrucft unb perlegt r>on tyer. Cfyrift. Scfymibt. \760.lj8' 1 . (tfbnigl. 33ibltot£)cf 511 Berlin) 9£ad) bcr frcunblicrjen Slngabe bc§ &errn (£ufto§ Dr. gob. Sftutter cntbcilt baZ 53urf) Qleicbfaas auf 832 ©. 906 Sicber (Wnljang 9cr. 861 ff., 9ceucr 9lnl)ang 9cr. 887 ff.), ift alfo Iebiglidj ein neuer SCbfcucf bcr borigen Slu§gabe. — Xk „2ieber'^rone" ift nicbt oorfjanben. 8* Ha^eburgifcfyes <5efang = 3udj/ Hebft bencrx Sown- unb ^efttags; CEpiftcIn unb €r>angelien/ famnit etnem Untcrricfyt r>om (Bebct/ von ber Sabbaffys^eyer/ Beidjtc unb J^eiligen Zlbenbmale. | 2tuf Sr. ^er^ogl. Durd)laud)t/ bes regierenben ^er^ogs 5u 2necflenburg= Slrelu§ gndbigften Befell fyerausgegeben. J Hamburg J 773. | erlegt bey ^acbarias tynrtcf) (BIdfer. 8°. (flonigl. Sibliotljef $u Berlin) greunblicrjer 9JcittI)eiluna be§ ftafeefcurget Tom ©efangbudj. 31 1 9. Hafceburgifdjes (Sefcmg«3udj/ rubft cbiem CeBet«Bu<^« unb ben Sonn unb Jefttags (Epifteln unb fpangelien. 2(uf 5r. u. [. to. ^nvytc 2luflage, Hamburg (780, ©ebruefl unb uerlegt r>on §ad}d rias ftinrid} (Sldfer. 8 n iu\ 3)r. (fcteftgc Unto. -Wbliotbcf [Mk. 1050^1) Dljne SSortcbc, 906 Stcber auf 952 (gotten. 3« bom ,AHnl)ang" 9h\ 861 if. ftnb Me (ateinifd)on ©effinge buret bcutfdjc, cbenfo in bent „9Mtcn Wnbang" 9Rr. 8S7 ff. etntgc filtere Ctebet buret ncuere erfefct 2)aS cSebet'Budj 1 3ur | !>uif 2tttbac^l (160 ©J ift, ebenfb tote bic (Sfpiftefa unb (Stoangelien (68 8.), gleicbfaffS u. S. 1780. 10. SDaffcIbe . . . Xafcefntrg (792... || 8° gr. £>r. ($iefige llniu =33tbliott)ct [Mk. 10504]; SReg.^Btbltotbet ju Sd&rocrin; Gonial. SBtbliotbel 511 Berlin) @infad)c 2Eicbcvl)ohutg bcZ uorigen 2)rucf§ (bod) ot)nc 3a&lung bcr $uf* (age), bet bemfelbcn SSerleger. S)a§ ©ebetbueb 0. 3- 1790, bic ©uiftcln u. f. to. 0. 3. 1791. 11. Hamburger | (BefctTtcjbud?. J 2TTtt Canbcsfycrrlicfyer <$encfymigung auf s Heuc | fyerausgegeben. || Sdjonbcrg/ | Drucf unb Derlag Don C. Bicfer. | ^859. || 8° gr. £)r. ($ief. Umo.sJBuMiot&ct [Mk. 10505]) Wad) bcr SSorrebe bom 27. 9?ou. 1837 bic unter Sftittoirfung bc§ ®trdjen- ratljS SRufjnutrm unb bcr ^aftoven Sftarggraf unb gifctcr uom ^robft ©en§fen beforgte 53carbeitung bc£ 1792 aulcfct gcbrucften ©efangbud)§. ®ie attfjere gorm unb tic Siebersaljl (906) be§ altcn $ud)§ ift unberanbert gcbliebcn, bod) ftnb sablrctdje Steber aitSgctoorfcn unb burd) ucuc crfefct, anberc t{jeit§ geh'irjt, ttyeilS geanberr. (Sett 1875 ift bn§ neue 9KecH.=@trelt^er (^efangbud) (f. u.) unter befonberm Jttel aud) fur bie ©emeincn be§ $urftentiim§ 9ta&eburg etngefiifjrt. II. $ic dfcfattgftfidjcr itt ^ccfknbttrgsStrcUft. 1. (ZtTecflenburgifdjes (Sefangbudj, Heu*£ranbenburg, Drucfts *}.€rnft Dobbertfyten [1709—1719] ?) jdjtn. 12°. (2)efectcs (Srcmplar im 93cfi& be3 ftcrrn Hamnter^ercn oon Oetfcen au\ floteloro bci grieblanb) $em (Exemplar mangelt ber Xitel unb bie erften 13 W. bt§ incl. 3 1 ; aud) am ©rfjluffe fetjlen etntge ©latter ber angel)dngten ^Saffion§ - ^(nbacrjt. 2)rucfort unb ©ertcger laffen fid) bal)cr nur ou§ ben cntjpredjenben 5lngaben 312 Grftcr 2lnfjang: nuf ben Jiteln ber ?(n()ange, ba§ Safn; ber ©erauSgabc nuv au» ben in ben .Stird)cngcbctcu crtofifaiten Sgerfonalicn bed Stretifcidjen giirftentjaufed crfdjliefecn. 2tn 4 perfcrjiebencu StcUcn ftnb Qcnannt: ber reg. ©ersog Stbot pi) griebrid) m. (fncc. 12. S0?at 1708), feitie ©emaljiin ($>orot$ea 8opf)ta Don ©olftem^lon, omit. 16. 2(pr. 1709), bie berttrittroete ftergogin „afd ©Heff-f?rau SOcuttcr" (Uprtftianc (gmilie Wn tonic 1 1751), nebft bem [ben] vDurcr>I. ^rinjen unb benen (bepben) $riti&effuinen , „bie ©o<$fiirftl. grau SBittroe in ©itftroro, aid ©ro6 s Stau*3Kutter" unb bic Perm, ©eraogin 511 ©otftein^fdn „ald ^djroieger* ftrau=9ftutter". 3ft untcr ber ©erjogin SBittroe 311 ®iiftroro, tote faura 511 be* juxifdn, bic ©cmat)lin roeil. fcersogd ®uftaP WbolpI) Pon (sMiftroto, 9Jcagba= I en a <2ibt)Ua (aHcrbing§ cigentlid) bic ®rofc 5 (£oufine, nicf)t (Srofctmitter bc§ rcgicrcnbcn ©crjogd), su Pcrftc()cn, fo inufe, ba bicfe am 22. Sept. 1719 ftnrb, unfer 23ud) fpatcftend in biefeni Saljre erfdjienen fein, tca^renb ba$ $er= ma()lung§jal)r bc§ ©crscgd (1709) ben f r ii f) eften Vermin fur ha* Gsridjeiiten beffdben beftridpter. Unb t)abcn loir bci ben „beibcn Sgrinjefftncn" nict)t aud) Suglcict) an eine ©djrocfter, fonbern nur an bic beiben £od)tcr bc§ JQerjogS, ataxia (Sopbia (g. 5. $tai 1710) unb 99cagba(cne (Hjriftianc (g. 21. gult 1711 f 27. gall. 1713), 5U bent'en, fo toirb bie krfdjeinungdjeit unferd 33ucrjc^ nod) enger, ncimlid) auf bie Sat) re 1711 — 1713, emgefdjranfr. 3)a3 33ud) cnttjcilt auf 550 ©. 308 Sftummcw, Pon bencu fdjon bic bret 9crr. 305—807. aid 2Itt^ang bcacidjnet ftnb, tofiljrenb bann untcr ber Ueberfd)rift Seeing nocf) 3 ©efange: „£)ie teutfdje Sitanep" otme 9U\, Sol), greberd reim* toetfe Sitauei aid 9er. 308. unb §ule&t: „df)tifte bit ^irnni ©otted", toieberum ot)nc 9cr., fotgen. fticran fd)Hef$t fid) unmittdbar (rote ber ©uftod €in auf S. 550. scigt): <2iu | (Sebet=23ud?kitt auf 48 unpeg, ©eitert (33og. a b); por bent auf £og. c folgenben £iebcr-9tcgiftcr unb SWorgen- unb Slbenbfegen fur 9teifcnbe, rocldjcm fief) auf 23og. & mit befonocrnt g-itel: Kirdjen unb | Bu§= | c3cbetc u. f. ro. ITcu=Branbenbur0/ | Drucfts £?. (£rufi Dobbertfyten. (0. 3-) anfcfyliefeen, finbet fict) aber ein 53og. 2121 mit forltaufenber ©eitensdjlungj (551—574.) unb ben Siebem 9lr. 309—326. Obrool auf Pcrfel)iebcnent papier gcbrudt, t'ann biefer 3(nt)ang bocl) ntctjt fpciter aid ba% ©efangbudj jelbft crfdjienen fein, ba ba$ erfte feincr £ieber: Veni S. Spiritus reple — Komm fjeiltger 03eift/ (Erfnll, rocid)C§ ut bent befonbern Oiegifter be§ 3(nt)ang§ fcl)U, fdjon in bent ^egifter bed ©efangbucftd (unb stnar untcr <&. 551.) aufgefii^rt mirb. O^ne Broeifel meifen aber bic mel)rfaef)cn „9lnf)tingc" barauf f)in, baft and) biefer, bi§f)cr befannten dlteften 5(u^gabe bed ^tcdf.^trelitifdjen (^efangbud)§ noci) eine fritl)ere Poranging. Ueber bie unfernt (Sranptar beigebunbene paffions^tnbadjt f. in ben 9tacl)trtigen. 2* :rcec![enbur9ifcr)es j <5efang=33udj/ 1 Beftel?enb aus ^95. geiftlic^en/ lieblid?en | £iebern/ j IDeidjc C60CC 6cm ^(Errn/ ! 3m ! Streli^ Stargarbif Creyfc j £)effentltcr) unb befonbers angefitmmet rocr= ben; | 21ns ben foroafyrf often altcn unb ncucn ^efang = Bud}ern | 5ufammcn gctra^cn/ 1 Unb auf ^ocr;=^urftIicr)c gndbigfte Concession | II. Die Gtefangftflget in SRedl. 5trelife. 313 ron notion auffgelegd 2fud) mii etnem Hnfpattge tvrmebrot ZTebfl etnem (Betfl retd}en tjaus unb "Kirdvu (Sebeify-Bucfylem. Zl<£H BHSmBCHBUHG (Bebrucfl unb 5U ftnben boy §emrid) (Ernjl Dobbertfyten l)odifurftI. HTecflenb, l)o\ unb £. £. Katl?s- Budjbrucfer. i:."4. fc§m. li'" gv. Dr. iohof.li. Stbliotbct $u 5Rcu*StrcIi&) 2)ct tdnvan unb roth ftebrucftc Xitel nintnti 2©cttcn cin. Cbue jebeSBot rcbc Fplgen [ofort auf 924 Seiten bie ©efange, untcv bcnen !Rr. 461—495. (3. 860 ff.) aI3 olnbaiia . uon Oerfeen auf Jiotdon) bci Jricblanb) SSerntulIjlid) cin 5Ibbn:cf tcr borigen, Don tnir nicf)t eingcfcbcncn 5(u^g. Don 314 Gfcfter Strang: 1767. $)er Xitel fd&roars unb rott) gebrucft. &etne SBorrebe. 2>ie in gefpattcnen (Tohtmncn gcbrucftcn giebet 9?r. 1—460. gcl)it bid ©. 511. 3)ann fotgt: ^Infyang einiger gciftlidjcu £icber, 9£r. 461—502. (©. 512—560.), foftue: ^meiter 2Infyang <£iniger gciftlid?cn £icbcr, 9?r. 503—546. (®. 561—599.) unb ba§ Dtcflifter auf 9 un^ pogin. Seiten. .s^icvauf, niit bcfonbcrm Jitclbt. unb neucr &ogetu mie Seiten- jaljlung: ^ugabe 1 3U bem j IHecflcnburg^Strcli^ifdjen | 03efang=8ud?e. || $uf ber Dtiicf- [cite bc§ Sitelbt. bic $ftad)rirf)t, bofe bicfc (Vkicingc auf fjofycn Befell Sr. fjer^ogl. PurdjI. . . aus benen bcn>dl}rteftcn rturnbcrgtfdjeu, £?ann6i?crfdjen unb pommcrfefyen (Sefang-Bud^ern 3ufammen getragen fetcn. (£3 finb bie 9Jrr. 517—662. (©. 3—190.) ; auf 9tegifter iiber bte Bugabe. — $)a§ bor= liegenbem (Exemplar angebunbene ©cbctbucb (46 ©.) ift b. 3. 1771, bie (goangelia unb (Spiftctn (144 <§.) t>. 3. 1773. 8* &affelbe, beftefyenb aus 662 . . Ciebern . . | Heuc r>erbefferte ZLus- §abc> Iccubranbenburg/ J78J. (Bebrucft unb pcrlegt r>on Cfyriftian (Sottlob tforb. || 8°. (93ibIiotM »on Slitter* unb Sanbfdjaft ju ftoftod [Mk. 3097 g] ; ©raf(. 93i= bliotljcf ju SPerniflcrobc) 9iod) ber auf ber 9?iicffcite bc§ £itcl§ binsugefiigten 23orbcmerfung ift auf 3per3ogt. 23efet)l bey biefer neuen 2luflagc . . einige Derdnbcrung gemadjt tuorbeu. 2)1e fjaitptrcrdnberuttg beftefjt in 3(u3laffung oerfefyiebener (Sefdngc [ettua 50], meldje bey bcm offentlidjcn (Sottesbtenft md?t gebraudjet mcrben Fonntett, an beren Stcltc anbere braudjbare [u. n. ©cHcrtfdjc] gefetjet, toetcbe init cinem * be^eic^nct finb; aufecrbem finb nod) in cinigen £tebcrn ein3elne unbequeme ober einer ITCisbcutung untermorfene 2fusbruangelia unb (Eptftelu u. f. ip., ITeubraubenburg/ ^780 (in bcm SSernigerobec (Sjcemplar Ijaben biefe Sln^ (jfinfle bie 3abre3$ablen 1786 unb 1783). 9, $affelbc, Heubranbenburaj }788. || 8°. (SBibliotijef uon fitter; unb ^anbfdjaft §u SRoftod [M. 3097 y]) Slower SBiebcrabbrucf ber borigen 5lusg. 2)a§ angct)angte ©ebetbucrj ift b. ^. 1796, bie (E-bangetia b. 3. 1790. 10* Saffetbe, Hcubranbenburg/ \7^5. \ 8°. (fionigl. 33ibliol^c! ju Berlin; hamburger Stabtbtbliortjet; ®rdf(. Sibliotbcf 3U 2Dernigcrobe) @leid)faH§ nur Dceubrucf ber 2lu0Q. bon 1781 ; im SSernigerober (£remplar ift ba§ (^ebetbud) b. 3. 1796, bie (Sbangelia Sceubranbenb. 0. 3. ii Tic ©cfangbfldfci in 3RedI. 5trclifc. 316 tteorigend temr im gtreltfefc$en nod) bid in ben SInfang biefefl -tafcrtjunbertS hiiicin in rinigen abeligen $atronat8tirtyen bad SBorftfdje ©efangbiid) in ©ebraucb; i. iTobU SBerfucfc finer Krdjl Stattfti! SKrcfl., Moftocf unb 2d)ioeiin 1809, S. 166. 2o ami) in Motclom, too jebodj ftatt beffelben bet $rebiget 3. S}. 20i (£$terS p,eine bon ibm oeranftattete iebonc Samralung naterer befferct Sieber", mrklic cr 1803 in Dtabranbcnburg brucfen lien, mit ©rlaubnife be3 GTonftftorii unb Uiitaftiiniuni ber bon Qerfcenjdjen ^atrountsbevrKboft, ,ut fircblicbcm ©ebraurf) einfiilnte; f. £al)t a. a. £. @. ©oil, ©efd). SOfcedtt. I, 417. (£•* iff bic£ ber einfttge 83erfud) ( mekber in 2#ecfl.=©trelifc mit eincm rationaliftifdjen 9ird)en* Wcningbucb gemnebt tourbe. 1 ) Jtoffeibe bat ubcr bie tterein&elte ttotelotocr 3>orf* gemcinc binau* mcitcrc Skrbrcitung nid)t gefunben. •Xagcgcn trot mit bem ©efangbiid) bom 2. 1832 nn bic Stellc br§ alten, 1793 jum lefcten SOialc $CTau3gcgebcnen, cin Slbflatidj be§ ©erlinet ©cfnngbuct)§ oon 1829, rt)dd)c§ in bem neuen ©trelt<ijen 53ud)e faft OoUftanbig, bi§ auf etioa 30 Sieber, ftatt beven foldjc au£ bem cittern 33ucbe fid) finben, reprobuciert erfd)cint. Xafe biefeS fdjtracfjXic^ - bcrmittclnbc DpuS, toeldje§ in ben ©emeinen me tiefevn £obcn faffen founte, mm fd)on fcit fccb§ Sa^ren buret) bci% gegenroartige (f5efangbud? j fur bic cpan^clifd^lutfyertfcfyc Kircfje | in 1 2Tlccflenburg= Streli£. Heuftreli^/ Drucf unb Derlag r>on I}. X}elltrng's I}ofbucf}= brucferei. | (875. 8°. oKgcmein befcitigt, unb bamit bic (Strelitjtdje Sanbe§fircf)c in ben 53efit$ eine» !ird)licben ©efangbuc^S, toeld)e3 gu ben beftcn ncucrcn gesaljlt merben muf$, gefifet toorben, ift bie erfreulidjc 3rud)t ciner faft sroan^igjabrigen trcuen Arbeit, in 2Sal)ibeit „eine fttdjlidje £ljat". 33ergl. bie Gmtioihfc Oon 1861 unb 1872; fomie Br. $. £()!, <£a§ neuc ©e- fangbucb, cin SSort jut SBerftanbigung, Dccuftreli^ 1875, unb bie 53eurtbciluugcn in ber iXaufdjerfdjen) go. ®ird)en*3HtMng 1872, 1025 ff. 1876, 388 ff. ; im it in unfernt Sanbe Cobnut;. ober 28irfung§fret§ fnnben, leicbt nnb stoat getoifj nut 3icd)t in bejabenbem Sinne. ©djtoieriget toirb bic (Sntidjcibung bci fut§erm ober nur geitroeiligem 5lufent0att: im Sdlgcnietncn glaubten mir in foldjen gallen Xiejcnigen a(» aKerflenburgild&e, foecicfl al§ Woftodifdjc ®elebrte gelten laffen 311 biirfen, iocld)e ®rct) af§ fo(d)c betseiefjnet, loobei e§ allerbingS in ber Sftegel unentftfticben bleibcn muf$, ob ifjve lrt)mnologtfcfje £1jatigfeit in ober aufeerbalb unievev ©rengen fnTIt (f. gr. Satenborf im Wcdl. mi 1865, 110.). 3lu§naljin§toeife fdjicnen nber nnd) fold)c banner ber SBerudft^tigung uktU), toeldje nur in s Jioflocf ftubtcrt, 2 ) promooicrt ober al§ Magistri legentes einen Sin- fang nfnbunifdjer ^atigleit gemadjt, 3iimnl lucnn ctn Cfinfluf} be§ bortigen ©etfte§leben§ in ifyter ipatcrcn bid)terijd)cn ober fird)tid)cn Dftidjtung nnb SBirf- fantfeit etfennbar betbotttitt. Gnblid) luurbcn nud) eingelne littcrnrifd)c Gr= fdjeinungen nid)t au^cjcfcrjloffcn, lucldje nur bitrcr) SSerlagSort obcr iilntlidje niebr aufeete ttmftanbc in SBeaicJung 311 3}ic(flenburg fteljen, nnmcittlid) fofern c§ fid) unt feltencre (3d)tiften obcr nod) toeiteret SBeriidTidjjtigung toertjje 5(utorcn Ijnnbdtc. 9113 geitgrenae empfnlyl fid) fiir§ Srfte bic 2ftttte be§ 18. SaOrbuubcrts ; biefclbe mnrb nur in toenigen gatten uberfd)rittcn. a ) %l. 53iii-,oiufd;e s Jiu()e)tunbcn IV, 60 ff. VI, 45 ff. 2 ) !^n S^oftod ftubicrten aufeer ben untcn Slngefubtten 8.95. nod): SWid). 93 c I) in (f. ^od) III, 204.), M. ^ol). Molina, (f. £od) III, 461.), Gbrtftian oon 6to!fen (f. i^od) a. a. 0. 23obc, Oucllenndd)nici^ S. 157 f-j u. s ii. ; cbenfo bee grofee^o^. Diift, mcldjcr and) al§ 3Re(fIenburgifc§er ©e^cinter nnb (Sonfiftoriolratl) unb megen feiner Scjielmngcn ju Iperjog Sbtiftian Soui^ (j. fpanfen, 3. JRift u. f. 3eit, .v>atlc 1872, 6. 10 f. 15. 290.) fur unS nod) ein befonbere* ^ntereffe tjat. But 3Redlenburgif<$en $nmnopoeograpbie. :;17 w\\in\ ^uimim tyiiivcrfit i., bet »$&eologe" foeb. ben 22. Decbt. 1526, [uccebieti am 7. 3an. 1547, f ben r_. gfcbt. L576). Hadpfolgenben v \'Iiub Pfalm wi\ man fjerrn Johanni Theologo 3ufdprett?eti bofj er ibu wrferttgd nnb foil m gjetten iti ben Kinbcu abgefungen fciu. Iljide, 5)et J)omfitd&e \u ©iifttoto 500iabt. Sfltet (1726), 2. 87. Jtafelbfl bet $faltn in plattbeutfcbet Sptacbe, untet bet llcbetfcbtif t : Cfyriftltcf tDatnungs Pfalm in St iff ten mi £ 1 6ft cm to fin 9 en. Dan (Sabes (Snaben ir»y furji an Qeer 11. f. m. (7 Sjeit. 2trr.i 5)etfelbe b odj b e 11 1 fdj banbfcbriftlicb, in :» petfdbiebenen (Sljemplaten auf bet Sibliotbei Dim 3ftfttet* unb Sanbfcbaft (M.133" [A]', M. I38 a [B], M. 133 15 [C]). Tic Ucbon\l)vift in A utfptihtaltdj : £bnftl: tDarnungs Psalm, tin [B in I ftieffteu unb Kloftcnt (Sefungen im Cibou: Dater Unfer iin p. Anno. 1 ;.:»(). .loliann Thcolog: licrt^og g>u [Don ^inciter ^patib corrig. : 1522 (B cottifi. : 1 .")."(>) ju Qerjogs (B cottifi.: Qertjoge) Henrichg u. Alberta 311] Mecklenburg jetton; in C: oCbriftliduT IDarnungs pfalm §u ^eitcn Xicrru l)cvt$o$ Johannes Theolou-. <}ii HTecFIenburg Ao 1550 in Stifftcu unb Kloftcnt §ufmgen angcorbuct. 3m dbou Pater unfer im tymmelrcicb. £er 2crt beginnt in alien 3 ©Sf. filetd&Iautenb, nut in C 511 7 ©tropben abgefe&t: Von (Sottes (Snaben Wit ^iirfteu unb Perm. $aX ©itfeomfc§e 9iubcftunbcn II, 75 ff. (m. plattb. £ert). •fccrjoa. (Cfniftupb, geb. ben 30. Sunt 1537, raarb 1554 Q3ifcbof Don 9ta&eburg, fcit 1555 butdj feineS $Bruber§ ^ of) ami 511 1> r c cfj t I. ©influfe audj Goabjutor su Dviga, gerietb in golse ber ®cimpfe um t>a§> bortige GttsbiStum abet in fecb§ Sabte langc polnifcbe ©efangenjdjaft (1563—69), reg. feit 1570 311 Q)abebufdj unb ftatb am 4. %Jl&Xh 1592. £a§ Sieb, raelcbe§ er in ber polnifdjcn (Sefangntft/ fefbft/ auf fetnen $>u-- ftanb; gemadjet/ im dbott: UTag tdj Ungate? ntdjt miberftafm : Christoferus fagt tins bas (Sebidjt u. f, to. (4 (Sttopben, bereu ^Infringe ben Seamen: „(£t)riftof , &ert3og 3n SJced'lenburgf" ergeben). (Sebrucfet in ber Keyferlidien frciett Hetcbs = Stabt £ubecf/ burd? 2lfftr>erum Kroger. IT(. D. XCH. ift mitgetbeitt in ben SsBii&otofdjen 9tubeftunben V, 7S f. 9ciibere§ baritber giebt M. Sonv. (gdjtuffelbutg in ber 1592 auf ben ^er.^og gebaltencn Seicbenrebc. SSfll. ©djtobet Go. aicectlenb. II, 117 f. 177. 399. Ill, 5. .^cvjoa GJuftnu ^ba(|ib , geb. am 26. gebtuat 1633, (Sobn be§ reformierten ioer^ogS Sojann 9C I b r e ctj t II. (f 1636), bpn feinem Dbeitn .^oeraog ^Ibolpl) Sriebridb, aber im ©tauben ber iutbetifeben ^irc()e ev^ogen, fuccebierte in ber 9regierung be§ ©iifttotofeben $etsofltum§ b. 2. dJlai 1654 unb ftatb am 26. Oct. 1695. ©ebon im 15. Sabre nmrb er in bie grucbtbringenbe ©cfcllfcbaft unter bem Seamen „ber ©efallige" (9cr. 511.) aufgenommen (ngl. ©. ^taufe, 2)er gtucbt= bring, ©ef. altefter Sri3)cbrein, Seip^. 1855, ©. 462.). 3Son feiner aufricbtigen Tvrbmmigfeit seugen aucb feine geiftlicbeu 2)icbtungen. SSon btefen etfebien be= 318 ^writer SInbang: rett§ bci feinen Sebjeiten bie crfte, burd) ben Sunerintenbenten 33on*in§, bod) ol)nc be8 £>crsog§ SBortoiffen, beforgtc unb babcv grofetcntbei(§ roiebcr cingc^ogene SbtSgabe : (Beiftlicfye Heimgebicfyte | beren | i}unbert f}eroifcfyc | ^unbert d5e= fangfy- rub ! £}unbert Sonnetit>eife | (Sebrucft <5iiftrotr> | \665. | burd? C^rifttan Sdjeipdn I ^iirftl: 2TTecflenburgifcr/en | Ijoff3ucr): brutfer. (X\td in cincm Stupfcrfttd)) 4°. (Uniu.^ibliottjcf ju ftoftod [Fm. 1076]) Xiefc nur mit cincr furjen „$Borrebc, (Sonnets S&eiic" cingcleitete ^uegabe cnt- bait nuf 53og. X—Fik nur bie beibeu crftcn nuf bent Xitel genannten ^>lbtt)ei- lungcn, 100 ©cbicbtc in Sllcpiibrincrri unb 100 ©ciftf. Cben unb ©e)*dngc. (Sine bei ©oebcfc ©runbrife II, 473. erloiibnte 9(u§gabc o. 3- in 4° ift mir nidjt ju ©efidjt gefommen. 9?aci) be§ &eraog§ Xobe trat auf SBeranftaltung feincr SSittroe 9ftagbalena ©ibfcUa, geb. ©ersogin Don id) Bimmelsfinb {)R. ©tr.) Suv SWedlenburfjifcfcefl >imopoedflraj>(ie. 3H) Die niit * lupoid) it den audj im neuen £trel. ©©. 1875, baS erfte biefet brei gleidrfaflfi ini „ s ?Iiiv1 ff. 870 ff. 451 ff. Mod) IV, 255 ff. 3K itgtiebet bcr 8 c u 4 1 b v i n g e n b c n © e fell i d) a f t ftaren a net) : &er&og fcau* Hllttgt, „ber SoUfommene", oufgeit. 1628 {fftx. 158.), bgl. fein SReimgefefe 6ei ©. ®raufe o. a. D. crrltd)c in Juflcnbcn" (9h\ 175.), j. ©. Mraufe a. a. D. 2- 47:,. Mvabbe a. a. D. ©. 312. Sifdj, 2RecH. 3$b. II, 209 f. ^iii3otu. Kn(eft vnr, n ff. xvm, 50 f. ©erjog $(tiie ftetfrg, „bcr SBretfjenbc" (9Jr. 482.), tool, fcin afreintfiefefc bet 0). tfraufe a. 0. D. ©. 457. 2)odj ift Don bid)terifd)cn Seiftungeu, m$befonbre toon geifttidjen giebern bcr- felbcn 9£tdjtS befaxmt. 3)cr ^ritiscffht Gfiviftute toon 99?ccflenbttrg , £od)ter be£ £>ersog§ 2(boltof) Aviebriit, geb. ben 8. $(ug. 1639, meldie al§ 9(ebtiffin ^n Q3anbcr»()cim am 30. Sunt 1693 ftarb, foil nacl) SSefeel, fttomnoto. x , 151 - *&■ ©ottfc&aibt, Sieber- Sftemarquwi <3. 390. (©ii&oto. Shtfceft IV, 69.), ba§ Sieb angefjbren : Das (Efettb n>et§t bit (5ott atiein. 3>a baffelbe jebod), mie glfdjer, £22. I, 90. seigt, bereitS im £annboerid)en ©93. toon 1648 (nacl) 23obe, OuelIennad)roei§ 9?r. 702. fd)on 1647) toorfommt, fo miifete bie ^rinsefftn c§ toor ifyrem 8. Satjre gebid)tct fjaben. £)a§ Sieb finbet fid) audj in alien alteren 2Recflenburgifdjen ©23b. (©. SKuller 1659. 1668. Reefer 1705, Dtoft. 9)Jin.=©93. 1709 ff., „®em" 1721 ff., SKafeeb. 1715-92, bent frixtjern nnb jefcigen £anbe§=©23., rote noct) in ben neueften 9(u§gg. be§ fRoftocfer ©53.) burd)gangig ol)ne Harnett. (Srft ^reufe (e(d)cm bann ©rifd)om=®ird)ncr, ®od) IV, 258., (Seibef, SBrettner, ©(aer^cfc, aud) ber ^u^aug," 9toftod 1877, foigten. Soffte etroa eine $erroed)felung toorliegen mit ber am 9. Wax?, 1615 ge= borenen ^rinjeffin (X I) r i f t i n e 9#argaretl)e, £ocl)ter be§ &ersog§ ^o!)ann ^Ibrec^t II. toon $?etflenburg = ©iiftrom, ber erften (gefdjtebenen) ©emal)ltn (I^rifttan £oui§? Ober totefteid)t gar mtt bem ^rin^en (£f)rifttan 2oui§ felbft (geb. 1623, fucc. 1658), bem aud) ttjeologifd) nidjt unbemanber= ten greunbe 9ttft§ (f. 5)anfen a. a. D. ns Cfyriftum lauctt fyii Stat r>p/ gy teucu Kinbelin, Don roelrfjen nod) jeljt ba§ 2. unb 6. im SftecH^cbtoeriner 2tmbc&©93., bicfelben nnb ba& 8. im ncnen (Streliticr ©$3. (1875) fid) finben. 5Uifecrbem fteljt bn§ Sieb: morbt/ cin n>aer minfdj gebarn (5S. Ill, 885.) in f)od)bcut|*d)em %?& (m. b. Uebcridbr. : €iu 03ebet 3U bem en>tgeii IDort (Sottes .. 3um uetven feligcn 3afyre/ D. (£raf. 2llberns ^552.) in ban SBucbe: €tn Hcn> £tu*iftlid>es / ZTiitjes iwb fdjones Betbudjlein/ (ScbrucFt 3U Hoftocf burd? 2lugufttu Berber/ Anno 1589. 8" [gonifll. 23tbliotl)ef 311 Berlin] , au§ meldiem 9Jtiil3eU r C^ciftl. ^tcber I, 366 f. baffetbc mitt()edt. 9fadj ber $orrebe 511m „©eift(. (£bor*@dMuffer 9f*a&eb. 1715 (531. f 2 b) got (£r. 9llberu§ in feiner 1553 berfafetcn, 1556 ju DZeubraubenburg gebrucften ©djrift roibcr bie fieljrc ber (£arlftabter, (gacramentierer unb anbre Rottcngetftcr and) bic £fyriftlid?e Kirdje?i = ttTufic nad?bniertl]etbiget. Wadi Sodjer I, 211. binterliefe cr im MS. ein 53ud) von ber fyeiligen/ l]immlifd?eu unb fyolbfeligen ZHufica. SSfll. ©oebcfe ©runbrife I, 359 ff. (§ 156, 4.). ®od) I, 301 ff. SSagenmann in ^erjOQ^Iitt, $rot. $.*& (2) I, 243 f. SQ3cfeel r Hymnop. I, 41 ff. Anal. I, 13. Siifcoro. 9tut)cftunben XXI, 41—52. # Softumt ftvcDcv, geb. ben 29. $uguft 1510 5U (£6Slin, feit griibiabr 1556 (Superintcnbent su S33i§mar, mo cr ben 25. ^anuar 1562 ftarb. Sn mie meit feine geiftl. Sieber, bercn SWebrjabl a(lerbing§ erft in ben hamburger (Sndjiribicn feit 1558 unb in fpateren nieberbeutfd)en ©>Bb. crfdjtenen (f. SGSarfern. Ill, 206 ff.), bor obcr nmljrenb feiner SSirlfamfeit 311 2Si§mar gebidjtet finb, ift ntct)t au§= 3umad)en. $on bcnfelben finben fid) in bem fftoft. ©$3. b. 1577 refp. in beffeu fpateren 9Iuftagcn: 03obt Daber yn bem ^emmelrycf (fdjon &ub. 1545. Sftoft. 1577 u. ff.) 21d? X?ere/ mit byner I^ulp crfd/yn (9i 1577) (Ofriftus tljoFumpfi ys cort^anben (SSitt. 1580. 9J£agb. 1584) IHyn fele fd?al vfy ^erteu grunb (SSitt. 1580) Hu ys be angeneme tybt (2Bitt. 1580. 9ft a gb. 1584) im SSiSm. ©$. 1700, ftern 1721: 3d? ban? bir/ <5ott, fur all IDolt^at; ba§ erfte unb lefcte nod) gegenmcirtig im SCftetfl-Sdjluer. Sanbe^gefangbud). SSgl. 9}?o^nife, S)e§ Sob- grcberuS Seben unb geiftl. ©efange, ©tralfunb 1837-40. 3 %tye. 4°. G. g. ©rain, ®ie Reformation in «83i§mar (1841), @. 55 ff. 58 ff. gr. 2atenborf im 3Recf(. ^irdienbl. 1865, (5. lllff. 5(Ug. ®eutfd)e ^3iogr. VII, 327 ff. «Bufcott>. SKubeft. IV, 70. ;>iu- 3Re lone JJere jm bcu-bften CEbron ftcbt in bem IRoftocfer 0)33. Don 1577, beffen ©erau$gabe roir SBacmeiftet p- fcfcreiben burften, mit ber (I()iffve 8. ^. , melcbe bereitS SBadern. "V, 342. auf 2uca§ ©acmeifter bejiebt (Sn'efelbe (ibjffve fommt attetbingS nod) Oct meljrcren alteven gicbern, SBacfetn. HI, 746 ff. bor, toeldje jcbocl) offenbat einem anbem Strife angeljoren). llntct ben fpateren 3Rtrfl. ©53b. bat nur ba§ SRofeebutget i.Tom^ ©SB. feit 1730 unfet Sieb aufgenommen (9tnbang 9cr. 882.), bocb nic()t mcln; in ben 3Tu§gg. (1773) 1780 ff. SBgl. ©leemann, Syllabus Parchim. <§.l78f. ftrei), Slnbenien IV, 33. 2(nb. ©.26. .SUabbe, Xie Unio. Sftoftod ©. 636 ff. ftvaiiS turn Ccmcfcn (£ em id) en, £)emitfjiu§), geb. su ©iiftrom, <&o\)\\ ©erljarbS Hon Ocmefen, bc§ ctften lutt). (gupcrintenbentcn ha)., toarb 1566 Gtonrector, 1572 Rector an bcr bottigen $)omfdjule, f im October 1591. SSon ilnn : (£fyriftly!e rmbc eintfolbige j rmbenpyftnge Vox be 3un= gen Knaben in bcr Sd?o= | ley be nod? nicfyt tip bem Diffcr/c | bes l}(£ren gc= roefen u. f. to. Hoftocf \5g\. | 8°. ©iertn, al§ 2. Elicit: (Etlyfe porneme i}6uct= j fprofe r>tfy | Pern £)Iben rmbe Xcyen | Ceftament vp alle Sonbage | bes gan^en ^fyavts ge= | ricfytet/ \ Bencucnft forten 03ebeben barm- | ne be Summa eines 3<^rett I £uangelij begrepen u. j. to. (SBibliotljcf Don Dtitter* u. Sanbfd&aft [M. 3065]; va.1 S5Hed&mann, 2Refl. altnieberf. 2 it. II, 117 ff.) giir jeben (sonntag neben beguglictjen (SdjriftfteHen be§ % unb 9?. £eftament§ etn furae§ Dteimgebet §nr ©inpragung be£ 3nbalt§ ber betr. ©bangelien. Mcuuiu* (^riifc, Qcb. 511 9t f 1 cf , ben 25. 9cobember 1543, roarb 1574 ^Srebiger im ©t. Satbarinen, 1577 auctj am Slofter sum 1). $reus, f am 6. Slug. 1614. ©cine ntcberbeutferjen ©eiftl. £id)tuugcn gab SStecrjmann^aboU) l)crau§, ©c^mcrin (1867), 8°; f. oben @. 90., bgl. S>jeff. WteU. altnieberf. Sit. Ill, iff. 30 ff. $gt. ©raping , (£b. D^oftocf @. 214. MtmZ 1737, @. 820 f. 2Wg. ^eutfefje 53iogr. X, 820 f. Soty. Sadjmann, GJefdjid^te. 21 322 3rociter 2hu)ang: 9{nt0ttit (CfMjtvrinS (!ilud)fwf), geb. 1543 ju 9#cn3ingen in bcr $falj, ftubierte 5it Woftocf, trarb bafelbft 1564 SProfeffot bcr (ateinifcben ©pradjc, fpdter $ro* feffot bcr ^Soefte, 1580 oudj Sector bcr burd) i()it neuorflamfierten grofjen ©tabfc* fcl)itlc , ging 1593 nad) 33remcn al§ Sector be» OMnnnafii, too cr am 25. gebr. 1598 ftarb. 211S lateinifdjer Xicrjtcr Oocr^ gefeiert, bat cr and) in bcutfdjer ©pradje gebicbtet; an getfttidjen Siebern finb bon i(m befannt: tyljf (Sott/ mem £?err/ Wo Fumpts bod? her 3n aller gfafyr/ tnibfal oil notb bon benen SBatfern. V, 186 f. erftereS au£ bem ©rcifSloalbcr ®53. bon 1592 (ma e§ mit W. G. beseidjnet ift), ba§ jmeite au§ „©cbet, ©efang n. f. ft). $)re§bett 1595" mittbctlt. £a§ erfic berfdben ftetjt and) im 2Bi§m. ©$. 1700 („incert. author."), 1735 unb 1744 (m. be3 SScrf. Sftamen). SBgl. £ret), 5lnbenfen n, 36 ff. Waft. ©.30. 23eitrr. I, 1. @. 54. II, 249. £ie Sftoft ©umemiftett @. 62 f. 83. 88. ill. ®rabbe, $ie Unit), SRoftoct <§. 727 ff. Seine ©Written f. bef. im 9toftoder (£ttoa§ 1739. 2Uig. Seuifdje SBiogr. IV, 256. SSufcoto. ftuMt IV, 70. $ctru* gktntfrtntistS, au» $cald)ott>, Poeta L., roarb am 31. Wax> 1597 Mag. phil. (f. 9toft. ®tvoa$ 1739, @. 797.), mar 1612 ^rebiger su^rofe^ielen, f. n. (S)ie ^erfonalien bei Glecmann, 9(rd)ib'2erjfon ©. 30. finb ungenau unb bermorren). Uebcr it)n nnb feme lateinifcrjcn Ueberfefcuitgen beutfd)er ^ircrjen- lieber fomie feine cigenen beutfdjen geifilidicn 3)td)tungen f. ob. (g. 87—89. ®ret) (in bem ljanbfd)rift(. Serjfon) nennt bon it)m nod) : Natalitio dulcissimi pueri Jesu salvatoris mundi , inchoanti an- num 1580. ode choriambica dicolos tetrastrophos. Eost. 4°. Ode sapphica de mirandis operibus et patefactionibus Dei, quae die vigesimo quinto Martii in Ecclesia edita sunt. Kost. 1580. 40. ^Sor Halvardi Gunarii evangeliorum doniinicalimn paraphrasis, Rostochii 1603. 8° fteljn aroet fitrsere ®ebict)te in ©tfttdjen de poetarum origiue bon M. Petrvs Bambamivs, Ecclefiaftes et P. L. — Untcr ben £rauergebid)tcn bei ber 5U (Mftroro am 13. Sftars 1612 geljaltenen Seidjenrebe anf ^ac. (£oleru§ (SBtttenb. 1615. 4°) ift aud) cine Elegia mit ber llnterfcbrift : Megavilimae [©r.*3Sielen]. 16. Junii Anno 1612 autoo^eSiaori f. M. Petrus Barnbamius Malchoviensis, Eccle- siastes et Poeta Cor. — SRoglicbenfallS nod) SDerfcIbe, eber tool aber fein Solnt, ift unter einem grtecrjtfcrjen (Hjrengebicbjte bor Geo. Schedius, Metaphrasis poe- tica Jeschajahu c. 1 — 5. Gustr. 1631. 8°, al§ Petrus Barnbamius, Poet. Laur. Imp. et Sch. Warneae ad Murizam p. t. Rector untcr3eid)net. ^onr^im SBuvmctftev, ©obit beg $erlftttfer§ Soacbim $. 311 Siineburg, geb. 1564, im Suit 1586 inDvoftod immatriculiert, feit 1589 (£antor, 1593 praeceptor classicus ^u lofted, 1594 Magister, f am 5. djlai 1629. Ucber dm nnb feine ^falmen^armonicn f. ob. @. 91 ff. SSon feiner dontobia: Xptsros icetpow^evos. Der geoffenbarte dnnftus; Hoftocf. 1605, befifct bie I)iefige Uniberiitat§=93ibliotf)ef cine forgfaltige Hbfctjrift, nad) bem einsigen G^cmplar in ©ottingen, oon QT. 9X :\ux 2Hcdlenbura,if<$en ^nmnopoeogropftie. 323 SBiecljmannS 9ir €r?r/ (£ud? bicneu n?ir Beftctigt mit feincm Sonc. IDiliid? in rmfern (Drbcu. $qI. ffioft. (StmaS 1742, ©. 185 f. 187. 189. 1739, 794. $% $eut(d)c Sioax ill, 628 f. SBied&mann, 2Refl. aftnieberf. Sit. HI, 16 ff. fanned ©Wring, M. Der tldlt^hm-- I be pfalm Dauibs/ tpeicfyer | ift einc IDetffagung port Cfyrifti £ei-- | ben/ Sterben pnb Zlufferfte^ung/ pnb ein | Dancf= fagung/ bas jfyn (5ott in man-- | cfyerley gefabr pnb nofyt er= | rettet t?abc. j Darneben ein fcfyones pnb troftlicfys | (Bzbebtj unber bic ^einbe ber (Efyriftenfycit/ bas | <&ott ber 2tHmed?tige vns gnebig fdm^en/ pnb bey gu* | tern friebc/ in biefen gefefyroinben 5eiten er= fyalten | tpollc/ 3n Heimen perfaffet | pnb geftellet/ | Purer) | If. Johannem Viltthim, || (Bebrucfet 3U Hoftocf / burcfy 5te= | pfyan 2TTulI= mann. ANNO M. DC. || 8°. 2lm @nbe: (Sebrucfet 311 j Hoftoc?/ burd? Ste= | pfyan ZJIuHmann, || ANNO M. DC. || (^ivd)en=2)iiniftcrial=33ibIiot{)c! ju Me) 7 SBltitter 8°, bn§ iefetc leer. Sluf ber SRucffeite be» £itel§: Der Durd> | lcudj= tigen rmb ^od^gebornen | ^urftinncn r>nb ^vavoenj ^raroen Do- \ rotr^ea/ (Seborne aus Koniglidjem | Stammen 3U Denncmarcfcn/ £^er= | ^oginne 3U 3raunfdjn>cig mtb £11= I neburg/ XPittrDcn/ UTeiner gne= | bigen ^urftinnen r>nb | ^rau)cn. || SI. 21 tj ber 93falm, in 4fiifeigen 9veimpaarcn , nictjt ftropI)ifd) abgefefet: Von ^cr^en/ f^crr/ lieb §ab id? bid?/ Du bift mem (Sott/ err^alteft mid? n. f. in. $)ierauf 331. 21 ob baZ ®ebet (ebenfo): 0) <5ott Dater/ bu ftarrfer Ijelt/ Der bu fanft ftreiten fur bie IDelt u. f. ID. 21* 324 Broeitct 2drt)anfl: Ueber ben SSerf. ift niir 9?icl)t§ befannt. (intent Joh.Vilitzius Reip. Garde- lebensis Sen. fdjretbt fcilt 9?cffe Nic. Tuscan us cine lat. Otebc de justitiae dig- nitate et utilitate, Witeb. 1.580. 4° ju (ftief. HniU.^ibltott)cf [Ja. 1070]). ©incit J oh. Vilitz, a\i$ tftatfyenau in ber-SDtaf, Jitag. phil. unb (Senior be§ SOJintfterit 3tt £UieMinburQ , fleft. 1680 im 80. Sabre, erroa&nt 38d)et IV, 1606. £b mit (iittent bon btefen unfer Editor snfatnmenbangt? ^tfdmn gdjlnc (Sdjln, grijIirO, ©iirfler uttb SBergenfabrer sit 9toftotf. Comeclia | Don bent frommen/ | (Bottfrud? ttgen / pnb get)or= | famen Jsaac. || 2lller frommer liinber pnb Sd)6kt Spegel/ | barauf fie lemeit/ toic fie jfyre Cltern pnb Praeceptores | ebren/ frucfyten/ ja and} big in ben tTobt gefyorfam | fein follen. | 2lu% bem 22. . (fcieflfle llnio.^tbliotficf [Fm. 4124]) 6 SBoflen (21— tf) %u 8 f&U. Slnf ber SMfeite be§ $itel§: €rjicr Ctjeil/ 3e= greift bie uornembfte Stucfe ber fjiftorta be§ 2lllcrt]eiligftcn r>nb fjcilfatnbften £eibens rmb Sterbens rmfers liebftcu l7(£rrn tmb fjeilanbs 3 e ( u £fynfti/ IX^te aud? Seine fro= lidje Selige 2lufferftelning : 3ufonbcrb l eit Die fjiftoria beg (Djbrtags/ 3 n 2)eutfdjen x ) S5iefe erftc Strophe ift ctn3 Sutjer§: „3efaia bem ^ropljeten ba§ flef^al;/' 3ui SWecflen&utgifc&fn &nmnopoeograp(te. 325 Derfdjen. Iicfcn (14) geiftlic^en ©ebtd^teti merben bann nod) don ©I. €ttjb on brci (ttngete: „$e| @(£rtn (ibvifti GreufeOtben" (€ms matjls metti E}er(j Don Sorgen fdjmehjr), ©rinnerung jut ©ottfeligfeii (QHjrijHidj 311 ttbni Sanb 311 niefbcn) unb eine (Srinnerung an bie (Sroigteit (Sotdj groffe Cffrifri Bittre ttotfi) betgefiigt unb Damn* . . btefet (Erjte dbcii btefes Ejanbbacfylettts befdftoffen. Cb ein meiterer 3" bci I erfc&ienen, ifi mir nic()t befannt. Tic ©ebidfote jeidjnen fid) ntdjt cbcn buret) gotmgemanbtljett au$, tool abet burd) gnnigfeit unb ben bciligcn (S-ruft cineS untcr fdjmetem Mien;, urn kino unb bet Setncn Seligfeit befotgten einfa'ltig*glftubigen JpetjenS. Sfcadj beni SSot uunt tjottc bet SSerf. far toeintg lUocbcu sween feltajtcr ZDetfeenfornfeht, ©attin unb Jodjtet, in ben Tldtt (Sottes gefect, unb crfitKtc burd) ©etauSgabe biefeS 93itc§teut$ ein bet lefcteten bot tbrau £obc gege&eneS Serfptedjen. t'iiciiv ftaastrifte? II., bcr 2orm, geb. 311 Sftoftocf ben 2. SRobembet 1570, geftotben qIS 2uperiutcnbcnt ,ut (Mfttott), am 12. October 1638. I'liai* ©amtdftct in., bcr Gmfet, geb. 311 SRoftocf 1605, marb 1635 bafelbft orb. ^rofeffor ber Sbcotogie imb ftarb im gebruat 1679. 58on bem ©rftetn roirb in ber 9takeburger „£ieberftone M (1730) '8.95. unb fonft cvmdfmt: „33etra<$tung bc§ S3ciben§ unb (Stcrben§ (Jbrifti, beftebenb in itnterfd)iebtid)cn S£afjion§s£iebem unb ©ebettjtein", IRoftodE 1617. $ucf) foil et nacb Mod) III, 135. „rocrtt)bo((c ^eftgefcinge" gebid)tct Ijaben, bon benen manege burd) ben ®onig§berger Gapcllmeifter ©ebaftiani mit SDWobtcn gefdfjmiicft in bent „preuf$ifd)en netu berbeffcrt bottff&nbigen ^irctjen* SdjjuX? nub &au§=®$. ®onig§b. 1675" fief) finben. 3ft (cfetcre 3(ngabe ricljttg unb finb bk in bent etft* genannten SBerl enttjaltencn $affion§lieber Don Sacmeifier fetbft berfafet, jo toare berfelbe boburd) aEerbtng§ a(3 geiftlidjer ©idjter crmiefen. ©teidjrool ift bon 3al)lreid)cit ifjm 3ugefd)riebenen Siebcrn ber crtteren ©53b. fetn einsige§ mit ©id)cr()eit fitr fcin (figentum 311 erflaren, fonbevn allem Sfnfcrjem had} liegt bobei burd)gel)cnb§ ein SDtiBberftanbnifj 3um ©runbe. £$n ben granlfurtcr 5(u§gg. bcr Praxis Pietatis Melica finb namltctj einigc 20 au§ bent Suncburger ©53. bon 1661 aufgenommene, 3. 2(). fcrjon in ben £>annbo. ©SBb. bon 1646—1657 befinbXictje Sieber (f. ^Bobe, CueUennac^njei§ ®. 11.) mit ber (Ibiffrc £.3., b. i. Sitneburgcr 53 uc(), besetcrjnet. ©iefelbe (Signatur ift bci biefen unb mancjen anbren fiiebern bann and) in ben hamburger drugcr- fc()cn ©53b. (1675) 1681 ff. fotnie bci Sofjr 1683 fefigeljalten , in anbren ©efang- bitcb.crn aber irrtitntlid) in Suca§ 53acmeifter oufgelbft (raie ba$ J. A. b. i Incerti Autoris bc§ ©ann. ©53. fpdter ofter§ in ^ol). 5(ngelu§ miSberftanben marb). SSon ben Siebern, ioe(d)c im ioantb. 1681 ff. ©o^r 1683 bie 93e$eidjnung ^. 23. tragen, geftoren nun aber me^rere, rote fidjer ertoei»Iid), anbren ^id)tern an, fo: Das alt ift abgegaugctt ,frob>cfet je^t mit Banbeu i]cut ift bas xedhte 3 ft belfep Dcv Kirdjeu £a§t uns mit (Eruft bctradjtcu (£\ (£&r. from burg 326 . 3n)eitcr Slnljang: 2(d? umubcrgrofccr Siegesbelb 3c[u/ metnes £cbcns £ebcn £aHt uus jattdftett/ lafit mis fingeu litem 3 e f" s if* gctreu Hun hat (id? augefangcu nnbvc besetdmet fc^on ba§> fiimeb. ©tabt^93. (1686) 1694, nad) ridjtigem SScv- ftanbnifj jener ©Jiffre, mit Inc. Aut. ober Anon.: Den Bcrrcu mcinc Sccl crfiebt "Den grofjeit (Umarb. frann. 1048, urfpr. Don ^50^. freer maun) €br fei C5ott tit ber £?ob (aud) 9?urnb. 1676: Anon.) 3d? tx>itl 511 allcr Stunbe (Erbebeu (aud) 9?iirnb. 1676: Anon.) Htttt banFt/ if?r <£Ijriften / allc (Sott (in ben framb. ©$3b. oljuc lluterfdjr.) © ^Jiid?tigFcit/ o (Ettelfeti © Bcrr/ gcbcnF in (Eobcspeiu © (Sott/ tDCim id? bci mir betrad?t Wenn cincr allc Kunft Wenn mid? bic Siinben FranFen. fricrnad) roirb bie SBett)ei§fraft ber S^tffre £. B. and) bet benjenigen Sieberu ju murbigen fein, bet melrfjen ba» Siineb. (5tabt^©33. fie nod) fteljn lafet: (SliicF 311 bcr frommcu £?cibcufd>aar Kommty lafjt mis unfer 3efuletn (bic iettfen 5 ©trr. be§ Dorigen &iebes) 3cfu, meiner Seclcn &uf? llnb mcin befter 3br CUtjrtftcn fcfyt/ ba§ t^r ausfegt ITtein (Scift/ (Sott/ mufi loben bid? © (Sott/ bcr bu aus J^c^engrunb © dob/ mo ift bcin 5tad?cl nun ©djon SScfecl Hymn. IV, 20. bemerft mit §ftec§t ( bofe fiir Sue. SBacmeifter II. „bic ^oefte in biefen £iebern 311 neu" fei. Unb rote fottten bie £td)tungcn be» fdjon 163S in ©tiftrom oerftorbenen SScrfafferS in bic crft 1646—61 crfdjtenenen ©an* noocrfd)cu Sammlungcn gefommen fein, ofyne ba% eine bcfonbve §[u§gabe ber- fclben erjftierte, Don roeldjcr roeber nnter SBacmeiftetS (Sdjriften (f. baZ auSfitbrl. SSers. berf. tm 9toftocfer G£ttt>a§ 1741, 113 ff. 151 ff- 189 f. bgl. 1740, 381 ff) nod) fonft eine (Spur fid) ffrtbet? Safe fie ()anbfd)rif tlid) , burd) SBermittctuitg ber cntferntcrcn SBcrmanbtfcbaftSbeaiebungen ber 23acmeiftcrfd)en gamilie mit Siine- burg, borlbtn gclangten, ift urn fo meniger tr>al)rfd)ein{id) , a(§ in ben nad)ftcn gSerttJQnbterts nnb 33efanntcnfreifen in ©itftrom unb Droftod oon bcr Slutorfdjaft unferS SBacmeifter fein SSort berlautet. *) a ) 2i?cber bic Memoria L. Bacmeisteri, oratione parentali Rostock. 12. Febr. 1639. posteritati consecrata a Joach. Custero ecclesiaste in opp. Marlov., Eostochii 1639. (abgebr. in Wittenii Atemor. Theol. Dec. IV. p. 423 ff.), nod) bic mit jener jufammen- gebrudtc nod) au*fubrlid)crc Memoria L. Bacmeisteri, XIV. Cal. Alaj. 1639. Gustrovii celebrata a M. Georgio Schedio, scholae Gustrov. Eectore nebft ben jafjlreidjen beigefiigten 2raucrgcbid)tcn, nod) cnblid) bic 00m ^aftor M. Daniel 2)Hd)aeli3 tm ©uftrorocr $om gel)altcne, ut ^oftod 1639 im ^rud crfd)icncnc Seidjenrcbe mit bem 8ut 9Redlenburgif<$en $omnopoeoarop$ie. 321 3Kan mtifete alto fiiion Sue. ©acmeiftet HI., ben (Stofel, fur beii ©et faffet ftalten; abet and) biefet ifl aid geiftlidjet J)idjter forift nid)t befannt. Tic SRefrsafyl biefer Biebet nritb mit SBa&tft&einlidjfeit ben $eraudgebetn bet ©ann. ($©b. ( ©efeniuS unb S)enicle ( juaufd&tetben fein. ©gl. ©obe a. a. D. 92t.ll. 20. I-: 1 -. 191. 248. 856. 898. ©gl. nod) ©ufcofc. Wul)cft. IV, 70. Mcura 3<1icDin*> r geb. JU ©faudja [Glauohavia-Misnious] # ftectot §u daban unb (iommotau in ©8$men, turn bott buret) bie SJefuiten betttieben, suetft in ©iifeotq, bonn in ©iifttoto Sector bed ©tjmnaftumS , at8 toetdjet et i6r»o ftatD. &U&et feinen bet 2#omd8, -Aiialecta Giistrov. im Catal. biogr. 8. 66ff. ( bfll. ttmj ©eittfige I, 305., angefiiStten (atcinifc^cn Xramcn unb anbten (atei* nifdjen gciftlidjen &idjtungen ftnb nod) §u nennen: Jesus Christus Dei et Mariae Filius s. Assumptio Humanitatis in Deitatem . . metrice descr. a M. Georgio Sehedio, . . Sch. Butzoviensis p. t. Rectore. Kostochi Litoris Joachimi Pedani, 1625. tt. 8°. Primitiae Gustrovienses s. Xenion Genethliacum M. Geoogi Schedi, . . Anno 1630. Gvstrovii Ex Typogr. Joh. Yenatoris. tt. 8°. Metaphrasis Poetica Jeschajahu . . Concionum Sab Uzia . . habi- tarum . . a M. Geo. Sehedio, . . Schol. Gustr. Rectore. Gvstrovii Excus. a Joh. Yenatore, 1631. tt. 8°. (£ief. Unio. = SBibliot^ct [Fm. 4109 (1—3)] mit bc§ SBcvf. eigenljdnbiget SBibmung) £a§ stoeite biefer ©tiitfe enfl&alt einc lat. ttebetfe&ung ber£ieber: Dom fjimmel hodj (Summi patris fidissimus) unb 21d/ (Sott/ mem foil xd}s Flagon (Heu, cui querar malorum) , irclcrje ®laeuccfe a. a. ID. ©• 637 f. unbefannt blicb ; ba§ brttte *$ird)iier. ©ci ©rettner (6.14.) unb (SI a cued c (6.177.) ift IjierauS bann gar bie Slngabe geroorben, bajj jene* £ieb „in Georgii Schedii Parentationes, $oftod 1638 ftei)t (fid) finbet)"! S)a» etnstge fidjerc Bcugnifs fur ein ()t)mnoIogifd)c» ^ntereffe ©acmetftetS ftnb, fooicl mir bctannt, bie uon il)m ueranlaBten unb Ijerausgegcbencn „(Sinige ©ebcnEen grower K)eoIogen iiber be§ s Jiatf)cs Dr. SlmbrofiuS Sobraaffcr in Oleime gebrad)te $fa(meu 2)auib£" f. Glcemann, Syllab. Parchim. 6.180. $rcuf}, ®efd)id)te 6.80. 328 3«Kiter s M)ana.: ttitDrcno ftciitrtrf) ^urijoUi, gcb. ben 25. sftoo. 1607 3U @d(jbmngen im ©rarou fcbtoeigifcben , tarn nm 17. Oct. 1634 nad) Woftocf, mo cr anfangS nod) tbeo- fogifd&e SSorlefungen bortc unb baiut pl)i(numl)iid)e SSorlefungen, bontebmlidj iiber (vtl)it', ()iclt, marb 1687 [Rector tnSemgo, 1641 $rofeffor in Wintctn, 1647 (£ocu> jutor unb 1663 Superiutcnbcnt in ©rcmnfcbttjetg, too cr nm 20. $tfai 1671 ftarb. SSon feinen geiftlidjen Siebern ftebcn in ben filteren SOietflenb. ©586, nur: ^Ui> a6/ two ift mcin Dcrlangeit (3£i§m. 1700 ff.) (Qnal bringct cs unb fycrbes £eib (S33i§m. 1700 ff. Sftoft. 1709 ff.) SBgl. SBcfeel, Hymnop. I, 132 ff. ®od) III, 225 ff. ®oebefc, (skunbrife II, 505 f. OTg. Scutfdje SBiogr. HI, 478 ff. ^omfjtm fiitfcimtntt, geb. 311 £>emmin am 15. December 1608, marb 1639 s }>rcbigcr an (3. ^acobi ju s Jtoftod, 1643 SBrofeffor ber^Wt! unb 2)cetapl)i)ftf, 1649 megen Sebrabtoeidjung feine§ 2lmt§ entlaffen , ging al§ braunfdjtoeigifdjer ©eucral=Supcrintenbcnt nad) SBotfenbitttcl , mo ev nm 18. October 1655 ftnrb. On feitter ^arpffc | r»on er5(iebfter Sefu"), bic mciftcn nber mol Oon Siitfemann felbft. 2)aOon in ®efangbitdjern: Bereitc bidj/ mcin gan3es 3^? (Ermuntre bid?/ mcin gan3cs 3arpffe" ftebenbe, Don SSefeel gleia> fal(I§ Sutf'emnnn jugefebriebene Sieb: f>6djftc £uft unb ^ei^ccrgniigen ift bngegeu Don $eter Sadmann (f. Sifter ®£Bej.I, 307.). SSgl. (Soebele, ©runbrifc n, 478. ®rci), SInbenlen II, 52 ff. 2fttb.<3.48. SKoft. Sbeol. 6. 29. SBeitrr. I, 186. ®rabbe, 81. b. tirdbl. u. miffenfd). Seben Woftocts ©. 305 ff. 409 ff. unb hie bofclbft nngeff. (Scbriften. Sifdj in ben 9ftecfl. 5©b. XVI, 206 f. S3ul3om. 9iubeft. IV, 72 f. Gbvifticm £r{jfar, M. I)., (gobn be§ M. 3Bence§Iau§ Dtbfar, toeldjer feit 1624 ^oftor unb <3uperinrenbent in 2Si§mar mnr (f 1635), geb. 1609 im Meifr nifd)cn, ftubierte Sftebicin unb Sbeologie ju ®6nig§berg, ^oftod, ®reif»roalb, granffurt, SBittenbcrg, Seipaig, ©elmftebt, ^inteln, (£openf)agen, ©orn unb auf l)otIanbifd)en Uniberfitaten Piele Sabre Inng, toarb nad) au3gebel)nten SReifcn Snformator enter Wltdl ^rinseffin, ©djuIcoUege in S8orbe§bolm, 1633 in Setbcn Dr. med., prnfticierte in 9loftod, 28i§mar unb enblicb toieber in 9toftocf. (Sr febrieb u. % : (Setftltdjcr ^cr^faffcr unb Scclenfttllcr betrubtcr unb unrurjiger Cr^riften in aller Craurigfeit, (ilbing 1645, 12° unb in anl)Ireid)en Stuflagen p Hamburg, fiiibecf, Bremen, Suv ^iVfu-iUuii'ivktK'n fygmnopoeofttaptye. 329 jutefcl Ceipjig L678 mil SBorrcbe boti (ibrift. Scritoer [tthito. ^ib(uul). }tt Ofcoftod Pm. 8885], mill) toeld&er ber SBerf. bamalS idum tobt nwr. "mi biefer 8u$o er am 26. October 1661 ftarb. Son fcincn geifllidjen Siebern geljort frcilid) root feing in fcinen nur furjen Dvoftocfer 2tuf= enttjalt ; aber fomol fur bie Wicljtung fciner ^oefic nl§ inSbefottbre aucf) fiir feine tl)co(og,ifd)=f'ird)lid)e SteHung bat (2cbuppiu§ unocrfennbar bleibcnbe (£iit; briicfe in 9ioftocf, im Umaana, mit 9Jtanncrn tt)te $ctr. ^auretnberg, ^aut Sarnob, go§. Quiftorp b. 2le., empfangcu. ^n ©ebraudj ber SQfrcflenb. ©emeinen fatnen nur bie beiben Sieber: Hob nttt) DanF fag id) bit/ Du meiuc ffimmetyer (D beiligc Dreieinigfcit/ Zhi grower (Sott ber (Efyreu. 3)a3 latere finbet fid) int s Jioft. Wlm.-^b. 1709 ff.; ba§ crftere fdjon 2Bi§nt. 1700 ff. unb nod) int iefeigen &anbe§s®33. ioie im 9i l oft. ©$. won 1778 unb im „$lu§3ug" 1877. ©in britteS: £ob/ prcis/ Hufjm, <£br uub Bcrrlid^fcit fte()t in bent ber }>rit>atanbad)t genjibmeten Vade Mecum, 2d)iocrin 1712. 331. €3. SSgt ©oebefe, 05runbrife II, 497. $odj III, 451 ff. G\ Oelac, SBctttl). Sdjuppe, ©atnb. (1862). Dr. ®. ($. 93ioc{), Sob- Saltf). @d)upptu§, Berlin 1863 ($rogr. be§ Mat- 3riebr.^ill).^t)mn.). 4°. WuDvcn* Sfrfjcvmna, gcb. am 18. DcoPcmber 1611 su 33un^au, ftttbiertc fcit 1635 in Sftoftotf, top er 1644 a(§ orb. ^rofeffor ber $oefie feine§ SetjrerS Laurent berg 5cad)folger marb unb am 27. (September 1659 ftarb. (Mr outer 2)icr)tcr unb cin beruorragenbey SKitglieb ber frud)tbringcnben (^efeltfctjaft, mar er e§, ber Dpil3ifd)e ^oefie nad) SOtcdlenburg brad&te. ©ebon im crftcn ^al)rc feine* Dioftocfer 2lufentbalt§ fani berau§: Andreae Tscherningii €ob(5cfang Vbcv ben frerr»bcnreicr)en ®c-- burtstTag frmfers ^€rm unb ^eyianbs | 3€5D C^H3SO Hofto^/ bey. Jpftan Htdjels .(Erbett/ | ANNO 'M DC XXXV. || 6 3311. 4°. ($ief. UniD.=58ibIiotr)e£ [Fin. 1230 (1)] ) 330 3»citcr 2Mjang: 3u 9?oftocf crfcrjtcn bann ferner nicfjt nur bon fehtem : Dcutfd?er <5etid?te ^ruling. ISxcftlami \6$2 ein aufS 9?cuc uberfcbencr unb Dcvbcffcrter 92ad)brucf burd? 3ofyann Hid^clit/ 3 U scrlcgung 3 oac *?i m tDilbcu, fonbern audy. Dortrab bes Sommcrs Pcntfcbcr 03cbid?te/ (5ebrucft burd? ZTic. Keyltt (Erbcu i <>.-,:,. 5(u§ bet erftcn biefcr bcibcn ©ammfungcn \)at ba§ 5(nfang§licb : Du follt in alien Sadden (©. 1.) unb ba§ Xroftlieb: (5ott/ bu Iiebcft betne Kittber ((§. 348.), au3 ber gtuciten bn§ Sicb: tt)ie ein Sdiiff bic Itfctlen fcblagcn in einaelne ©33b., bod) in fein§ ber alteren Wlcdlenb., Slufnaljme gefunben; evft ba§ neuc (Stretifcer ©33. (1875) nnb ber „WxL$bW u IRoft. 1877 fjaben bent erften berfdben ben bcrbicntcn $la& eingeraumt. 3$gt. ®reti, Slnbenfen VII, 48 ff. 2)te Dtoft. ftumaniften <§. 91. 33eitrr. II, 252. ©oebefc, ©runbrife H, 447. §. 179, 5. ftrabbc, 2(u§ bem firdjl. n. ttriffenfd). Sebcn $oftocf§ @. 320 ff. tocf. HI, 60 ff. SBfifcow. »eft. VI, 46. M. ^o^attn $clltn(ii*), geb. am 11. Sunt 1618 ju 33anca, ftircfjfpief ©rofeen; ©djonfelb in Comment (,,Bana Pomeranus u ), unter bem D^amen „ber SBiftige" 9ftitg(. ber ©eutfefcgefumten ©enoffenferjaft ju Hamburg, 1650 Sector ju $ar = d)im, 1654 su 28 i 3 mar, f 25. 2)ec. 1660. 33on it)m u. %: „gragftiicfe auf bie borjen gefttagc", 1642. 1660 u. 5., ncue Stuff. Don (£. g. & £afm, 9toftocf bet Slbler 1851 ; „'$oetifd)e ©cbanfen iib. bic ©eburt Gfjrtftt"; „©ebunbene ftfogerebe itb. ba§ Seiben u. (gterben ^efu (£fyrifti"; bide beutjdje ©ebid)te. — Unter feinent 9?amen („Mag. $orjan: 33etlin") tm SBiSm. ©33. bon 1700, erbft 1639 bie Uniberfttat 9ioftocf, ging toon In'er 1644 nad) £bnig§bcrg, roarb 1648 Qtonrector in ©anjig, 1651 ^rofeffor am gymnasium Ulustre bafelbft unb ftarb am 7. ©ebt. 1689. (Sine grudjt feiner Dtoftocfer ©tubten ttmren bic „3 ra ei 33itd)cr bon ber ®unft l)oc^bcut]d)e SScrfe unb Steber 511 mact)cn", 'Xanjig 1642. 8. $on feinen cigenen geiftltcbeit ^icbern ift ba$ befanntcftc: IPillft bu in ber Stillc fingen, mcldjeS ieboctj ben SKecH. ©33b. fremb blieb. SBgl. m&l HI, 307 f. ^od) III, 2U8 ff- ©oebefe, ©runbrtfe n, 460 f. d. 33. Dtoofcn, S)a'§ ebang. Xtoftlteb . urn bie 3ett bc§ oOja^r. f riege», 2)re§ben 1862. (3. 229 f. M. ^a^amtce (^crdc^, geb. 1624 5U SSolgaft, feit 1656 ^aftor su 8. ©corg in SSiSmar, toarb 1666 atS Pastor primari us an ber ©euticfjen ^trc^e, SQcitglieb 3ut 9Rf. W idler, Jonbern bon 3ofc. IR ift berrittjrt (f. beff.: Hcucr Ejimttfdjet £ieber fonberbabrcs 3ucr>/ £fineburg/ Anno 1651. (S. 90ff.), unter beffeu 9tamen§= djiffre e§ aud) i"d)on in ber „©eiftl. @eelen SOhtftf" 1659 (5. 812. [1668 (g. 709.] ftcbt. SSon £>. 9JcuIIcr§ Siebera baben befonberS folgenbe aud) in fpatcrc (933b. tfafnafjme gefunben (f. bie Stfad&toeifung bet gifctjer, ®22.) : 1. 2l&i was mad? idj in ben St&bien 2. ^fafyr nur tjtn / bu fdmobc ItMt/ ^abr 3. Selig. ift bie Seele 4. 2Jbe bu fu§e rDclt 5. &ehi 3^tnanb fo mie idj . . jammer lid? 6. — — — — — -.. feliglid? 7. — — — — — .. fiimmerlidj 8. Kommt fyerbci/ ttjr IHenfdjenfinber 3n ben Wcdl ©23b. erlnYItcn fid) nur: %lx. 3. in 25tf§m. 1735. 1744, ; 9Zr. 4. 5. 6. in SBi§m. 1700. 1735. 1744. (Sctjroerm 1748 ; 5ft r. 4. in ©uftroro 1699. 9l<£tTl 1734. ©etfer Sftll}. 1732. 1735. (§tf)tt)erm 1764. „Wm" 9iofioc! 1877; 9*r. 5. 6. in „£ern" 1721 ff. lofted gftin.*©©. 1722 ff. SBgl. SBiifeott). ffiifteft. IV, 73 f . vWanuc* Wcmtitd, $aftor gu $ am in. €in (Beiftlicfycs (Sefprdcr) | (Einer gldubtgen Seelcn mit Cfyrifto/ j von beffen fyocfyerfrerolicfyeu 2lnfunfft ins | ^Ictfcr)/ gericfytet auff bas | f?od?troftIid?e | H)(Ei^enacr)t *#Eft | Pnfers (Eriofers/ | 3n Deuifdjen £)erfcr)en gefe^ct | r>on j Johanne Reniio, Pastorn 5U Pa- rum. I Anno 1663. ben 31. December. || (^olgfdnutt) J (Suftroro/ (Sebrucft buret) £r/rtfttcm Scfyctppel/ || 4°. (jpicf. Unir».=53ibiiote)ce [Fm. 1251 (l)j) VJ-2 SBogen 4°. 2tuf ber Dtiicffeite be§ Sitelbl. SBibmung an 3flfr« Soadjima Serbia fon iparjncu auf ^(c^ nub ©u|foro. ^a^ @efpracr}§Iteb in Stlejan* brincrn beginnt: groffer (Sott ber rr»elb/ mie biftu bodj geroorben €iu Fleines Kinb/ unb trits in unfer (£lenbs=0rben? 332 3rociter Slnljano,: gum SJdjtufj (33(- Sb): (£in 03ciftlid? (5efaug auff bas t?od?troftltd7C tt}etbenad?t 3d? band bir (5ott im bod?ften Curort/ Pag bu burd? (Ojrtftum bcinett Sobu ITtid? tjaft 311m (Erb'n crforcu. Ucbcr bie $er[on be§ SSerf. in (£lccmaun Byllab. ParcMm. (g. <)7. unb ami) in .Sivct) y Ijcmbfcfiriftltdjem, auf ber Ijtef. Unib.^Bibltotfjef nufDctnaf)rtcn Sftetfl. (gcfyrtftftellcr^ertfon nid)t§ 9£&fjere§. 3. ttctr. fcutf (un&ef.), £e£te (Sertcfytspofaune (®ebtd)t). (Suftroro J 669. 4°. (SReQ.=33ibI- 311 6d)tocrin) ?(itdrca& Stuttcl 0(t^icf}(|Ovft r geb. gu SB ii fe tu b. 14. 2Rar$ 1634, marb 1658 5U s Jioftocf Mag. phil. unb burd) s ^(nbv. Sfdjerning Poeta laureatus ; unci) ctner geleftrten 9ieije bafelbft 1671 Lie. theol., 1672 orb. SjSrofeffor ber SBerebfamfeit, 1679 D. theol., 1686 orb. fgrofeffot ber Sbeoloaje, in ber ft-ofge audj Assessor Consistorii unb ftarb al§ Senior ber Xlnioerntdt unb tljeolog. gacultat am 30. 5(ug. 1704. SSon itjm ba§ bi£l)er ntctjt befannte ie finb ciel Ctjrtftcn §ugctl]au ben Siifteu (XIII. p. Tr.) (Sott/ ber bu felbft bie £iebc bift Unb mid? 3ucrft geliebet/ Da id? nod? lag im Snubcumift/ 3d? bin gaitj b^odjbetrubet (XVm. p. Tr.) 33aj. (§abicl)l)orft ; ) Rostocbiitm literatum @. 2ff. Rret), \Hnbenfen IV, 13 f. gut 3Redfotfttttgif$en ^omnopoeograp^ie. 333 Tit- Woft. Wfoloflen S.88. Die Waft, fcumaitiftai 2. 109. Oeitrr. i, L80. Die Ceidjenptogtamme bed Sectors 3ob- ®lrin unb befl tbeol. £)ccan8 x Vm. Sftic. Ouiftovp, Woftocf, b. 9. (Sept. 1704. i" (in lefetertn hrirb atS ©eburtStag bet LO. 2Rai 168£ Qugegeben). Villa- £eutfc&e ©iogr. X., 282f. If. ftciiirid) (yimeiiiunff, gcb. am 19. October 1682 $u $atdjint, ftarb al£ Saftot an 2. (iatbatincn in Hamburg am 21. Wtax 1704. 2lu3 ben oet= f$iebenen Sammlungen feinet geiftlicben Sieber gebbren folgenbe: I>u fibonfcft mir bidj fclbft ( s J t Vuinl)v) Hun banfet (Bon mit Ixn-j unb ITTunb (3abte$fd)tu6) Komm (Siiabentbau/ bcfcudjtc mid? (Sftngften) Kit bem „Metn" 1721 bem Stcberfdjafc bcr ^icdl.=2d)mcvinfd)cu M ird)c an; alle 3 ftnben fid) nodj itn iefcigen £aubc§=©53., ba3 1. unb 3. tin 9Joft. OTn.*®SB. fcit 1745 iSlnl). 0. 1744), ba$ 3. im jftoft ©$. Don 1778 unb int „9bt8aiia M Don 1877. Sal. SBefcel, Hymnop. IV, 103 ff. ®od) V, 365 ff. 5HIq. fccutfdje SBiogv. VI, 60. $cstvid) *JDiomfd)ule 3U ©corner in eingefiibtt unb ftarb bafclbft am 1.8. Suni 1717. — 9{u§ ben in feinet Sdjttft: „Gltefcr. Tie ^teifemiirbigfte £>anb ©otte§ u. f. m. Siibecf, 1700." (11018.) 8° eutbaltenen 50 Siebetn ftefcn bic btei: Hbba Datcr/ treucr fjort 3cb t ot>a/ beta Hegteren mad?t 3d? bin gctauft/ o groge (Snab im 9M)ang (1744) bc§ Dtoft. OTn.'©£*. Don 1745, ba$ 2. u. 3. audj im iefcigen fftoSt ©£. ; baZ 2. im „2(u§5ug" 9toft. 1877 unb im £anbe§*©©. Don 1764; in biefem le&tern aufecrbem nod): Hid?t ins (5erid?t/ gercd?tfter Berr. giinf anbre (einfdjl: w Slbba Sater it.), to" fed)3) tbettt <£br. ©ft. $teuf$ at§ „8ugabe" su feinet ©efdjidjte bex Xidjtet im SDcecf (. ©33. (1756), Srofeffor bet 2f)eo^ logie nacbj ftiel unb ftarb baf elbft, al§ ^ro^danater bet UniOerfttat, am 1. 5tptil 1694. ^3ei allet ©ntfd)iebenl)eit feine§ luttjerifctjert S3efenntntffe§ begtiifjte et Spcnet§ pia desideria mit gteuben, unb aucb^ in feinen (35) cjeiftltcrjen Siebetn flingt ein ben ©penetfdjen Detmaubtct Jon. ^)ie Derbreitetften berfelben finb: (Sroger (Sott/ id? mug btr flagcn © 3efu nimm mein ^le^en (SSSibet bc» JeufelS 3tnfec6tungen) 5o gebjft bu nun/ 3^fu fyiu VO'xt fann unb mag id? immcr mefyr. Son biefen ftebt ba§ gmeite (mit be§ Sf. 9camen: „D. ©i)tift. ^ortbolt") im 334 3^t)eiter 2InF)ang: gBtttn. ®23. 1700. 1735. 1744; ba$ crfte (glcid)faU3 nut SRamen) im „£crn" 1721 ff., im 3fletri. ©trelifeer ©S3. 1734, fomie im cittern unb jefciflen 9)cecfl. ©cbtoerinfcbei! 2anbe&®$., and) im „2in^»g," Woftoc! 1877. SSfll. £ret), Slnbenfen Vffl, 28 ff. Sufcofc. IRu^eft IV, 72. SSefeet, Hymnop. II, 50 f. tfod)IV, 258f. (Cnvl ftricftrirfj Sooner, geb. 511 SRiirnberg am 2. 2(pril 1634, ftubicvte feit 1654 gu Dtoftocf unter Cniftorp, SBareniuS, &. gutter, mo er and) unter 2id)er= ning§ Xccanat ben SUcagtftcrgrab erumrb nnb cin Collegium ethicum in 12 2)i§= putationcn biett. DJacl) Sfciicffebr in fcin SBatertanb roarb er 9Jiitgiieb ber ^cg- uefifd)cn SBlumengefeUfdjaft nnb 1658 SBicat an fgebrb, bann su giirtb, 1663 $aftor bafelbft unb ftarb am 26. gebr. 1697. ^n bent „®eiftt. d'vquicfftunben D. Q. 3KiiIlcrS s i*oet. SlnbacbMHang" (SRimib. 1673. 1691) ftebn unter fcincm 9camcn folgenbe 3 Steber: Du haft/ o 3efu/ fcin (Befallen XXtos bin id>/ arme Scelc It?as giebft bu bann/ o meine Seele, beren lefctereS aber fdjon in bem (Scmbertfdjen ©33. Dciirnb. 1676 unb banad) aud) bon SSc^el Hymn. Ill, 269. (gegen II, 84.) bem Dciirnberger 3. 2. (St o ber- lein sugefebrieben tt>irb, f. jeb. gifdjer ^SSey. II, 328. 9Uifeerbcm nennt 2Setsel (II, 84.) toon ibm bie Sieber: £a§ ben 2Infang biefer Wod>en Das ift meine ^reube/ ba^ id) in btr/ bem bodjften (Sut. 3n ben SWetfl. ©53b. finbe id) fein§ btefer Steber. Safob fHcrotttjtmid godjnev, geb. p 9iiirnberg am 1. Wax& 1649, fam 1673 nacb 9toftod, roarb fjter 1675 ob. SBrofeffor ber ^ocfie, 1677 Sgaftor an St. Dcicolai in 23 is mar nnb 1680 Hffcffor be§ miebercrricbteten Gonftftorii bafelbft; 1686 nl§ ©uperintenbent, Sompaftor unb £gl. Scbuiebifcber Gonfiftorialratb nacb Bremen berufen, ftarb er bort am 26. 3uli 1700. 2U§ OTtglieb be§ Dcitrnberger 23(umenorben§ , fteuerte er 511 bem bon ben „53lumgenoffcn" I)erau§gegebcnen : „®eiftlid)er dTquicfftunben D. as qualt mid? ITTenfdjengunft ift (Erbeubimft So fei es bann urn bies Bemutien ! Was tPunber! Faun nod? auf ber (£rben Wev folgen mill/ mug erftlidj fdjauen Slufeer biefen fdjreibt SScticl i()m nod) t>a% Sieb su: 2Id? (5nabeu=(5ott / la^ (Snaben malteti/ roetd)e§ febon im Bremer ^om=©33. 1690, bod) obne be§ 2)icbter» Stamen, fteljt. 3n bie 9)ccdlenburgifd)cn ®efangbiidjer l)at !ein§ biefer Sieber, aucb baZ nod) am 9Jcciften oerbreitete 7. nid)t, 5(ufna(nne gefunben. $ergt. ^ret), Slnbenfen V, 13. 2fob. ©. 47. S)te Dvoft. ^umaniften ©. 92. :\ux v AUodioiUmriu)d)on ^mnopoeoftcoptif. 335 ©eitrr. i, L86. SBefeet, Anal, n, 198. $od& ni,496ff. ; } >uhm Beid&enreben bon ibm, gB&mar 1681 unb 1684, evunilmt M vol) int bunbfdjriftl. ^erifon. ^udnnu g&tlitcliit ^ctcvicii, gcb. mil 1. 3uni 1649 ju DSnabrmf, ftubierte in ©tefeen unb Moftocf, roarb bier ini (September i«;77 an X Y ©. 8od)ner0 (f. b.) SteUe sum orb. SBrofeffor bet $oefie berafen, roetd&efi Vlmt er mil finer 9fcebe de rhristiann poeta antrat; bod) fdjon gegen @nbe b. 3. folate er einem Rufe nlo $rebiger ju ©annober. 9£odj 1G8G (mit Sooner gemeinfam) in ftoftod sum D. theol. promobiert, gcrietb er bolb barauf megen feiner djiliaftiicben SReinungen unb SBertbeibigung bcr Dffenbamngen be$ grl. bon Sffeburg mit bcr bieftgen tfceol. gocultfit, inSbefonbre mit geefct, in 5ffentlit|en Strcit. 2>er feit 1688 befleibeten Superintenbentur in Siincburg 1692 entfefct, lebte cr fcitbem pribatifierenb bcr SSerbreitung feiner fdniwrmgeiftigen Befcren unb ftorb am 81. 3anuor 1727. ®r tote feine ®attin, geb. Sobonuc ©Ceonore bon SRerlau, moreu SKitglieber be§ $egnefifdjen 331umenorben3. S3on feinen geiftlidjcn Siebern ljabcn nur bereinjelte, inSbefonbre : 23ringt rjer/ bringt fyer bem fjcrren (Eljr unb Stdxh iiebfter 3efu/ liebftes £cben/ Per bu bift bas (Sotteslamm (Triumph / drtumprj bem £amm/ cs lebt/ es lebet, in bic altercn ®93b., in bie SDGecflenburgcr jebocb fein§, Slufnafime gefunben. 58gl. ®reb, StnbenfenVn, 51 ff. 2lnl). 6.54. 2>ie IRoft. £umaniften 6.93. Seitrr. H, 56. gBefcel, Hymnop.II, 283 ff. So* VI, 121 ff. SBufcom. Weft VI, 45 f. i'fttiveitt§ $avtmanit , au§ ® ii ft r o m gebitrtig , $aftor $u (X r i t> f o u> unb SSeitenborf, urn 1700. «8gl. ob. 6.230. SBon ibm erfdjienen: (Einige | €Ces €fyren/ . . | gefetset . . (BuftrotP/ | (Bcbrucft bey 3 *? ann Cembfen/ | 3(699. 8°. 108 Sieber. Des (Sciftltcfyen unb C» j pangelifdjen £\ons H€U€ | pafion= unb t-- | lifefyen gtons \ Heue | Stanbes £ieber/ . . | Uo^todj Vvudts 30^. XDeppling/ \7^6. | 12°. 169 Steber. SBoranftebn aufeer ber SSorrebe bon D. 306. Secbt aud) nod) embfeblenbe ©ebic^te bon D. ^ob. Sbrift. 6($aber, donf. -D^atb unb (Superintenbent in ©iiftrom, fomie bon bem gefamten ©iiftromfeben SOcinifterium. 2(u£er biefen 3 auf ber biefigen Unib.=53ibttotI)e! borljanbenen 6ammlungen merben bon Saur. ^artmann angefu'brt: ^eft= unb ^reuben = £ieber (m. SSorr. uon 3. gectjt), Hoftocf \7\5. 12°. €pangelifdje ^\ons--€kbcv / ebbaf. \7\5. 12°. 336 • Broeiter Sfofjang: $g(. SSebcl, Hymnop. I, 372. Anal, liymn. II, 258. (Xlcemann, Syllab. Parchim. ©. 189. 205. STbdung in bet gortf. ju 35<$er£ Q&eU2e& II, 1817. . 9iuf)c= ftunbcn IV, 71 f. fccvimtim 3oftief. Unir).=33ibiiot[)cf [Fm. 1075]) £)ie ©ebication an 33iirgermeifter unb $tafy in Oioftodf, al§ be§ SSerf. Htitt* leibenbe (Sonner unb £tebretdje IDoIt^ater ift batiert : Hoftorf ben 31. Martii 1724. 2luf 331. 21 2 beginnt bann ba§> l 3 /* 83ogeu umfaffenbe ©ebidjt in Sttexanbrinern. Ueber ben SSerf. giebt aud) £ret) im tjanbjdjriftl. 9ftecf(. @d)riftfteller=£ejifon 9Gitf)t§ toeiter an, al§ bie obigen, bem Xitel ber ©djrift entnommenen SRottjcn. ftortrfjtro GijvtftojJlj 8ta^J, (Cantor unb 9tacljmittag§j)rebiger su Saage. Hymni sacri selecti rhythmo et melodia germanicis conformi la- tine facti quibus . . sub auspicium anni 1752 Domino M. Davidi Kichter, gymn. Gustrov. rectori . . . apprecari voluit Joach. Christopb. Stabl, cantor et praeco pomeridianus , Lagae. |j Kostochii, imprim. Anton. Ferd. Eose. (1752) 3 $og. 8°. (fcief . UniD.^i6Iot[). ; JHcg.^ibl. 311 Sd&roerin) Sateinifc^e Ueberfctuing Don 13 befannten beutfdjen ®ircf)enliebew im SBerSmafc be£ Original^. — $gl. feufeoio. dluW. VI, 47 f. XIV, 78. (Savl §ctitvtofprebiger ber ^eraogin $ugufte 5U 2) a r gun, 1756 ©uperintenbeut %u s $ardjim, al§ meldber er 1762 bi§ 1763 aud) bie ©uftromer ©uperintenbentur mit bermaltete. (Sr ftarb ben 16. Oct. 1782. gijm ttrirb ba§ £ieb in unferm £anbe§*©$. 9H\ 292. gugeWrieben : 3d? l\ab in <£t?rtfto Pcrgcbung ber Siinbcn. $8gl. dieemann, Syllabus Parchim. @. 12 f. 168. ^ard)im[d)e Gfjronif @. 298. ©laeuerfe, ©efangbucbj§fuf)rer ui BRcdlcnlMrftifdjcn fcpmnopoeoflrapljic. :;:;7 fftrtfttfttl Viidtuin XnDDc(, geb. ben 11. STpril 1706 lui nutthlicl) )u Won ml, in- on i innate bori Qltt 27. Sept. 1729 jum Dr. juris unb ftaib am 12. JJuni 177.'. al£ director bet 3uftift Gfanjlei nub be* QTonfiftorii bafelbft, nt£ mcldicr er aucf) bei bet GTcnfut be8 8anbe$«(&efangbuc!)$ bon 1764 betbriligt mar, i. ob. 5.249. Seine „iuiwh bidjterifefum Scanning unb rente fvaftuoUe Spradje auSgcieidjneten" 5 Steber toa.1. vaun v, 552.): (Erbarmet beffeu ljulb unb UTadn Qerr lebre mid} bie Fin ^cu SdjranFeti iiollcnmntuun nimm bic palmctt fdnSpfcr,- ber bu fclbft bas £cbcn Derjhxftes Ikr.s crmcid]ft bn nidjt fteben |d)on im 9fa&ang (1744) bc§ altera IRoftocfer Win. ©$J. o. 1745 If. ob. 2. 203.) unb in ben 2lu§gg. b& 1759 ntit fcincr SftamcnSdjiffve £. £. crau3g,cbcrin — ift 9Jco[t§ £ccfc abgcttjan unb rr>a§ bcr ^falter im propljetifdjen (Sinne fpridjt, in bcr ebancuiifdjen ®larljett unferer 3ettcn betrodjtct". ^roben barau§ bet Streb, 23citrr. II, 152. 2)ic obigen biogrnpbiftfjen Slngaben nad) £rcb'§ fjanbfdjriftl. Scrjfon. 3. 5. $. (ertoaU)), geft. m SubttngSluft ben 28. October 1779. (ginige | crbauiidje | Cicber unb (Sebete | 5 ur | fjaus = Unbatit gefammlct ©on 3. 5. 3. || \78\. 32 $11 8'. ($tcftac Uniu.=33ibliotl)ef [Fm.3915]) pterin folgenbe Sieber, bon fttcftenber gorm int £one bcr SBvubevgcmeinc: 3efus! trie ift mir 3U 2Ttutf]C Bin id? benn nicbt and] ber Deine ttun mollcn meine 03Iiebcr 03ott fpridjt: Dergig mem nid?t! Zlifysi nicbts/ nicbts foil mid] fdjeiben 3^? ^! a ^ °i^? i e UTl ° J e Qelicbet 03ieb mir/ mcin So^n/ bein ^ev^i 2$ Derla§ mid] nid]t/ mem 03ott/ ^luf baft trage id] bid] nid]t laffe 03ebenFe mem/ mem o3ott/ im Beften/ Bctradjt/ HTcnfd]/ bic Cf]rdnen 3d] armer Siinber Breit aus/ 3 e f 11 / oeinc vfliigel 2Id] ibr IHenfdjett/ la%t end] nidjt (3)ic§ unb ba§ borigc Sicb cr- 3efus gel]t 3um ieiben! £a§t uns geben mit ben $er§anfangj?bud}>- alles meiben ftaben ben Seamen Bern? a lb). 5io^. Sad^manii, ©efc^id^tf. 22 338 Broeitcr auujang: Wad) c'u\k\n\ ®eucicn, ;,. *£§. gleicf)fall§ in gcbunbcncr ^vebc, folgt ©.30.: gu= ruf bcs Cocftorbcncn an bic nod? £cbcnbcu £ n be wigs In ft/ ben 28 (Dctob. i:t<).' Bnlefei nod) ba§ Steb: 3cf6s ftirbt inn mcinc Sdjulb (58. 2—4. au§ (£afp. 9c cumKnnS: ;9ttf mein &&$, De§ ©errcn £aa," SB. 4— 6.). •dctnvtd) ^nlino 2oDe, gcb. b. 81. SKai 1733 im ©amburgifcljen, (Styififtoriat rati), 2nperintenbent mib Soinprcbigcr su (Scbmerin, f b. 30. $)ec. 1797. 33on iljin: ^legien", ©ottingen 1762. „(n)vi[t(id)c Sieber", ©atnburg nnb Siineburg 1771, fomic 5Ql)lvcid)c (£antaten it. % ©cine 9)Jitnnrfitng bet bem £ubnng§lufter ©efangbuel) Don 1704 nnb feinc in baffetbe nufgcnoinnicnen 7 Ciebcr f. ob. ©.288. SSfll. Oneemaun, Syllabus Parchim, @. 100. 200 f. 3oljrtttit f>dnridj $of$, neb. ben 20. gebr. 1751 311 ©omiftexSborf bet SB a r en, geft am 29. W&T& 1826 311 §eibclberg. 3n bent bon ii)tn 1776—1800 l)crau£flcgebcncn ©otttnger $itn>n^((manad) ftnben fid) nad) &od) VI, 204 f. metjrerc getftlidje £iebcr, [0 bef. tin Satjrgang 1784: Das 3abr ift biugefdjmunben Hufyc fromm (fanft) beftattet tXrocfne beiues 3ammers (Etjranen, ban melcrjcn ba§ ieUtere auti) nod) int jefeigen S33i§marfcf»cn ®53. nntcr 9h\ 4,54. Saittcl IWitfjnclt^, Islebieusis (Sfnfang b. 17. SftW-i too?): Scfyone tr>olriecr)enbe Blumblein/ fo im Cuftgarten bes fy (Beiftes geroacfyfen/ mil brey Stimmen. Hoftocf/ 3or). I)allerDorb/ \6^. 4°. (bci Wdlcr II, 76. 9?r. 169.; teeter ic £onmerfe be£ 16. unb 17. 3al)rt er licblicf)cr Conccrten mit brci Stimmen. Koftocf. 1617, 4°. (©erbcr a. a. 0. 9lx. 4. ; 23cdcr S. 90.) Sertum musicale primum obcr erftes 2TCuftcali)cfyes ftrdntslein, bas ift bcr crfte Cfyeil breyftimmigcr Conccrten. (Sreiffsroalb/ bey £)ang XPitten. Drittc 2Iuflage. ^625. 4°. (©crbcr a. a. 0. 91r. 2.; Seder Si 91. ^ie ^ufd^rift uom 1 ^an. 1614 mar an etlidje 6d)itlcr ]u Oioftod gcrtd)tct) SH* gut 2Ncdlchburgifd)en frpmnovocograplne. 330 Sertum Bfusieale alteram ober&nbres ttluficalifcfyes "Krannleiu von fd}6nen tpofylriedjenben Blfimlein . . . Don Daniele Briderici Esleb. Sac. Aiifcf>rif t abet d. ft. i til'.' bntfrtt) 9?nrfy ^Aittbciliuui bed ymtvu gem. gnfp. Qafyn ju 3(Itorf, tuetd&em bag 89ucf) borlicflt, nitniilt boffclbc folgenbc 21 gciftlidje Siebcr: IDoIauff mil ivcwb onb monne IHit t^fopen befptenjje midj £obct jbv beiocn alio 3 U beinet 2(mjtft ntb Hotb 2 7 T c i ? i Seel mas tbuft bid} frenifeii tPenn mid? 2Inc$ that betreten £s tTinfi 3it>ar bet (Setedjie filrd^t bid? uid>t itt bcr Hotfj 2Ute em palmbaum ZXid)t cmicjlid) oetpjjt <5tofj ift (Sott/ bciu Satmt^igfeit ^Xd? / wk foil tcr>s bocb Wol ocm bcr (Sott bett X^cvrcit €s mirb bennodi gefdjeben Pic llotb rmb bas 2mliegen bciu 3 cr > *? a b bid} mu* cin ^JiicjcnblicF Pic ^tommeit rub (5crcditcu fciit gurciffct cmrc ^crt^ctt Per (5rccbtcu dbntt ift (5ott bcfauiit ' ^itr allcm £cib ju allct gcit. U\mim it>tlltn alfo fterben SBeigebunben : Yiridarium Musicum sacrum, Don Xcmjclbcn, Alio 1625. (gnttjnlt oo (Xinnpofitioncn, grufctcnttjettS au fatetnifdjen £f£ten; bod)' ftnb tax- miter c\ud) rcutidje ftropI)ikbc Siebet: f^citt ift geborcu 3 c f us <£tjrift gum Itcbcn ncmcit ^a^rc £obt (Sott ibr dbriftcu alio / £obt itfit i?err 3efu C^rtft/ Iicb l\ab tdj btd> €iu frolidj ucmes 3afyt 9*fy* au S3on Xcmfclbcn grfjori nod) I)iel)cv: Bicinia sacra seu Di§ticha supra evangelia dominicalia et praeci- puorum festorum composita a Daniele Fried rich, Cantore Kostockiensi. Rostockii 1623. 4°. (Cuer=8°.) (33cdcr 6. 132. 234.) gnt&fili 86 ©efanfle. Sfufjer biefen nuinfalifd)cu berbtcnt nod) cin btd)terifd)c§ !©erf (Jrroafntung : Tobias j Das ift: (£inc frolidje./ luftivjc / rmb fefyr ! anmuttge I(eu?c Comoedia, | Don bem altcn | rmb jungen Tobia . . Pen | M. Da- niele Friderici, | Cant. Eost. Koftocf/ gebrucft bey Nicolao Ketl/ 1 3m 3ar,r ^657. || S\ (8 M. 820 ©.) (ipief. Unio ^ibiiot()cf [Mk. 15131]) (itn biblifd)c§ £>rama in 5 5fctcn init fcl)r ergo^ltc^en foiuifcrjcn ^luiidjenfccncn, lefetcre in nlattbcut)d)cr <2prad)c (f. SSia^ntQun, SRefl. nltnicbcrf. Sit. Ill, 26.). S8gt. ^oft. dtnm§ 1742, 188. 1740, 247. ?l% ^cutfa^e Siogr. VII, 384. 840 Suiter SMjang: 3ut 2JJecs XDcrf. Hoftocf. \636. 4°. (Seder 6. 02.) (ftitftilt 30 ©efange. Hymnodia sacra: Das ift: Hctr>c gctftltcfyc Conccrtcn .. mit 51DOV Stimmen r>nb bem Basso Continuo . . . (Sebrucft 511 Koftocf burd? 3ofycm Hidjcl/ in Dorlegurtg 3°fy- Xjallcrnorbs/ Bucbr). \65ty. 4°. (teeter ebbaf. ; Berber III, 474. «Rr.3.) gntbalt 30 ©cfanoc. Triumphus inusicus spiritualis obcr getftlicfye Criumpfy=£iebcr r>on fecfys bis ad)t Stimmen. Hoftocf. \6^0. 4°. (©crbcr n. a. 0. 9lx. 1.; Sector 6.134.; feller, SfoiiQlenll, 93. Dir. 290.) Eh IjicvPon l>cr[d)icbcn (?): Henc (Sciftlidjc Criumpr/Iicbcr/ Hoftocf \640. 9 SBcmbe. (nad) SRittljcUunfl bc» jperrn Scm.^nfp. 3^" 5" Slltorf, in bcr St. 9Jtnrien= bibliotljct ju Gibing) Sdifjcrbem nrirb Dun ifnn bet ©erber (0.0. £5. SHr. 2.) cvipaCjnt : Cithara Davidica. fcchtvid) £d)itt$, bc§ beriibmten (£fntrfiirftlicl) 2od)fifd)cn Cbcr -CfapeUmciftcrS 311 $re§ben (gcb. 1585 f 1672), Pfalrncn Datnbs/ fyieber>orn in tcu£fd?e Heimen gcbracfyt burd? Cornelium Becfcrn rmb an je^o mit einfmnbert rmb brei cigc= ncn ^TTclobcycn . . geftellet. (Buftrom/ bey 3°fy arm 3<*§ er W°- 4". (teller II, 142. 9?r. 23. Seder ©. 63.) irfung be§ bortigen $aftor3 ©djmibt. TALCOTT WILLIAMS. ■ » i e WW E 3 IH EE I' , MllMJCLPIIIJI. P*. NEW York. Ni - _^_^_^ U-ooo-^- A^^^AA- J !i- tfc K+^tJ^fo—. ^_^ «— vUJbrx (r- f ^A *