BOUND BY lACMILLAN iC«> • THE WORKS OF GEORGE ^ULL, D D. LORD BISHOP OF ST.DAVID^S, COLLECTED AND REVISED • BY THE REV. EDWARD BURTON, D.D. FORMERLY STUDENT, AFTERWARDS CANON OF CHRIST CHURCH AND REGIUS PROFESSOR OF DIVINITY. TO WHICH IS PREFIXED THE LIFE OF BISHOP BULL, BY ROBERT NELSON, ESQ. VOL. V. PART n. OXFORD: AT THE UNIVERSITY PRESS. MDCCCXLVI. Digitized by tine Internet Arcliive in 2014 littps://arcliive.org/details/worksofgeorgebul52bull V. SECTIO III. 173 DE FILII tS ^vmidli 100. SIVE COJi:TERNA CUM DEO PATRE EXISTENTIA. CAP. I. Connexio sectionis tertice cum frcecedenti. Proponitur de Filii (stemitate thesis prima. Qufs primum disertissimis Ignatii, viri aposiolici, testhnoniis confirmatur. * Nohilis ejusdem locus in Epistola ad Magnesias luculenta expli- catione illustrahir. Gnostici Arianonim parentes. 1. STABILITA Patrum Antenicsenorum suffra- giis doctrina de Filii rw oixoovalw, inde ejusdem awai- Siov \)er consequentiam omnino necessariam deduci- tur. Etenim qui vere proprieque Deus est, et ex Dei substantia genitus, idem habeat omnia necesse est, quae sunt propria Dei, infinitatem, immensita- tem, seternitatem, omnipotentiam, to uktio-tov, to a- rpe-TTTov, hoc est iyicreabilitatcm, ut sic loquar, et in- commutahilitatem, caiterasque proprietates, sine qui- bus stare divinitas vera non potest. Nemo fere scriptorum est, synodo Nicaena posteriorum, qui hoc contra Arianos non observavit. Id ipsum vero plu- ribus exponit Cyrillus in nono Thesauri libro% ac de aeternitate prajsertim id esse consequens docet. a [Cyril. Alex. vol. V. p. 67.] BULL, VOL. V. I i 474 DEFENSIO FIDEI NIC^N.E. III. i.i. Inter alia, qua; hue spectant, diserta imprimis atque expressa sunt ha;c ejus verba ; Kai wa-irep ei Trpoa-yejo- vcos ecpalveTO, ovk av tjv ofx-oovtriog, ouTto? eirei ixtj touto ecTTiv, aW }]v aei crvv avTW, TvavTW^ ecTTai kg). 6fXOOv> Pag. 12. [§. 3. p. 40.] I i 2 476 DEFENSIO FIDEI NIC\£N.E. III. 1.3. stolici simplicitas, ut nequaquam putandus sit lu- sisse in voce temporh, ut postmodum luserunt sub- doli Ariani. De auctoritate autem biijus Epistolae ea paucis dixit clarissimus Isaacus Vossius in notis ad Epistolae titulum, quae sequis ingeniis satisfaciant. Sed doctissimus Pearsonus noster in Prooeraio ad Vindicias Epistolarum S. Ignatii cap. 6. ea de re fusius disserens, singularem Usserii opinionem ita refutavit, ut, quin Epistola ilia inter eas numerari debeat, quse Eusebii temporibus pro Ignatianis ha- bita* fuere, nullus jam restet dubitandi locus. Porro idem Ignatius in Epistola ad Magnesios disertissime Filii aeternitatem praedicat his verbis*^ ; ET? Geo? eariv, 6 (f)avepu)(rag eavrov Sia ^Irjaov ^picnov, tov vlov avTov, o? ecTTiv avTOv \6yo? al'Siog, ovk a—o tTiy>]i irpoeXOwv. i. e. (juxta versionem veteris interpretis Usseriani, quern ubique fere sequor,) " Unus Deus est, qui manifes- " tavit seipsum per Jesum Christum Filium ipsius, " QUI EST IPSIUS VeRBUM .ETERNUM, NON A SILENTIO " PROGREDIENS." 4. Hand me fugit esse, qui ex hoc loco conten- dunt, hasce Epistolas Ignatii non esse; siquidem verba ilia, ovk otto a-iytji -TrpoeXOwv, "non a silentio " progrediens," proprium V alentini, ut ipsis videtur, perstringunt errorem, vivente Ignatio nondum exor- tum. Ad banc autem objectionem reverendus ad- modum Pearsonus noster (post Usserium, Vossium et Hammondum, quorum dicta Dallseo aliisque, su- anim partium studio nimium addictis, baud satis- fecerant) prolixius responsurus, has quatuor asser- tiones sibi demonstrandas proponit ; ] . V erba ilia, OVK a-jTo a-iyrjg irpoeKBwv, hjEresim Ebionitarum ferire ; c Pag. 2 I . et seqq. Pag. 34. [§• 8. p. J 9.] III. 1.5. DE FILII r(S Svi^atSiV- 477 2. Verba ilia ad Valentiniim omniiio non spectare ; 3. Haeresim, quae verbis istis feriri putatnr, Valentino fuisse antiquiorem et a veteribus Gnosticis acceptam ; 4. Probari certo non posse, ipsos Valentini errores Ignatio fuisse penitus incognitos. Et in his trae- tandis eruditionem suam omnigenam, imprimis vero antiquitatis ecclesiastics? summam peritiam ita ex- pandit, ut propterea doctis et piis omnibus merito in honore atque admiratione sit ; eaque adeo dicit, praesertim in probatione tertiae assertionis, quae ad refellenda Blondelli et Dallaei cavilla omnia abunde sufficiant. Cogor tamen a doctissimo Patre, quern summopere colo et revereor, in aliquibus dissentire ; ipsiusque huraanitatem et candorem summisse exoro, 175 ut milii liceat meam de celebri Ignatii loco senten- tiam libere proponere ; praesertim cum, ut id faciam, ad maximi momenti veritatem, quam explicamus, confirmandam plurimum intersit. Persuasum habeo, Ignatium in verbis allatis, et in tota perioche ad quam verba ilia pertinent, neque Valentinianos, neque Ebionaeos respicere ; sed Judaizantes illos Gnosticos, quorum princeps erat Cerintbus, (qui Valentino longe anterior, adeoque ipsis apostolis coaevus fuit ; cujusque haeresis ecclesias Asiaticas Ignatii temporibus maxime turbavit,) omnino perstringere. Cujus sententiae meae rationes priusquam proferam, visum est Ignatiani ser- monis contextum integrum hie recitare, quo res clarius patefiat. 5. Ita igiturvir sanctus Magnesios suos alloquitur^: ilavreg ouv w? ej? (eva) vuov crwrpe-^eTe Qeou, cog eV) eu dvcriaa-Trjpiov, ctti eva 'Itjaovv ^piaTOv, tov u(p' evcxf Ilarpog irpoeXQovra, Ka\ eh eva ovra Kat ■)(wp>i(ravTa. /mij TrXavdcrOe Tulg erepoSo^lacg, iu>]Se fJLvdevfxacriv rolg TruXaioig ^^S- 34.35- [§• 7- I'-i9-] 478 DEFENSIO FIDEI NIC.^N^ 111.1.5. uvwcf)e\€(nv ova-tu. et yap fj-e'xpi vuv Kara vofxov ^lovSa'icr- fjLOu ^w/xei' ^, o/uLoXoyov/J.ei' \npiv fxt] eiXtjcpevai. ol yap OeiOTUTOi Trpocp?]TaL kutu ^picTTOv ''\r]]rog avrov. av yap t'lfxag ff-ifJ-rj- crerai § KaOci 7rpd(T(rofjLev, ovk en ea-fxev' Sid rovro fiaOtjrai avrov yevofxevoi, fj.d0w/j.ev Kara l^pKxriavicrfxov ^i/J^. o? T'WjO aXXip ovoixari KaXelrai irXeov rovrov, ovk ecrriv rov Qeov. viripOea-Qe ovv rtjv KaKtjv ^v/ui-rjv rtjv ■TraXaiwdelaav Kac evo^iTaaav, Ka\ ixera^dXeuQe eig veav 'Cvixrjv, o ecrriv ^Itjcrov? XpiCTTO?. dXlaOrjre ev avro), Iva fxr] §ia(p6ap>j rig ev vfJLiv, eire] diro rT]g o(T/j.^g eXey^OrjcretrOe. droirov ecrriv l^piarov ^Irjarovv KoXeiv, koi ^lovSat'i^eiv. 6 yap ^pia-riav- f Leg. lovbaioTfiov, vel vox omnino omittenda. Vide Vossii notas in locum. ' Tinrjo-erai, cestimet, legendum, in margine notavit auctor doc- tissimus, conjecturam \'edelii et Isaaci Vossii secutus. Sed quid si ex cod. Xvdpnicciano inteqiolata hujus Epistolae reponas fxa- firjaerat, reprehendat , vel fiiarjcreTai, ex dementis Alex. Paedagog. I. 8. p. 1 13. [p. 135.] ubi haec Ignatii verba, uti videtur, imitatus SCribit, el' n npa fJicrei o Xo-yoy, 0ov\fTai airh fir) flvai. Grabe. III. 1.5. DE FILII T(p IvvaibM. 479 iCTfxo^ OVK eh ^lovoaXa fj.ov eirlaTeva-ev, aWu ^\ov^a'icrixo<; el'i(Tei, Ka\ Tw iruOei, Kai Trj avacrTaarei Trj yevo/uepr] ev Kaipw r*;? ^yejULOvlas TIovtlov TIiXutov, irpa'^OevTa aXtjOw? Ka\ ^e^alw<; vtto 'Irjcrov ^pio'TOv tj/? eXirlSo? t]uwv, ^? e/c- Tpairrjvai fjiriSevi v/ulwv yevoiTo. i. e, ( juxta versionem interpretis Usseriani veteris,) " Omnes ut in unum " templmn concurrite Dei, ut in unum altare, in " unum Jesum Christum, ab uno Patre exeuntem, " et in unum existentem et revertentem. Non erre- " tis extraneis opinionibus, neque fabulis veteribus, " inutilibus existentibus. Si enim usque nunc se- " cundum Judaismum vivimus, confitemur gratiam " non recepisse. Divinissimi enim prophetse secun- " dum Christum Jesum vixerunt. Propter hoc et " persecutionem passi sunt, inspirati a gratia ipsius, " ad certificare impersuasos, quoniam unus Deus est, " qui manifestavit se ipsum per Jesum Christum " Filium ipsius, qui est ipsius verbusi jETernum, " NON A siLENTio PROGREDiENS, qui Secundum omnia " bene placuit mittenti ipsum. Si igitur in veteribus " rebus conversati in novitatem spei venerunt, non " amplius sabbatizantes, sed secundum Dominicam " viventes, in qua et vita nostra orta est per ipsum " et mortem ipsius, quod'' quidam negant ; per quod " mysterium accepimus credere, et propter hoc susti- " nemus, ut inveniamur discipuli Jesu Christi, solius " doctoris nostri ; quomodo nos poterimus vivere " sine ipso ? cujus et prophetae discipuli existentes, '> L. quam. 480 DEFENSIO FIUEI NIC^N.E. III. 1.5. " spiritu ij)sum ut doctorem expectabant ; et propter " hoc quod juste expectabant, prtesens suscitavit " ipsos ex mortuis. Non igitur non sentiamus be- " nignitatem ipsius ; si enim nos persequatur secun- " dum quod operamur, non aniplius sumus. Propter " hoc discipuli ejus effecti, discamus secundum " Christianismum vivere ; qui enim alio nomine vo- " catur amplius ab hoc, non est Dei. Deponite " igitur mahmi fermentum inveteratum et exa- 176" cuens; et transponite in novum fermentum, qui " est Jesus Christus. Salificemini in ipso, ut non " corrumpatur aliquis in vobis, qui ' ab odore re- " darguemini. Inconveniens est Jesum Christum " ])erfari, et Judaizare. Christianismus enim non " in Judaiismum credidit, sed Judaismus in Christi- " anismum, ut omnis lingua credens in Deum con- " gregaretur. Hsec autem, dilecti mei, non quia " cognovi aliquos ex vobis sic habentes ; sed ut " minor vobis, volo prteservari vos, ut non incidatis " in hamos vanse gloriae ; sed certificemini in nati- " vitate et passioue et resurrectione, facta in tem- " pore ducatus Pontii Pilati ; quae facta sunt vere " et firmiter a Jesu Christo, spe nostra; a qua averti " nulli vestrum fiat." 6. Ilic contextus orationis apertissime demon- strat, eosdem oninino h£ereticos a ca])ite sermouis ad calcem usque designari. Quinam vero hseretici illi ? de Valentinianis non agi (quod somniarunt Blondellus et Dallaeus) certissimum est; siquidera ex tota perioche liquet, hsereticos, quos ferit Igna- tius, Judaismum professos fuisse ; quod de Valen- tinianis nemo veterum prodidit, nemo recentiorum (quod sciam) vel fando inaudivit. De suis vero i L. quia. Grabe. III. 1.0. DE FILII 7(5 Swi^at'Siw. 481 beterodoxis ait Ignatius, ipsos " secundum Judais- " mum vixisse, sabbatizasse, dum Jesum Cbristum " profitebantur, tamen Judaizasse, &c." Ad hoc ar- gumentum a R. Pearsono adductum nihil respondit ejus observator; neque sane quicquam solidi respon- dere unquam poterit. Jam ad Ebiona-os quod atti- net, quanquam Judaismi nota in ipsos quadret, cse- tera tamen omnia Gnosticis aptius conveniunt ; qua- darn vero de aliis quam Gnosticis intelhgi nequeunt. Nam primo verba ilia, quibus Magnesios hortatur Ignatius, " ut concurrant ut in unum Jesum Chris- " tum, ab uno Patre exeuntem, et in unum exis- " tentem et revertentem," hsec, inquam, verba Gnos- ticos, imprimis Cerinthianos, aperte feriunt. Nam Cerinthiani non in unum Jesum Christum credide- runt; sed alium esse Jesum, alium Christum (a summa principalitate in Jesum post baptisma veni- entem, iterumque a Jesu ante passionem ipsius ad suum pleroma revertentem) docuerunt. Neque ipsi imum Patrem Jesu Christi agnoverunt ; sed Jesu Patrem Demiurgum, sive mundi Fabricatorem, Christi superiorem potestatem professi sunt, quemadmodum infra ex Irenaeo ostendemus. Deinde cum mox ab Ignatio Veteris Test, prophetse dicuntur " inspirati *' a gratia Christi ad persuadendum incredulis, quod " unus sit Deus, qui manifestavit seipsum per Jesum " Christum Filium ipsius," hie iterum Gnostici non obscure perstriuguntur. Nam illi omnes et soli do- cuerunt, alium esse Deum mundi Conditorem, alium Deum ilium, qui se per Christum Filium hominibus patefecit. Praiterea ad ipsam Ignatii, de qua qua3- ritur, sententiam quod attinet, quanquam facile con- cesserim, verba, om airo a-iyrjg TrpoeXOwu, per exegesin addita esse ad explicationem eorum, qure de Verbi 482 DEFENSIO FIDEI NIC.ENiE. III. i.ti. aternitate praecesserant ; tamen mariifestum mihi videtur, ea explicatioiie Ignatium voluisse pravo ali- cui conceptui ha}reticorum, quos perstringit, de Verbi prolatione, occurrere. At Ebionsei de ista prola- tione nihil pliilosophati sunt ; Gnostici vero commu- niter, et inter ipsos Cerintliiani, perabsurdara ea de re opinionem conceperunt; cui redarguendoe ista Ignatii verba sunt appositissima, uti mox videbimus. lino omnino existimo, veteres Ebiomros neque ip- sum Tov Xoyov noraen aut vocabulum de Christo usur- passe unquam ; utpote qui Evangelium Joannis, ubi Christus 6 A070? dicitur, plane rejecerunt, solo eo quod est secundum JNIatthseum Evangelio utentes, ut diserte testatur Irenseus I. 28. Porro cum Ig- natius, postquam admonuerat " non sabbatizandum" (Christianis, sed) secundum Dominican! vivendum, " in qua et vita nostra orta est per ipsum" (Christum) " et mortem ipsius," continue subjungit, " quam " quidam negant," non obscure significat, Judaizan- tes illos hjereticos, quos notat, una cum errore suo, de necessaria legis iMosaicee observatione, etiam al- terum conjunxisse longe pejorem, hoc est, veram Christi passionem ac mortem negasse. Quod qui- dem de Ebionoeis vere dici nequit ; de Gnosticis vero Cerinthianis verissime affirmatur, quemadmo- dum mox ostendemus. Denique conclusio hujus Ignatiani sernionis sententiam nostram apertissime confinnat ; " Ilaec autem," inquit, " dilecti mei, non " quia cognovi aliquos ex vobis sic habentes, sed, " ut minor vobis, volo prjEservari vos, ut non in- " cidatis in hamos vange gloriae ; sed certificemini in " nativitate et passione et resurrectione, facta in " tempore ducatus Pontii Pilati ; quae facta sunt " vere et firmiter a Jesu Christo, spe nostra ; a qua III. 1.6. DE FILII r(5 ^vvaiM(o. 483 " averti nulli vestrum fiat." Ex bis, inquam, verbis liquido liquet, bsereticos, de quibus in antecedentibus Magnesios suos prcemonet Ignatius, esse non Ebio- na^os, sed Gnosticos. Nam in hsereticorum istorum hamos ne incidant Magnesii, ipsos hortatur, illud- que tanquam oXe^KpdpfxaKou contra istorum venena ipsis prsescribit Ignatius, ut ])ersuasum habeant, Je- sum Christum vere natum et passum fuisse, et vere a mortuis resurrexisse temporibus Pontii Pilati, ne- que ab hac persuasione se abduci sinant. Haee au- tem, inquam, certe nihil ad Ebiona^os, ad Gnosticos 177 vero, et Cerinthianos speciatim, quam maxime perti- nebant ; quippe Gnostici omnes, cujuscunque deno- minationis fuerint, veram Jesu Christi nativitatem, passionem et resurrectionem revera negarunt, quan- quam non eadem omnes ratione. Hoc Irenseus, cu- riosissimus Gnosticorum doctrinaj exploratot, eru- dite observat III. 11 ubi postquam ostenderat, quomodo Joannes apostolus in ipso evangelii initio Cerinthianos et Nicolaitas perstringat, (quem ipsius sermonem paulo inferius adducemus,) mox ad verba ilia cap. i. 14. descendit, demonstrans, neque Cerin- thianos illos, neque aliam ullam Gnosticorum sectam, Jesu Christi incarnationem, passionem aut resurrec- tionem sincere agnovisse : verba ejus ha^c sunt ; " Se- " cundum autem illos, neque Verbum caro factum " est, neque Christus, neque qui ex omnibus factus " est, Salvator. Etenim Verbum et Christum nec " advenisse in hunc mundum volunt ; Salvatorem " vero non incarnatum, neque passum ; descendisse " autem quasi columbam in eum Jesum, qui fac- " tus esset ex dispositione, et cum annunciasset 1^ Pag. 257, ct 258. edit. Feuard. [p. 188.] 484 DEFENSIO FIDEI NIC-EN.E. III. 1.6. " incognitum Patrem, iterum ascendisse in pleroma. " Incarnatum autem et passum quidam quidem eum, " qui ex dispositione sit, dicuut Jesum, quern per " JSIariam dicunt pertransisse, quasi aquam per tu- " bum : alii vero Demiurgi Filium, in quern descen- " disse eum Jesum qui ex dispositione sit; alii rur- " sum Jesum quidem ex Joseph et Maria natum " dicunt, et in bunc deseendisse Christum, qui de " superioribus sit, sine carne et impassibilem exis- " tentem. Secundum autem null am sentextiam " h.ereticorum Verbum Dei caro factum est. Si " enim quis regulas ipsorum omnium perscrutetur, " inveniet quoniam sine carne et impassibilis ab om- " nibus illis inducitur Dei Verbum, et qui est in " superioribus Christus. Alii enim putant manifes- " tatum eum, quemadmodum hominem transfigu- " ratum ; neque autem natum, neque incarnatum " dicuut ilium ; alii vero neque figuram eum as- " sumpsisse hominis, sed quemadmodum columbam " deseendisse in eum Jesum, qui natus est ex ]\laria. " Omnes igitur illos falsos testes ostendens disci- " pulus Domini, ait, Et Verhiim caro factum est, " et inhabitavit in nobis.'' Hasc Irenaeus. De Ce- rinthianis autem id peculiare tradunt Pbilastrius, Epiphanius et Augustinus, quod docuerint etiam " Jesum nondum resurrexisse, sed resurrecturum " aliquando ;" nempe, ut arbitror, cum terrestris regni millenium, quod somniarunt, incepturum esset. His addas, quod verba ilia Ignatii, " ut non incidatis " in hamos vanae gloriae," Guosticos omnino respicere videantur, qui KevoSo^lag mancipia fuerint. Quippe propter mira sua de .-Eouibus commenta videri vole- bant isti eruditiores cseteris, spernebantque alios Christianos ut rudiores ; indeque Ti/wo-tikwv nomen III. 1.7- DE FILII 7(5 ^vvdibM. 485 ipsi sibi fecere. Hactenus, ut arbitror, clara sunt omnia. 7. Sed quid, inquies, dicendum de Judaisnio, quem suis hajreticis per totam periochen exprobrat Igna- tius? annon hsec nota Ebionpcorum et Nazaraeorum propria fuit ? nunquid liaec nota convenit Gnosticis ? Respondeo, Omnino; Gnostici enini Cerinthiani, quanquam, ut videtur, revera legem et ritus Judai- cos non magni facerent, adeoque de legis auctore intus indigna sentirent ; quamdiu taraen potentia Judaeorum aliquatenus stetit, indeque gravissimae Christianis persecutiones passim oborirentur, (hoc est, ad usque ultimum Juda^orura excidium sub Adriano, quo tempore Judaeorum reliquiae per Adri- ani operam, merito ipsis infensissimi, in extremum omnium odium et contemptum venere,) cum Judaeis Judaizarunt, quo crucem efFugerent. Certe' Epi- phanius Haeres. 28. Philastrius in Cerintho, et Au- gustinus de Haeresibus cap. 8. diserte tradunt, Ce- rintliianos docuisse, " circumcidi oportere, et legem " Mosaicam observare." Epiphanius autem d. 1. ex- presse notat, Cerinthum, cum legem ipse coleret, Angelum tamen Judacorum sive legis datorem adeo non adorasse, ut potius eum malum esse diceret et detestaretur ; quanquam non ausus fuerit hoc pa- lam docere et profiteri, quod postmodum Marcion fecit. Unde sequitur, Cerinthum non ex animo Ju- daizasse ; sed ob commoda tantum sua, ut cum Judaeis gratiam iniret, et persecutiones ab ipsis exci- tatas effugeret, legis Mosaicae zelura prae se tulisse, ut modo observavimus. Hinc plerique e Cerinthianis, "1 4>do-/<€i yap Tov vofiov bebcoKora ovk ayaObv, ov T, qui in Nazianzenum Coiumentarios scripserunt. Sed Observator bic, ])ro solita sua modestia, et ipsum Nazianzenum imprudentiae, utruraque vero ejus scboliasten crassissimae ignorantise arguit ; (juod ea JNlarcionistis tribuerint, quae re vera Valentinianis conveniebaiit. Quasi scilicet eadem commenta nou poterant esse et Marcionistis et Valentinianis com- munia ; aut quasi Nazianzenus, Elias Cretensis et Nicetas non intellexerint, Valentinum quidem pri- mum triginta iEonas coluisse ; Marcionem vero postea ista ejus deliramenta amplexum fuisse. Imo hoc diserte monet Elias Cretensis, idemque a 'Nazi- anzeno agnitum fuisse observat. Quippe in Notis ad Nazianzeni Orationem XXIII. postquam de prima Ogdoade iEonum locutus fuerat, sic porro scribit^: " Marcionistse vero, adaucto morbo, tricenarium nu- " merum venerabantur, ob triginta TEonas, quos ipsi " colebant. Hoc enim deliri homines aiebant, quod " ex iisiEonibus, qui apud Simonianos essent, Sermo " quidem et Vita i^lones decem rursum produxis- " sent ; Homo autem et Ecclesia duodecim alios " ^onas ; qui quidem ad octo eos, quos modo re- " censuimus, adjuncti, tricenarium numerum effi- " ciunt. Supervacaneum autem fuerit eorum quo- " que nomina scribere ; ita anilia sunt et aspernanda. " QUIBUS SIMILIA VALENTINUS QUOQUE TRADEBAT. y [Constantinop. Diaconus, claruit anno 1077. Vide Comment, ejus ad calcem Op. Greg. Naz. ed. 1630.] z Pag. 819. 496 DEFENSIO FIDEI NIC^NJS. III. 1. 12. Idque niagnus hie vir in Oratione adversus Arianos perspicuum fecit." 12. Nondum tamen tantse auctoritati cedet Obser- vator, aut credet, Marcionistas triginta ^Eonas colu- isse. Cur, quaeso ? scilicet quia altum hac de re apud vetustiores haereseologos silentium. Fateor quidem Irenaeuni (quera JEinulatus est Tertullianus, ut de Epiplianio, Pliilastrio, Augustine aliisque haereseo^ logioe scriptoribus, qui Nazianzeno juniores fuere, nihil dicam) in libro primo, ubi veterum haeretico- rum placita ex professo recenset, de Marcione agen- tem c. 29.'' nihil ejusmodi ipsi tribuisse ; et hinc fidenter concludit Observator, magnum Nazianze- num cum suis scboliastis omnino errasse. Sed omuino frustra est ipse Observator ; nam Irenseus eodem in libro de Cerintho cap. 25.^ et de Nicolaitis cap. 27.^ agens, nullos eorum ^onas commemorat ; ut neque de ipsorum i^lionibus quicquam dicit Ter- tullianus. An hinc colligendum, neque Cerinthianos, neque Nicolaitas, ullos ^Eonas agnovisse ? Nugge ! nam ipse Irenseus obiter alio in loco, quem supra laudavimus, diserte contrarium testatur. Res est ; Irenseus in libro illo primo solorum Valentiniano- rum dogmata omnia (utpote adversus quos praecipue scripsit, quique maxime antiquiorum Gnosticorum deliramenta interpolarunt et auxerunt) accurate de- scribit ; ubi autem de coeteris haereticis agit, fere tantum ra 'ISia ipsorum placita commemorat. Hinc altum illud ibidem de iEonibus Nicolaitarum et Cerinthianorum, de quo dixi, silentium ; qui tamen, i])So alibi Irenaio teste, docuerunt, Logon esse Fi- lium Monogenis, ipsumque adeo Monogenem aliunde initium habuisse : scilicet hoc illorum dogma ipsis ? [Cap. 27. 2. p. 106.] a [cap. 26.] ^ [cap. 26.3.] III. 1. 13. DE FILII rw ^vvdihico. 497 cum aliis Guosticis commune fuit. Imo de Cerintho illud apprime observandum, Irenaeum neque ejus notissimum errorem de observatione legis Mosaicce ibidem memorasse ; ob eandem scilicet rationem, quod hunc errorem juxta cum ipso erraverit Ebion. Ita igitur prorsus cum ad Marcionem venit c. 29- de ejus jEonibus totus silens, tantum pecuiiaria ip- sius dogmata recenset. Ex quibus hoc praecipuum fuit, Deum ilium, qui a lege et prophetis annuntia- tus est, lion modo alium esse a summo Deo, ipsique longe inferiorem, (quod priores Gnostici omnes do- cuerunt,) sed et malum esse et mali auctorem, ut ibidem testatur Irenajus. Qui etiam in fine ejusdem capitis dicit, Marcionem " solum manifeste ausum " fuisse circumcidere Scriptui'as, et impudorate su- " per omnes obtrectare Deum." 13. Illud tamen addendum, quod ipse Irenaeus alibi non obscure doceat, Marcionem fuisse hactenus Valentini o/moSo^ov, ut de Logi productione de Bytho et Sige prorsus cum ipso senserit. Nam in libri II. 48." vir sanctus et eruditus ita Gnosticos afFatur ; " Propheta quidem ait de eo," (nempe de Filio Dei,) " Generationem ejus qids enarrabit ? Vos autem " generationem ejus ex Patre divinantes, et verbi " HOMINUM PER LINGUAM FACTAM PROLATIONEM " TRANSFERENTES IN Verbum Dei, justo detegimiui " a vobis ipsis, quod neque humana nec divina " noveritis. Irrationabiliter autem inflati, audaciter " inenarrabilia Dei mysteria scire vos dicitis ; quaii- " doquidem et Dominus ipse Filius Dei ipsum judicii 182 " diem et horam concessit scire solum Patrem, " manifeste dicens, De die a,utem ilia et hora nemo '* scit, neque Filius, nisi Pater solus. Si igitur I- [Cap. 28. 5. p. 157.] 498 DEFENSIO FIDEI NIC.^IN.E. III. i.i3. " scientiam diei illius Filius iion erubuit referre ad " Patrem ; neque nos erubescimus"^, quae sunt in " quaestionibus majora secundum nos, reservare Deo ; " nemo enim super niagistrum est. Si quis itaque " nobis dixerit, Quomodo ergo Filius prolatus a Pa- " tre est ? dicimus ei, quia prolationem istam, sive " generationem, sive nuncupationem, sive adaper- " tioneni, aut quomodo libet*^ quis nomine vocaverit " generationem ejus inenarrabilem existentem, nemo " novit, non Valentinus, non ]Marcion, neque Sa- " turninus, neque Basilides, &e. Inenarrabilis itaque " generatio ejus cum sit, quicumque nituntur gene- " rationes et prolationes enarrare, non sunt compo- " tes sui, ea quae inenarrabilia sunt enarrare pro- " mittentes. Quoniam enira ex cogitatione et " SENSU verbum emittitur, hoc utique omnes sciunt " homines." Hie Irenaeus manifeste impugnat hae- retieos, quicunque inenarrabilem tov \6yov generatio- nem enarrare ausi sunt ex trivio petitis comparatio- nibus ; dicentes scilicet, Verbum Dei ex Patre gene- rari ad instar verbi hominis per linguam prolati ; et Verbum divinum, plane quemadmodum humanum, ej" cogitatione et sensu (quibus verbis hvoiav, sive (Ti'yhv, et vovv exprimere solitum esse Irenaei interpre-. tem constat) emitti. Ex haereticis autem Gnosticis ita ineptientibus nominatim perstringit non modo Valentinum, Saturninum et Basilidem, sed et Mar- cionem, quern etiam cum Valentino proxime con- jungit; nimirum quod ille non tantum de prima tetrade cum Valentino senserit, (ut Cerinthus, Sa- turninns, Basilides et alii Gnostici, Valentino priores,) sed etiam ejus triginta iEonum pleroma integrum [Alii melius, erubescamus.^ ^ Al. melius, quolibet. Grabe. III. 1. 13. DE FILII 2vvaibL■ [Generationeyn, ed. Benedict.] L 1 2 508 DEFENSIO FIDEI NIC.EN.E. III. 1. 15. aeternnm Verbum, prolationis ipsi initium donantes, quemadmodum et siio verbo. Huic autem loco ge- niinuni hal)emus ejusdem libri cap. 47. in fine% ubi sic Gnosticos affatur Irenseus ; " Haec autem csecitas " et stultiloquium inde proveiiit vobis, quod nihil " Deo reservetis; sed et ipsius Dei, et Ennoese ejus, " et Verbi, et Vita^, et Christi nativitates et prola- " tiones annuntiare vultis ; et has non aliunde acci- " pientes, sed ex affectione hominum ; et non intel- " ligitis, quia in honiine quidem, qui est compositum " animal, capit hujusmodi dicere, sicut praediximus, " sensum hominis et ennoeani liominis ; et quia ex " sensu ennoea, de ennoea autem enthymesis, de en- " thymesi autem Logos ; (quem autem Logon ? aliud " enim est secundum Grajcos Logos, quod est prin- " cipale quod excogitat ; aliud organum, per quod " emittitur Logos;) et aliquando quidem quiescere et " tacere bominem, aliquando autem loqui et operari. *' Deus autem cum sit totus mens, totus ratio, et " totus Spiritus operans, et totus lux, et semper idem " et similiter existens, sicut et utile est nobis sapere " de Deo, et sicut ex Scripturis discimus, non jam " hujusmodi affectus et divisiones decenter erga eum " subsequentur. Velocitati enim sensus hominum " propter spiritale ejus non sufficit lingua deservire, " quippe carnalis existens ; unde et intus sufFocatur * " verbum nostrum, et jirofertur non de semel, sicut " conceptum est a sensu ; sed per partes secundum " quod lingua subministrare pr^valet." In his verbis Irenaeus Gnosticorum somnia, de Filii generatione, redarguens, duplicem inprimis notat differentiam inter Verbi divini et humani prolationem. Primo, S [C. 28, 4. p. 157.] t Al. suffugatur. Grabe. III. 1. 16. DE FILII T(p ^vi;aibl] ei^ aTTwXeiav. 1. e. " Impietas Valcu- " tini sit vobiscum in perditionem Quam vero « Pag. 515. [Orat. III. 60. vol. I. p. 608. et 64. p. 613.] " Pag. 516. [65. p. 614.] y Et Orat. II. contra Arianos torn. I. p. 179. edit. Commelin. [Orat. I. 56. vol. I. p. 461 .] Koi KapnoKpuTovs Koi tS>v aWaui a'lpfTiKoiv (rjXovvTfs Koi <^6eyy6pevoi,' r)(TC " Pudeat COS, quod " Valentini et Carpocratis aliorumque hivreticorum imitatores se " pra;beant atque eadem sonent ; quorum Valentinus angelos " Christo congeneres pronuntiavit ; Carpocrates auteni eos nmndi " conditores appellavit." Grabe. 510 DEFENSIO FIDEI NIC/EN.E. III. i. i6. Valentini impietatem vocat, earn Valentino cum aliis Gnosticis ipso anteriovibiis, adeoque ipsis apostolis coaevis communem fuisse, in superioribus liquid© de- monstravimus. Itaque qusestio, Utrum Nica?norum Patruni an Arii fides tenenda sit, in banc tandem de- sinet ; An apostolorum doctrina impiorum Gnostico- rum, qui apostolicas ecclesias turbarunt, figmentis anteferenda sit, nec ne ? ])uto autem, neminem Christianum diu deliberaturuni, utram bic partem sequi debeat. Ut verbo dicam, Ex iis quae bactenus disseruimus, raanifestum est, qua^stionem de vera Tov \6yov divinitate atque teternitate, inter Nicaenos Patres et Arium disputatam, etiam in primgeva ee- clesia, adeoque in ipsa apostolica a^tate, controversam fuisse ; nempe inter sceleratissimos mortalium Gnos- ticos, et catbolicos, qui apostolica? doctrinae constanter adhseserunt ; illis Arii partes (quod in immortalem bceretici illius bonorem dictum sit) tutantibus ; his vero Nicaenam fidem strenue defendentibus. Sequan- tur igitur Ariani duces illos sues suo periculo ; nos apostolica fide contenti erimus. 187 CAP. II. Justini Alartyris, IrencBi, et dementis Alexandrini doctrina de Filii ceternitate explicatur. 1. IGNATIO succedat Justinus. Ex ipso nullum locum proferre potuit, aut certe nullum protulit Jesuita Petavius, qui Filii tw crwaiSlw repuguat. Nos vero testimonia quaedam ex eodem adducemus, quae coaeternam tov Xoyov, sive Filii Dei cum Patre suo existentiam apertissime confirment. Hujus generis insiguis occurrit locus in Apologia, quae in vulgatis III. 2.1. DE FILII r« 2wdibM. 511 editionibus Prima inscribitur, in qua de Deo Patre et Filio ita disserit Justinus^; "Ovoiaa Se tw iravTcov Trarpl Oerov, ayevvrjTU) ovti, ovk euTiv. w yap dv Kai ovofxan Trpotrayopevtjrai, irpecr^vTepov e^ei tov defxevov TO ovofxa. TO iraTtjp, kui Geo?, koI KTlarTtji, kui Kvpioiy^Tou eix(pvTog Trj (pvtjei twv dvQpwiruiv So^a. 'Irjcrov? Se Kai dvOpwTTOV /cat crcoTrjpo? ovo/xa kui crrffxacrlav e^e<. i. e. " Universarum autem rerum Patri, quia inge- " nitus est, nomen inipositum non est. Quocilnque *' namque demum ille vocetur nomine, vetustiorem " se liabeat eum qui nomen imposuerit. Pater vero, " et Deus, et Creator, et Dominus, et Herus, non " nomina sunt, sed a beneficiis et operibus ejus petitse " appellationes. Porro Filius ejus, qui solus propria " dicitur Filius, Verbum simul cum illo ante creatu- " ras et existens et nascens, quoniam^ primitus per " eum cuncta condidit et ornavit, Christus quidem " ex eo, quod unctus sit, et per ilium Deus omnia " ornaverit, appellatur ; quod et ipsum nomen est, " signifieationem minime notam complectens ; quem- " admodum et Dei appellatio nomen non est, sed rei " ineloquibilis naturae hominum insita opinio. Jesus " vero et hominis et Servatoris nomen ac designa- " tionem habet." In his verbis docet Justinus, Deo ' Pag. 44- [Apol. II. 6. p. 92.] » [Vid. Grabii Annotat. ad h. c.J 512 DEFExXSIO FIDEI NIC.EN-E. III. 2.1. Patd et Filio nullum proprie nomeu conipetere, sed tantum appellationes quasdam, ab ipsorum beneficiis et operibus petitas, ipsis a uobis tribui. Hujus autem asseitionis rationem banc affert ; quod Deus Pater ingenitus atque aeternus sit, Filius vero ut Verbum ejus ipsi coexistat, ac proinde uterque neminem habeat se antiquiorem, qui ipsi nomen imponeret. Quin et Christi nomen ejus divinitati tribuit Justi- nus, quasi scil. 6 X0709 et Filius Dei Deo Patri coex- istens, et ex ipso ab aeterno nascens, (tanquam scil. £Bternse lucis eeternvis splendor,) turn Christi nomen sortitus fuerit, cum Pater per ipsum cuncta confor- maverit ornaveritque. Quam nominis Christi etymo- logiam ego quidem baud ausim praestare; sed hsec adduce, ad Justini sententiam, de tov Xoyov divina, seterna et innominabili (si ita loqui fas sit) natura de- clarandum. Quanquam et veterum alii sacrosanctum Christi nomen ad divinam ejus naturam retnlerint, ut Cains presbyter apud Pbotium cod. 48. et Gregorius Nazianzenus in Oratione XXXVI.* 2. Verba autem hsec Justini, quae citavimus ex Apologia ad imperatores, clariorem lucem accipient ex collatione eorundem ad illustrem locum in Ora- tione parsenetica ad Graecos*'; ubi ostendere volens Justinus, Platonem suum to ov a Mose didicisse, ita disserit ; 'A/f>;/co(o? yap ev A.iyinrTw TOV Qeov Tw Mwi/V^ eiprjKevai, ^Eiyuo ei/uLi 6 wv, o-TrtjvUa xpo? Tovg 'K^palou^ avTov aTTOtTTeXXeti/ e/neWev, eyvca otl ov Kvpiov ov'oixa eav- Tov 6 Geo? irpo^ airrov ecptj. ovSev yap ovo/na eiri Qeov KvpioXoyeiaQai Svvutov. to. yap ovofxaTa et? ^rfKwcriv /cat ^layvuxTiv twv VTroKei/uLevwv KeiTai irpayixaToov, 7ro\\u>v Kai Sia(p6po}v ovTwv. Oew ovte 6 TtOe]^ ovo/jLa 7rpov7r>jp-^ev, ovTe avTO? eavTov opofjid^eiv wijOrj Seiv, e/y Kai /xovo? virap- a [Orat.XXX. 21. p. 555.] b Pag 19. [§. 20. p. 21.] III. 2. 2. DE FILII 7(3 ^vva'ibtu). 513 ^ft))/* 0)9 /fa) auTO? Sia twv eavrov TrpoCprjTcov iuLapTvpei,\6'ycov, Ey?(Tij/, ei/uLi 6 wy. i. e. " Cum enim in Mgypto " audivisset" (Plato,) " Deum Mosi dixisse, Ego sum " esistens ille, quo tempore Mosen ad Hebraeos mis- " suras esset, cognovit, Deum proprium nomen suum " Mosi non promulgasse. Fieri namque omnino non " potest, ut proprium aliquod Deo nomen attribua- " tur ; propterea quod nomina ad designationem et " discretionem subjectarum rerum imponantur, qua " variae sunt et multse ; Deo autem qui nomen in- " deret, nemo ante eum extitit. Neque ipse seipsum " nomine aliquo designare opus esse duxit, unras et " solus existens ; quemadmodum de se ipso per pro- " phetas suos ipse testificatur, dieens, E()0 Deus " primus, et ego postea, et prceter me alius Deus non " est. Quocirca, pro eo atque supra dixi, ad HebrjRos " ablegans Mosen Deus nullius meminit nominis ; " sed per participium quoddam, unum se et solum " Deum esse arcane docet, Ego, enim inquit, sum " existens ille." Qusenam autem vis sit participii, quo se Mosi designavit proprio nomine carens Deus, post aliqua apertissime declarat Justinus. Postquam enim dixerat Mosis tov ovtu idem plane esse quod Platonis TO ov, Subjungif, '^Karepov Se twv eiprj/ixei/wv tw ae] ovTi Gec5 -wpocrriKeiv (palveTai. aJro? yap eaTi juovog 6 ae] wv. i. e. " Utrumque vero dictum semper existenti " Deo congruere apparet. Ipse enim solus est, qui " semper existit." Jam vero Filium Dei fuissi, qui Pag. 20. [§. 22. p. 23.] 514 DEFENSIO FIDEI NIC.EN.1i:. III. 2. 2. Mosi e rubo apparuit, dicens, Ego sum ej'istens ille, ipse Justinus in Dialogo cum Tryphone acriter con- tendit''. Res est ; Descriptio ilia Dei apud INIosen, Ego sum 6 wv, Deo Patri et Filio, ut uni Deo, perinde competit, salvo semper persoiiarum discrimine. Quod egregie ab Justine in loco ex Apologia primum citato explicatur ad hunc modum ; Deus Pater est 6 m; ea^istens ille, ut a se ipso semper existens; Filius vero est 6 coV, ea^istetis ille, a-wwv Ka\ yevvw/nepos, ut Patri coe.ristens, et ex ipso ab noterno nascens. Cse- terum Filius Dei ab Justine alibi 6 aei, ille semper eo'istens aperte dicitur, nempe in Epistola ad Diog- netum, prope finem^ ; ubi de Filio Deo a Deo Patre in hunc mundum misso sic loquitur philosophus Christianus ; O/ Triaro'i XoyicrOevTe^ VTT avTOv eyvuxrav TraTjOo? iJ.V(TTripia. ou yapiv aTreaTeiXe Xoyov, Iva koct/ulw (pavtj' o? VTTO Xaou aTi/j.a(T6e)^, Sia ciTrocTToXtov Kt]pv)(deU, VTTO eOvcov eTTia-TeijOri. ouTog 6 a-Tr' a.p-^r}<;, 6 Katvog (paveig. Km evpeOel^, Ka\ iravTOTe veo^ ev uylwv KapSlai^ yev- vw/j.evoi. owTO? 6 aei, cn^/uepov w'o? XoyiaOeli. i. e. " Qui " fideles ab eo existimati sunt, cognoverunt Patris " mysteria. Cujus rei gratia Sermonem misit, ut a " mundo conspiceretur ; qui a populo contemptus, " apostolorum prKConio promulgatus, a gentibus est " creditus. Hie is est qui ab initio fuit, qui novus '* apparuit, et inventus, et semper no-vus in " sanctorum cordibus nascens. Hie est ille semper " existens, hodie Filius habitus." Cujus loci (ni fal- lor) hie est sensus genuinus ; habet Filius Dei novas aliquas et recentes quasi nativitates, (quippe mundo primum natus fuit, cum e Patre exiret ad rerum d Pag. 282. [§.59. p. 156.] Vide et Apoi. II. p. 95, 96. [Apol. I. 63. p. Sr.] [§. 11. p. 239.] III. 2. 3. DE FILII Tw ^vvdibC(i}. 515 omnium creationem ; mirum in modum iterum na- tus est, cum in uterum sacratissimse Virginis illap- sus, suoque plasmati (ut loquitur Irenneus) arctis- sime unitus, ex ipsa Virgine in banc lucem partu editus fiierit ; denique quotidie nascitur in piorum cordibus, qui ipsum per fidem et cbaritatem am- plectuntur;) nunquam tamen revera novus et recens ipse fuit, sed Filius Dei Patris semper et ab aeterno extitit. Huic scib'cet loco conferendus omnino est alter Justini locus in Dialogo cum Tryphone, ubi ad verba ilia Dei Patris per Davidem, Filius mens es tu, ego hodie gemd te, liaec annotat^; Tore yevecriv avTOv \eywv ylvecrOai toz? avOpunroi^, e^OTOV r] yi/coa-i^ avTou e/xeXAe ylueaOai. i. e. " Tum nativitatem ejus " contingere hominibus affirmans, cum notio ejus con- " tingat." Obiter autem mecum observabis, lector, in loci ex Epistola ad Diognetum citati primis verbis manifesto alludere Justinum ad celebrem Pauli lo- cum 1 Tim. iii. v, ult. ipsumque de Filio Dei incar- nate, juxta cum hodiernis catholicis, interpretari. Confer Hermse locum supra citatum sect. II. 2. 3. [p. 108.] 3. Sed nunc tempus est, ut calumnias, qua; doc- tissimo scriptori et sanctissimo martyri aspersit San- diuss, abstergamus. Ait ille, Justinum docuisse, " fuisse aliquando, cum non fuerit id quod genitum " est ; (quo quid propius," inquit, " accedit ad tri- " tum illud Arianorum, Eo'at (juando non erat Fi- " Uusf) genitum et conditiim non re ipsa, sed sola " voce difFerre ; omne enim genitum esse conditum, " et vice versa." Verum ex hoc et ex aliis multis indiciis apparet, Sandium vel nullo judicio, vel spreta conscientia, veterum testimonia citasse. Nam prime ^ Pag. 316. [§. 88. p. 1 86.] g Enucl. Hist. Eccles. p. 77. 516 DEFENSIO FIDB:I NICJ^N.E. III. 2. 3. dictum illiid posterius, genitum et conditum re " ipsa lion dilferre," descri])sit ex Qujestionibus et Responsiouibus ad Grseeoss ; quod opus omnium eruditorum consensu, ipso Sandio*^ monente, Justino abjudicatur. Verba priora, " fuisse aliquando, cum " non fuerit id quod genitum est," reperiuntur tan- tum in Eversione dogmatum Aristotelis cap. 20. qui 189 liber etiani a doctis plerisque ut spurius rejicitur. Consule Rivet. Crit. Sac. II. 5. Deinde (quod caput rei est) neutrum illud dictum ad Sandii institutum quicquam facit. Nam in utroque loco auctor, quis- quis fuerit, de Filio Dei non agit ; sed contra pliilo- sophos aDternitatem mundi asserentes disputat. Ad- versus lios hoc pugnat argumento ; Mundus est yev- vt]Tog Kai SrjfxiovpytjTog, " genitus et factus ;" (nam "vocibus istis, ex Gra3corum consuetudine, promiscue utitur ;) ergo fuit aliquando, quando non fuerit mun- dus ; certe lisec ovSev irpos Aiowa-ov, Ac de Justino satis. 4. Sequitur Irenaeus. Et hunc quidem paulo su- perius' audivimus, juxta cum Ignatio, Gnosticos seternitatem rov Xoyou negantes palam inipugnantem. lis qua} ibi adduximus et hscc luculenta Irenyei tes- timonia adjicias. In libri III. c. 20.^ de seterna Filii existentia sic ille scribit ; " Exclusa est omnis contra- " dictio dicentium, Si ergo tunc natus est, non erat " ergo ante Christus ; ostendimus enim, quia non " tunc coepit Filius Dei, existens semper apud " Patrem ; sed quando incarnatus est et homo factus, " longam hominum expositionem in seipso recapitu- " lavit, in compendio nobis salutem pra}stans." Qui- bus gemina sunt quae dixerat lib. II. c. 55. in ipso g Pag. 189. h De Vet. Script. Eccles. p. 20. > Vide liujus sect. c. i. §. 15. [p. 507.] ^ [c. 18, i. p. 209.] III. 2.5. DE FILII T(5 ^vvdibt(o. 517 fine' ; " semper autem coexistens Filius Patri " olim et ab initio semper revelat Patrem." Sed apertissime Filii tTternitatem declarat Irenaeus ejus- dem libri II. cap. 4<3.^ ubi superbam et arrogaiitem Gnosticorum scientia3 professionem retundit, com- paratione facta hominis ad Verbum, sive Filium Dei. Locum supra aliud agentes, integrum adduximus, cujus partem tantum aliquam, prout instituti nostri ratio postulat, hie recitabimus ; "Non eniin," inquit, " infectus es, O homo, neque semper coexiste- " BAS Deo, sicut proprium ejus Verbum ; sed " propter eminentem bonitatem ejus nunc initium " facturge accipiens, sensim discis a Verbo disposi- " tiones Dei qui te fecit"." Ha^c constans fuit Ire- na>i doctrina. Ausim enim spondere, si omnes ejus libros sedulo evolvas, ne unum quidem iota te reper- turum, quod Filii tw u-vvaiSlw repugnet ; ut nunquam satis mirari possim Sandii et aliorum frontem, qui ipsum etiam Irenaium inter Arianizautes Patres re- censere non erubuerint. 5. Irenaeo succenturiandus est Clemens Alexan- drinus, qui etiam ssopius atque apertissime prajdicat Filii seternitatem. Sic in Protreptico ad Gentes p : 'Ai'^to? ouTO? 'I>;croi'?, el? 6 fxeyag ap'^iepev^ Qeou re evo^ Tov avTov Kai Ilarpo?. i. e. " Jilternus hie est Jesus, " unus magnus Pontifex unius etiam Dei, qui idem et " ejus Pater est." In fine Paedagogi, (quern locum supra 1 integre adduximus,) Patrem et Filium unum esse Deum dicit Si ov to uei " per quem est aterni- ' [c-30, 9- P- 163.] "1 [c. 25,3. p. 153.J " 11.5. 5. [p. 219.] ° [Hunc 1. fusius explicat et defendit in Respons. ad G. Gierke §. i o.] P Pag. 74. 75. [p. 92, 93.] q II. 6. 4. [p. 245.] 518 DEFENSIO FIDEI NIC^NJ^. III. 2. 5. " tas :" quod non recte dicitur, si Filius ipse, juxta cum Patre, aeternus non sit. Ad calcem autem Pse- dagogi subjectus est Hymnus S. dementis ad Chris- tum, qui licet in quibusdam MSS. omittatur, in plu- ribus tamen reperitur ; et ab ipso Clemente omnino additus fuit, ut ex postremis Pa3dagogi verbis mani- festissirae apjiaret In eo Hymno, prseter alia Christo divina attributa, ejus etiam aeternitas mag- nifice celebratur his verbis * : Ao'709 aevaoi, Verbum perenne, Aloov airXeTOf, jEvum infinitum, ft)9 aiSiov. Lux (Bterna. Videtur autem mihi hie Hymnus a Clemente de~ sumptus ex Canticis sacris, in primajva ecclesia usur- patis, vel certe ad eorundem imitationem composi- tus. De Psalmis illis Celebris est Caii locus apud Eusebium H. E. V. 28. ubi Artemoni satis impuden- ter objicienti, dogma de Filii seternitate ante Victoris tempera non fuisse in ecclesia receptum, inter alia Caius ille haec respondet : ^aXixoi Se ocroi kuI wSal aSe\v TTouifjidTOiv koi avviiiv^ Ka\ y(vvdjfjL€vos , ore Tr]v ap-)(i]v hC avrov Travra eKTcae /cat tK6(Tp.ri(7e, Xpio-roy, &c. Quae ita Latine vertenda puto ; " Verbum " ante omnes creaturas et coexistens" (Patri) " et nascens, *' quando" (non quoniam, ut in omnibus editionibus, ipsa- que recentissima Oxoniensi expressum est) "priraitus " cuncta per eum condidit et ornavit, &c." Etenim no- tandura, quod ore non ort legatur ; quodque comma istud, " I. 2. 8. [p. 58.] BULL, VOL. V. M m 522 DEFENSIO FIDEI NIC.EN.*:. Anxot. III.2. ore Tr]v apxr]v, &c. cum prsecedenti yevvuiixsvos, non cum sequentibus, Xptcrros /xei* Xiyerai, construendum videatur. Quippe alioqui B. Martyr vix tautologine crimen effugerit, dum ad explicandam nominis Chi'isti etymologiam imme- diate addidit, eum ita dici, Kara to Ke^pia-dai. koX Koa-jjLrja-ai to. TTcivTa bi avTov tov Qeov. Duas itaque notiones duplici verbo ac bis repetita particula, koL \xevos, Justinum expressisse, jam pridem ad istum locum annotavi ; priori BBternam in et cum Patre existentiam, posteriori generatio- nem ex Patre sive progressionem ante condita, atque ad condenda ssecula, de qua vide quae cl. auctor sub finem §. 2. hujus cap. dixit. Gemina prorsus hisce Justini ver- bis, iisque declarandis apprime apta sunt ista Theophili Antioch. lib. II. ad (vel adversus) Autolycum pag. lOO. >" ubi Filium Dei vocat Xoyov, tov ovtu biairavTos ivbiaO^Tov iv Kapbia Qeov, moxque addit, 'OttoVe be r]Qikr](riv 6 0eos -otTjcrat ocra e/SovAevcraro, tovtov tov koyov iyevvrjae Tipo<^opiKov, irpa- TOTOKOv -ndarjs Kricrecds, &c. " Cum vero jam condere vellet " qujecunque deliberaverat, hunc \6yov" (quem infra cor Dei semper, sive ab aeterno, existentem dixerat) " genuit " prolatmn, primogenitum omnis creatm-se." Atque ex " hactenus dictis explicanda sunt quae in Justini ^I. Dialogo cum Trypbone de Christo legimus, ubi pag. 267. B. ^ Trypbo ex Justini mente eum dicit 7!pov-ap\(LV Qebv ovra irpb aldvav, " Deum prseexistentem ante omnia secula ;" et ipse Justi- nus pag. 276. D. * TOV Koi irpo Tronjcrecos k6ctp.ov ovTa Qebv, " eum qui et ante mundi creationem extitit Deus." Simi- liter p. 285.'' D. ait, TovTo TO ovtl cmb tov YlaTpbs -npo- 0X.r)dev yevvrjpa ~pb -navToyv tu)V T:oirjp.aT(s)V (Tvvrjv rw YlaTpX, KoX rovrw 6 rian/p Trpoaop-Lkei, (forte irpoacopiiXeL,) cds 6 \6y05 bia TOV ^oKofjiavos ibijKaxreVf otl koL ap)(ri upb iiavTOiv t(ov TTOLripLCLTav tovt avTb Koi yivvr]\ia vzrb tov 0eov eyeyivvrjTo. " Haec ipsa a Patre revera edita progenies ante creaturas " omnes una cum Patre fuit, et cum ea Pater conversatus " est, prout Verbum per Salomonem declaravit, quod et in >• [§. 22. p. 365.] a [§.56. p. 152.] z [§.48. p. 143-4.] ^ [§.62. p. 159.] Annot. III. 2. DE FILII rw 2i;mt6tw. 523 " principio ante omnes creaturas h?cc ipsa, proles a Deo " genita fuerit." ""Apxiiv enim pro apx^j ibi legere suadent non modo verba ex Apol. I. supra allegata, sed et quaj in hoc ipso Dialogo paulo ante pag. 284. A.^ prsecedunt; "Otl apxrjv TTpo TidvT(t>v Ta>v KTi, [ib, §.3.] M ni 2 524 DEFENSIO FIDEI NIC.EN.E. Annot. III.2. (i. e. quod, ex Grseco on) " Verbum, id est Filius, semper " cum Patre erat, per multa demonstravimus. Quoniam " autem et Sapientia, qufc est Spiritus, erat apud eum " ante omnem constitutionem, per Salomonera ait, Deus " Sapientia fimdavit terrain, &c." Dices, Irenseum ipsum- met TO se;w^er explicare per hsc, "ante omnem constitu- " tionem," sive ante creationem rerum, non autera ab seter- no ; idem quoque patere ex ista, quam citat, demonstra- tione, inquiens, " per multa demonstravimus." Respi- cere enim lib. III. cap. ii . et i8. uti coUigitur ex loco pa- rallelo, nempe lib. III. cap. 20.^ quod ita incipit ; Ostenso " manifeste, quod in principio Verbum existens apud " Deum, per quem omnia facta sunt, qui et semper aderat " generi humano, hunc in novissimis temporibus secundum " prsefinitum tempus a Patre, unitum suo plasmati, passi- " bilem hominem factum, exclusa est omnis contradictio di- " centium, Si ergo tunc natus est, non erat ergo ante Chris- " tus. Ostendimus enim, quia non tunc coepit Filius Dei, " existens semper apud Patrem." Atqui ex proxime prae- cedentis cap. 18. nec non 11. doctrina nihil amplius elici posse, quam quod Christus, Dei Logos ac Filius unigeni- tus, ante incarnationem suam ipsamque mundi creationem extiterit ; quod licet Ebionsei tempore Irenaei, et nunc So- ciniani inficias eant, Ariani taraen non negarunt, sed so- lum aeternam cum aeterno Deo Patre coexistentiam. Re- spondeo, Irenseum, dum dictis locis praeexistentiam Christi ante B. Mariam matrem suam, atque ante ipsam rerum creationem edisserit, seternitatem ejus supponere, hancque mentem suam satis declarasse, dum in citatione eorundem ait, " eum semper Deo Patri suo adfuisse" et coextitisse ; quod falsum foret, si vera esset Arianorum assertio, Deum Patrem aliquando extitisse, quando nondum fuit Logos seu Filius Dei. Atque sicut ex Irenaei verbis modo allegatis, quibus asserit, Christum " semper adfuisse generi hu- " mano," recte colligas, nunquam genus humanura in re- rum natura fuisse, cum non simul fuerit Christus ; ita et ex aliis, quibus iterum iterumque docet. Logon semper ' [c. 1 8, I . p. 209.] Annot. III. 2. DE FILII Tw 2iimt8tw. 525 Deo Patri adfuisse et coextitisse, merito concluclas, nun- quani Deum extitisse, quando non et Logos ejus extiterit, huncque proinde aeternum esse ac initio carentem. Atque id ipsum clarissimis verbis alibi docet Irenaius, nempe lib. II. cap. 1 8. p. 138. col. 2. lin. 18. seqq. dum redarguit Va- lentinianos, " qui generationem prolativi hominum verbi " transferunt in Dei a?ternum Verbum," (Graece exconjec- tura Billii lib. I. Observat. Sacr. cap. 33. ot r-qv (popav rod T&v avOpdiTcov TTpo^opiKov Koyov ava(f)ipov7 OVK ^v. i. e. " Si est (Filius) imago invisibilis Dei, ipsa " quoque imago invisibilis fuerit. Imo lioc quoque " ausim addere, cum sit similitudo Patris, non fuisse " aliquando cum uon esset. Quando enim Deus, qui " secundum Joannem lux dicitur, {Deus enim, inquit, " lua? est,) splendorem non habuit propriae glorise? ut " quis auderet Filio initium ascribere, quasi antea " nondum existenti. Quando autem non erat ilia " ineffabilis, innominabilis, inenarrabilisque paternal " hypostasis imago, character Ratio, qua; Patrem cog- " noscit? cogitet secum quicunque audebit dicere, " Erat aliquando, quando non erat Filius, se hoc ipsum " dicere, Sapientia aliquando non erat, ratio non erat, " vita non erat." Huic geminum ibidem locum Ori- genis subdit Athanasius, qui ita se habet : 'AXX' ov Oe/mi'! co-tIv, ovSe ukIvSvvov, Sid Ttjv daQeveiav ^fxwv to, oaov e(p^ ^fJ^tv, dTTOcrTepettrdai tov Oeov tov del crvvovTog avTw Xoyov /movoyevov^, crocplag ovTog, ^ TTpocre-^aipev' ovtu) ydp ovSe del ya'ipwv vorjQrjo-eTai. i.e. " Sed fas non est, " neque periculo caret, propter imbecillitatem nostram " spoliare, quantum in nobis est, Deum unigenito suo " semper secum existente Verbo, spoliare item sua " Sapientia, in qua Isetabatur ; inde enim colligeretur, " eum non semper Isetatum fuisse." III. 3. 2. 527 2. Quid autem ad haec loca disertissima respondet iniquissiraus Origenis accusator pariter et judex Pe- tavius" ? " Hffic," inquit, " plane mirifica sunt ; ac, " si quis alius, quam Athanasius, fidem faceret, talia " ab Origene esse scripta, profecto a catliolicis qui- " busdani intexta fuisse libris Origenis baud ab- " surda foret suspicio." Hujus autem dicti vere mi- rifici rationem mox subdit ; " His enim," inquit, " prorsus argumentis utitur, quibus Arii dogma, et " illam ejus impiam vocem, rjv irore ore ovk ?]v, refel- " lere solent antiqui Patres." Sed baec ratio levis moraenti est, ac viro in veterum monumentis ver- sato, qualis Petavius fuit, vix digna. Jam enim su- pra probavi, Arii blasphemiam, qua dixit, fuisse quando Xoyo?, seu Filius Dei, non esset, primum a Gnosticis proditam fuisse, qui ipsam apostolicam ec- clesiam infestarunt, quorumque soboles ad Origenis aetatem et diu post permansit. Deinde cum Orige- nis sseculo Noeti bseresis (quae postea Sabellii fuit) vim suam maxime coeperit exerere, omnino verisi- mile est, multos tum temporis, extrema vitare Jiesci- entes, dum Cliarybdim effugere conarentur, in Scyl- lam incidisse ; ac ne Filium eandem esse cum Patre personam, juxta cum hsereticis istis, fateri cogeren- tur, hseresim e diametro oppositam amplexos luben- ter fuisse, Filium ita a Patre distingucntes, ut dice- rent, ipsum esse a paterna substantia alienum etl94 merani creaturam, quae initium existentiae suae, OVK ovTwv a Deo Patre aliquando acceperit. Hinc ct alii Patres catliolici, qui Origenis coaetanei fuerunt, in scriptis suis indubitatis, idem Arianorum effatum in terminis, ut dici solet, referentes, argumentis iis- n De Trin. I. 4. 6. 528 DEFENSIO FIDEI NIC^N^. III. 3. 2. dem, quibus iisus esset Origenes, refellerunt. Diony- sios nomiiio Romaiium et Alexandrinum, quorum testinionia suis locis proferemus. Denique Tertul- lianus, Origene antiquior, idem quod Arius, si verba spectes, tradidit lib. adv. Hermogenem", ubi ait, *' fuisse tempus, cum Filius non fuit;" quern locum infraP expendemus. Iiiterea ad Origenem revertor, qui permultis aliis in locis fidem suam, de coaeterna Filii cum Patre existentia, diserte profitetur. Suf- ficiat autem superioribus addidisse ejusdem ea de re illustre testimonium, quod extat torn. I. in Joan- nem*i; ubi locum Davidis explicans Psal. ii. Filius meus es tu, eqo hodie (jenui te, ita disserit; Ae'^erat TTjOO? aVTOV VTTO TOV fcOU, W Uei eCTTl TO arifXepOV OVK €Vl yap edirepa Qeov, eyw Se r]yovixai OTi ovSe Trpwta. aXX' o crvjULirapeKTelvoov Trj ayevtjTw Kai al'Slw avTOu tV' ovtws e'l-TTw, ^povog, rjfxepa earlv avTw arjixepov, ep ^ yeyevprjrai 6 u/o'?* ap'^yj'i yevecrew; avTov ovtux; oO^ evpiaKOjuevrj^, w? ovSe Ttji ^fxepag. i. e. " Dicitur ad ilium a Deo, cui semper " est hodie ; neque enim est vespera Dei, neque mane, " meo quidem judicio ; sed tempus (ut ita dicam) " simul se extendens cum ilia ipsius ingenita et sem- " piterna vita, ipsi dies est hodie, in qua genitus est "Filius; sic non invento originis ipsius principio, " sicut neque diei." Plura ex Origene de seterni- tate Filii qui volet, adeat Pamphili pro ipso Apolo- giam. Id unum, tanquam observatu dignum, pro coronide adjiciam, Socratem, virum integerrimum et in Origenis scriptis versatum satis, diserte testari, auctorem ilium -n-oXvypacpov in suis elucubrationibus Filii TO arwaiSiov constanter asseruisse. Nam lib. VII. ° [c. 3. p. 234.] I' Hujus sect. cap. 10. §. 2. et 4. 1 Edition. Huet. p. 31. Q. 32. vol. IV. p. 33.] III. 3. 3. DE FILII 7(3 ^vvdibioi. 529 cap. 6. Hist. Eccl. postquam mirari se dixerat, quo- niodo Timotlieiis studiosissimus Origenis lector in Ariana haeresi persistere potuerit, hanc admirationis suae rationem subjicit ; 'Qpiyevrj? trwai'Siov iravrayov oixoXoyei rov vlov tw UarpL i. e. " Origeiies coseter- " num ubique fatetur Filium Patri." 3. Ca^terum Petavius'' luculenta haec pro seterni- tate Filii Origenis testimonia ita tandem enervare conatur ; " Haec," inquit, " adversus Arianos ac sa- " crilegam Arii formulam valent ilia quidem, quae " fuisse dicebat aliquando, cum non esset Filius ; " sed ad o/xoova-iov affirmandum non sufficiunt. Nam " et creaturas ex aeterno fuisse cum Deo censebat " Origenes; quod alioqui neque creator, neque om- " nipotens, id est omnitenens, fuisset ex aeterno Pa- " ter ; sed in tempore id illi accidisset ; quod in pri- " mo Peri Archon hodieque significatum ab eo legi- " tur." Haec Petavius. Poteram autem causari, tex- tum Origenis in libro I. Peri Archon depravatum esse ; vel Origenem, quod ibi de aeternitate creatu- rarum conscripsit, aut ex aliorum sententia retu- lisse, aut velut meram sui ipsius conjecturam (pro more scil. suo) proposuisse, non tanquam dogma asseverasse ; quod sane posterius, quisquis integrum expenderit sermonis illius contextum, facile credide- rit. Poteram etiam multa loca adducere, in quibus verus Origenes aperte docet, ipsam primam rerum materiam ab aliquo initio, idque ex nihilo factani a Deo fuisse. Certe dissertatio ilia, quae Philocaliae capite 23. ^ continetur, ex professo instituitur adver- sus eorum errorem, qui materiam Deo cooeternam statuerunt. Caput autem illud ex genuino aliquo ■• De Trin. I. 4. 7. » [Ed. Paris. 161 8. cap. 24. ed. Cantab. 1658.] 5S0 DEFENSIO FIDEI NIC^N.E. III. 3.3. Orig-enis Dialog'o contra Marcionitas revera descrip- tiim esse, testantur duo fide diguissimi auctores, Ba- silius jNI. et Gregorius Nazianzenus ; quibus potius, quam Huetio, viro licet eruditissimo, par est assen- tiamur ; pra^sertim cum is, maximos vires erroris arg-uens, in manifestum ipse errorem incident, ut alibi clare ostendimus. Quid ? quod notissima fuerit Origenis doctrina, Filium Dei ante onines res crea- tas ex Deo Patre genitum, adeoque ipsis antiquio- rem esse; sic (ut alia loca sexcenta niittam) in lib. V. cont. Celsum* : 'O yup, inquit, rod Qeov vl6?, 6 TrpojTOTOKO? Traarrjg KTicreais, ei koi v€W(tti evtjvOpwTrrjKevai eSo^ev, aXX' ovtl ye Sia tovto peo? ea-rl. irpea-^vTaTOv yap auTOv irdvTwv twv St]iJ.ioupyt]/j.dTCi}v icraa-iv ol Qeloi Xoyot. i. e. " Nam Dei Filius, priraogenitus omnis creaturjB, " etsi nuper homo factus esse videatur, non tamen " ideo novus est ; novit enim hunc sacra Scriptura " creaturis omnibus vetustiorem." Jam quomodo hvec consistere possunt cum sententia, qua? statuit, creaturam cum Deo ab aeterno extitisse? 4. Verum ut Petavio demus, in loco allegato ex libro prime Peri Archon genuiuam Origenis doctri- nam tradi ; certum tamen adbuc est, latissimum ibi- dem discrimen inter Dei Filium et creaturas ab ipso stStui. Docet enim res creatas ab aeterno cum Deo fuisse, tanquam ab ipso factas ; Filium vero cum Deo ex aeterno extitisse, ut ex ipso genitum, adeo- que ipsius unigenitum. Docet ab aeterno res creatas Deo ut Domino subjectas fuisse ; Filium autem ab aeterno, ut unum cum Patre Deum, Dominum, Re- gem ac Principem, una eademque omnipotentia po- tentatum (ut loquitur interpres) in easdem exercu- * Pag. 257. [§.37. p. 606.] III. 3. 4. DE FILII 7(3 ^vvaibLO). 531 isse. Denique Filium Dei ibidem ab omni creata natura ita distinguit, ut banc convertibilem et com- mutabilem, ilium vero omnino inconvertibilem et incommutabilem ; et illius quidem gloriam purissi- mam et limpidissimam esse, bujus nec puram nec sinceram ; ac demum in rebus creatis justitiam, sa- pientiam cseterasque virtutes mera esse accidentia, quae in Filio Dei, (ut etiam in Deo Patre,) ipsa, ejus essentia sint, diserte doceat. En tibi, lector, ipsa loci verba, ex quo banc Origeni calumniam struxit Petavius. In libro I. Peri Archon^cap. 2. verba ex- plicans auctoris libri, qui Sapientia Salomonis in- scribitur, de Dei Sapientia dicentis, quod] sit Vapor quidem virtiitis Dei, et aporrhcea o?nnipotentis glo- rice ptirissima, &c. [vii. 25.] ita disserit * ; " Quemad- " modum Pater non potest esse quis, si filius non sit, " neque dominus quis esse potest sine possessione, " sine servo; ita ne oimiipotens quidem Deus dici " potest, si non sint in quos exerceat potentatum ; " et ideo ut omnipotens ostendatur Deus, omnia " subsistere necesse est. Nam si quis est qui velit, " vel saecula aliqua, vel spatia transisse, vel quod- " cumque aliud nominare vult, cum nondum facta " essent, quae facta sunt ; sine dubio boc ostendet, " quod in illis sseculis vel spatiis omnipotens non " erat Deus, et postmodum omnipotens factus est, " ex quo habere coepit in quos ageA^t potentatum ; " et per hoc videbitur perfectionem quandam " ac- " cepisse, et ex inferioribus ad meliora venisse. Si- " quidem melius esse non dubitatur, esse eum oni- " nipotentem quam non esse. Et quomodo non t Oper. Origenis Latin, part. I. p. 673. edit. Basiliens. 157 1. [vol. I. p. 57.] " [profcctum qucindam. Ed. Bened.] 532 DEFENSIO FIDEI NIC.EN^J. III. 3. 4. " videbitur absurdum, ut, cum non baberet aliquid " ex his Deus, qute eum habere dignum erat, post- " modum per profectum quemdam in hoc venerit ut " haberet ? Quod si nunquam est quando non omni- " potens fuerit, necessario subsistere oportet etiam " ea per quae omnipotens dicitur, et semper habuerit " in quibus exercuerit potentatum, et quae fuerint " ab ipso vel Rege vel Principe moderata. " Sed quoniam gloriam dixit esse omnipotentis, cu- " jus gloriae aporrhoea est Sapientia, hoc intelligi " datur, quod etiam in omnipotentia glorise" so- " cietatem habeat Sapientia, per quam Deus omni- " potens dicitur. Per Sapientiam enim, quae est " Christus, tenet Deus omnium potentatum, non *' solum dominantis auctoritate, verum etiam sub- " jectorum spontaneo famulatu. Ut autem unam " ET EAMDEM OMNIPOTENTIAM PaTRIS AC FiLII ESSE " COGNOSCAS, SICUT UNUS ATQUE IDEM EST CUM " Patre Deus et Dominus, audi hoc modo Jo- " annem in Aj^ocalypsi dicentem, Hcec dicit Do- " minus Deus, qui est, et qui erat, et qui venturm " est, omnipotens. Qui enim venturus est, quis est " alius nisi Christus ? et sicut nemo debet offendi " cum Deus sit Pater, quod etiam Salvator est " Deus ; ita et cum oinnipotens dicitur Pater, etiam " nullus debet offendi, quod etiam Filius Dei omni- " potens dicitur. Hoc modo namque verum erit " illud, quod ipse dicit ad Patrem, quia omnia mea " tua sunt, et tua mea, et glorificatus sum in eis. " Purissima vero ac limpidissitna gloria Sa- " pientiae, satis convenienter dictum est ad distinc- " tionem ejus gloriae, quae non pure, nec sincere ^ [omnipotentiee gloria. Ed. Bened.] III. 3. 5. DE FILII rw SwatStw. 553 " gloria dicitur. Omnis vero natura quae converti- " bilis est et conimutabilis, etianisi glorificatur in " operibus justitia? vel sapientite, per hoe i])sum ta- " men quod accidentem habet justitiam, vel sapien- " tiam, et quod hoc, quod aceidit, etiam decidere " potest, gloria ejus siucera ac limpidissima esse " non potest. Sapientia vero Dei, quse est unigeui- " tus Filius ejus, quoniam in omnibus inconverti- " BILIS EST ET INCOMMUTABILIS, ET SUBSTANTIALE IN " Eo OMNE BONUM EST quod utique mutari atque " converti nunquam potest, idcirco pura ejus ac sin- " cera gloria prsedicatur." Haec ideo, utut prolixa, recitasse operse pretium duxi, ut lector Petavii ingenium perspectius haberet; cum alioquin Ori- geuem Filii to 6ij.oov. 535 creditu necessaria sunt, enumerans, hxc duo primo in loco ponit'', " Primo, quod unus Deus est, qui " omnia creavit atque composuit, quique, cum nihil " esset, esse fecit universa, &c. turn deinde quia " Jesus Christus ante omnem creaturam iiatus ex " Patre est." Animadvertis manifestam distinctio- nem, qua Filius Dei ex ipso Deo Patre, idque ante omnem creaturam, natus, creatura vero omnis ex nihilo facta statuitur. Et centena loca his consi- milia in proclivi est adducere. Sed Origenis sen- tentiam de Filii seternitate jam satis, ut opinor, ex- plicavimus. Nunc ad alios scriptores Antenicanos pergo, qui eandem doctrinam suo testimonio con- firmarunt. CAP. IV. 197 Decretum Niccenorum Patrum de Filii coceterna cum Patre suo existentia disertissimis Cypriani, Dionysionim Bomani et Alexandrini, Gregorii Thaumaturgi, sex episcoporum qui ex Antiochena synodo ad Paidum Samosatenum scripsere, Theogmsti^ Methodii, Pamphili Marty ris, atque Arnohii testimoniis confirmatur. 1. CYPRIANUS in libro secundo Testimoniorum adversus Judaeos cap. vi.<= inter alia Scripturoe testi- monia, quae Christi summam divinitatem confirment, citat et illud Apocalypsis xxi. 6, 7- Etjo sum Alpha et Omega, initium et finis. Ego sitienti dabo de fonte aqucB vita gratis ; qui vicerit, possidebit ca ^ et eorum hcereditatem, et ero ejus Dens, et ille erit mihi Filius. Quibus in verbis verum Deum, qui ex ^ Pag. 665. c [Pag. 287.] ^ In Graeco vox ■navra sola reperitur, pro qua Cyprianus habet ; " Ea et eorutn hsereditatem." [Nonnulli codices legunt raxna pro 536 DEFENSIO FIDEI NICtEN^. III. 4.1. reterno in aeternum idem existit, apertissime describi omnes videiit. Neque plura a Cypriano expectes; qui cum passim (ut supra ostendiiuus) veram Filii divinitatem, unde et ipsius tetemitas per manifestis- simam consequeiitiam deducitur, praBdicet, nullibi tamen (quantum meminerim) de Filii tw crvvaiSup directe agit. Verum ex eo quod ad Servatoris divi- nitatem probandum locum alleget Apocalypseos, in quo absoluta summi Dei seternitas tam luculenter depingitur, ipsumque de Christo interpretetur, certo colligimus, sanctum martyrem a blasphemo Ariano- rum de Filio Dei pronuntiato, irore ore ovk ^v, om- nino abhorruisse. 2. Cypriano succenturiandus est Dionysius papa Romanus, utpote qui vixit temporibus Cypriani. Ejus egregia est sententia de Filii t]/uov, inquit, ov to tv^ov, ixeyiaTOv /ulsv ovv, yei- poTToltjTOv Tpoirov Tivo. Xeyeiv tov l^vpiov. ei yap yeyo- vev vlos, OTC OVK ^v' aei Se ^v, e'l ye ev tw iraTpl ccttIv, cog avTog ? T19, kq] TTuOog t] TOfJ.r]v ov TTOiei, ev tw avoKafx^ai (pw^ eK (pwTog, dXXa fj-evei^ tovto' ovtws UKaTaXtjirTux; e^ diSlov yei/vrja-ig tov XpiaTOv e/c JlaTpo?. i. e. " Sicut igitur in- " telligimus, quod si quis ex igne corporeo, quo uti- " mur, sumat,neque passionem neque sectionem infert " ei, lumen ex lumine accendens, sed idem manet ; ad " eundem modum fit incomprehensibiliter ab seterno " generatio Cliristi ex Patre." Denique hanc fuisse constantem ipsius sententiam, quam semper tenuit, et ubique prsedicavit et professus est, ipse affirmat Respons. ad Qua^st. X. his verbis* ; "J^ypa^l^a, kuI ypd- ] /cat aiSionjTi koi ^aatXela fxt] fxepi^ojuevt], /JL>]S€ aTraXXoTpiovjULevtj' " Trill itas perfecta, qu?e gloria, " et ^TERNiTATE, ac regiio non dividitur, neque ab- " alienatur." 5. Tempore hujus Gregorii sex episcopi celebriores e syiiodo Antioehena, contra Paiilum Samosatenum congregata, scripsere, (dubio procul ex communi ese- terorum episeoporum sententia,) ad ipsiim Paiilum Epistolam, in qua de Filio Dei sic loquuntur^, ToCtov iTiG-Tevofxev avv tw Jlarpi aiel ovra eKireirXrjpwKevai to iraTpiKOv ^ovXrjfxa Trpoi rrjv ktIctiv twv oXwv. i. e. " Hunc credimus, cum semper Patri coexisteret, " paternam implesse voluntatem in rerum omnium 200 " creatione." Quibus in verbis diserte docent, Fi- lium Dei non mode ante rerum creationem fuisse, (utpote per quern universa condita fuerurit,) sed et semper Patri coextitisse, hoc est ipsi cofeternum esse. De his tamen etiam episcopis scribit Saii- dius^, eos " non obscure innuere, Filiuni, antequam " a Patre in actum esset genitus, in potentia solum " fuisse." Sed rogo ipsum, quibus Epistolse verbis illud innuant ? NuUus dubito, quin respexerit verba ista, ubi dicunt prsesules sanctissimi, " Patrem gene- " rasse Filium tanquam actum" (ei^epyeiav) " viven- " tem, et per se existentem, omnia in omnibus ope- " rantem." Quippe scriptorem^ novi, cujus scrinia compilavit Sandius, qui ex his verbis idem collegerit. Verum nisi ex aliorum fide, ut solet, de his episcopis sententiam tulisset nugator iste, si suis oculis ipsa X Bibl. Patr. torn. XI. [Apud Routh. Reliq. Sacr. vol. II. p. 468.] y Enucl. Hist. Eccles. I. p. 124. 2 Vide Irenici Irenicorum p. 66. 544 DEFENSIO FIDEI NIC^N^. III. 4.5. inspexisset epistolae verba, atque attentius cum an- tecedentibus et consequentibus contulisset, agnovis- set facile, ista ad quaestiouem de Filii seternitate nihil attinere. Scilicet Patres ibi i)ei-striiigunt hse- resim Pauli et Sabellii, qui in eo consenserunt, quod Tov Xoyov sen Filium Dei, per quem omnia condita sunt, esse Dei Patris evepyetav aw-Koa-raTov, " virtutem " minime per se subsistentem" crediderint. Adversus lios sancti viri decent, Deum Patrem genuisse Filium SUUm, (0? evepyeiav X^wanv Koi v(pecnui(Tav, " tanquam " virtutem viventeni et subsistentem." Quo etiam spectant eorundem ibidem de Filio Dei baec verba ; Aj' ov 6 TlaTrip iravra ireTroltjKev, ov-^ w? Si" opyavov, ovS" wg (]i eirKTTrjfxrjis avvTrocrTOLTov " per quem omnia " fecit Pater, non tanquam per instrumentum, neque " tanquam per scientiam per se non subsistentem." Fosdem itidem bfereticos respexit eodem tempore sciibens Gre^orius Thaumaturgus, dum Confessionem suam sic exorsus est ; EI? Geo? FTaTvp Xoyov ^wj'to?, a-o(f)las vcpea-Twcrr]?- " ITnus Deus Pater Verbi viven- " tis, sapientise subsistentis." Res certe manifesta est. Pergo. 6. Theognostus Alexandrinus, vir summus, in celebri illo Hypotyposeon fragmento, quod nobis conservavit Atbanasius, (quodque supra" integre adduximus,) Filii TO a-vvaiSiov non obscure confirmat, dum de ipso sic SCribit ; Ovk e^wSeV t/? €;Te av irpov- ■jrap^avra uera ravTa TeXog ea-^r]K€VUL' aWa Trpoyevvt]- QevTU Kui ecrecrOai kui eivai aei rov avrov. i. e. " Obser- " vandum hie, illud, Filium suum esse, indefinite et " sine tempore dictum. Es enim Filius, ipsi dixit, et " non, Factus es ; declarans neque novam seu recen- " tern ipsum adeptum esse filiationem, neque finem " postea habuisse eum, qui prius extiterit ; sed qui " ante genitus sit, eundem et fore et esse." 8. Pamphilum martyrem Filii omnimodam aeter- nitatem credidisse, inde certissime constat, quod Cod. 237. p. 959. [Sympos. Orat. VIII. p. 112.] 546 DEFENSIO FIDEI NTCvEN^. III. 4. 8. ipse Origenem, tanquam eo in articulo catholicum, strenue defenderit. Nam in Apologia pro Origene, contra ipsius accusatores, probare nititur, solideque probat, Adamantium in scriptis suis htec dogmata passim asseruisse, " quod non sit Pater antequam " Filius, sed coseternus sit Filius Patri, et extra ul- " lum initium sit generatio Filii Dei." Consule om- nino ipsam Apologiam. Ex Pamphili autem doc- trina conjectari licet de Pierii, ipsins magistri, sen- tentia, nempe et ipsum in hoc articulo catholicum fuisse. Quod et inde amplius confirmatur, quod etiam Pierius ille fuerit Origenis studiosissimus sec- tator, qui (ut abunde evicimus) Filii cum Patre co- jeternam existentiam in scriptis suis constantissime adseruerit. Quibus porro et illud addas, quod ipse Photius (ut supra*^ ostendimus,) de celeberrimo Pie- rio illud signanter referat, ipsum de Deo Patre ac Filio pie credidisse. 201 9- Denique Arnobius, idem qui vere divinam in Cliristo naturam (si quisquam alius Veterura,) agno- vit, et Filium Dei maxime proprie, et sine ulla vocis ambiguitate, verissimum Deum esse, sajpius atque apertissimis verbis, (ut supra *^ ostendimus,) professus est ; idem, inquam, Arnobius verbis baud minus di- sertis passim affirmat, omnem vere divinam natu- ram omnino (hoc est, tam a parte ante, ut loquuntur, quam a parte post,) scternam esse. Plurimis illud Arnobii locis confirmare possum ; sed uno et altero testimonio contentus ero. In libro tertio*' ita ex communi Christianorum sententia de naturis divinis clarissimus rhetor disserit : " Nostra de hoc senten- " tia talis est; naturam omnem divinam, quae nec c II. 13. 2. [p. 436.1 d n. 14. 1, 2. [p. 46:.] e [Pag. 107.] III. 4. 9. DE FILII r(5 Sn/'aiStw. 647 " esse coeperit aliquando, neque vitalem ad termi- " num sit aliquando ventura, lineamentis carere cor- " poreis, &c." In libro septimo baud procul ab ini- tio, gentiles do diis ipsorum sic alloquitur : " Ex vo- " bis audire consuevimns, Deos esse quamplurimos, " et nominnm in serie computari ; qui si sunt, ut di- " citis, us})iam, verique, ut Terentius*^ credit, eos " esse consequitur sui consimiles norainis, id est " tales, quales eos universi debere esse conspiciinus, " et nominis bujus appellatione dicendos, quin imo, " ut breviter finiam, qualis Dominus rerum est, at- " que oninipotens ipse, quem dicere nos omnes Deum " scimus atque intelligimus verum, cum ad ejus no- " minis accessimus mentionem. Deus enim ab al- " tero, in eo quo Deus est, nulla in re differt ; nec " quod unum est genere, suis esse in parti bus minus " aut plus potest, qualitatis propriae uniformitate " servata. Quod cum dubium non sit, sequitur, ut " geniti nunquam, perpetuique ut debeant esse." Hinc ex Arnobii sententia hoc argumentum confici- tur: Quisquis Deus verus est, is Deo Patri et om- nium Domino in nullo dissimilis, ac proinde ingeni- tus, lioc est, non factus, atque ajternus esse debet ; atqui Christus Filius Dei est Deus verissimus : ergo Cbristus Filius Dei Deo Patri et omnium Domino in nullo dissimilis, ac proinde ingenitus, sive non fac- tus, et jcternus est. Major propositio ab Arnobio in verbis citatis diserte traditur. Minorem, ut modo dictum est, expressissimis itidem Arnobii locis su- pra probaviraus. Cseterum ego nullus dubito, quin Arnobius in verbis illis, " Deus enim ab altero, in eo " quo Deus est, nulla in re differt ; nec quod unum f Nempe Tcrentius Viuro, de quo paulo ante locutus fuerat Arnobius. 548 DEFENSIO FIDEI NIC.EN.E. III. 4. 9. " est genere, suis esse in partibus minus aut plus " potest, qualitatis proprise uniformitate servata," ad augustissimum Trinitatis mysterium, a Christianis creditum, cogitationem suam direxerit. Quippe in saerosancta ilia Triade altera persona ab altera in eo quod Deus est, hoc est juxta naturam divinam uni- cuique communem, nulla in re dilfert, neque in una persona plus minusve est quam in altera ; sed quali- tatis Deo proprise, sive proprietatum divinarum uni- fomiitas in singulis servatur. Undo cum Deus Pa- ter, quem Dominum rerum appellat Arnobius, in- creatus atque aeternus sit, sequitur Filium quoque Dei, utpote quem etiam verissimum esse Deum, ut dictum est, omnino credidit Arnobius, increatum et seternum esse. In eo quidem improprie locutus est Arnobius, quod personas divinas partes dixerit. Sed illud facile condonandum homini Christianse disci- pline adhuc rudiori, et nondum sacro baptismate regenerato, ac demum ad liomines gentiles et ])ror- sus profanes orationem habenti ; praesertim cum ibi- dem, et eodem quasi spiritu, totam divinitatem in qualibet divinitatis parte inesse debere, diserte di- cat. 10. Atque liactenus de catholicis scriptoribus An- tenicsenis, qui Filii to awdiSiov aperte, clare, ac per- spicue, absque ulla evavTio(pavela, docuerunt ac professi sunt. Ex quibus omnibus liquet, aperte falsum esse, quod scripsit Petavius Jesuita lib. I. de Trini- tate cap. 5. 7- ubi (ut jam initio hujus operisnota- vimus,) Veterum, qui synodum Nicjenam antecesse- runt, de Filio Dei sententiam explicans, ita scribit ; " Tum autem a supremo Deo ac Patre productum " esse (Filium,) dixerunt, cum banc rerum universi- " tatem moliri statuit, ut ilium velut administrum III. 4. 10. DE FILII 7(5 2vvdiUoy. t 1 549 " adhiberet. Quam sententiam alii clarius, obscu- " rius alii significant. Sed isti fere, Athenagoras, " Tatianus, Theophilus, Tertullianus, et Lactantius. *' Tam ii vero, quam reliqui, quos commeraoravi s" (commemoraverat autem Patres fere omnes Anteni- caenos,) " ut Origenes, ^vo, dignitate ac potentia " superiorem esse Verbo Patrem arbitrati sunt ; ac " tametsi de Patris esse substantia sive natura Fi- " Hum esse assererent, qua una re a caeteris, quae " creaturse proprise vocantur, illius conditionem di- " versam faciebant, non minus tamen quam creatu- " ras initium habuisse, hoc est minime ex seterno " distinctam hypostasin fuisse putarunt." Nam tot veteres scriptores Antenicneni, quorum sententiam in 202 superioribus sigillatim et accurate explicavi, ii omnes sevo superiorem esse Filio Patrem, et Filiuni initium habuisse, diserte negarunt. Origenem vero, quem maxime illius blasphemiae arguit Petavius, Filii to avvafSiov strenue defendisse, abunde evicimus. Sed et hinc thesis nostrae primae Veritas clare elucet, quae haec fuit : " Doctorum, qui concilium Nicae- " num antecesserunt, potior et major pars Filii to " (rvvaiSiov, id est, coaeternam cum Deo Patre exis- " tentiam, sine ambagibus, aperte, clare, ac per- " spicue docuerunt et professi sunt." Quippe Igna- tius, Justinus Martyr, Irenseus, Clemens Alexandri- nus, Origenes, Cyprianus, Dionysius Papa Romanus, Dionysius Alexandrinus, Gregorius Thaumaturgus, sex episcopi celebres, qui ex Antiochena synodo ad Paulum Samosatenum scripserunt, Theognostus, Methodius, Pierius, Pamphilus Martyr, Arnobius, (qui certe longe majorem ac potiorem Scriptoruni g [Vide quae nos ad Proem. §. 7. [p. 10.] neque enim ibi neque hie Petavii verba juste et sincere a Bullo citantur.] 550 DEFENSIO FIDEI NIC^N.^:. III. 4. lo. Anteiiicffinorum partem constituunt,) ii, iiiquam, omnes, Filii to crwaiSiov apertissime confessi sunt. Quibus addas (quern in liac sectione suo loco com- meniorare praetermiserim) Caium presbyterum, virum celebreni, et scriptorem perantiquum, qui a Photic (cod. 48.) dicitur in opere de universo, Filii rhv e/c XlaTjOo? a(ppaa-TOP yewtjo-iv afxefxirrw's avaypafpeiv, " in- " enarrabilera ex Patre generationem citra repre- '•' hensionem describere:" Quod certe Photius de ipso nou dixisset, nisi generationem illam aternam agnovisset. Demum hinc patet, sententiam, quae statuit Filium Dei Deo Patri coseternum esse, nou modo doctoribus plerisque Antenicaenis placuisse, sed et receptam, approbatam, ac ratam prinisevae ecclesiae fidem ac sententiam fuisse. Nam Ignatius scriptor apostolicus Gnosticos Ceriuthianos ideo reprehendit, quod contra ecclesise apostolica? fidem tw \6yw ini- tium tribuerint ; et idem siepius facit Irenaeus, Po- lycarpi discipulus. Ex Dionysii Alexandrini histo- ria apparet, qui Filii jeternitatem tum temporis ne- garent, pro heterodoxis ab ecclesise prcesulibus babi- tos fuisse. Dionysius Papa Romanus non suam tan- tum, sed et totius cleri Romani fidem ac sententiam tradens, dictum illud Arii de Filio Dei, " Erat " quando non erat," tanquam maximam blasphe- miam damnavit. Denique sex illi episcopi, quos su- pra recensui, auctoritate totius Synodi Antiocliense (quae plurimis constitit episcopis, cujusque judicium catholica ecclesia, quae sub coelo erat, universa com- probavit, teste Eusebio E. H. VII. 29.) ad Paulum Samosatenum scripsere Epistolam, in qua Filii Dei omnimodam aeternitatem clare asseruerunt. III. 5. 1. DE FILII I,vvaibl(o. 561 CAP. V. 203 Proponitur thesis sccunda de Patrihus illis, qui Filii azter- nitatem, cum negasse videmitur, revera tamen confessi sunt. Athenagora sententia de Filii avvdihM accu- rate explicatur. 1. AD cos nunc doctores progredior, qui Filii Dei cum Deo Patre cooeternam existentiam cum negasse videantur, revera tamen confessi sunt. De quibus ha3c esto tliesis nostra secunda : THESIS II. Nonnulli sunt scriptores catholici sjnodo Nicsena antiquiores, qui videntur Filio Dei, etiara qua Deus est, nativitatem tribuisse quandam, quae aliquando coeperit, et mundi creationem proxime antecesserit. Sed et isti longius ab Arii sententia abhofruerunt. Nam si dicta eorum accuratius expendantur, appa- rebit de nativitate ipsos locutos non vera et propria dicta, qua nempe Filius v-jrocTTacrew^ et subsistentise suae initium acceperit ; sed de figurata et metapho- rica ; hoc est, illud tantum voluisse, tov \6yov, qui ante omnia soccula (cum nihil praiter Deum esset) in et cum Deo Patre extitit, ut aterna? ipsius men- tis coajterna progenies, ex ipso Deo Patre, tum cum mundum conditurus esset, /car' evepyeiav prodiisse, et progressum esse ad constituendum universa, seque Patremque suum creaturis manifestandum ; atque ob banc irpoeXevcriv et manifestationem, Dei Filium et primogenitum in Scripturis dici. Qui ita sacrosanctum dogma explicarunt, isti fere sunt ; Athenagoras, Tatianus, Theophilus Antioche- nus, Hippolytus, et Novatianus, sive auctor libri de 552 DEFENSIO FIDEI NIC^N^E. III. 5.1. Trinitate, qui inter opera Tertulliani, et sub ejus nomine editus est ; de quibus ordine agemus. 2. Ac primus in medium prodeat Athenagoras. Hunc Petavius, ut paulo superius notavimus '\ inter eos Patres Anteniea^nos numerat, qui Avii blasphe- mam sententiam, qute affirmat Filium turn primum a supremo Deo productum fuisse, cum banc rerum universitatem moliri statuisset, Filiuraque non mi- nus quam cseteras creaturas initium babuisse, clarius significarunt, et apertius tradiderunt. Petavii au- tem auctoritati, ut solet, nimium tribuens cl. Hue- tins', Athenagoram eorum scriptorum classi ascri- bit, qui " de Trinitate falsa et absurda comment! " sunt." Sed non admodum difficilis erit Athena- gorse defensio, si modo locus, unde bujus calumniae ansam arripuerunt viri eruditi, integre producatur, et accurate expendatur. Igitur Atbenagoras in Apo- logia vel Legatione pro Cbristianis ad M. Aurelium Antoninum, et L. Aurelium Commodum imperato- res, Christianorum de sanctissima Trinitate profes- sionem exponens, postquam de Deo Patre egerat, ad secundam personam venit, Deum babere Filium as- serens. Ne vero illud ridiculum videretur pbiloso- pbis, quos alloquitur, quasi scil. Cliristiani consimilia poeticis fabulis figmenta, de Jovis nempe filiis, filia- bus et nepotibus, somniassent, ostendit, quae de Fi- lio Dei philosopliantur Christiani, longe alitor, sensu scil. spirituali Deoque digno modo jDrorsus expo- nenda esse ; ita ut Filius Dei intelligatur 6 Ao'709 tou Uarpoi, Verbuni Patris, quod nempe se habeat ad Patrem, ut ad mentem humanam verbum ejus in- terius, quod et spiritale est, minimeque per se cadit ^ Vide hujus sectionis cap. 4. §. 10. [p. 549.] ' Origenian. II. 3. 6. p. 187. [p. 253.] III. 5.2. DE FILII rw '2vvdib(t>i. 553 sub sensus, et in mente, unde procedit, manet, nec ab ea sejungitur ; unde hominis ewoia i|)sa ejus mens ssepe dicitur. Nam ita prorsus et Dei Patris tou \6- yov esse ipsius paternse mentis progeniem, ex ipsa natam, in eaque ipsa manentem, tam intime ipsi uni- tam, ut plane 6 vovg ipsa ?7iens Patris apjDellari possit, Paterque adeo et Filius unum dici mereantur. Addit vero Filium Dei esse ipsius \6yov ev ISea ku} evepyela, quatenus nempe ipse est et exemplar, et ars divina, ut ita dicam, juxta quam Deus Pater, cum voluit, cuncta molitus est ; et ab ipso et per ipsum universa 204 condita sunt. En ipsa A tlienagoraj verba ^ ; KaJ //^ /uLOi yeXolov Ti? voiulartj, to vlov eivai tw Qew. ov yap, 7roit]Tal /uvOoTTOLOvcriv, ovSev ^eXTiovg twv avOpwirwv Set~ KvvvTeg Tovg Oeovi, rj Trepl tov Qeov ku] llaTpo?, tj irepi tov vlov TreCppovj^KajuLeV aXX' ecrTiv 6 vl6<} tov Qeov Xoyog tov TlaTpog ev iSea ku] evepyela' irpog avTOv^ yap Ka\ Si avTOv TrdvTU eyeveTO, evog ovTog tov llaTpog kuI tov vlov. ovTog Se TOV vlov ev JJaTpi, ku] YluTpog ev vlw, evoTrjTi /cat Svvd- fjLei TTvevjULaTog, vovg /cat \6yog tov TlaTpog 6 vlog tov Qeov. i. e. " Nee est quod quis ridiculum putet, Deo Filium " a me attribui. Non enim, ut poetse fabulantur, qui " nihilo meliores liominibus suos Deos faciunt, vel de " Deo Patre, vel de Filio sentimus. Sed Filius Dei est " Verbum Patris in idea et operatione ; ab ipso enim " et per ipsum facta sunt omnia, quum Pater et Filius " ita unum sint, ut Filius sit in Patre et Pater in " Filio, per unionem et potentiam Spiritus. Mens et " Verbum Patris Filius Dei est." Quod vero de Filio sive Verbo Dei in idea et ojjeratione dixerat, clarius explicat his verbis continue sequentibus; Et Si virep- /SoXtjv crvvecrewg cmoTrelv vfj.lv eireiariv, 6 iralg tI ^ovXeTUi, ^ Apol. p. 10. [§. JO. p. 286.] ^ [Vide supra p. 199. et quae ibi annotavimus.] BULL, VOL. v. O 0 554 DEFENSIO FIDEI NICEN.E. III. 5.2. ep5) Sia ^payewv' irpwrov yevvtjfxa eivat tw TLarp), oO^ w? yevofievov, (e^ apy^rjg yap 6 0eo?, vovg at^iog wv, ei-^ev avTos ev eavT(p tov Xoyov, aiSlcog XoyiKog wV,) aW twv vXiKwv ^vfXTrdvrwv, airolov (pvaewg, kuc yrjg, d^e/a?^ vtto- KeifJLevwv SIktjv, fJLefiiyiuevwv twv Tra-^vfjLepecrTepwv Trpo? to. KovCporepa, eir^ avToIg iSea kui evepyeia elvai irpoeXQwv. i. e. " Quod si vobis qui intellectus subtilitate excel- *' litis, altius repetenclum videtur, quidnam sibi velit " hie Dei Filius, paucis dicam ; primogeniam ilium " esse Patris progeniem, nou quasi factum quiddam " sit, (a principio euim Deus, qui est seterna mens, " habuit ipse in seipso Xoyov, cum aeternum sit Xo- " yiKog,) sed ita, ut cum materia concreta omnia, in- " formisque natura, atque terra instar vehiculi subjice- " rentur, in iisque crassioribus leviora admista essent, " ad hoc ut idea et actus illorum esset, prodierit ^" Dice hanc Athenagorse explicationem ab Arii blas- phemiis longissime distare, adeoque, si ipsam dog- matis de Filio Dei substantiam spectemus, plane catholicam esse. Fatetur quidem philosophus Chris- tianus, tov Xoyov Dei Patris irpSn-ov ejus yewijiua a Christianis dici ob irpoeXevariv quandam, qua ex ipso Deo Patre, tum cum mundum conditurus esset, pro- cessit, idque ut per ipsum mundus conderetur, qua de re in sequentibus ssepius dicturi sumus. Nihil- ominus istam irpoeXeva-iv ita explicat, ut satis mani- festum mihi videatur, nihil ipsum sensisse de tw Xoyw et Filio Dei, quod incommutabili ejus divinitate atque rcterna majestate indignum sit. Nam 3. Prime, tov Xoyov, sive Filium Dei, expresse k [" Evanescit tota hujus loci difBcultas, si legamus y^s axptias, " et mutemus pravam editionum praecedentium interpunctionem." Ed. Benedict.] 1 Vide Conradi Gesneri annotat. ad locum. III. 5. 3. DE FILII Tw ^vvdibl(o. 555 eximit e censu rwv yevotxevwv, eorum quce facta sunt. Ilunc, inquit, pi'imigeniam Patris progeniem dici- mus, ov-)^ w? yevofxevov, non quasi factum quiddam sit. Vere soUicitus erat vir optimus, ne cuiquam tarn impia cogitatio obreperet. Quid vero contra Arii blasphemiara apertius dici poterat ? miror igitur, quid Petavio in mentem venerit, cum in suspicionem Athenagoram vocarit, quasi irpoeKeva-iv rod Xoyov, de qua locutus est, ejusdem productionem fuisse credidisset. Certe enim huic calumnite Pater doc- tissimus non potuit verbis expressioribus occurrere, quam quibus usus est. Secundo, seternitatem roG Xoyov, sive Filii Dei, non minus expresse asserit Athenagoras. Imo Filium Dei non esse yei/ofjLevov, factum quiddam, inde probat, quod in et cum Deo Patre ipse ex seterno extiterit. Verba ejus diserta sunt ; " Non quasi factum quiddam sit ; a principio " enim Deus, qui est aeterna mens, habuit ipse in " seipso \uyov, cum seternum sit Xoyj/co?." Scilicet postmodum in eadem Apologia'" illud pro indubi- tato axiomate ponit Athenagoras ; '^H ayewrirov t/, kol ea-Tiv al'Siov, ^ yevvTjToi', (pOaprov ecrri' "Res omnis vel " non facta atqvie sterna est; vel facta, proinde " corruptibilis." Quid vero sit to (pOaprov, corriipti- bile, mox explicat his Platonis verbis ; to up-^oixevov eivai, Kui iravofxevov, " quod et inceperit esse, et desi- " turum sit." Cseterum ibi to yevvrjrov idem signi- ficat, quod to yevofxevov factum ; unde pauculis in- terjectis, illam per banc vocem exponit ipse Athena- goras ; ^ ASvvarov eart, inquit, ctt] tuvtov ixeivai tov Koa-fiov yevojuevov' " In eodem statu permanere mun- " dus non potest, quia factus est." Et mox ; Uwi fi TovTOdv /JLevei a-v(TTa(Tii, ov (pvaei oi/Toov, aWa yevofxevwv ', "» Pag. i8. [§. 19. p. 294.] o o 2 556 DEFENSIO FIDEI NICEN^E. III. 5. 3. " Quoraodo horum" (deorum nempe gentilium) "con- " stitutio permanebit, cum non natura existant, sed " facti sint ?" Itaque explodendus est sophista San- dius", qui ex loco illo et aliis corisimilibus collegerit, sensisse Athenagoram, etiani Filium Dei ccepisse ali- quando existere, quia scilicet et ipse Filius aliquo sensu yevvrjTos. i. e. genitus sit. Nam ubi ait Atlie- 205nagoras omne to yewtjrov coepisse aliquando existere, manifestum est to yewnrov idem prorsus apud ipsum significare quod to yev6fj.evov,factum. Atqui rbv \6yov sive Filium Dei esse yevo/xevov, factum, in loco, quo de agimus, diserte negat Athenagoras ; quin et ibi- dem ex eeterno ipsum una cum Deo Patre extitisse, expresse affirmat. Progrediamur cum Athenagora nostro. 4. Tertio, manifestum est sensisse Athenagoram, Tov \6yov ita cum Deo Patre ex seterno extitisse, ut baud minus distincta ab ipso hypostasis ex aeterno fuerit, quam post TrpoeXeva-iv fuit. Illud hac ratione certo colligitur; Dicit Athenagoras, rov \6yov, cum ex Deo Patre progressus est, non fuisse yevo/xevov, factum aut productum, sive non tum demum initium sub- sistentiiB suae accepisse. Hinc autem ita argumenta- mur; 6 Xo'70?, juxta Athenagoram, fuit distincta a Deo Patre hypostasis vel ante -n-poeXevaiv, adeoque ex seterno, vel nunquam. Ratio manifesta est. Quippe si sensit Athenagoras tov Xoyou sive Filium Dei ante irpoekeva-iv quidem non fuisse distinctam a Deo Patre hypostasin, ncque per se et actu substitisse, sed Swa- fxei tantura fuisse in Patris essentia contentum ; per irpoeXeva-iv vero istam demum in actum eductum et subsistentia donatum fuisse ; tum sane sensit, tov \6yov, sive Filium Dei per istam TrpoeXevaiv fuisse n Nucl. Hist. Eccl. I. p. 88. III. 5. 4. DE FILII 2wat8iw. 557 yepo/jievov, factum ct productum ; quod tamen ipse diserte negat. Res clara est. Si enim quod e potentia in actum educitur, quod cum prius per se non sub- stiterit, actuali dein et distincta subsistentia donatur, non sit hoc ipso yepo/uevoi' dieendum, rogo te, quid yevo/mevov dici possit ? Atque hinc Petavius Sabel- lianismi tandem Athenagoram nostrum reum per- agit, quasi sensisset Patris et Filii non nisi unicam esse, semperque fuisse personam. Hoc, inquam, facit idem ille Petavius, qui turn eo ipso in loco quo id facit, tum alibi passim, eundem Athenagoram ut Arianum traducit ; ita doctissimo Patri duas haere- ses, sibi invicem ex diametro repugnantes, affingens. Sed obtestor lectorem, (quisquis veritatem amat, at- que optimi saeculi optinii scriptoris reverentia ali- quali tenetur,) ut suis ipse oculis usurpet verba Athenagoram, quae mox post ea, quae jam «produxi- mus, sequuntur. Sic autem pauculis interjectis per- git philosophus Christianus"; T/? om aV uTroptja-ai, \e- yovTUS 0eof TTUTepa Kai vlov Oeov Kai irvev/ixa clyiov, Sei- KvvvTui; avTwu kui Tt]v ev Ttj evuxrei Swafxiv, Kai Ttjv ev Ttj Ta^ei Sialpe(nv,aKOvcrag aOeovg KaXovjuevovs', i.e. "Quis non " miretur, nos, qui DeumPatrem pradicamus etDeum " Filium et Spiritum Sanctum, ita ut tum unionis " eorum vim, tum ordinis distinctionem exponamus, " Atheos vocari ?" Liceat et mihi hie exclamare, quis non miretur, Athenagoram, qui banc de tribus personis in una divina natura subsistentibus tam di- sertam confessionem edidit, a quoquara, cui vel mica candoris reliqua est, ut Sabellianum traduci potu- isse ? Sed et alibi, multis in locis ejusdem Apologia, Deum Patrem a Filio Dei ita distinguit Athenagoras, Pag. II. [p. 287.] 558 DEFENSIO FIDEI NIC^N.E. III. 4. 5. nt manifestissimum sit, ipsum cum Sabellio neiitiquam sensisse. Unicum locum attulisse sufficiat. Ad im- peratores, Marcum Aurelium Antoninum, et Lucium Aurelium Commodum ejus filium et in imperii con- sortium adscitum, propius sermonem suum dirigens, et Christianorum rcligionem, cultum unius Dei pro- fitentium, simulque una cum summo omnium parente Tov \6yov sive Filium ejus adorantium, defendere vo- lens, ait, imaginem regni coelestis in ipsorum terrestri imperio quasi adumbrari : ita scilicet ut, cum monar- chicum sit utrumque regimen, duse tamen sint in utroque regimine personte regnantes; quarum cum alteri altera auctoritatem suam acceptam referat, et utrseque conjunctis animis regnum administrent, mo- narcliia sarta tecta conservatur. Verba suntP; 'Qg yap v/jlIu Ylarpl Kai vlw -rravTa Keye'ipwrai, avwOev Trjv ^a• [I- 3. 4-] 560 DEFENSIO FIDEI NIC.ExN.E. III. .5.. 5. " quam velut formam in illius essentia cogitamus, " Filium esse Dei." Sed unde hoc ridetur, hoc phan- tasma, quo Jesiiita tam turpiter illusus est, ut cre- deret virum, omnium doetorum confessione doctissi- mum, ita desipuisse, ita mente adeoque communi seusu plane earuisse, ut putarit, ipsam Dei Patris mentem, sive ipsam rationera, quae est velut forma Dei Patris, et qua ipse XoyiKog est, paulo ante mun- dum conditum ex ipso progressam esse, sive proces- sisse, ut mundura conderet? Nimirum ex verbis illis oritur; "A principle Deus, cum sit mens seterna, " ipse in seipso habuit Xoyov, cum sit ex seterno Xoyi- " Ko?, hoc est rationalis." Ubi quidem coseternam existentiam tov \6yov cum Deo Patre hoc argumento probat; Deus Pater est ajterna mens, et ex aeterno XoyiKor ergo ex seterno in et cum ipso extitit 6 Ao'yo?. Verum quis hinc collegerit putasse Athenagoram, tov Xoyov esse ipsam Patris mentem, sive rationem ? Imo quis hinc non contrarium collegerit ? Nam si illud sensisset Athenagoras, plane ineptiisset, idem per idem probando hunc ad modum ; Deus est aeterna mens ; ergo ex aeterno habuit in se mentem. Sane quanquam Athenagoras Filium Dei mentem Patris paulo superius dixerit, (sensu nempe, quern ibi ex- plicavimus,) hie tamen (ubi magis proprie et stricte loquitur.) tov \6yov sive Filium Dei ab ipsa mente divina aperte distinguit, illiusque banc esse causam non obscure doeet. Verum ut ex hoc labyrintho lec- tor extricetur, notandum, Athenagoram cum veteri- bus plerisque omnibus sensisse, divinam illam per- sonam, quam tov \6yov et Filium Dei appellamus, modo ineffabili ac prorsus aKaTaXrjirTw a mente et cogitatione Dei Patris ex jEterno natum esse. Et multa sunt, quae suadent, hoc mysterium ab ipsis III. 5. 5. DE FILII r<3 Si;m'i8i. 561 apostolis traditum fuisse. And. Rivetus id certum ex Scripturis affirmat, in cap. i. Genes. Exerc. III. prope finem ; " Esse autem," inquit, " inter Patrem " et Filium ordinera, qualis inter loquentem interne " etXoyov sou sermonem internum loquentis, ex Scrip- " turis certum habemus." Verum utut illud sit, ita prorsus sensisse veteres plerosque constat. Quippe statuebant illi Dei Patris toj/ Xoyov ita appellari, com- paratione inprimis habita non ad externam hominis loquelam, sed ad interiorem bumani animi ewoiav et notionem, quae a pbilosopbis verhum mentis nomina- tur ; proinde quemadmodum ex mente hominis ver- bum illud interius necessario profluit, ac simul cum ipsa existit, ita ex Deo Patre, qui est octerna mens, ipsius Tov Xoyov necessario gigni, ipsique coaeternum esse ; ac denique, sicut homo, Dei imago, dum cogi- tat, quasi alteram in se personam experittir secum colloquentem ; ita in Deo (qui est eiKwu ap-)(eTV7rog, cujus quicquid in homine obscurius adumbratur, in ipso perfectissime conspicitur,) revera alium esse ab il)so TOV Xoyov ipsius, et omnino distinctam personam. Ita hoc mvsterium eleganter explicat Tertullianus in libro advers. Praxeam cap. 5. ^ his verbis ; " Vide " quum tacitus tecum ipse congrederis, ratione hoc " ipsum agi intra te, occurrente ea tibi cum sermone " ad omnem cogitatus tui motum, et ad omnem sen- " sus tui pulsum. Quodcumque cogitaveris, sermo " est ; quodcumque senseris, ratio est. Loquaris illud " in animo, necesse est ; et dum loqueris, conlocuto- " rem pateris sermonem, in quo inest haec ipsa ratio, " qua cum eo cogitans loquaris, per quem loquens " cogitas. Ita secundus quodammodo in te est sermo, " per quem loqueris cogitando, et per quem cogitas ' [Pag. 503.] 562 DEFENSIO FIDEI NIC^NJi:. III. 5. 5. " loquendo ; ipse sermo alius est. Quanto ergo ple- " iiius hoc agitur in Deo, cujus tu qiioque imago et " similitudo censeris, quod habeat in se etiam ta- " cendo rationem, et in ratione sermonSm ?" Jam ex hac hypothesi argumentum Athenagorse recte pro- cedere, nemo est qui non videat. Mentem vero Athenagorae elarius expressit ejus sequalis Tatianus, de Patris et Filii coaeterna existentia locutus his verbis * ; ^Iv avTM Sia XoyiKijs Swd/ULew^ 6 Xoyo?, 09 ev avTw, vTrea-Trja-e- i- e. " Cum illo per rationalem vir- " tutem 6 Ao'70?, qui in ipso erat, substitit Et paulo post ; A0709 €K Tijs \oyiKt]9 Swdfiew?' " Verbum ex " rationali virtute." Ubi vide tov \6yov a Dei Patris XoyiKrj Svm/j.ei aperte distingui, et banc illius eausam manifesto statui ; quod mox fusius demonstrabitur, cum ad Tatianum veniamus. 201 6. Sane si hac Athenagorae ratiociuatione ad pro- bandum Filii coaeternam cum Patre existentiam qui utuntur, pro Sabellianis habendi sunt, Sabelliana fuit uni versa pene antiquitas, quae concilium Nicae- num antecessit ; imo catholici, qui tempore concilii Nica?ni et post illud vixerunt, Sabelliani etiam cen- sendi sunt, utpote qui eodem argumento pugnarunt. ]Multos hie testes possum adducere ; sed iustar om- nium erit maximus ille Atlianasius, qui in Oratione secuuda contra Arianos ita argumentatur ^ : "Q.v ecTTiv d'lS'ict)? 6 Oeog' ovTog ovv aei tov TlaTpog, eaTi Ka\ al'Slcoi Ka\ to tovtov airavyacrixa, oTrep ecTTlv 6 Xoyog avTOv. KUi TTuXiv 6 (av Geo? avrov Kai opra tov Xoyov e^et" Kai ovre 6 Xoyos eiriyeyovev, ovk wv irpoTepov, ovTe s Orat. cont. Grsecos, p. 145, 146. [§. 5. p. 247.] ' [Vide quae notavimus infra ad p. 568. ubi hie locus plenius citatur.] " Tom. I. p. 331. [Orat. I. 25. p. 429.] III. 5. 6. DE FILII Tw SwaiSto)- 563 6 ITari?/) a\oyo<; Tjv irore. \. e. " Deus ex ostemo est ; " ex aeterno igitur quoque existente Patre, ex seterno " quoque existet ejus splendor, quod ipsum est Ver- " bum. Ac rursum Deus existens, ex se existens Ver- " bum habet ; neque Verbum supervenit, cum prius " non esset, neque Pater unquam sine ratione fuit." Sed quid multis opus est ? hoc argumenti genus ipse alibi Petavius" sanum ac solidum esse judicat, ipsum- que egregie explicat : " Quod ad veteres illos," inquit, " attinet, qui sic disputant, ideo a-wa'iSiov esse Patri " Filium, quia nunquam Pater sine sapientia virtu- " teque sua extitit, neque lux sine splendore suo, et " hujus generis alia ; recte ab illis usurpantur ista, si " non formali, ut appellant, sensu, sed causali, vel " illativo capiantur. Quanivis enim Filius, qua Fi- " lius est, non sit ilia ipsa sapientia, qua Pater est " sapiens ; necessario taraen cum ilia conjungitur, " ab eaque oritur. Quippe sapientia vel intelligen- " tia qua) est in Patre, imo qux est Pater, actus est " simplex, non habitus aut facultas. Porro actus " oninis sapiendi intelligendique expressam notio- " nem sive sapientiam, hoc est Verbum, necessario '* complectitur, neque sine illo potest vel animo '* concipi. Merito itaque Patres aeternitatem Verbi " ex Patris aeternitate concludunt. Nunquani enim " mens erit sine verbo (ait Cyrillusy,) nec Verbum, " nisi mentem in se formatam habeat, intelligi pot- " est. Quod et in libro quinto Thesauri uberius *' explicat. Atque ut sapientiam illam, qua formali- " ter sapiens est Pater, ex aeterno in Patre fuisse, " recte inde concludimus, quia nunquam sine sapien- " tia Pater extitit ; sic etiam natam ex ea expres- " samque sapientiam ex omni aeternitate fuisse, non ^ De Trin. VI. 9. lo. V Cyr. Alex. IV. in Joan. p. 413. 564 DEFENSIO FIDEI NIC.EN.E. III. 5. 6. " minus necessario probamus, quod actu ipso sapiens " esse, id est intelligere, sine expressa notione ac " Verbo non potuit ; prgesertira cum Patrem esse sa- *' pientem, eo ipso, quo Pater est, hoc est secundum " proprietatem et hypostasin suam, nihil sit aliud, " quam esse dicentem ; quod ne intelligi quidem " potest sine expressa notione ac Verbo, tanquam " termino ; adeo ut Verbum sic tanquam extrinseca " quaedam forma dici possit, a qua Pater habet, ut " sit dicens vel intelligens actu. Sic ilia verissima " sunt, qune antiqui de Filii seternitate disputando " conficiunt, non fuisse "iKoyov vel aaocpov Patrem. " Nam revera expers fuisset rationis aut sermonis ac " sapientiae, nisi actu ipso intellexisset ab a^terno ; " quod sine Verbo nequit fieri." Ploec erudite et acute, pro more suo, Petavius. In explicando Athe- nagorse loco illustrissimo jam pergamus. 7. Quarto, clare docet Athenagoras, top Xoyov per istam, qua de loquitur, irpoeXeva-iv a Deo Patre neuti- quam separari, neque extra ipsum existere ; sed ut ante -TrpoeXeva-iv et ex jEterno in Deo Patre fuit, ita postmodum adeoque in oeternum in Patre manere. Nam ita unum esse etiam nunc Patrem et Filium asserit, ut Filius sit in Patre, et Pater in Filio. Ita- que juxta Athenagoram, TrpoeXeucri? ista rov Xoyov fuit tantum evepyr^TiKiy quod etiam aperte significat, cum ait, progressum fuisse ilium ivepyeia elmi, nt energia foret rerum creandarum. Ut verbo dicam : ex mente Athenagorae 6 Xo'^o? ante irpoeXeva-iv in eo tan- tum differt a tw Xo'-yw, qualis post TrpoiXevcriv fuit, quod ante TrpoeXeucriv Xo'709 erat apud Patrem velut quies- cens; postmodum vero fuit X0709 ev evepyela, Verhum operans ; ut idem prorsus sit in utroque statu 6 Xo'709, in eodemque Deo Patre semper manens. III.r>. 8. DE FILII Tw ^vi'dibio). 565 8. Quiiito deiiique, ex liis omnibus consequens est, A til en ago ram, etiamsi rov Xoyov oh irpoeXeva-iv Dei Patris irpwrov yevvrifxa dici censuerit, nequaquam vo- luisse tamen, istam TrpoeXevo-iv fuisse ipsius tov \6you veram et proprie dictam generationem. Etenim vera et propria rei vel personoe cujuspiam generatio ea sola dicenda est, qua ilia ylverai Jit, sive produci- tur ; atqui tov Xoyov et Filium Dei per -n-potXevaiv, qua de loquitur, ylvecrOat fieri, sive produci, diserte negat Athenagoras. Ca'terum ut res turn esse vel fieri saepe dicitur, quando apparet, ita 6 Xo'70? et Filius Dei, qui sine omni initio a Deo Patre et cum ipso extitit, ut aeternse mentis coseterna progenies, tum veluti natus dicitur, quando in rerum creatione to?? yevrjToi^ mani- festatus fuit, et ipse, et Deus Pater per ipsum. Re- pete quae ex Justino observavimus hujus sectionis cap. 2. §. 2. prope finem. [p, 514-15.] Hinc, uti postea videbimus, Veteres nonnulli istam rod Xoyov TrpoeXevaiv Filii Dei revelationem, atque ostensionem appella- runt, ipsumque exinde mundo veluti visihilem fac- tum fuisse dixerunt ; ut manifestum sit, intellexisse 208 ipsos generationem figuratam et fxeracpopiKuii sic dic- tam. Rem totam paucis complectar. Vera et pro- pria Filii generatio ea sola est, qua ex Deo Patre, ut mentis ipsius seternae productio, ex aterno extitit. Ob banc, inquam, aeternam a Patre originem et ex- istentiam Filius Dei vere dicitur ; quatenus nempe, ut loquitur Tertullianus^ " omnis origo parens est, " et omne quod ex origine profertur, progenies est." Tertulliano suffragatur Athanasius^ in Oratione V. contra Arianos: Ei /mev yap, (inquit,) ovk ea-nv ck tov Oeov 6 Xoyog, eiKOTwg av avTOv apvoiUTO elvai vlov' el Se e'/c z Adv. Prax. c. 8. [p. 504.] a Oper. torn. I. p. 530. [Orat. IV. 15. vol. I. p. 628.] 566 DEFENSIO FIDEI NIC^N^. III. 5. 8. TOV Geo? ecTTt, Sia tI fit] crvvopwcnv, oti to eV Tivog virap'^ov vlog ecTTtv eKe'ivov, e^ ov Ka\ eaTiv ; i. e, " Si eilim ex Deo " non est Verbum,merito negarint, ipsum esse Filium; " sin vero ex Deo est, cur iion vident, quicquid ex " aliquo est, ejus Filium esse, unde est ?" Idem post- modum in eadem Oratione**. "'Ecttlv apa 6 X070? vlog, OVK apTi yeyovwi, t] ovojJ.acrOe)'; vlos, aW ae\ v/os' el yap /x>; w'09, ov8e Xoyo9' koi el fxri Xoyo?, ov^e vlog, to yap e/c tov YlaTpos vlos ecTTi' tl Se ea-Tiv eK tov IlaTjOO?, el fxr] 6 XoyoS, 6 eK KapSla? irpoeXOwv, Ka] eK yacrTpog yevvrjOeh; i. e. "Est " igitur Verbum fill us, non nuper factus, aut nomi- " natus filius ; sed semper filius. Nam nisi sit filius, " Verbum non fuerit ; et si non sit Verbum, neque " filius fuerit. Quod enim ex Patre est, filius est. " Quid autem ex Patre est, nisi Verbum ex corde " progressum, et ex utero genitum ?" An hoc ne- scivit Athenagoras ? minime certe. Nam aeternam TOV \6yov ex mente divina productionem agnovisse ilium, supra fuse ostendimus. Itaque omnibus rite expensis, illud unum in hac Atlienagorffi explica- tione culpari posse videtur, quod ob irpoeXeva-iv, de qua loquitur, tov Xoyov primam Patris progeniem di- cat. Sed banc litem quisquis Athenagoras inten- derit, inutilis et vanae Xoyojua-^las ipse manifestus erit. Quorsum enim de verbis et loquendi modis rixemur, ubi de re ipsa convenit ? deinde Filium Dei, TrpwTo- TOKov, prmiogenitum, (quod certe idem est, quod Athenagorse irpwTov yevvrj/xa,) dici ob progressionem ejus ex Deo Patre ad condendum universa statue- runt, progressionemque adeo illam, Filii quandara quasi generationem conceperunt Patres catholici, qui post exortam controversiam Arianam vixere, inter- que eos ipse Athanasius, quemadmodum infra liquido b Pag. 539. [§. 24. p. 636.] III. 6. 1. DE FILII r(3 '2vvaibi(o. 567 probabimus. Lectorcm autem veri amantem et studiosum rogatum velim, ut banc doctissimi Atbe- nagorae expHcationem (in qua se de Cbristiano dog- mate oLKpi^oXoyelaQai ipse mox*= profitetur,) firmiter memoria sua teneat ; quod si fecerit, spondere ausim, rebquorum Veterum mentem, qui idem vokierunt quod Athenagoras, beet obscurius fere locuti sint, ipsum febcius assecuturum. Ac de Atbenagora bac- tenus. [Pbira de Atbenagora auctor babet in Resp. ad G. Gierke, f 26. 27.] CAP. VI. 209 Tatiani doctrina de Filii ceternitate fuse declaratur. 1. SEQUITUR Atbenagora? sequaHs, Tatianus. Qui etiam a Petavio, et ab Irenici auctore,' et Sau- dio, iis Patribus annumeratur, qui cum Ario Fibi seternitatem negarunt. Poteram autem causari, Ta- tianum istum, post magistri sui Justini mortem, in ha^resim lapsum fuisse ; proinde nullam ejus esse auctoritatem. Sed bac responsione opus non babe- mus. Verba Tatiani, unde istam ejus bseresira colle- git Petavius, et post ilium reliqui, quos commemora- vimus, attento tantum et candido interprete indigere mibi videntur. Sic igitur Tatianus in Oratione ad Graecos'^ : ^avepwrepov (5e (inquit) eKOwoixaL TO. riixerepa. Geo? rjv €v up-^i^' Trjv cip-^tju Xoyov ^vvufxiv 7rapei\i^(f)aiuev. 6 yap SecTTroTTjg twv oXwv, avTog virdp-^wv tov TravTog ^ vtto- (TTacrig, Kara /nev rrjv /jLrjSeTrw yeyevrj/xevtjv ttoi^ctiv juopog ^v' Ka9o Se Tracra Svi/d/ULi<} opaTwv re Ka\ aopoLTwv auro? viro- (TTaaig tju, crvv avTw ra irdvra. crvv avrw yap Sia XoyiKtjg <= Pag. II. [§. I I. p. 287.] d Pag. 145. [§.4, 5. p. 247.] 568 DEFENSIO FIDEI NIC.EN^. III. 6.1. Swafxewg auro? ku\ 6 Xo'yo?, o? ev avrw, vTrecrrria-e^. OeXt'ifJLaTt Se ri}? dTrXoTtjTog avTOv 7rpo7rt]Sa Xoyoi' 6 Se Xoyog ov kutu Kevov yooprja-a^ epyov irpwroroKov tov Trarpo? ylverai. tovtov 'ia-fxev tov Koa/ULOv T)]v upyjjv. i. e. " NuilC " manifestius religiouis nostrse arcana pandam : Deus " erat in principio, principium auteni esse verbi po- " tentiam accepimus. Etenira Dominus omnium, cum " ipse totius esset universi substantia, (juatenus nulla " adhuc erat facta creatura, solus extabat : quatenus " vero tota vis et potentia, ac tam eorum qua3 videri " possunt, quam quae videri nequeunt, substantia erat " ipse, cum eo erant omnia. Nam cum ipso per ra- " tionalem vim et ipse, et Verbum quod in ipso erat, " substitit. Voluntate autem simplicitatis ipsius " Verbum prosiliit : quod quidem non in vacuum " progrediens, primogenitum opus Patris fuit. Hunc " scimus esse mundi principium." Hujus loci e^riyri- aiv quandam aequo lectori proponam ; qua intellecta, spero fore, ut ab hseresi, saltern in hoc articulo, Ta- tianum is suo judicio facile absoluturus, ipsiusque consensum cum Patribus Nictienis in summa rei, qua de agitur, clare perspeeturus sit. 2. Prime expendenda occurrunt verba, Geo? ev ap'^fj' Trjv Se dp'^tjv Xoyov Swa/miv irapeiXtjCpaixev. Ubi plurimum interest, ut recte intelliganius, quid Tatiano sit Xoyov Swufxig. Censuit Petavius*^ per Xoyov Svpa/utv idem significari, quod mox Tatianus dicit XoyiK^v Sv- vajuLiv, qua rursus nihil aliud intelligendum existimat, ^ [Haec verba, ut indicavimus ad p. 523. et 562. ita aliter inter- pungit et interpretatur edit. Benedict, o-iiv avra ra ndvTa (aiiv aira yap) 8ta Xoyj/c^j Svi'd/iew? avTos Kat 6 \6yos os rjv (v aura VTrtarrjae. omnia cum. eo per rationalem potentiam sustentahat ipsmn etiam illud Verbum, quod erat in eo. In verbis ra navra vTrecrTrjcre respexit for- san Tatius ad Col. i. 17. ra ndura eV avra crvw'o-TrjKf.] f De Trin. I. 3. 5. \ III. 6. 2. 569 quam "vim rationis ac potontiam, secundum quam " Deus omnia producere potest." Ego vero ])lanc persuasum habeo, per \6yov Svpaiuiv omnino hie intel- ligi debere Verbi potentiam, hoc est, ipsum Dei Verbum, quod et Filius Dei ap]iellatur. Quod his evidentissiniia, ni fallor, rationibus confirmo. Primo \6yov Svva/uLig alibi apud Tatiauum in hac significa- tione constanter reperitur. Sic bis usurpatur pagina proxime sequenti^; ubi postquam Tatianus dixerat Tov \6yov Verbum, sive Filium Dei, post Angelos condidisse hominem, deinde disserit de ejusdem rov \6yov providentia circa hominem jam conditum his verbis : *} 8e tov \6yov ^vvaijuq, €^ou(Ta irap eavryj TrpoyvwcTTiKov TO jueXXov nTrojSulvetv, ov kuO^ eifj.apfj.6vt]v, Tt] Se Twv alpovnevwv avTe^ovcrtwi' yvwixr), twv jueWoPTCov 'TrpovXeye to? cnro^aareii;. Kai t>7s /wei^ Trovijplag KcoXvrtji eylveTO 8i airayopevcreuyv, tmv ()e /xeXXovruiv ayaQwv eyKODjULiaaTt'ji. kui eiretSy'i tivl (ppovi/xiorepip, irapu tov^ XoiTTOv? ovTi Siu TO irpoiToyovov (Twe^tiKoXovOrjcrap, Ka\ 0eoj/ aveSei^av ol avOpwiroi koa tov eTravirrTuixevov tm vo/iKp TOV 0eoy, Tore ri tov Xoyov Svvajui^ tov re up^avTa Ttj^ airovola]v ap-)(tjv mox ipse tov \6yov Verbum, sive Filium Dei. interpretatur. Si verba Tatiani, quffi initio perioches a nobis reeitatns Imbentur, cum verbis, qu?e eandem periochen claudunt, conferas, clarius illud perspexeris. Ibi est, OjO^'i/^, principium ease verbi potentiam accepimtis : hie, tovtov (nempe TOV \6yov sive Filium Dei, de quo ante locutus fuerat) apxhi' principium mundi esse scimus. Quis dubitet, i Pag. 157. [§. 18. p. 259.] III. 6. 3. DFi FII>II r<5 Sui'atSta). 571 quin de eadem "px^ utrobique locutus sit Tatianus ? Nee suum hie commentum nobis tradit Doctor As- svrius, scd conimuiiiorem Cliristianomm scntentiam : quod et verbis illis irapeiX^ipafiev et <'fr/xe^ noil obscure indicat. Nimirum veteres plerique tov \oyov sive Filiuni Dei dixerunt rtjf upx^v, principmtn, nempe iliud in quo Deus erat ante conditum mundum, adeoque ex seterno quoque niundum Deus condidit. Sic Theopliilus Antiochenus, Tatiani su])par, libro primo ad Autolycum Dei noniina recensens, et \6yov (inquit'^) c/Vw, apx/jv uvtou \eyw' " Si Xoyov dixero, " ])rincipium ipsius dieo." Idem Theo]>hihis libro TT. ad Autolycum de Filio Dei : ouro? (inquit ') Xeyerai (ipX'i' " principium dicitur." Et niox ibidem : ouTO? OVV wv TTvev/xa Geoi", kcu (>-p')(ht K(ii cro(pla, Ka] Swa/xii; v^lcrrov " Flic igitur existens Spiritus Dei, principium et sapientia, altissimique virtus et potentra." Sic Clemens Alexandrinus Strom. VIT. Filium Dei dicit et TOP avap-)(ov, et apx,h"'^\ " iHum principio carentem, " et principium." Sic porro Origenes Ilomil. I. in Genesin, in ipso initio, ad verba ilia Geneseos, In principio crenvit Deas coplmn et terram, hoec an- notat ; "Quod est omnium principium, nisi Dorai- " nus noster et Salvator omnium, Jesus Christus, " primogenitus omnis creaturne ? In hoc erg'o princi- " pio, hoc est, in Verbo sue, Deus coelum et terram " fecit." Sic denique, (ut alios Patres Antenicsenos pra^teream,) Methodius in Excerptis ex libro -wep] rwv yevrirwv, apud Photium cod. 235." ad eundem Gene- seos locum scribens, ait, ap-)(hv tie nvThv tiiv a-ocplav Xeywv T/f, oi'/c riV dfiapror " Fs qui jirincipium i|»sam k Pag. 71. [§. 3. p. 339.] 1 Pag. 88. [§. to. p. 355.] ' ' [ 'T' "Xl fviiv Km t"ivap)(()v 'ipX')" '^^ aT:ap)(r)V tuiv ovtwv, tuu vloV. p. 829.] a P;,g. p p2 572 DEFENSIO FIUEI NIC/EN.E. III. 6. 3. " (lixerit sapientiani," (hoc est Filium Dei,) " non " aborrabit." Ncqiie aliter pliilosojihati sunt Patres catholici, qui post exortam controversiani Arianam scripserunt. Nam Gregoriiis Nazianzenus Orat. XXXIT, " quam dixit in synodo oecumenica secunda episcoporum 150. Divinitatis tres personas ita dis- ting"uit : avap-)^op, kui apy^t], /ca) to yuera t>7? ap)(tjg, etg 9eo?. i. e. " Quod principii expers est, et principinm. " et id quod cum jirincijiio est, nnus est Dens." Et mox *' : opo/xa Se Tw fj.ei' apap-^w YlaTt'ip' Ttj Se «|0^^ I'/o'?' TM Se neTO. Ti}9 apX'i^^ Trvev/ua ayiov' (pvcrig Se rotg Tptcr\ fila, Qeog. " Nomcn autem principii expert i, Pater ; " principio, Fib'ns ; ei autem, quod cum principio " est, Spiritns Sanctus : natura vero tribus una est, " nempe Deus." Sed et JNIosis verba, Li principio crcnvit Deus, Sec. Augustinus i', Hieronymus aliique complures ita declarant, ut principium Filium Dei iiiterpretantnr. Hisee autem argumentis satis de- monstratum arbitror, Tatiaiuim per X67 ap^J?, fuisse ? Respondeo ; dixerat de Deo verbis proxime pra?cedentibus Tatianns. 6 TravTwi> avevSetjg ov SuiBXtjreog vcf I'/fX-wi/, evSei/g. " Qui nul- " lius rei indignus est, non tanquara egenus a nobis 1 " traduci debet." Hoc autem in verbis continue se- quentibus, a nobis liucusque expositis, ulterius decla- rat, dicens, Deum ex aeterno ante omnes res creatas, et absque illis, sibi aiWdpKtj fuisse : non loco aut n Pag. 519. [Orat. XLII. 15. p. 758.] o Pag. 520. P August. Conf. XI. 9. [vol. I. p. 199.] et XII. 19, 20, 28. [p. 218.] Hieron. Qntest. in Genes, [vol. III. p. 305.] III. (J. -I. DE FII^II SiratStw. 573 (loniicilio aliqno caruissc, in (|uo liabitaret : neque ij)si (lof'uisse quocum seso connnmiicaret, aut in quo seipsum quasi oblectaret ; siquidem ex aeterno in tm Xoyo) siio erat, et cum ipso versabatur. Itaquo hie coa'terna rod \6yov cum Deo Patre suo existentia claro docetur. Seel et hoc vokiit significare Tatiauus, Deo, ante conditum mundum, etiam i])sum quodani- modo mundum prsesentem fuisse ; cum ipsi revera praesens fuerit 6 Xo'709 mundi jirincipium, qui et idea est et exemplar, sive ars divina, qua Pater uni versa, cum voluit, molitus est ; quemadmodum vocem prin- cipium recte, et juxta mentem veterum, alicubi ex- plicavit ipse Petavius. Hoc omnino sensisse Tatia- num in verbis allatis clarius adhuc patebit ex iis, qu83 apud ipsum sequuntur, ad qua^ nunc progredior. 4. Sic autem pergit Tatianus, " Etenim Dominus " omnium, cum ipse totius asset universi stibstantia, " quatenus nulla adhuc erat facta creatura, solus " extabat ; quatenus vero tota vis et potentia, ac " tarn visibilium quam invisibilium substantia erat " ii)se, cum eo erant omnia. Nam cum ipso per " rationalem vim ipse, et 6 Xo'709, qui in ipso erat, " substitit." Sensus Tatiani manifestus hie est ; Mundus, et qugecunque in eo sunt, cum Deo erant ^vvaixei, in potentia, ut schola loquitur, ex teterno. Quomodo vero id prol)at ? hac scilicet ratione, quia ex a.'terno substitit non modo Deus Pater, sed et cum ipso Xo'709 ejus, qui est mundi principium, cujus virtute, postquam is ex Deo quasi prosiliisset et pro- gressus csset, condita fuerunt universa. Hoc, in- (juam, voluit Tatianus ; Mundus ex aeterno cum Deo erat in principio suo, nempe rw Xuyw, ([ui una cum Deo Patrc ex iL'terno substitit. Quod ut lucu- lentius appareat, accuratius expendenda sunt verba 574 DEFENSIO FIDEI NIC.EN.E. III. 6.4. ilia avTw yup Sia XoyiKijg Supd/uLewi aJro? /cal o \6yog, o? ^i' ev avTw, vTre(TTr]/9, kui Trjv vXrjv Se avTrjv viro tov Qeou Trpo^e^XrjiJLevtiv. " Sic autem res habet ; universam " mundi macliinam, et prorsus onine quicquid fac- " turn est, e materia eonstitutum, ipsam vero nia- " teriam a Deo ])roductam esse patet." JVIox ibidem consequenter statuit, ipsos roh Sat/xom?, quos voca- ruut Ethnici, uempe angelos, aviuTTri^iu vXt]g acce- pisse, hoc est, ex materia compactos esse. Idem vero paulo infra locum a nobis hucusque exaniina- tum et Toj/ Xoyov Dei ab omni materia distinguit, et materiaj fabricatorem ipsum esse diserte pronuntiat. Quippe ibi* a Tatiano 6 X6yo^ dicitur aOro? eavrw rhv vXriv Sriixiovpyriaar " ipse sibi materiam fabricasse." Pauculis autem inteijectis, sequuntur hjBC verba; Ovre yup avapyo' ; Kai -rrpcoTov fxev ]Tolfxa(T€ TOV KocTfJi-ov. 6 yap yevrjTO? koI TrpocrSei'/g ecTTiv' 6 Se dyevtjTOi ovSevog TrpoaSeiTai. e^wv ovv 6 0eo? TOV eavTov \6yov evSidOeTOv ev to?? ISi'oig (TTrXdyxyoig, eyevvT]/ ev avTw ovrra t] tov Qeou, Ka\ 6 Xdyog 6 uyiog avTOv^ 6 de] avfXTrapwv avTw. i. e. " Jam primiim omnium uno consensu nos docuenmt, " (Deum) ex niliilo omnia creasse. Nihil enim cum " Deo floruit, seel cum ipse sibi locus esset, nullius " indigens, et ante ssecula subsistens, voluit liomi- " neiii, a quo cognosceretur, condero ; liuic igitur " pmcparavit mundum. Ilic factus, ac proinde egens " est ; ille vero infectus nullius rei eget. Deus igi- " tur in suis visceribus tov Xoyov liabens, ipsum una " cum sa])ientia sua proferendo," (ad verbum eruc- tando,) " genuit ante liaec uni versa. Hunc Xoyov ad- " ministrum habuit operum suorum, et omnia qure " condidit, per ipsum fecit. Hie principium dicitur, " quia dominium babet in omnia, quae per ipsum " facta sunt. Hie igitur existens S])iritus Dei, jjrin- y [Pag. 88. [§. 10. p.355.] ^ i. c. Spiritu S. Vide II. 4. 9. [p. 200.] 582 DEFENSIO FIDEI NICVENJi:. III. 7.1. " cipium, et Sapientia, altissimique potentia, descen- " (lit in ])roi)hetas, per qnos tam de mundi creatione, " quam de reliquis omnibus locutus est. Non enim " erant propbetse, cum mundus crearetur ; sed Sa- " pientia Dei, quae in ipso est, et X0709 ejus sanctus, " qui ipsi SEMPER UNA ADFUiT." Huic adjuugeudus est locus alter ejusdem Theophili in eodem libro ; ubi TOP \6yov Dei Filium postquam dixerat, ne ab- surdum quiddam de Filio Dei conciperent Ethnici, ex|)licationem mysterii, (Atbenagoram, ut videtur, imitatus,) caute subjicit his verbis " ; OJ^ w? 0/ Troirjru] KCU /uLuOoypaCpoi Xeyovcriv vlov^ Sewf ck ^e av/uL^oiiXoi', eauTOv vovv Ka] (ppovija-tv ovTU. OTTOTe Se rjQeXtjcrev 6 0eo? iroirjaai ocra e^ovXevcraTO, TOVTOV TOV Xoyov eyevvrjcre TrpocpopiKov, irpwTOTOKOv Tracrrfs KTicreodg' ov KevwOetg auTOS tov Xoyov, aXXa Xoyov yevvrjcrag, Ka). tm Xoyca avTOv SiairavTOi OjuiXwv. oBev 215 SiSc'icTKova-iv yifj.aternum existentem atque insitum in " corde Dei. Antequam enim quic(juam factum es- " set, hunc consiliarium habuit, ut qui mens et pru- " dentia ejus sit. Cum vero jam condere qnsecun- " que deliberaverat instituisset, hunc Xoyov genuit . " prolatum, ])rimogenitum omnis creaturse ; non quasi a Pag 100. [§. 22. p. 365.] III. 7.2. DE FILII 70) SwaiSi'w. 583 " Verbo ipse exiiianitus fuerit, sed Verbum gignens " cum Verbo suo seternum conversatus est, Ilaec " nos docent sacrse literse, et omnes Sancto Spiritu " afflati, quorum de numero est Joannes, ad hunc " modum disserens ; In principio erat Verbum, et " Verbum erat apud Deum ; significans in princi- " pio solum fuisse Deum, et in eo Verbum. Postea " infert ; Dens erat Verbum. Omnia per ipswn facta " stint, et sine eo factum est nihil.'''' 2. In his locis, fateor, tw Xoyw et Filio Dei gene- rationem quandam a Theophilo tribui, quae creatio- nem mundi paulo antecessit. At qualem generatio- nem voluit ? neutiquam certe personns prius non actu existentis ; sed, cum Athenagora, yew^cnv rov fxt] yevo- ixevov, " generationem ejus qui factus non est," qui apud Deum Patrem ex seterno fuit ; adeoque gene- rationem non veram ac propriam, (qualis nempe ea est, qua res vel persona qu«j)iam fit, sive produci- tur,) sed figurate et metaphoricws sic dictam. Ge- nuit, inquit, aliquando Deus Pater ilium ipsum rov \6yov, quem consiliarium in se ex aeterno habuerat, atque etiamnum habet, atque in a;ternum habiturus sit, utpote in corde ipsius SiaTravroi evSidOerov, " per- " petuo insitum." Quomodo autem gonuit ? nempe e^epev^dfxei'og, dum illum cructai'ct, ut in i)riori loco dicitur, vel, ut in posteriori loco, irpocpepwu, dum ip- sum proferret in principio croationis. Quid, qua;so, hoc aliud signiticare potest, quam -n-poeXeva-iv illam evepyriTiKriv Athenagorae, de qua supra diximus? Eo- dem tnodo et sapientiam suam, hoc est, Spiritum Sanctum eructasse sive protulisse dicit Deum Pa- trem, cum mundum conditurus csset. Nimirum Fi- lius et Spiritus Sanctus, " copiosum illud et inenar- 584 DEFENSIO FIDEI NICyENyE. III. 7.2. " rabile ininisterium" est, (ut loquitur Ireuoeus'", Theophili suppar,) quod Deo Patri semper praesto fuit, nou indig-ente ipso ang-elis, aliove " ministerio " ad fabricatiouem eorum quae facta sunt ;" hos igi- tur, quando voluit, cmisit ev evepyela ad constitutio- uem universi. Sed Theo])hili verba in utroque loco a nobis allato accuratius exaniinemus, ut ex iisdem veluti synthesin quandam ejus doctrinse de t« Xojm et Filio Dei construentes, omnibus tandem manifes- tum faciamus, veneranduni patriarcham in ipso dog- matis capite plane catholicum fuisse. Prime, clare docet Tlieophilus, tov Xoyov ex omni aiternitate Deo Patri coextitisse. Diserta sunt prioris loci verba; 'O Xoyo? 6 clyiog aiWou, 6 aei avixirapoov avrw. " Logos " ejus sanctus, qui semper ipsi una adfuit." Et in posteriori loco dicit Theophilus, tov \6jov ante pro- lationem, qua de loquitur, adeoque ex seterno, Deo Patri a-vfji^ovKov adfuisse. Quid ? quod ibidem ex- presse cavet, (juxta scilicet cum Atlienagora,) ne quis Ethnicus Dei Filio, tanquam alicui Jovis soboli, initiumjitribuat, ipsumve aliter concipiat, quam tov \6jov in corde Dei Patris ovTa ^lUTravToq evSidOeTOv, " a)ternum insituni, et existentem." 3. Secundo, manifestum est sensisse Tlieo])hilum, TOV Xoyov, quatenus ex a;terno in Deo Patre et cum ipso fuit, Xoyov fuisse '(^wvTa ku) vcpea-TOTa, " viventem " ac subsistentem," boc est, personam, eamque a Deo Patre distinctam. Cum enim in posteriori loco di- cit, ToAo^oi^ante prolationem, qua de loquitur, adeo- que ex aeterno, Dei Patris (rvju^ovXov, consiliari?im, fuisse, ij)sa vox avfx^ovXog non rem in Deo, (si ita lo- IV^ I 7. [c. 7. 4. p. 236.] II. 7. 3. I)E FILII rw ^vvdibio). 585 qui fas sit,) sed personam clare designat. Jam vero qui alicujus consiliarius est, alterum ab eo esse, cu- jus est consiliarius, perspicuum est. Deinde quid clarius verbis illis, ([uibus a Tlieophilo in priori loco dicitur 6 Xo'yo? cum Spiritu Sancto Deo Patri ae] (TvidLirapwv, " semper una adfuisse ?" Quippe vera est Athanasii*^ regula ; To yap a-uvu-n-ap-^^ov ov-^eavrw, aW erepw crvvvirup^ei. i.e. " Omne coexistens non sibi " ipsi, sed alteri coexistit." Denique eodem sj^ectat, quod itidem in posteriori loco Deus Pater dicitur ru) Xoyw Sia-Trai'Tog ofxiXeiv' " cum Verbo sempitemum" (hoc est, tam ante, quam post ipsius prolationem) " conversari ;" nam conversatio omnis saltem duo- rum est. Equidem non possum non mirari Petavii laevam mentem, ac plane inf'elix ingenium, qui pu- taverit, Theophilum credidisse tov \6yov, quem ex seterno in Deo fuisse dicit, idem fuisse cum Deo 216 Patre, hoc est, ipsam Patris essentiam, sive mentem ipsius atque intelligentiam, unde habet ut XoyiKo? nominetur. Huic somnio refellendo sufficiunt, qua? supra ad Athenagoram et Tatianum annotavimus. Caeterum tov \6you, juxta Theophilum, non fuisse ante prolationem distinctam a Patre personam, sed ipsam ejus mentem, inde colligit Jesuita, quod Xoyov turn evSiaOerov, hoc est, insitum et inclusum in Dei visceribus fuisse dicat. Frivolum sane arffumentum, ac tanto viro prorsus indiguum. Et hoc tamen so- phisma Petavio perpetuum est, qui si in veteri quo- piam legit, top Xoyov ante constitutionem universi in Deo, in Dei corde, pectore, visceribus fuisse, confe- stim inde colligit, ex sententia illius scriptoris Xoyov Athanasius contra Arianos Oratione II. torn. I. p. 338. [Orat. I. 32. p. 436.] BULL, VOL. v. Q q 586 DEFENSIO^FIDEI NIC.EX.E. III. 7. 3. turn plane eundem fuisse ac Deum Patrem, hoc est, ipsam illius mentem, sive rationem, uncle habet ut Xoyt/co? nominetur. Sed ad Tlieophilum quod atti- net, nullo is negotio ab hac suspicione liberatur. Dixerat ille in priori loco, Deum ante constitutio- nem universi, cum nihil eorum, quae facta sunt, ad- huc extitisset, sibi ipsi fuisse locum ; cujus conse- quens est, ut quicquid turn Deo coextitit, in Deo ac veluti in Dei corde ac visceribus fuisse atque exti- tisse dicendum sit. Hinc mox coaeternam toC Xoyov cum Deo Patre existentiam describens, ait, Deum ante conditum mundum, adeoque ex aeterno, habuisse Tov Xoyoi' in visceribus suis ; quod in posteriori loco exprimit per tov Xoyov perpetuo existentem, atque insitum in corde Dei. Quanquam haud negaverim, respexisse etiam Theophiluni ad comparationem Verbi divini ad humanum, quod in corde prius con- ceptum et iuclusum, deinceps per loquelam exterius profertur; quae comparatio, ut in aliquibus quadrat, ita in pluribus deficit. Pnccipue vero hac locutione id significare voluit Theophilus, quod ejus in cathe- dra Antiochena antecessor Ignatius'', cum dixit Fi- lium ante saecula fuisse Trapa Jlarp), apud Patrem ; idemque adeo quod ipse Joannes apostolus, qui toO Xoyov cum Deo Patre existentiam ante conditum mundum his verbis exprimit ; In pHncipio erat Verbum ; et Verhiini erat -n-pog tov Qeov, apud Deum. Imo ipse Theophilus ista evangelistae verba expresse citat, ut inde probet quod dixerat, nenipe rov Xoyov ex ffiterno fuisse in corde Dei insitum atque existen- tem. Jam vero qui tov Xoyov in corde Dei Patris insitum dicit, hoc ipso rov Xoyov a corde, hoc est •1 Ignatius Epist. ad Magnes. p. 33. edit. Vossii. [§. 6. p. 19.] III. 7. 4. DE FILII T<2 "^vvnibM. 587 mente, Dei Patris satis distinguit ; ut vel hinc col- ligere sit, Theopliilum neutiquani sensisse, tou \6yov esse ipsam Dei Patris mentem, untie XoyiKog iiomina- tur, ut somniavit Petavius ; sed Xoyov ex mente di- vina promanantem, neque unquam tamen ab ipsa disjunctum aut separatum ; quae sane ipsissima est liodiernorum catholieorum doctrina. Sed quid mul- tis opus est in re manifesta? Petavius, qui in suspi- cionem vocavit Theophilum, ac si is tov Xoyov ante prolationem distinctam a Deo Patre hypostasin neu- tiquani fuisse existiraasset, ob banc scilicet rationem, quod in Dei corde et visceribus tmn extitisse ipsnm dixerit; idem, inquam, Petavius venerandum patri- arcbam crassissimi tandem Sabellianismi, (quo nempe eandem semper fuisse, atque etiamnum esse, Patris ac Filii personam statuitur,) pari jure eademque prorsus ratione insimulasset. Nimirum The'opbilus Filium Dei expresse dicit toj/ Xoyou in Dei corde SiairavTOi existentem atque insitum ; vox autem ista ^laTrai/To? valet Sia Ttavrog ^(^poiou^pro'mde on)ne tempus, turn prseteritum, tum prsesens, tum denique futurum suo ambitu coraplectitur. Itaque juxta Tbeopbilum 6 X6yo9, qui Filius Dei dicitur, ut ex aeterno fuit, ita etiamnum est, atque in aeternum erit in Dei corde insitus. Atqui Sabellianum non fuisse Tbeopbilum, apertissime constat. Imo passim tov Xoyov a Deo Patre adeo manifeste distinxit, ut inde Petavius an- sam arripuerit Arianismi ipsum accusandi ; quasi scilicet inter Deum Patrem et ipsius rov Xoyof ni- miura multam distantiam statuisset. Ilaic autem clarius adbuc elucescent ex iis, quae porro e proposi- tis Tbeophili locis observaturi sumus. 4. Tertio, igitur diligenter animadvertendum est, Tbeopbilum aperte docere, eundem omnino esse tov Q q 2 588 DEFENSIO FIDEI NIC.EN.E. III. 7. 4. Xoyov, qui cum Deo Patre et in ipso ex aeterno fuit, et TOP Xoyov, quem Pater, niundum conditums, ex seipso pvotulit. Hoc cardine defensio nostra pro Theophilo contra Petavium praecipue vertitur. Sci- licet juxta cum catliolicis fatebantur Ariani, Xoyov ex omni aeternitate in Deo Patre fuisse ; hoc erat inter partes controversitE to Kpn'Ofxevov' utrum 6 Xoyo?, qui Filius Dei nuncupatur, qui propter nostram salutem 7incarnatus est, idem sit Xo'yo? qui in Deo ex aeterno fuit, an vero alius sit Xo'yo?, ab aeterno illoXo'^w, (sicut res CiBteraB,) procreatus et factus ; illud statuebant catholici; hoc Ariomanitii?, ut supra observavimus^. Itaque si Xoyov evSidOeTov et TrpocpopiKou duos diversos Xoyovg putavit Theophilus, partium fuit Arianarum ; sin utruraque eundem esse \6yov existimavit, noster fbit. Atque ait quidem Petavius, Theophilum " du- " plicem Xoyov statuere videri, alterum evSidOerov, Patri " ipsimet insitum, qui cum ipso et in ipso ex wterno " fuerit, et ipsa Dei est essentia sive mens illius, et " intelligentia ; unde habet ut XoyiKo? nominetur; " alterum Xoyov -n-pocpopiKov prolatitium, quem Deus " Pater protulit administrum operum suorum." Sed hoc meruni est Jesuitse somnium, cujus nec vola, nec vestigium apud Theophilum reperitur ; imo hoc commentum disertissimis ejusdem verbis manifeste repugnat. Nam in posteriori loco, postquam dix- erat, Deum Patrem ex aterno habuisse in se rov Xoyov, ipsius consiliarium, continue subjungit, tovtov rov Xoyov genuit prolatum ; ubi j^ronomen demonstra- tivum TOVTOV manifeste respicit ilium ipsum Xoyov, de quo ante locutus fuerat, nempe tov Xoyov, quem Deus Pater in sese ex aeterno consiliarium liabuit. e Vide quae diximus hujus sectionis cap. 4. §. 2. [p. 538.] III. 7. 4. DE FILII ru ouu Trjv yevrjTrjv TTacrav (pvarii/, ocrov kutci Tovg iSlovg avTrjg Xoyovg, pev/TTrju ov(Tav Ka\ ?>iaXvofJ.evr)v, 'Iva fit] tovto TraOrj, KOi itoXlv e(? TO ixr] elvai avaXvOrj to oXov, tovtov eveKev tm eavTOv Kai aiSlw Xoyw iroirjcraii to. irdvTa, Ka\ ovaiwaaf; Ttjv KTicriv, OVK u(ptiK€v avT>]v T^ eavTij? (pvcrei (pepeaOai Kai ■^ei/uu^ecrOai, 'iva jui] KivSuvevart] irdXiv eig to iul>] elvai' aXX' w? dyaOoi tw eavTOu Xoyca Kai. avTW ovti Gew Tr]v (jviunracrav SiaKV^epva Kai Ka9l]] KTl(ri<; ^e^a'iu)'; Siajmeveiv SvvrjOrj, i. e. " Deus autem " uniforniiter existit, neque compositus est. Qua- " propter et hujus Xo'yo? uniforniiter existit, neque " compositus est ; sed unus est unigenitusciue Deus, '* qui etiani ex Patre, tanquam bonus ex bono fonte " PROGRESsus, cuncta exornat et continet. Causa " vero ob quam 6 Xo'709, Dei inquani Xo'709, res " creatas invasit, profeeto admirabilis est, et de se " indicium praebet, non aliter quam decet rem actam " esse. Creatarum enim rerum natura, quia ex ni- " hilo constat, fluxa et inibecillis et interitui obnoxia " est, per se spectata. Deus autem hujus universi- " tatis bonus est, adeoque excellenter bonus, ac pro- 592 DEFENSIO FIDEI NIC^N^E. III. 7.5. *' inde liumanus. Liber enim bonus est ab inviden- " tia, et quia liber, ideo nulli suum esse invidet, sed " omnes vult existere, ut etiam humanitatem suam " exercere possit. Quoniam igitur animadverteret, " genita cuncta, quantum pro ipsorum ratione condi- " tioneque, caduca esse, et dissolutu facilia ; ideo ne " hoc ipsum pateretur et in nihilum rursus dissol- " veretur rerum universitas, postquam suo eoque " seterno Verbo omnia feeisset, et creaturas in sub- " stantiam perduxisset, non permisit ipsas, pro na- " tura ipsarum, ferri ac veluti tempestatibus jactari, " ne rursus in periculum non existendi devenirent ; " sed ut bonus suo ipsius Verbo, (quod et ipsum " Deus est,) universa gubernat et constituit ; ut " Verbi ductu et providentia et dispositione illus- " tratse creaturte firmiter perseverare possent." Hie liabes ipsum vocabulum TrpoeXdwv, quo nsus est de ea- dem re locutus Athenagoras. Eundem vero sensum expressit Theophilus vocibus epevyeiv et irpocpepeiv, quae ad Deum Patrem relatse significant ipsius eraissio- nem rod Xoyov ad condendum universa. Eructavit quasi et protulit tov \6yov Deus Pater; ipse vero 6 Xoyo? ex Patre progressus est ad rerum creationem. Quomodo autem dixit Theophilus, tov Xoyov, non ob- stante prolatione ista, perpetuo manere in corde Dei evSidOeTov, insiUim, ad eundem plane modum Atha- nasius de sua Verbi ex Patre progressione philoso- phatur. Nam post aliqua, haec ibidem habet : AJ- TO? ixev OLKivriTO's fxei'cov irapa rw YlaTpi, Travra Se Kivwv Trj eavrov avaTaarei, w? av eKaaTOv tw eavTov TlaTpi SoKij. i. e. " Ipse quidem immobilis perseverans apud Patrem, " omnia tamen movet constitutione sua, ut unumquod- " que moveri vult ipsius Pater." Demum ut Verbi h Pag. 46. [§. 42. p. 41.] III. 8. 1. I)E FILII r<3 SuraiSto). 593 prolationem, ejus generationem appellavit Tlieophi- lus, ita eadem de causa top Xoyov dici irpo^roTOKov ab Athanasio aliisque Patribus catholicis, qui post concilium Nicaiimm scripserunt, supra promisi me ostensurum ; uec dubito, quin, Deo volente, fidem meam tandem liberaturus sim. Interim ha^c ad Theopliili sententiam de Filii tm (jwal'Slip explican- dam sufficiant. CAP. VIIL 219 S. Hippolyti Marti/ris^ et Novatiani, sive auctoris libri de Trinitate, inter opera Tertulliani, doctrina de Filii r<3 avvdibiu) declaratur. 1. VENIT nunc S. Hippolyti martyris sententia paucis a nobis explicanda. Affirmat Sandii\s', docu- isse ipsum, Filium paulo ante mundum conditum existere coepisse. Locus autem, quem respexisse Sandium existimo, habetur in Homilia de Deo trino et uno, et de mysterio incarnationis, contra haeresim Noeti'' ; ubi ita quidem disserit Hippolytus ; " Deus " solus cum esset, nibilque sibi coaevum haberet, " voluit mundum efficere, et mundum cogitans, ac " volens,etdicens eftecit; continuoque extitit ei factus, " sicut voluit, perfecit. Satis igitur nobis est scire " solum, nihil esse Deo coaevum. Nihil erat propter " ipsum ; ipse solus multus erat. Nec enim crat " sine ratione, [rw Xoyw,) sine sapientia, sine poten- " tia, sine consilio. Omnia erant in eo, ipse erat " omnia. Quando voluit, et quomodo voluit, ostendit * Enucl. H. E. I. p. 98. Bibl. Patr. torn. XV. p. 622. [Grseca exhibet Fabricius, vol. II. p. T3. c. 10.] 594 DEFEN6I0 FIDEI NIC.EN.E. III. 8. 1. " V erbum suum temporibus apud eum definitis, per " quern omnia fecit. Qui cum vult facit ; quando " cogitat, perficit ; quando loquitur, ostendit ; quando " format, sapientiam edit'. Fecit igitur sicut voluit; " Deus enim erat. Eorum autem quae facta sunt, " ducem, consiliarium, et operarium generabat Ver- bum ; quod Verbum cum in se haberet, essetque " muudo creato inaspectabile, fecit aspectabile, emit- " tens priorem vocem, et lumen ex luraine generans, " deprompsit ipsi creaturae Dominum. sensum suum : " et qui prius ipsi tantum erat visibilis, mundo au- " tern invisibilis, hunc visibilem facit, ut mundus, " cum eum, qui apparuit, videret, salvus fieri posset. " Atque ita adstitit ei alius. Cum alium dico, non " duos Deos dico, sed tanquam lumen ex lumine, et " aquam ex fonte, aut radium a sole. Una enim vir- " tus ex toto ; totum vero Pater, ex quo virtus, Ver- " bum ; hoc vero mens, sive sensus, qui prodiens in " mundum ostensus est puer Dei. Omnia igitur per " eum facta sunt, ipse solus ex Patre genitus." 2. Agnosco quidem, hie ab Hippolyto generatio- nem quandam Verbo sive Filio Dei tribui, quae mundi creationem proxime antecesserit. Sed omnino nego de generatione loqui Hippolytum proprie dicta, qu£e scil. Verbi fuerit productio, quave A'erbum ip- sum, eum prius non existeret, existere eoeperit. Huic commento totus Hippolyti sermo repuguat. Nam Deum ex wterno ita solum fuisse docet, ut interim multum fuisse affirmet. Quomodo ? Quia scilicet Deus Pater nunquam erat sine ratione (tw Xoyw) et sapientia, hoc est, sine Filio et Spiritu Sancto ; pro- ' [Hie quaedam in Graeco leguntur quae in versione praetermit- tuntUT ; Ylavra yap to. yevofieva Sta \6yov Kai aocplus Tcx^oCcrai, \6y/ €V (f)vXaKrj, KOI t'/XOofxev irpog '/6e\ov avTOi' elvai ov^e TTpo rijg Kara crdpKa yevecrews. i.e. " Atque infclix in eo " fuit ; ut enim seipsum purgaret, accusavit deinceps " Arianos, quod cum dicerent Fihum Dei non exti- " tisse antequam gigneretur, hoc pacto negarent eum " extitisse ante carnis nativitatem." Quibus in ver- bis cuivis perspicuum est, Athanasium perstringere ac tanquam absurdam notare interpretationem Eu- sebii, quae in ipso perioches initio habetur. Quod idem quoque facit in libro de Synodis Arimin. et Se- lene.™ Sed nihil absurdi in eo erit, si dicamus, ipsum Athanasium decipi potuisse ab adulterate aliquo ' Pag. 25 1 . [§.3. vol. I. p. 2 1 1.] m Pag. 882. [p. 727.] III. 9.4. DE FILII rw ^vvatblio. 613 Eusebianae Epistolse exemplari ; cujusmodi et Theo- (loritus postmodum secutus fuit. Quanquam Atlia- iiasius in iieutro loco citato, ut neque alibi uspiam, quantum meminerim, posterius illud glossema haere- ticum attingit ; quod utique silentio neutiquam prae- termissurus videtur, si in Epistola Eusebii ipsum le- gisset. Sed de his doctiorum esto judicium. Illud certissimum est, sive ipse Eusebius, sive alius quis- piam periochen illam scripserit, utramque in ipsa expositionem a mente tum Arianorum de Filio Dei dicentium, " priusquam nasceretur, non erat," tum etiam Nicaenorum Patrum, Arianos istud dicentes anathemate damnantium, prorsus alienam esse. 4. Genuinam vero esse interpretationem nostram, liquet ex Epistola presbyterorum et diaconorum Arianorum ad Alexandrinura episcopum, ante syn- odum Nicaenam scripta, quae apud Atlianasium et Hilarium extat. In qua Ariani isti eos inter hete- rodoxos numerant", qui de Filio dicerent, to^ ovra TrpoTepov, varepov yewtjOevTa eig vlov, i.e. " Eum qui " prius esset, postmodum natum fuisse in Filium." Delude sententiam suam isti assertioni oppositam sic explicant ; 'O fxev ©eo? alno'; Twv iruvruiv Tvyyavcov ecTTLV uvap-^o}6e\g vtto TOV IlaTjOo?, Kai irpo aiwvwv KTia-de]? Kai OefxeXicoOe'tg, ovk irpo TOV yevvrjOrjvai, aW u'^povwi; irpo iravTuiv yevvrj- Oelg, fxoi'og VTTO tov IlaTjOo? virecrTr}. ovSe yap ecxTiv aiSiog, ^ (jvvai^iog, r] avvayevriTO'S tw W.aTpi ov^e afxa T(S IlaTjoJ TO eivai e'^ei, wg Tiveg Xeyova-i to. irpog ti, Svo ayep^Tovg ap-^ag eitTfjyovfxevoi' aXX wg fxovag kui ap'x^>] -KavTwv, Ol^TW? O t7e09 "TTjOO iraVTlidV €(TTl OlO Kai irpo TOV VIOV ecTTiv. i. e. " Deus, qui est author omnium, omnino " Athan. de Synod. Arim. et Seleuc. p. 885. [§. 16. p. 729-30.] Hilar, de Trin. IV. 36. [§. i 2. p. 833.] 6U DEFEXSIO FIDEI XICiEX.'E. III. 9. 4. " solus principio caret ; Filius vero sine tempore a " Deo genitus, et ante sa?eula creatus et fundatus, " xox ERAT, PRiusQUAM NASCERETUR ; sed intempo- " raliter ante omnia genitus, solus per Patrem sub- stitit. Non enim aeternus est, aut coa^ternus, aut " coing-enitus cum Patre, neque simul cum Patre esse " suum habet, ut quidam dicunt relata esse" (Patrem et Filium, quonim nempe uno posito, necessario po- nitur et alterum) " duo principia ingeuita introdu- " centes ; sed ut Deus unitas principiumque est om- " nium, ita ante omnia existit, ac proinde etiam Filio " suo prior est." Hie vides pronuutiatum illud de Filio Dei, quod damnaruut Patres Nicaeni, "non erat, " antequam nasceretur," disertis verbis traditum at- que assertum ab Arianis, iisdem qui Filium Dei ante srecula genitum et creatum eodem spiritu faterentur; idque contra eos, qui docerent, " eum qui prius esset, " postmodum natum fuisse in Filium ;" boc est, qui cum Filio Dei tribuerent nativitatem quandam, quae mundi creationem proximo antecesserit, tamen turn primum esse coepisse Filium negabant, quin et ipsum ab seterno fuisse atque extitisse apud Patrem suum strenue contendebant. Vide et Epistolara Arii ad Eusebium Nicomediensem, apud Theodorit. E. H. 1. 5. et Atbanas. Orat. cont. Arian. IT. p. 329-° 5. Extant in magna Bibliotheca Patrum sermones quidam Zenonis episcopi Veronensis inscripti, qui sub Gallieno imperatore martyrium passus fuisse vulgo perbibetur circa annum Cbristi 260. Sed ip- sos fere consentiunt bodie eruditi, et res ipsa indicat, scriptos fuisse post synodum Nicsenam ; quo tem- pore et ipsum Zenonem floruisse, viri quidam docti affirmarunt non sine gravissimis rationibus, quas " [Orat. I. 22. vol. I. p. 427.] III. 9.5. DE FILIl rw SnmiSiw. 615 legere est apud P. Labbeum de scriptoriljus ecclesias- ticis torn. II. in Zenone. Martyrem autem ideo die- 227 turn censent illi, quod inter procellas persecutionis sub Constantio ab Arianis excitatae multa viriliter pertulevit. Inter sermones istos tres sunt de seterna Filii generatione inscripti. In tertio autem illorum ita scribit ejus auetor " : " Principium, fratres, Do- " minus noster incontanter p est Christus ; quem " ante omnia snccula Pater adhuc utcunque i in se- " metipso Deus beatre perpetuitatis, indiscreta Spiri- " tus plenitudine, nescio qua sua conscientia velatum, " Filii non sine afFectu, sed sine discrimine amplec- " tebatur. Sed excogitatarum ut ordinem instrue- " ret rerum, ineffabilis virtus ineomprehensibilisque " sapientia e regione cordis eructat Verbum ; omni- " potentia se propagat. De Deo nascitur Deus, totum " Patris habens, nihil derogans Patri, Scb. Quo- " modo autem generatus sit, qui processit, dementis " est opinari. Namque temperat se propter rerum " naturam Filius, ne aiterna? majestatis Dominum " non possit mundi istius mediocritas sustinere." His gemina legas in sermone prime, ubi de Filio Dei sic loquitur ; " Quem ante omnia srecula Pater " in profundo suae sacra^ mentis arcane insuspicabili, " ac sola sibi nota conscientia, Filii non sine affectu, " sed sine revelamine amplectebatur. Igitur inefTa- " bilis ilia ineomprehensibilisque sapientia sapien- " tiam, omnipotentia omnipotentiam propagat : de " Deo nascitur Deus ; de ingenito unigenitus : de " solo solus ; de toto totus ; de vero verus : de per- " fecto perfectus ; totum Patris habens, nihil derogans 0 [Biblioth. Patr. vol. III. p. 386.] 1 [In Biblioth. ulrumque scribitur.] I' [Al. incunctanter.] 616 DEFENSIO FIDEI NICJCN.E. III. 9.5. " Patri. Procedit in nativitatem, qui erat antequam *' nasceretur in Patre." Denique idem dicit ser- mone secundo his verbis : " Cujus ex ore, ut rerum " natura, qua; non erat, fingeretur, prodivit unige- " nitus Filius, cordis ejus nobilis inquilinus ; exinde " visibilis effectus, quia liumanum genus visitaturus " erat, &c." 6. Arianum non fuisse auctorera verba citata per se indicant. Nam Filium nasci ait Deum de Deo, totum de toto, de vero veruni, de perfecto perfectum, totum Patris habentem, &c. qua; de Filio Dei quis Arianus serio affirmare sustinuerit? Jam vero bisce in locis auctor Filio quidem generationem et nativi- tatem quandam aperte tribuit, quae turn fuit, cum Deus Pater res omnes procreare voluerit; sed nec minus aperte eundem Filium ex aeterno apud Pa- trem extitisse, idque ut Filium, agnoscit. Nam primo ait Christum esse incontanter, hoc est, sine dubio principium ; quo scilicet nihil prius aut anti- quius fuit. Deinde dare docet, Patrem ante omnia saecula Filium in se habuisse, adeoque ut Filium amplexum fuisse, quanquam sola conscientia sua ve- latum. Prseterea Filium dicit ex aeterno cordis pa- terni nobilem inquilinum, et, qua talis fuit, Filium unigenitum appellat. Porro diserte affirmat Filium fuisse, antequam eo, quem describit, modo nascere- tur ; " Erat," inquit, " antequam nasceretur." Ubi habes illam ipsam sententiam, quam Ariani nega- runt, et negantes anathemate a Patribus NicDsnis percussi fuerunt. Ad haec, tantum abest ut auctor somniaverit, Filium per nativitatem, qua de loquitur, primuni existere coepisse, ut doceat nihil inde quic- quam Filio accessisse; quin et Filium, dum eo modo genitus fuit et ex Patre processit, " se temperasse Ill.g.e. DE FILII T<2 'EivvaibLio. 617 " j)ropter rcrum naturam, ne seternae majestatis " Dominum non possit mundi istius mediocritas " sustinere." De qua Filii demissione mox ipsum Athanasium loquenteni audienius. Denique ipse sermonum titulus, qui de aiterna Filii generatione inscribuntnr, mentcm aiictoris satis declarat. nempe seiisisse ipsuni, Christum ex seteriio fuisse Patris Filium, ex ipso geuitum ; quoniodo enim de seterna Filii generatione scripsisset, qui nullam Filii genera- tionem aeternam crediderit ? Atqui, iuquies, ubi, quo iu loco horum sermonum de a;terna Filii generatione mentionem fecit auctor ? In locis, inquani, niodo a nobis allatis, ubi Patrem dicit ex seterno in se Fi- lium habuisse, atque ut Filium amplexum fuisse, &c. Insistit quidem magis auctor in nativitate ilia, qua Filius ex Patre processit ad condendum universa ; quod hffic nativitas fuit primfE et reternse illius de- claratio et manifestatio, ita ut nobis creaturis turn primum natus Filius merito dicatur. Si quis autem reprehenderit verba ilia, " sine diserimine amplec- " tebatur," quasi scilicet ipsis voluisset auctor, Fi- lium, quatenus ex aeterno apud Patrem extitit, fuisse persona a Patre indiscretum ; (quod ipsi suggessit male suspicax Petavii animus ;) meminerit is, aucto- rem, quod in primo loco a nobis citato dixerat, " sine " diserimine amplectebatur," in altero explicasse his verbis, " sine revelamine amplectebatur." Itaque generatio, quam his in locis describit auctor, nihil aliud est, ut dixi, quam Filii, quem Pater apud se et sibi soli, ut ita dicam, ex seterno amplectebatur, revelatio, sive ejus ex Patre egressio et processio, (scilicet KUT evifjyeiuv,) ad res, quae non erant, pro- creandum, seque rebus crcatis, angelis nempe et ho- minibus, manifestandum. BULL, VOL. v. S S 618 DEFENSIO FIDEI NICyEN^. III. 9- /• 7. Cocterum liiinc, quisquis fuerit, auctoreni agno- visse, Christum in })otiori ipsius iiatura aeterni Patris 228 coiTgternum Filium esse, iieque fuisse aliquando, quando Filius non esset, et aliunde certo cognosei- mus. Nam in primo sermonum de Genesi (quorum, et illorum de aeterna Filii generatione sermonum, eundem fuisse auetorem, nasutior quivis vel ex ipso stylo facile deprehenderit) toti SS. Trinitati, Patri, Filio, et Spiritui Sancto eandem originalem aeter- nitatem diserte addicif: "Hie est," inquit, " Deus " noster, qui se digessit in Deum. Hie Pater, qui " suo manente integro statu totum se reciprocavit " in ilium, (Filium ne quid sibimet derogaret. " Denique alter in altero exultat, cum Spiritus Sancti " plenitudine, una originali ^ternitate renitens." Quis vero non animadvertit phrasium et verborum in hoc loco, et in locis ex sermonibus de seterna Filii generatione supra citatis, consonantiam ? ibi est, " De Deo nascitur Deus ;" hie, " Deus se digessit " in Deum ibi, " Totum Patris habens, nihil de- " rogans Patri ;" hie, " Pater totum re reciprocavit " in ilium, ne quid sibimet derogaret." Denique ibi " S])iritus plenitudinis" mentio fit; atque hie itidem. Idem in sermone de eo, quod scriptum est, " Cum " tradidisset regnum Deo et Patri'," ait, Patri cum Filio " Originalis perpetuique regni unam possessio- " nem, cojEternitatis omnipotentiseque unam substan- " tiam esse." Ubi rursus quis non videt, " Originalis " perpetuique regni unam possessionem" idem sig- nificare pene iisdem verbis, quod in priori loco sermonis 1. de Genesi, " una originalis aeternitas ?" >• Bibl. Patr. torn. II. p. 367. [vol. III. p. 359.] ^ [Ita leg-itur in Biblioth.] t Pag. 424. [p. 386.] III. y. 8. DE FILII r<3 Sni'aiSiw. 619 Nescio autem cur non et euiidem auctoreni loqui credanius in sernione primo de iiativitate Christi ; iibi erroneas de Filio Dei sententias commemorans, banc secundo loco ponit" : " Alia," inqiiit, " modestius, sed " mordacius nocens, dicit qiiidem Dei Filium Deuni, " sed non ex Patre nobilitatis perpetuitate progeni- turn ; fuisseque tempus, quando non fuit." Ubi vides tritum illud Arianorum de Filio Dei effatum, " Erat quando non erat," ab auctore expressis verbis damnatum. Ac de hoc auctore satis. 8. Constantinus Magnus in Epistola ad Nicome- dienses contra Eusebium et Theognim, quam post synodum Nicsenam scripsit, quaque in Arianos vehe- mentius et acrius invehitur, de Deo Patre et Filio ita disserit^ ; Ilare-pa (ptifxi uvapyov, avev TeAoy? yovea TOV aiwvo^ avTOv' vlov TOvreaTi Trjv tov IlaTjOO? (3ovXr](Tiy, riTi<; ovTe 8i evdvfM^crecoi Tipog aveiKriirTai, ovTe TTjOO? Tr]v TMV epjwv avTov TeXea-iovpylav Sia Tivog e^e^tj- Tt}fJLevi]S ovala? KUTeXt/cpOrj. o? yup touto kui voet, Kat voijcret, o5to9 e^et Trpos airav Tt/JLwptas yevog CLKafxaTOV 'nro/xovriv. aXXa yap 6 tov Oeow vio? ^pt(TT09, 6 twu aTravToov ^r]niovpyo<;, Ka\ t^? aOavacrlai avTi]^ Xopiiyo' proterve satis, pro more suo, " jejunam " et enectam notionem appellat." Scilicet illi jejuna et enecta sunt, qusecunque scholasticae tbeologiae, in plerisque vere jejunae et enectie, ad amussim non exiguntur. Adeone vero maximus orbis imperator Christianus sub ferulam hesterni Jesuitae vocandus fuit, quod cum scbolasticis plane non locutus sit, dum interim nullius Kaivocpwvlas reus fuit, eundemque plane sensum expressit, quern catbolici omnes ag- noscunt ? quis non indignetur banc scbolse tyran- nidem ? Rogo Petavium, quid in bis Constantini verbis merito culpet ? nunquid boc ipsi displicet, quod optimus imperator processionem illam Filii ex Patre ad constituendum universa generationem ap- pellet ? verum ipse aperte significat, de generatione se loqui non proprie dicta, sed figurata et metapbo- rica. Nam postquam dixerat, " genitus est," mox se corrigit bis verbis additis, " seu potius processit " ipse;" et expresse fatetur, Filium in Patre et apud Patrem suum nunquam non extitisse. Quin et in y De Trin. I. 5. 10. p. 31. III. 9. 9. UE FILII TO) ^vvaib[]iTiy. a/neXei Twv Svo tovtwv ptjTwv aPTiKetfxevwp aXXi'jXoi^, KpaTeiv av tis e'liroi SiKalcog eiri tov Xoyov to tov ixovo- yevoui /naXXov iSIw/jlu, Sia to /ulij elvai eTepov Xoyov t] aXXtjv cro(p[av, aXXa tovtov iuovov aXijOii'OP uiov elvai tov Y\aTp6) ktIcti?, ovtu)? Ka\ irpo tov KXt]0>]vai TrpwTOTOKOs TTocri;? Tij^ KTiaew^. ^v ovSev fjTTOv avTO£ 6 Xoyoi; irpo^ tov Qeov, ku). Geo? >)v 6 Xoyog. i. e. b Athan. torn. I. p. 432. [Oral. II. 62. vol. I. p. 529.] c Pag. 433. [p. 530.] iii.y. 9. DE FILIl rw }L,vvdib[u). 623 " Non enim idem potest esse iinigenitus et prinioge- " nitus, nisi diverse respectu ; ut unigeuitus quidem " habeatur ob generationem ex Patre, ut dictum est; " primogenitus vero ob condescensionem ad creatu- " ras, quodijue multos sibi fratres fecerit. Certe cum " ha3c duo dicta sibi invicem opposita sint, merito " quis dicat obtinere potissiraum in Verbo proprie- " tatem unigeniti, eo quod non sit aliud Verbum, " aut alia Sapientia, sed ipse solus sit verus Patris " sui Filius. Etenim, ut ante dictum est, non cum " causa aliqua annexa, sed simpliciter dicitur ibi," (nempe Joan. i. 18. quern locum paulo ante attulerat,) " Utiigenitus Filius, qui est in sinu Patris. Hoc *' vero quod ])rimogenitus dicitur, connexam habet " rursus creationis causam, quam subintulit Paulus, " dicens, Quoniam per ipsum creata sunt omnia. " Quod si omnes creaturae per ipsum cre&tae sint, " alius ipse a creaturis et neutiquam creatura est, " sed creaturarum omnium Conditor. Neque igitur " quia ex Patre est, primogenitus appellatur, sed " quia per ipsum facta est creatura. Et quemad- " modimi ante creaturam Filius ipse fuit, per quern " facta est creatura; ita quoque antequam vocaretur " primogenitus omnis creaturse, niliilo minus ipse " erat Verbum apud Deum, et Deus erat Verbum." Hie aperte docet Athanasius, Filium fuisse Verbum apud Deum, et Deum Verbum ab jieterno, atcjue an- tequam primogenitus omnis creatura; fieret ; primo- genitum vero omnis creaturse dici ob condescensum ad creaturas, quod neni])e ad ij)sas condendas ex Patre descenderit, ipsas(iue jam conditas rationales creaturas in adoptionem filiorum Dei evexerit. Quis vero, nisi i)aulo obtusior sit, non intelligat Atlianasii bic theologian! cum veterum illorum, (juos supra 624 DEFENSIO FIDEI NICi^lNyE. III. 9. 9 comniemoravi, doctriiia omnino conspirare? sed linec si minus diserta ciiiquam videantur, post aliquaiii- multa sic se clarius exjjlicat Atlianasius ; Yiaa-i ydp €(TTi Si]Xov, OTi ovTe Si^ euvTOv, ft)? KTia-jxa wv, ovTc Sta to (Tvyyeveidv Tiva kut ovc'iav "Trpos iracrav Trjv ktIctiv eyeiv, TrpwTOTOKog avTO'i ^ eK\r]Qri' aW oTt Ka\ kut dpyrjv /j.€V Stjjuiovpywv 6 Xo'yo? tu KTicrfxaTU crvyKaTa^e^riKe toZ? yevriTOi^, 'Iva yevecrOai tuvtu SvvrjQrj' ovk av yup ijveyKcv avTOu Tr]v (pvcriv, UKpaTov Ka\ 7raTpiK>]v ovcrav XafjLTrpoTtjTn, ei fJii] (piXavOpwTrla TraTpiK?] crvyKaTa^a^ dvTeXd^eTO, Kai KpaT^aa? avTo. eig ova-lav ijveyKe' kui SevTepov Se irdXiv, otl 230 avyKUTa^uvTO? tov Xoyov, vloiroieiTai Kai avTrj rj ktIoti^ Si avTOv' 'Iva kui avT^g, KaOa TrpoelprjTai, TrpcoTOTOKog kuto, irdvTa yevrjTai, ev t€ tw KTi^eiv, Ka) ev tw eiadyea-Qai vTrep TravTwv eig Tt]v oiKov/uLev>]v. i. e. " Omnibus enim " liquet, ilium neque propter se, quasi et ipse creatum " quiddara esset, neque quia cognatam essentiam " habeat cum rebus creatis, nomine primogeniti vo- " catum esse ; sed quia 6 X0709, cum primum con- " deret creaturas, condescendit rebus creatis, ut illfe " ad essentiam pervenire possent. Neque enim " ipsse tulissent ejus naturam, indilutum scilicet et " Patrium splendorem, nisi pro Patris in homines " amore se demittens eas arripuisset, et ad existendi " facultatem protraxisset. Altera deinde causa est " hujus nominis, quod postquam ita se demiserat " 6 Xoyog, ipsa etiam creatura in jus filiorum adoptata " per ipsum sit ; ut ita, quemadmodum ante dictum " est, in omnibus primogenitus ipsius (creaturae) " fieret, tum in creando scilicet, tum in inferendo " seipsum pro omnibus in mundum." 10. Dico hisce in locis Athanasii contineri ex- quisitam et liquidam explicationem eorum, quae d Pag. 435. [§. 64. p. 532.] e [Al. airijs.] III. 9. 10. DE FILII T(3 SvraiSiw. 625 Athenagoras et alii Patres, quos supra allegavi, de nativitate toO Xoyov paulo ante conditum niundum j)hilosophati sunt. Quoniam vero ex omnibus Patribus Antenicaenis Athenagoras rem istam maxima per- spicuitate et aceuratissime tractaverit ; ideo ejus im- primis dicta cum Athanasianis conferre visum est. Primo, TOP Xoyov dixerat Athenagoras primam Patris progeniem, caute subjungens, id non ita intelligen- dum esse, quasi 6 Xoyog esset yevonevov n, factum (juiddam ; quippe qui ab aiterno apud Deum Pa- trem extiterit. Sic Athanasius expvesse monet, cum in Scripturis 6 Xoyog dicitur Primogenitus omnis creaturcB, id nequaquam sic exponendura esse, quasi ipse esset inter creaturas prima, aut cognatam cum rebus creatis essentiam haberet ; siquidem is Ver- bum fuit apud Deum, et Deus Verbum, antequam primogenitus omnis creaturse fieret, adeoqtie a;ter- num. Secundo, primam Patris progeniem rov Xoyov dixit Athenagoras, ob irpoeXeva-iv illam, qua ex Patre progressus est, ut idea et energia foret rerum crean- darum. Sic Athanasius intellexit ipsum tov Xoyov priniogenitum dici Sia t>]p et? rrjv ktIitiv a-vyKara^aG-iv, propter condesccmsum ad creaturas ; ubi sane idem valet Athenagora) TrpoeXevaig, quod Athanasii auyKa- rajSaa-i?, nisi quod hsec rei causam, quse utraque voce significatur, clarius exprimat. Caeterum in loco, quem superius*^ allegavi, ipso vocabulo TrpoeXOwi/, juxta. cum Athenagora, usus est in hoc negotio Athanasius. Denique Patres illi Antenicseni, quorum sententiam in quatuor proxime prsecedentibus hujus sectionis capitibus explicavi, communiter locum a|)ostoli, in quo Christus dicitur Priviogenitus omnis creaturce, de TOV Xoyov ex Patre quasi progressione ad condendum ' Vide hujus sectionis c. 7. §. 5. [p. 591 .] 626 DEFENSIO FIDEI NIC\£N-E. III. 9.10. univei-sa exiionunt ; atque idem facit Athauasius. Quam interpretationem secutus etiani videtur vetus interpres Latinus, qui verba Sapientiae de se, Eccle- siastiei xxiv. 3. Ego ed' ore Altusimi prodivi, et sicut nebula obtexi terrain, ita ore Altissind prodivi, jwimoqenita ante omneni cre- aturani ; ego feci in ccelis id oriretur lumen inde- ficiens. Paraphrasticam dico hauc interpretationem, quod in textu Grivco, ut et in versione Syriaca et Arabica, desiderentur hgee, primogenita ante onmem creaturam ; ego feci in ccelis ut oriretur lumen in- dejiciens. Ex hac autem parapbrasi auctoris, (eujus versionem et nos perantiquam agnoscimus, et Ro- manse ecclesijE doctores pro autbentica babent,) liquet, interpretem sensisse, per Sapientiam ibi in- telligi Tov Xoyov sive Filium Dei, et rov \6yov ideo primogenitum ante omnem creaturam dici, quod in principio veluti ex ore Dei Patris prodierit ad eon- stitutionem universi cum voce ilia oninipotenti ; qua et Deus in luce primigenia procreanda usus legitur. Neque metuendum est, si in loco illo Ec- clesiastici intelligatnr Sapientia, quem veteres omnes intellexerunt, Dei Filius, ne Filii Dei to a-waiSiov periclitetur ; eo quod Sapientia saepius in eodem capite dicatur creari et condi. Nam, ut recte Gro- tius, liquet ibi vocem KrlXeadai significare in lucem jjroduci, per opera scilicet. Sed istud ev irapoSw- cum Atbanasio progrediamur. 11. Is in locis allatis tov \6yov illam ex Patre pro- cessionem ad condendum universa, ob (|uam onniis creaturcB Primogenitus in Scripturis dicitur, quan- dam ipsius o-vyKaTa^ao-iv fuisse, aperte dicit. Cujus condescensionis et banc causam assignat, quod alio- qui, et nisi ita se demisisset 6 \6yog, naturam ejus, III. 9. 11. DE FILIl rw i:j;mi8t2T atque indilutum et patriuin si)londorem, (hoc est, gloriam illani, quam ex aaterno apud Patrem habuit, paternse seijualeiTi,) ferre ac siistinere neutiquam po- tuissent creaturse. Idem prorsus dixit, ut modo vi- dimus, auctor Sermonum, qui Zenoni Veronensi tri- buuntur, de nativitate ilia Filii, quam mox subse- euta est mundi creatio, ita disserens; " Quomodo " autem," inquit, "generatus sit, qui processit, de- " mentis est opinari ; namque temperat se propter " rerum naturam Filius, ne aeternae majestatis Do- " milium noil possit mundi istius mediocritas sus- " tinere." Neque aliud voluisse mihi videtur doctis- simus Eusebius Pamphili, cum in Oratione de lau- dibus Constantini cap. 11. haec scripserit^ ; Toj^ acpau^ Ka\ aopuTOv Xoyoi/, tov Srj tov ttuvto'S eiSoirotov re ku] koct- fjLtjTopa, vTrepeKTrXrjKTeov, ovtu tov Qeov ixovoyevif ov 6 twv oXwv TroitjTrii, 6 Trdatji eireKetva Ka\ avwTc'iTW ovarian, auro? euvTov yevvt/crag, ^yefiova Kai Kv^epvrjTrjv TovSe tov irav- Tog KaTe(TTr)aa\v oi lepeioi Xoyoi' »y Se e^ OVK ovTwv Trpo^e^Xtj/uevt], iroppwTOLTW Te SiecrTwira, Ka\ ixaKpuv Ttjg ayevvrjTOV (pvcrewg airearyoivia-ixevr]') eiKOTwg 6 TravuyaOoi kui 0eo? twv oXwv fJLecrriv Tivu TrapejUL^uXXei Trjv TOV luovoyevovg avTov Xoyov Oeiav Kai iravaXKij Suvajuiv' UKpi^ecTTUTa fxev w? oti ixaXicTa Ka\ eyyvTUTa tw IluTpi Trpocro/JLiXovaav, e'law Te avTOv twv a-wopprjTWv airo- Xavovaav, irpaoTUTa ye crvyKaTiovo-av, Ka] a/uwcryeTrw^ a-v(Tyj]fxaTiC^oiJ.evriv toi<; T^js aKpag a-TroXi/nTravofxevoig. aX- Xw? yap ovT evayeg, ov& ocriov, tov twv oXwv eireKeiva ^ Pag. 635, 636. ed. Vales, [p. 746.] 628 DEFENSIO FIDEI NICiEN^. III.9.11. Ka\ avcoTaTM vXrj (pdaprrj Kai aw/iaTi (rv/LiTrXeKetv. i. 6. " Invisibilem ilium Sermonem summe admirari de- " bemus, qui hoc universum formavit atque exorna- " vit ; qui est unigenitus Dei Filius ; quem ille om- " Ilium rerum Conditor, qui omnem substantiam " transcendit, ex seipso genitum, Principem ac Rec- " torem hujus universi constituit. Nam quoniam " fieri non poterat, ut fluxa corporam substantia, et " ratioiialium jam editorum animalium natura ad " summum omnium Rectorem Deum accederet, eo *' quod infinitis spatiis ab illo superantur ; (quippe *' hie quidem ingenitus est, supra et ultra omnia " positus inexplieabilis, inaccessus, ad quem jier- " veniri non potest, lucem habitans itiaccessidilent, " ut sacra loquuntur oracula ; ilia vero ex nibilo " producta, longissimo intervallo dissita ac separata " ab ingenita ilia natura ;) non sine causa Deus opt. " max. velut mediam interjicit divinam ac praepo- " tentem unigeniti Sermonis sui virtutem. Quae " quidem cum perfectissime et proxime cum Patre " conversetur, intraque ipsum manens ineflfabilis " ejus arcanis perfruatur, nihilominus tamen be- " nigne condescendit, seque ipsum quodammodo at- " temj^erat coaptatque iis qui a summo vertice lon- " gius absunt. Aliter enim nefas esset, eum qui " supra ultraque omnia positus est, cum corruptibili " materia et corpore connectere." Hie verbum Xei-Trojut-evov eKe'ivov. eiKwv yap ecrTiv cnrrjKpi^wfxevt] Kai airapaXXaKTog tov WaTpog. i. O. " Ne- " mo novit Patrem nisi Filius, et nemo novit quis sit " Filius nisi Pater. Hunc conversionis ac mutationis " expertem, perinde ac Patrem, nullius egentem, et " perfectum Filium, Patrisque similem esse didicimus, • Apud Theodorit. Eccl. Hist. I. 4. p. 16, 17. ed. Vales, [p. 17, 18.] " Naturam sumit pro persona. Intelligit enim (f)va-tv fV " uTToo-Tdo-fi, ut paulo ante locutus est." Vales, in loc. 632 DEFENSIO FIDEI NIC.^N.E. III. 9.11. " hoc solo inferiorem Patre, quod ingenitus non est. " Est enini imago Patris exactissima et in nullo dis- " crepans." Hobc certe tarn clara sunt et expressa, ut nullo commentatore indigeant. Qui haec scripsit, non potuit ea niente, qua Arius, dicere, Filium Dei inter Deum et creaturas neaireveiv. 12. Interrogabis fortasse a me, qualisnam fuerit ilia Tov \6you ad condendum universa o-vyKaTa^acri?, de qua sancti Patres loquuntur? quid vero si sim- pliciter respondeam, me nescire? hand j)ropterea licet niibi banc venerandorum Patruni notionem, (quorum ea fuit modestia, et sacrosancti mysterii reverentia, ut e suo cerebello ipsam effinxisse neuti- quam existimandi sint,) tanquam inanem subtilita- tem despicere et contemnere. Die tu, qualis fuerit Tou \6yov et Filii Dei Keuwa-ig et a-vyKard^acrig, qua propter nos homines et nostrara salutem a Patre exivit, e coelis descendit, et incarnatus fuit ; et ego tibi alteram illam orvyKardl^aa-ii' explicare conabor; ut scilicet insaniamus ambo, in Dei mysteria oculos injicientes ; idque qui tandem ? nempe ii, qui neque ea, qu£e ante pedes sunt, scire possumus, ut scite olim dixit Gregorius Xazianzenus". Equidem non ausim ego hoc arcanum scrutari ; (quanquam videre mihi videar quod de ipso non inscite dici posset ;) itaque ad Atbanasium reverter, qui triplicem Filio nativitatem manifesto tribuit. Prima est, qua ut 6 Xo'70? ab aeterno ex Patre et apud Patrem extitit, utpote ffiternae mentis paternse coa}terna progenies. Haec sola est tou Xoyov, qua Dei \d709 et Deus est, vera ac proprie dicta nativitas. Ob banc nativita- ' tern TOV fxovoyevri in Scripturis dici ipsuni censuit Athanasius ; qui et eo solo nomine existimavit Filium n Orat. XXXVIT. [Orat. XXXI. 8. p. 561.] III. p. 13. DE FILII r(5 "EvvalbiU). 633 esse eK Ilurpos, hoc est, ex Patre initium et originem subsistontiae suae traxisse. Altera nativitas eonsistit in ilia crvyKara^da-ei, qua 6 Xoyog ex Deo Patre exivit ad creationem universi. Hujus respoctu dici ilium in Scripturis omnis creaturag j)rimogenitum, statuit Atlianasius. Ex bac nativitate nihil accessit divinee personae toO Xoyow utpote quae, ut dicit, fuit potius ipsius demissio et condescensio. Tertia demura ejus nativitas turn fuit, cum eadem divina persona e sinu et gloria paterna exivit, seque intulit in uterum sa- cratissimae Virginis ; itaque 6 X6yo9 o-ap^ eyevero, Verbuni caro factum est, sive natus est homo, ut nos 233 homines per ipsum adoptionem filiorum acciperemus. Recole quae diximus II. 8. 5. [p. 276.] de Hippoljto. Cave autem, banc magni Athanasii interpretationem contemnas ; quippe quae aptissimani tibi clavem por- rigat ad a])eriendum veterum quoruudam raentem ac sententiam, quorum dicta Ariani olim imperite admodum in ha?resis suae patrocinium traxerunt, et neoterici quidam tbeologi baud minus imperite, (au- sim id dicere, quanquam illi pra3 aliis omnibus sapere sibi videantur,) Arianismi incusarunt. 13. Ut caput hoc tandem claudam, ex his omni- bus liquet, Petavium" frustra sugillasse o|)timum et (si aetatemf', qua vixit, spectes) doctissimum scrij)- torem, Rupertum Tuitiensem abbatem, quod in pri- me Commentariorum in Genesin cap. x. hsec scripse- rit ; " Quid ergo? quid in eo, quod dictum est, dixit " Dem, nisi generationem Verbi a^terni, Verbi Deo " consubstantialis, de cujus effectu et nos et angeli " rationales sumus, significatura intelligere debemus ? o De Trin. I. 5. 9. Com. in Script, edidit an 1117. Cave. Bowyer. [Prodierunt opera ejus omnia, Paris. 1638.] BULL, VOL. V. T t 634 DEFENSIO FIDEI NIC^N.f:. III. 9. 13. " Vere enim sine voce natum, et omnia potentiali- " ter continens Yerbum tunc Pater actualiter gene- " ravit, quando coelnm et terram creavit, quando lu- " cem et caetera fecit." Quibus in verbis cum Verbi sive Filii Dei et to onoovuiov et to a-wafSiov, ipsumque vere et sine voce natum fuisse ab reterno aperte confiteatur ; (quod et alibi centenis in locis facit ;) generationem tamen quandam ipsi tribuit, quae mundi constitutionem proxime antecesserit, cujus respectu is actualiter a Patre natus diceretur ; quod nempe turn ex Patre progressus fuerit, ut evepyeia foret rerum creandarum, atque actu jjroduceret ea omnia quae potentialiter in se ab aeterno liabuerat. Cur vero per Petavium Ruperto non licuit cum Pa- tribus catholicis tam Antpnica}nis, quam qui post synodum Nica^nam scripsere, seque Arianae hajresi strenue opposuerunt, impune loqui ? Scilicet scriptor ille, (utpote in primaevae ecclesiae monumentis ver- satissimus,) cum in multis antiquam et eatliolicam fidem contra novitia degenerantis ecclesiae Romanae placita libere asseruit ; tum imprimis magnum illud pontificiorum idolum, transubstantiationis dogma, (quod eo tempore, stupentibus viris eruditis ac piis, passim obtinere ac tantum non pro catliolico obtrudi coeperat,) palam oppugnare ausus fuit. Hinc in Ru- pertum illud Romanensium odium; imo banc ob causam seternis tenebris damnata fuissent eximii scriptoris monumenta, nisi viri quidam docti e re- formatis tlieologis ea, invitis pontificiis, in lucem edidissent. Quod et ipse Bellarminusi ingenue fa- tetur his verbis ; " Atque boec," inquit, " videturesse " causa," (nenjpe quod in ipsis dogma de conver- sione panis Eucharistici in corpus Christi passim re- q De Script. Eccl. in Ruperto Tuitierisi. [Opt. vol. VII. p. 140.J III. 10. I. DE FILII m SvmiSiV. 635 futetur,) " ut opera Ruperti Tuitiensis, alioqui non " mala, nec indocta, jacuerint sine luce et lioiiorc in " tenebris oblivionis, annis circiter quadringentis ; " nam nostro primum tempore coeperunt lucem aspi- " cere." Sed de his satis. CAP. X. 234 Examinatur TertuUiani, nec non Lactantii de Filii ceter- nitate doctrina. Sectio tertia concluditur. 1. EX scriptoribus illis Antenicaenis, qui a viris quibiisdam doctis insimulantur negatse Filii Dei cum Deo Patre coaetcrna} existentise, duos hactenus omi- simus ; Tertullianum dico et Lactantium. De qui- bus, cum peculiaris ipsorum videatur ratio, seorsim et distincta tliesi agendum duximus. Thesis haec esto : THESIS IV. Tertullianus quidcm alicubi ausus est diserte scri- bere, fuisse tempus, quando Filius Dei non esset. Sed primo constat, scriptorem ilium, cajteroquin in- genii magni et paris eruditionis, ab ecelesia catholica ad luTresim defecisse ; et valde incertum est, quos catholicus, quos in ha^resim inclinans, quos demuni plane haereticus libros conscripserit. Deinde videtur Tertullianus protulisse istud effatum aycovia-TiKw?, et in certamine cum adversario, ludens in vocabulo PWi ; ita ut cum Filii a'ternitatem absolute ne^asse videatur, revera tamen nihil aliud voluerit, quam quod voluerunt Patres, quos in capitibus 5 — 8. hu- jus sectionis commemoravimus ; nempe personam illam divinam, qui Filius Dei ajipellatur, quanquam nunquam non extiterit apud Patrem, Filium tamen T t 2 G36 DEFENSIO FIDEI NIC.EN.E. III. lO. i. turn primum declaratum fuisse, quando ex Patre processerit ad constituendum universa. Certe idem Tcrtullianus alibi rnultis in locis plane catholice, si dogmatis to v-n-epi^ov spectemuSj de Filii rw awaiSlo) philosophatus fuit. Ad Lactantium quod attinet, qui etiam alicubi Filio Dei non obscure initium ex- istentiae tribuit, levis est ejus in Ecclesia Dei existi- matio et auctoritas ; siquideni saerarum literarum et doctringe Christianae pene rudis fuit. Deinde neces- sario statuendum, aut loca ilia scriptorum Lactantii, quoe contra Filii feternitatem facere videntur, ab hjeretico aliquo INIanichreo depravata ; aut certe ip- sum Lactantium Manetis hferesi infectum fuisse. Demum et ipse taraen alibi saniorem de aiternitate Tou Xoyov sententiam tradidit. 2. Ut a Tertulliano initium faciam, locus, in quo ille absurdam istam sententiam profert, extat in li- bro contra Hermogenem cap. S."" ubi sic scribit ; " Quia et Pater Deus est, et judex Deus est; non " tamen ideo Pater et judex semper, quia Deus sem- " per. Nam nec Pater potuit esse ante Filium, nec " judex ante delictum. Fuit autem tempus, cum et " delictum et Filius non fuit, quod judicem, et qui " Patrem Dominum faceret." Resjjondet hie pro Tertulliano Bellarminus®, (quern secutus est nuper \\r quidam reverendus e nostratibus,) huuc in mo- dum ; " Ille," inquit, " Filius, de quo dicit Tertul- " lianus in libro contra Hermogenem, quod non sem- " per fuit, non est Verbum Dei, sed Filius per adoj)- " tionem, id est, quivis alius sanctus homo, vel an- " gelus. Non enim hie de Christo agitur, sed de r [Pag. 234.] * Controv. torn. I. de Christo I. 10. [p. 341.] III. 10.3. 1)K FILII TO) ^vvdibm. 637 " creatura ratiojiis participe, quae extrinseeus acces- " sit, et Deum ex tempore Patrem denomiiiavit." 8ed nihil certius est, quam lianc responsionem a niente TertuUiani prorsus alienam esse. Nam prse- terquam quod in loco allato de Filio Dei absolute et sine limitatione aliqua loquatur, et Deum fuisse sem-235 per Patrem simpliciter neget, alibi quoque in hoc ipso libro seipsum clare interpretatur. Nam cap. 18. sic de Filio Dei, sub nomine Sophia?, scribit ; " Si " enim," inquit, " intra Dominum quod ex ipso et in " ipso fuit, sine initio non fuit, Sophia scilicet ipsius, " exinde nata et condita, ex quo in sensu Dei ad " opera mundi disponenda coepit agitari ; multo ma- " gis non capit sine initio quicquam fuisse, quod " extra Dominum fuerit." Hinc, inquam, manifes- tum est, Tertullianum, dum ista scriberet, de filiis Dei adoptivis, Sanctis nempe angelis et hominibus, neutiquam cogitasse'; sed de Filio illo Dei, qui et Sophia dicitur, per quem Deus hsec universa condi- dit, locutum fuisse. 3. Alii igitur ingenue et rotunde respondent, Ter- tullianum hie, ut in aliis multis, magno suo ingenio nimis fidentem, a catholicae voritatis semita mani- feste deviasse : nec multum morandum, quid ille docuerit, cujus haeresis " scrij)tis probabilibus de- " traxit auctoritatem," ut Hilarius' loquitur. Sane Patres Antenica^nos, tam qui ante, quam qui post Tertullianum scripserunt, communiter to a-vvai'^iov Filii agnovisse, supra abunde probavimus. Itaque si Tertullianus revera Filii seternitatem negavit, heterodoxus fuit. His addas, postquam Tertullianus absurdum illud effatum, " fuisse tom[)us, quando ' Com. in Mattba'um. v. [p. 630.] 638 DEFENSIO FIDEI NIC.€NJE. III. io.3. " Filius Dei non esset," scriptis suis evulgasset, mox Patres catholicos, qui ijisius retatem secuti sunt, veluti agmine facto, blaspliemiam istam palani op- pugnasse, atque in scri|)tis suis disertis verbis refu- tandam proposuisse. Hoc ab Origene, duobus Dio- nysiis, Romano, et Alexandrino, Gregorio Thauma- turgo, et Pampbilo jSIartyre factum, in superioribus ostendimus. Quin et auctor libri de Trinitate inter opera Tertulliani, cum alioquin ubique fere Tertul- lianum iniitetur, ejusque sententiam sequatur; (unde ipsi Tertulliano opus illud adscriptum fuit ;) hie ta- men ab ipso aperte discedit. Cum enim Tertulb'anus diserte docuisset, Patrem non semper fuisse Patrem, ille contra palam affirmat cap. ult. statuendum esse, Filium semper in Patre fuisse, " ne Pater non sem- " per sit Pater." Atque haec quidem responsio suffi- cere potest, ad obstruendum Arianorum ora, qui Tertulliani patrocinio gloriantur. Certe Hieronymus advers. Helvid. cap. 9." Tertulliani auctoritate pres- sus, sic uno verbo respondet ; " De Tertulliano qui- " dem nihil amplius dico, quam ecclesiaj hominem " non fuisse." 4. Interim hie aliter respondendum mihi videtur. Quippe censeo, Tertullianum ista, qu?o ex libro ad- versus Hermogenem adduximus, hand bona fide et ex animo protulisse, sed aycdviaTiKw?, et contentiose, ut quocunque modo suuni adversarium constringe- ret. Norunt omnes, in Tertulliani scriptis vel medio- criter versati, solenne ipsi esse, ad hypothesin suam stabiliendam, argumenta undecunque arri])ere ; eaque non raro ejusmodi, quae parum valida esse neque ipse ignoraret. Id illi usu hie venisse persuasum u [§. 17. vol. II. p. 225.] III. 10.4. DE FILII r<2 l,vvdib[(x}. 639 liabeo. Herniogenes materiam ab aeterno atque abs- que initio extitisse hoc argumeiito contendebat, quod alioqui ab seterno Deus non fuisset Dominus ; siqui- dem nihil habuisset, quod ipsi pareret. Cui respon- det Tertullianus, Deum etiam in Scripturis Patrem dici, qui tamen non semper Pater fuit, sed ab aliquo initio sibi filium genuit. Filium autem ab aliquo ini- tio genitum fuisse, inde collegisse videtur, quod is non ab a?terno, sed demum post infinita soecula, cum Pater voluit, ex Patre progressus fuerit ad operatio- nem universi : quam ejus progressionem illius a;vi doctores aliqui generationis nomine appellarunt. Cum autem non ignoraret Tertullianus, progressio- nem illam neutiquam fuisse proprie dictam Filii generationem, sive productionem, (siquidem is ab seterno a})ud Patrem extitit,) id tamen dissimulan- dum duxit, ut hypothesi suae inserviret. Hand ab- simili fallacia de Creatore omnium dicere aliquis ])ossit, Fuit tempus, cum Creator 7ion fuit ; subin- telligens scilicet, qua Creator dicitur. Quippe Deus omnium Creator tum demum Creator denominatus et quasi factus fuit, cum ex nihilo res condidit. Fuit autem tempus, quando nulla res condita et creata existeret, a qua Deus Creator denominaretur. In- terim (jui ita argumentatur, neutiquam existimandus est negasse, Deum, cui aliquando Creatoris nomen accessit, })rorsus a;ternum esse. Ita fere, inquam, hie argumentatur de tw \6yw, qui et Filius Dei dici- tur, Tertullianus ; " Fuit," inquit, " tempus, cum " Filius non fuit;" subintelligens scilicet, qua Filius dicitur. Quippe Tertullianus existimavit, tov Xoyou in hoc imprimis Filium Dei declaratum fuisse, quod cum Deus Pater voluit, ex ipso processerit, et tan- quam ex utero paternjB mentis prodierit, et quasi 640 DEFENSIO FIDEI NIC.EN.E. III. lo. 4. natus fiierit, ad condenflas creaturas. Fuit autem tempus, quando 6 Xo'70? nondum ita ex Deo processe- rat. Interim aliunde constat, probe nosse Tertullia- num, Tov Xoyov, qui Filing Dei dicitur, nunquam non 236 fuisse et extitisse apud Deum. Lnculentius autem Tertulliani dolus, hoc argumento pugnantis, apparet ex loco illo altero dicti libri cap. 18. quem panlo ante allegavimus. Ait ibi, illara Dei Sophiam, qnte intra ipsnm Denm est, quae ex ipso Deo est, quseque adeo in ipso Deo antea fuit, initium aliquando habu- isse. Papae ! Quis Qidipus hoc aenigma nobis expo- nat ? Sane quod ex ipso Deo, et intra ipsum Deum est, Deus est. Nihil autem Dei est, quod non aeter- num est, ut ipse Tertullianus alibi fatetur. Quomodo autem, te obsecro, quod in ipso Deo etiam ante fuit, postmodum initium habere potuit ? 8i quis dicat Tertullianum sensisse, Sophiam, qui et Filius Dei dicitur, ante initium, quo de loquitur, in Deo fuisse in potentia tantum, plane nugatur. Nam sic et res omnes creatse in Deo ab aeterno fuerunt, quas tamen ita distinguit Tertullianus a Dei Sophia, ut banc in ipso Deo aeternum substitisse, illas extra Deum esse semperque fuisse, clare doceat. Quid ? quod paulo ante in eo ipso capite expresse dixerat, loco materiae, quam seternam statuebat Hermogenes, Deo adfuisse ipsius Sophiam, idque tanquam Spiritum in ipso sub- sistentem, qui solus ipsius sensum cognovit, ipsique consiliarius fuit, (quae Dei Patris et Sophiae ipsius distinctam personalitatem manifeste significant,) tan- quam itidem ipsi sequalem, ejusdemque cum ipso status sive naturae ; " Si necessaria est," inquit, " Deo " materia ad opera mundi, ut Hermogenes existima- " vit, habuit Deus materiam longe digniorem et " idoniorem, non apud philosophos aestimandam, sed III. 10.4. DE FILII r. 671 exterius, ut qure non erant, esse iiieiperent: et cum Filio ac per ipsum Pater quoque operatus est. Nihil bine alterutri intrinseeus sive additum, sive demptum fuit ; siquidem uterque idem Deus est aeternus atque immutabilis. 19- Altermn testimonium legere est in Carminum libris adversus Marcionem. Quos libros, Pamelio judice*', Tertulliani esse certo constat; neque quic- quam, quod alicujus momenti sit, contra Pamelii sententiam ab aliis objectum vidi. Consule argu- mentum ejusdem Pamelii in librum primum. Sane quisquis judicio valet, neque in cseteris Tertulliani scriptis plane hospes est, facile per se poterit in Car- minibus illis Tertulliani et sensus et verba ubique deprehendere. Sic autem auctor Carminum in libro V. cap. 9'- de Filio Dei loquitur in ipso initio: Hie Deus, hie et homo verus, verumque locutus, De Patre principium, genitum de lumine lumen, Spiritus et Verbum, Patris sub imagine virtus, Cum Patre semper erat, unitus gloria et sevo. Hie, ut in libro adversus Praxeam, expresse dicit, Dei Spiritum et Verbum, sive Sermonem, semper cum Patre f'uisse ; addens, ipsum et gloria et aevo Patri unitum esse. Hoc autem testimonium, a re- verendo Gardinero nostro allatum quoque, Sandius'' in Epistola ad ipsum (quam vocat) responsoria ita conatur eludere ; " Hsec," inquit, " videntur post " concilium Nica;num fuisse scripta, quia paulo ante " dixerat auctor genitum de lumine lumen^ Num h Prsefat. in Oper. Tertulliani torn. IV. [sed vid. p. 629. ed. 1664. ubi argumentis vix evcrtendis probatur hsec Poemata Ter- tulliano prorsus esse indigna et ab eo prodire nequivisse.] ' Pag. 639. edit. Pamel. [p. 638.] ^ Append, ad Nucl. Hist. Eccles. p. 100. 672 DEFENSIO FIDEI NIC^NJE. III. 10.19. vero persiiadere nobis volait sophista, neminem ante Patres Nicsenos dixisse Filium ex Patre, ut lumen de lumine, genitum ? Atqui nemo fere est veterum scriptorum catliolicorum, qui synodum Nicaenam an- tecessemnt, apud quern similitude ilia non occurrat, ut ex iis, qu£e ad secundam et banc tertiam sectio- nem attulimus, liquet ; neque hoc ignorare potuit Sandius. TertuUiano. vero imprimis ea loquendi forma familiaris est. Ut alia loca omittam, sic ille in Apologet. cap. 21 ^ " Nos etiam," inquit, " Sermoni " atque Rationi, itemque Virtuti, per quae omnia " molitum Deum ediximus, propriam substantiam, " Spiritum inscribimus." Mox ibidem addit, " Ita " de Spiritu Spiritus, et de Deo Deus, ut lumen de " lumine accensum." Sane vel ex horum locorum collatione facile deprehendas eundem Apologetici et Cavminum illorum auctorem. In Apologetico Dei Filius dicitur et Deus, et Sermo sive Verbum, et lu- men, et virtus, et Spiritus, eademque nomina omnia (quae ita in eandem Filii personam simul congesta apud alium auctorem baud facile reperias) in loco illo Carminum concurrunt. In Apologetico legis, " lumen de lumine accensum ;" in Carminibus, " ge- " nitum de lumine lumen." Itaque tandem senten- tiam Tertulliani, de Filii aeternitate, fuse et, quan- tum passa est auctoris obscuritas, luculenter, uti spero, explicavimus. Ex quibus omnibus liquet, 247 quam temere, ut solet, pronuntiaverit Petavius'", " Quod ad aternitatem attinet Verbi, palam esse, " Tertullianum minime illam agnovisse." Mihi sane, atque, ut arbitror, post tot apertissima testimonia a me adducta, lectori etiam meo prorsus contrarium 1 [Pag. 19.] "1 De Trin. I. 5. 4. III. 10. 20. DE FILII Tco Svi-aiSiw. 673 constat; nisi vero (quod non credo) luserit Petavius in vocabulo Verbi. Nam Filiiim Dei, docet quidem Tertullianus, Verbum sive Sermonem factum ac de- nominatum fuisse ab aliquo initio; nempe turn, quando ex Deo Patre exivit cum voce, Fiat lux, ad exornandum universa. Atqui ipsam illam hyposta- sin, quae Sermo sive Verbum, et Filius Dei dicitur, seternam credidisse Tertullianum, puto me abunde demonstrasse. 20. Unus restat de hac quaestione consulendus Lactantius. Cujus sententia cum baud magni fa- cienda sit, ut jam in thesi et alibi monuimus, pau- ciora de eo dicenda a nobis sunt. Rbetor erat ille, non theologus, neque inter ecclesiae doctores locum nnquam obtinuit. Quin etiam, si ex ejus scriptis, qualia ad nos seros nepotes devenerunt, judicium ferre licet, sacrarum literarum et doctrinae ecclesias- ticaB valde imperitus fuit. Unde non modo in hac quaestione, sed et in aliis religionis nostras primariis capitibus, in gravissimos et absurdissimos errores, catecliumeno vix condonandos, prolapsus fuit; quo- rum catalogum hie recensere longum sit. Nihil ita- que mirum est, si ipse metaphoricam illam Filii gonerationeni, qua ex Patre progressus et quasi natus fuit, ad constituendum banc rerum universitatem, (de qua scilicet nonnihil apud Christianos auctores legerat,) pro vera ejusdem productione et procrea- tione perperam acceperit. Praeterea dicendum mihi videtur, aut loca ilia Lactantii de Filii generatione lil). II. cap. 9- et lib. IV. c. 8. quae imprimis tan- quam absurda et impia Petavius et alii viri eruditi merito reprehenderunt, ab haereticis adulterata esse; aut certe ijjsum Lactantium ab hacretico aliquo de- eeptum fuisse. Sane in loco posteriori Lactantium 674 DEFENSIO FIDET NIC^EN^. III. lo. 20. in falsarii cujusdam manus incidisse suspicatus quo- que est Xystus Betuleius in suis ad caput illud an- notatis in ipso fine. Saltern illud certum est, non- nuUa in capite illo hodie legi, quae cum doctrina capitis proxime sequentis, quin et cum iis qure ex Lactantio alibi adduximus, omnino pugnant, quem- admodum infra ostendemus. In libro vero II. cap. 9. Deus bone ! quam repugnantia scripsit Lactantius, si modo Lactantius sit, qui ista scripsit. In Betu- leii, Genevensi et aliis editionibus prope initium capitis ista leguntur; " Sicut mater sine exemplo " genuit auctorem suum; sic ineffabil iter Pater ge- " nuisse credendus est coseternum. De matre natus " est, qui jam ante fuit ; de Patre, qui aliquando " non fuit. Hoc fides credat, intelligentia non re- " quirat ; ne aut non inventum putet incredibile, " aut repertum non credat singulare." Ubi monet Betuleius, in Romana editione, qute ante annos 70.° cum ista scriberet, lucem aspexerat, quamque satis caste editam dicit, pro aliquando non fuit, legi, ali- quando non defuit. Haec autem iis quae sequuntur conciliet qui potest. Deest quidem pericope ilia in codicibus quibusdam MSS. Sed non absimili modo et alibi quasi ludit in hoc mysterio Lactantius, nempe lib, IV. cap. 13. ubi nulla est interpolationis suspicio ; " Ipse enim," inquit, " Pater Deus, et origo " et principium rerum, quoniam parentibus caret, " aTraTwp atque aixrjTwp a Trismegisto verissime no- " minatur, quod ex nullo sit procreatus. Idcirco " etiam Filiuni bis nasci oportuit, ut et ipse fieret " a-Trdrwp atque a/xi^Toop. In prima enim nativitate " spiritali a/jn'jrwp fuit, quia sine officio matris a " solo Deo Patre generatus est. In secunda vero n Hoc est an. 1475. III. 10.21. DE FILII 7(5 2vralbM. G73 " carnali uirdTwp fuit, quoniam sine Patris officio vir- " ginali utero procreatus est." 21. Sequitur in capite illo nono libri secundi longa disputatio de duobus principiis, altero boni, mali altero, quae Manichaeismum manifesto sapit. Dicit enira illic, " Deum in principio fecisse bonum " et malum ; fabricasse mundum, qui constaret in " rebus inter se contrariis et diseordibus ; ideoque " fecisse ante omnia duos fontes rerum sibi adver- " santium, inter seque pugnantium, videlicet duos " Spiritus, rectum et pravum, quorum alter est Deo " tanquam dexter, alter tanquam sinister; consti- " tuisse Diabolum malorum inventorem, cumque " ipsum faceret, dedisse illi ad mala excogitanda " ingenium et astutiam, ut in eo esset et voluntas " prava, et perfecta nequitia; et ab eo cpntraria " virtutibus suis voluisse oriri, eumque secum con- " tendere, utrum ipse plus bonorum daret, an ille " plus malorum ; denique bonorum suorum potes- " tatem Diabolo ultro assignasse." Hsec, inquam, si non i[)sum JNIanetis dogma continent, Manichaeis- mum tamen manifeste sapiunt. Certus sum non di- dicisse hsec auctorem, quisquis fuerit, a catbolicae ecclesiae doctore aliquo; (nam istiusmodi blaspbe- mias catbolica ecclesia semper damnavit ;) sed ab ligeresi desumpta haic esse. Die vero milii, a qua haeresi nisi ]\Ianieha^orum ? Desunt quidem et hsec in quibusdam INISS. codicibus" ; sed in omnibus codi- cibus ea hie reperiuntur, quae a jNIanicliKismo baud ita longe, a catholics vero ecclesiae doctrina quam longissime recedunt. Nam postquam dixerat auctor, se causam et caput malorum expositurum, ha?c (con- sentientibus codicibus) sequuntur; " Cum esset Deus o [Non eidniittuntur in textuin in ed. i 748.] 676 DEFENSIO FIDEI NIC.EN^. III. 10.21. " ad excogitandura providentissimiis, ad faciendum " solertissimus, antequam ordiretur hoc opus mundi, " quoniam pleni et consummati boni fons in ipso " erat, sicut est semper, ut ab eo bonum tanquam " rivus oriretur, longeque proflueret, produxit simi- " lem sui Spiritum, qui esset virtutibus Dei Patris " prfeditus. Deinde fecit alterum, in quo indoles " divinse stirpis non permansit. Itaque suapte in- " vidia tanquam veneno infectus est, et ex bono ad " malum transcendit, suoque arbitrio, quod a Deo " illi liberum datum fuerat, contrarium sibi nomen " adscivit. luvidit enim illi antecessori suo, qui Deo " Patri perseverando cum probatus, tum etiam ca- rus est. Hunc ergo ex bono per se malum effec- " tum Graeci Siu(3oXov appellant, nos cri)ninatorem " vocamus ; quod crimina, in quae ipse illicit, ad " Deum deferat." Deinde, omissis illis, quae qui- busdam codicibus abesse diximus, subjiciuntur ista ; " Exorsus igitur Deus fabricam mundi, ilium pri- " mum et maximum Filium prrefecit operi universe, " &c." Hie primo docet, Filium Dei et Spiritum ilium, qui mox a creatione sua mains evasit, pariter a Deo productos fuisse, antequam Deus hoc mundi opus ordiretur; quanquam Filium Dei malo illo Spi- ritu tam dignitate quam aevo priorem fateatur. De- inde non obscure significat, magnum ilium angelum, qui Diabolus dictus est, e censu rerum per Filium conditarum exemptum esse ; utrumque scilicet, et Filium Dei, et Diabolum a Deo solo productum fuisse, neutrum ab altero vel per alterum ; Diabolum sui antecessorem quidem habuisse Dei Filium, non vero Creatorem. Quis vero ex catholicis doctoribus ante ipsum ita docuit? denique cum causani boni et mali expositurus dicit, primum ilium Spiritum III. 10.21. DE FILII r<3 2vvaib((a. 677 a Deo, ad cogitandum prudentissimo et ad faci- endum solertissirao, productum fuisse eo consilio, ut a boui fonte tanquam rivus oriretur, longeque deflueret, scil. ad ereaturas ; deinde alterum spiritum fecisse Deum, qui Diabolus dicitur ; innuere mihi videtur, alterum ilium spiritum a Deo factum fuisse contrario plane consilio, nempe ut mali quoque rivus ab ipso spiritu tanquam fonte proflueret ; quein sci- licet, quanquam liberum ei arbitrium dederit, novit tamen ad malum a bono deflexurum. Quid, qujESO, hsec aliud sunt, quam Manichseismus, ut ita dicam, cerussatus et infucatus ? Cseterum etiam ex impiis illis, quae in MSS. quibusdam desiderari monuimus, nonnulla alibi apud Lactantium, ubi nulla est codi- cum dissensio, reperiuntur. Inter ista ba^c legimus ; " Facturus (Deus) hominem, cui virtutem a4 viven- " dum proponeret, per quam immortalitateni asse- " queretur, bonum et malum fecit, ut posset esse " virtus." Ilis vero plane gemina sunt, quae habe- mus lib. de Opificio Dei cap. 20. " Noluit enim Deus " hominem ad immortalem illam beatitudinem deli- " cato itinere pervenire. Daturus ergo virtutem, de- " dit hostem prius, qui animis hominum cupiditates " et vitia immitteret, qui esset auctor errorum, ma- " lorumque omnium macliinator ; ut quoniam Deus " homines ad vitam vocat, ille contra, ut rapiat et " traducat ad mortem." Inter ista quoque haec re- })eriuntur ; " Quoniam Deo summo repugnari non " potest, bonorum suorum potestatem illi (Diabolo) " ultro assignavit." Idem vero dicitur Inst. lib. II. cap. 15. in ipso initio, Deum nempe Diabolo " ab " initio terrffi dedisse potestatem." Et mox ibi- dem appellatur Diabolus " dominator ille terrte " fallacissimus." 678 DEFENSIO FIDEI NIC.^:N.'E. III. 10.22. 22. In cai)ite autem octavo libri quarti, quam in- sulsa, quam ridicula, quam impia leguntur ! " Sanctae," inquit, " litero^ docent, ilium Dei Filiura Dei esse " Sermonem, itemque caeteros angelos Dei spiritus " esse. Nam sermo est spiritus cum voce aliquid " signifieante prolatus. Sed tamen quoniam spiritus " et sermo diversis partibus proferuntur, siquidera " spiritus naribus, ore sermo procedit, magna inter huuc Dei Filium et caeteros angelos differentia " est. Illi enim ex Deo taciti spiritus exierunt, " quia non ad doctrinam Dei tradeudam, sed ad mi- " nisterium creabantur. Ille vero cum sit et ipse " Spiritus, tamen cum voce ac sono ex Dei ore " processit." Hie scilicet eandem docet naturam Filii et caeterorum angelorum, nempe et ilium et hos Dei spiritus esse, ex ipsa substantia Dei emis- sos, cum hoc discrimiue, quod ille ex ore, hie ex naribus Dei ; ille cum voce et sono, hi taciti exie- runt. Et haec rursus iNIanichaeismum redolent. Nam jNIanichiiei asserebant, non modo angelos, sed etiam animas hominum, saltern bonorum, ex Dei substantia manasse, ut testatur Augustinus de rioeresibus cap. 46. Ecquis vero catholicorum doctorum ante Lactantium ita philosophatus est ? certe nemo. Imo ab ipso Ter- tulliano, quem legerat, saniorem sententiam ediscere potuit Lactantius. Sic enim ille lib. adv. Prax. c. 3. 249 " Si," inquit, " monarchia divina per tot legiones et " exercitus angelorum admiuistratur, sicut scriptum " est, Millies inillia adsistebant ei, et millies centena " millia apparebant ei ; nec ideo unius esse desiit, ut " desinat monarchia esse, quia per tanta millia virtu- " tum procuratur ; quale est ut Deus divisionem et " dispersionem pati videatur in Filio et in Spiritu " Sancto, secundum et tertium sortitis locum, tam III. 10. 23. DE FILII Tw 2vvaib((^. 679 " consortibus substantije Patris, quas iion patitur in " tot angelorum numero, et quidem tarn alienorum " a substantia Patris ° ?" Docet Filium quidem et Spii'itum Sanctum substantias Dei Patris consortes esse ; angelos vero, quanticunque sint, a divina sub- stantia esse prorsus alienos. Quare omnino, ut dixi, statuendum est, aut loca ista in Lactantii scriptis ab liseretico aliquo corrupta esse, aut baeresi infectuni fuisse ipsum Lactantium. Si prius illud statueris, immerito ista Lactantio tribuuntur ; sin posterius, merito rejiciendum est ejus testimonium. 23. Interim vestigia aliqua sanae et catbolicae de Filii aeternitate doctrinae cernere licet apud Lactan- tium, ubi conspirantibus codicibus et impressis et MSS, omnibus ipse loquitur, uempe lib. IV. cap. 9- Ibi enim in ipso capitis initio, postquam in fipe prae- cedentis textum S, Joannis Evangelii i. 1, 2. juxta Latinam, ut verisimile est, versionem ea aetate vul- gatam, citaverat, ita porro scribit ; " Sed melius " Grseci '\6yop dicunt, quam nos Verbum sive Ser- " monem ; Ao'709 enim et Sermonem significat et " Rationem, quia ille est et Vox et Sapientia Dei." Hie Lactantius verba et sensus Tertulliani, in cujus scriptis, ut constat, hospes non fuit, manifesto a?mu- latur. Notaverat ante Tertullianus, uti vidimus, duplicem illam roO Xoyou significationem, quam hie observat Lactantius. Dixerat Tertullianus, in loco illo Joannis, ubi scriptum est, In principio erat 6 Xoyos, et 6 Xo'709 erat apud Deum, Graecam vocem Xo'709 rectius Latine verti Ratio, quam Sermo ; et id ipsum dicit Lactantius. Tov Xoyov, ut est Dei Ratio, in principio adeoque ab aeterno fuisse apud Deum ° [Al. et quidem tarn a substantia alienis 'P^ 680 DEFENSIO FIDEI NIC.EN.E. III. lo. 23. Patrem, fatetur Tertullianus. Quis vero non facile crediderit, idem, eadem usum distinctione, Toluisse Lactantium ? Est, iuquit, ille Filius Dei, et Dei Sermo, et Dei Ratio, et Vox, et Sapientia Dei ; et melius dicitur in loco Joannis Rationem et Sapien- tiam, quam Sermonem et Vocem, in principio fuisse, et apud Deum fuisse. Scilicet Vox et Sermo non erat Filius, antequam ex Patre cum voce processerit ad constituendum universa ; sed Ratio et Sapientia Dei jeternum erat. Pugnant autem lioec manifeste cum iis, quae in pitecedenti capite disputaverat, sive alius quispiam, sive ipse Lactantius. Si enim melius exprimit Filii nomen vox Graeca X070?, quam Latina Verbiim sive Sermo, quia X070? et Sermonem et Ra- tionem siguificat ; si Filius Dei sit non modo Sermo Dei, sed et Ratio Dei, non tantum Dei Vox, venim etiani Dei Sapientia ; quin et potius definiendus sit Dei Ratio et Sapientia, quam Vox, aut Senno, aut Verbum ; turn sane concidit tota ilia dissertatio pras- cedens, in qua Filius Dei describitur, ut merus Dei Spiritus vocalis, turn cum proferretur in hjpostasin figuratus. Denique si ipsa Dei Patris Ratio et Sa- pientia sit Filius, tum feternus est, si modo ipse Deus Pater aeteruus dicendus sit ; quia Dens Pater nunquam sine Ratione et Sapientia sua fuit ; quae argumentatio quatenus firma et valida sit, supra p ostendimus. Hand frustra autem dixi, " Si modo " Deus Pater aeternus sit ;" siquidem de ipsius Dei Patris seternitate periculose, si non impie, locutus videtur Lactantius Instit. I. 7. ubi docet, princi- piura existentiffi Dei, omnium Parentis, a nobis qui- dem comprebendi non posse ; principium tamen habuisse ipsum Deum, omnino statuenduni esse ; I' Vide hujus sectionis 5- 5, 6- [p. 559-] III. 10. 24. DE FILII rw ^vvdibiU). 681 " Cujus," (Dei Patris,) inquit, "nec virtus fEstimari pot- " est, nec magnitudo perspici, nec principiiim com- " prehendi ; cum ad ilium mentis bumanse intentio, " et acumen, et memoria pervenerit, quasi consump- " tis^ et subductis omnibus viis, subsistit, hseret, de- " ficit ; nec est aliquid ulterius, quo progredi possit. " Verum quia fieri non potest, quin id quod sit, ali- ' quando esse coeperit, consequens est, ut quando " nihil ante ilium fuit, ipse ante omnia ex seipso sit " procreatus." Quis sanam prorsus de Filii fcterni- tate sententiam ab homine expectet, qui de ipsius Dei Patris seternitate tam insulse scripserit ? hsec igitur de Lactantii doctrina dixisse plusquam suffi- ciat. 24. Itaque tandem scriptorum, qui concilium Ni- cgenum antecesserunt, de Filii tw a-vvaiSUp sententiam non indiligenter investigavimus ; adeoque singulas theses, in hac tertia sectione propositas, (nisi nos ve- hementer fallit judicium nostrum,) abunde demon- stravimus. Ex quibus omnibus tandem liquet, veris- simum esse, quod de ecclesiae doctoribus, qui ante 250 discidium in ecclesia, hoc est, ante exortam contro- versiam Arianam floruenmt, pronuntiavit olim doc- tissimus Sisinnius apud Socratem Eccl. Hist. V. 10. nempe, 'Q? ol TraXaiol ap-^v virdp^ece^ tw vim tou Qeou Sovvai airecpvyov' KaTeiKijCpeiaav yap avrov crwuiSiov tw Jlarpl. i. e. " Veteres studiose cavisse, ne principium " existentiaeFilioDei tribuerent; quippequi censeient " ilium Patri coseternum esse." Quippe supra viginti catholicos et probatos doctores trium primorum sseeu- lorum adduximus, qui omnes Filii to crwatStov clare et aperte agnoverunt. Quin et a synodo episcoporum, in causa Dionysii Alex. Romoe congregatorum, ad- q [Al. consummatis J] BULL, VOL. V. Y y 682 DEFENSIO FIDEI NIC^N.E. III. lO. 24. versum dogma daranatum fuisse ostendimiis. Dempto Lactaiitio, (cujus judicium hac in quaestione nihili faciendum esse probavimus,) reliqui scriptores Ante- nicseni sunt omnino hi sex ; Atlienagoras, Tatianus, Theophilus Antioclienus, Hippolytus, Novatianus, sive auctor libri de Trinitate inter opera Tertulliani, et Tertullianus ipse. Ex quibus quinque priores, etiamsi progressionem Filii ex Patre ad creationem universi, ipsius quasi genera tionera quandam imagi- nati fuerint, studiose tamen et ipsi cavere, ne ini- tium snbsistentiae Filio Dei tribuerent ; omnesque TOP Xo'yof ffiternum apud Deum Patrem fuisse palara professi sunt. Denique Tertullianus ab ecclesia ad liseresim defecit ; proinde jure merito haereticis po- tius, quam ecclesise doctoribus accensendus est. Et ipse tamen post longas ambages, variasque ac plane ineptas subtilitates, tandem in vulgi sententia, quam vocat, hoc est catholica, consedit et acquievit ; et Sermonem semper apud Deum Patrem fuisse et sub- stitisse, contra Valentinianos Arii pra^cursores, diserte adfirmavif. Sisinnius autem ille (utpote quem pra;- ter sacrarum Scripturarum scientiam, multiplicem etif^m habuisse notitiam rwv tcnoprnxevwv vtto twv -Trap "EXX»/o-t Kai Ttj €KK\>]a-la (pi\ocro(p^tjavTu>v, " eorum qUie " tum ab ethuicis, tum ab ecclesiasticis auctoribus >■ Testimoniis Patrum Antenicaenorum pro Filii rio awaiBlw ad- ductis, adde verba, quae ex Malchionis Disputatione contra Pau- lum Samosatenum citavit Leontius lib. III. contra Nestorium et Eutycliem prope finera, sic sonantia: " Nonne ante dicebam, " quod non concedas, Filium unigenitum, qui est ex aeternitate " ante omnem creaturam, in toto Salvatore oicnwaSai, id est, uni- " tum esse secundum substantiam ?" Grabe. [Graeca edidit Routh e MS. Bodl. in Reliq. Sacr. vol. II. p. 476. ov ndXai rodro i'Xeyov, on ov Bibcos oiaiuxr^ai iv tm oXoj crtOT^pt Tuv v'lov rbv iiovoyevrj, TOP TTpb nd(Tr]s /cnVecos vna.p)(ovTa ;j III. 10. 24. DE FILII T(5 SwatStw. 683 " scripta erant," testatur Sozomeniis Hist. Eccl. VII. 12.) procul dubio i)lura alia viderat et legerat priscorum doctorum monumenta, i^uadrati nempe, Aristidis, Miltiadis, Melitonis, &c. quae hodie inter- ciderunt. Qui vero tam multiplici veterum lectione instructus fuit, idem contra Arianos fidenter asse- ruit, quod et probare paratus fuit, veteres illos com- muniter docuisse, Filium Dei Patri suo coaeternum esse. Ac de his hactenus : ad reliqua nunc, aeterno Dei Verbo ac Filio adjuvante, progrediamur. V y 2 SEC no IV. 251 DE SUBORDINATIONE FILII AD PATREM,UT AD SUI ORIGINEM AC PRINCIPIUM. CAP. I. Proponitur thesis prima, de suhordinatione Filii ad Patrem, %it ad sui originem ac principium. Quae et unanimi veterum consensu confirmatur. Ostenditur, locutionem illam quo- rundam Neotericormn, qua Fil'mm dicunt avroOeov, hoc est, a seipso Deum, sententice synodi ipsius Nic] up"^], Koi eTreioav aJr^? ecTTi, Sia tovto Koi Geo? 6 \6yoi. i. e. " Nam secundum Joannem " in hoc principio erat Verbum, et Verbum erat " apud Deum. Deus enim priucii)ium est ; et quo- " niam ex principio Verbum est, ideo quoque Ver- " bum erat Deus." Notionem vero vocis principii, et quomodo ap-)(hv liabeat Patrem Filius, quomodo ■vero avapxpg idem sit, accurate explicat Gregorius Nyssenus libro primo contra Eunomium"; 'AXX' iweiSr] (inquit) TroXvcrrjiuLo^ 6 T)/? apyyi? \6yo?, Kai et'? TroXXa rai? virovolais (pepofxevo?, etJTiv ev ot? (pa/mev kui ru> ixovoyevei vlw ixrj cnre/JLCpalveiv tijv tov avap-^ov irpocrtjyoplav. otuv fxev yap TO /JLt] aiTiov tivos VTrocTTacriv e'^eiv e/c t^? (pwvrjg TOO avapyov vorjTai, tovto /jlovov tov TlaTpog 'ISiov ofxoXoyovixev. otuv Se kuto. to. Xonra twv eTri t^? (ip-^/, CTreiSt] Kac KTiarews Tivos eTrt- voeiTai up'^i], Kul "^povov, Ka\ Tu^ecog, kuv TovTOig Kai tw /uLOvoyevei Trpoa-fJLapTvpovfJLev, to v^^tjXoTepov ap'^ijs eivai' o)? virep Traarav /cr/crea)? ap-)(j]V, kul ■^povov evvoiav, Kai Tu^eo)? uKoXovOlav elvai iridTeveiv tov ov to. ttolvtu eyeveTO' waTe tov tw Xoyw t^? vTroaTaaewg fxr] avap-^ov, ev TOi? aXXoj? TTuaiv ofJ-oXoyov/xevov eyeiv to avapj(ov' Ka\ TOV fxev WaTepa koi avap')(0v, /cat ayevvrjTOv' tov Se vlov avap-^ov /JLevKaTUTOV eiprjiuevovTpovroVfOv fj.>]v Kai ayevvrjTOv. i.e. "Cum vox apx/jg in magno sit significationum am- " bitu, interdum tov avap^ov appellationem non abhor- " rere ab unigenitoFilio dicimus. Nam quando in voce " avdpxov nihil intelligitur aliud, nisi quod ex nullo t [Orat. IV. I. vol. I. p. 617 ] 1 Edit. Grets. p. 118. [vol. II. p. 382.] IV. 1.3. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 689 " penitus principio liabet ut existat, hoc ipsum solius " esse Patris ]3i'opriuin confitemur. Cum autem de " reliquis principii significatis inquisitio sit ; quoniam " et creationis principium est, et temporis, et ordinis ; " etiam in iis unigenitum Filium onini principio sa- " periorem esse testamur; ut supra omne creationis " principium, et temporis notionem, et ordinis con- " secutionem ilium esse credamus, per quera omnia " facta sunt, Itaque quem ratione subsistentiae non 253 " expertem esse principii putamus, in reliquis omni- " bus carere principio fatemur ; et Patrem quidem " principio carentem, et ingeniturn ; Filium vero " principio quidem eo, quem diximus, modo caren- " tem, non tamen ingenitum esse dicimus." Sic etiam Gregorius Nazianzenus in Oratione XXXV. qnsc Prima de Filio dicitur, quatenus tres personae divinaj omnes pariter avap-^^oi sint, quatenus vero solus Pater sit uvap-^o^, his verbis explicat'*; ITw? ovv ov aw- avap'^a, el avvaiSia \ on eKeWev, ei kqI /x>] p.er eKelvov. to fjL€v yap avapj(ov, kol al'Siov' to Se atSiov ou ttuvtw? avup-^ov, ews dv eig ap-^rjv ava(pep>]Tai tou iraTepa. ovk (Imp-^a oSv Tw aiTtw. i. e. " Quomodo igitur non " sunt" (Filius et Spiritus S.) " simul cum Patre " principii expertes, siquidem seterni sunt ? quia " inde procedunt, etsi non post ilium sunt. Quod " enim principio caret, etiam aeternum est ; quod " autera seternum est, non protinus omni caret prin- "cipio; quamdiu ad Patrem, velut ad principium, " refertur. Ergo illi, quantum ad causam, non carent " principio." Et Oratione XXXVI.« "I(5io;/ (5e (inquit) Tov fxev avapyov, 'TruTtjp' tov Se uvapyw'i yevvrjOevTO?, w'o'?. i. e. " Proprium ejus, qui principio caret, nomen est d Pag. 562. [Orat.XXIX.3. p. 525.] e Pag. 590. [Orat.XXX. 19. p. 553.] 690 DEFENSIO FIUEI NIC^N.E. IV. i. 3. *' Pater ; ejus auteni, qui citra ullum principium ge- " nitus est, Filiifs.'" Denique Cyrillus Alexandrinus, sub initium libri primi Coramentariorum in Joaniiem, docet Patrein esse Filii principium kutu /xovov to ou XeyeTai, " solum quatenus est id, ex quo." 4. Principii voci affinis est vox a'/rtos-, vel alrla, quam Latini causam appellant. Justinum IMartjrem dixisse, causam esse Filii Patrem, paulo ante obser- va\amus. Similiter autem loquuntur auctores catho- liei, qui post exortam controversiam Arianam scrip- sere. Nam et illi unam in Trinitate personam, Deum scilicet Patrem, causam esse dicunt ; duo vero cau- sata, Filium nempe et Spiritum Sanctum. Sic Constantinus IVIagnus in Oratione ad sanctorum coe- tum apud Eusebium*^; Alrla fxev (inquit) vlov 6 YlaTJ^p' alriarov Se 6 vl6?. i.e. " Pater quidem Filii causa est ; " Filius vero est causatum." Sic Athanasius (sive quispiam alius, certe in hoc dogmate catholicus) in qua?stionibus secundis cap. 11. et 12. ^ 'O Se vlo^ ovk ea-Tiv aiTiog, uX\' alriaTo^. i. e. " Filius vero nou est "causa, sed causatum." Basilius*^ in libro primo contra Eunomium ; 'H/meh Se (inquit) Kara fxei/ rrjv Twv oitIcov irpog to. avTwv cryemv, -rrporeTaj^Qai rov vlov Tov irarepa (pafxev. i. e. " Nos autem secundum " causarum habitudinem ad ea, quae ex illis oriun- " tur, Patrem collocari ante Filium asserimus." Et in eodem libro ', To Se Uarijp, (ait,) tI aXXo crrj/xalvei, rj ov-^i TO, alrla elvai Ka\ apy^rj rov aurov yepvijOevrog ; f Pag. 581. edit. Valesii. [c. 1 1. p. 688.] g [Op. Athanas. vol. II. p. 339. de quibus ita ed. Benedict. " Nemo erit, qui Athanasium tantarum nugarum patrem esse " suspicetur."] h IJasil. torn. I. p. 720. [§. 20. vol. I. p. 232.] ' Pag. 724. [§. 25. p. 236.] IV. 1.-4. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 691 i. e. " Vox ipsa Patris quid aliud significat, nisi hoc, " quod causa est et principium ejus, qui ex ipso " genitus est ?" Itidem Gregorius Nazianzenus in Oratione XXIX. quce est de Dogmate, non semel Patrem causam esse Filii et Spiritus Sancti asserit'^; ^liKpwv yap (inquit) av eir] Kui ava^lwv ap-^rj, fxi] OeorrjTO'} Mv atTiog Trj9 ev vlw Koi irveiifxaTi Oewpovjuei'tig. i. e. " Pai'- " vorum enim ipsoque indignorum principium fuerit " (Pater), nisi Deitatis ejus, quae in Filio et Spiritu " Sancto consideratur, causa sit." Et mox ibidem, E/? luev 0eo?, eigev u'ltiov kui vlov Ka\ TrvevfxaTOS ava(f)epo- fjLevwv. i. e. " Unus quidem est Deus, siquidem Filius " et Spiritus Sanctus ad unam causam referuntur." Et paucis interjectis ait, Deura Patrem ap^w prin- cipnon esse, w? alnov, kq] Trtjyrjv, koi cog aiSiov (pwg. " ut causam, et ut fontem, lumenque semjiiter- " num Damascenus quoque lib. III. de Orthod. Fide cap. 5.™ sic SCribit ; Aiacpopuv rwv v-n-oa-Tda-ewv €v ixovaiq Tail; rpicr^v tSiorrjo-i, Trj avairlw kq] TraTpiKrj, kuI Trj aiTiuT^ Kat Vt 'iKrj, kui t>] aiTiarrj kui eKiropeuTfj eiriyivwa-KO- fiev. i. e. " Hypostaseon differentiam in his solis tri- *' bus proprietatibus agnoscimus, causa? experte et " paterna ; causata et filiali ; causata et processiva." Idem in libro I. de Imaginibus non procul ab initio' ; " Imago," inquit, " Dei invisibilis est ipse Filius, k Tom. I. p. 490. [Orat. XX. 60. p. 379.] 1 Confer eundem Orat. XXIV. p. 429. A. [Orat. XXXIV. 10. p. 624.] et Orat. XXXVII. p. 601. B. [Orat. XXXI. 14. p. 565.] Grabe. [Vol. I. p. 210.] n [Nescio cur Grseca verba non hie citantur, qua; ita se habent, E(Ka)j/ Toiuvv ^aiaa. (j)V(TiKr], Kai iiTrapdWaKTOS Tov aoparov Oeov 6 v'tos, oXov (V (avTco cjjffjcov tov TTarepa, Kara iravra f)((i>v rfjv irpos avrov TavTorrjTa, fjioueo fie ^lacfx'poiv tco alriaTco. alriov piv ynp (pvuiKop 6 THaTTjp, aiTiarov be 6 v'ws. Orat. I. g. vol. I. p. 3 I I .] 692 DEFENSIO FIDEI NIC-EN^. IV. 1.4. " qui in seipso Patrem gerit, et in omnibus idem " cum illo est, proeter ununi id quod ab eo tanquam " a causa est. Naturalis enira causa est Pater, ex " quo Filius proficiseitur." Ex Latinis vero Ma- rius Victorinus in libro prinio adversus Arium per- inde locutus est ° ; " Sed major," inquit, " Pater ; " quod ipse dedit ipsi omnia, et causa est ipsi Filio " ut sit, ut isto modo sit." Supra autem idem Vic- torinus dixerat, Filium quidem causam esse princi- palem omnium rerum, sed Patrem prsecausam esse, eo quod Filii causa sit. Hilarius de Trin. lib. XI. p " causam uativitatis" Filii Patrem appellat. Et in XII. ^ de seterna Filii generatione verba faciens ; " Et ex causa," inquit, " licet perfecta atque inde- " mutabili nascens, necesse est ex causa in causae 254 " ipsius proprietate nascatur." Denique ad eundem modum loquitur Augustinus quoque lib. LXXXIII. Quaestionum, Qujsest. XVI. " Deus," inquit, " om- " nium quae sunt causa est. Quod autem omnium " rerum causa est, etiam Sapientife suie causa est ; " nec unquam Deus sine sua Sapientia. Igitur sem- " pi teniae suae Sapieiitise causa est sempiterna ; nec " tempore prior est, quam sua Sapientia." 5. Ejusdem significationis est Audoris nomen, quod etiam doctores Latini Deo Patri frequenter tribuunt, quatenus ad Filium refertur. Hilarius in nono de Trinitate ad locum Joannisv. 19. ita scri- bit * ; "Si paternae in se natures auctoritate quod " gerit, gerente Patre agit, qui usque modo opera- " tur in Sabbato ; extra crimen operis est Filius, in " quo paternae operationis praefertur auctoritas. Non o [I. 13. Bibl. Patr. Galland. vol. VIII. p. 156.] P [§. 1 1, p.1089.] 1 [§. 8. p. 1116.] >• [Vol. VI. p. 4.] s [IX. 45. P.10T4.] IV. 1.5. DE SUBORDIxN'ATIONE FILII, &c. 693 " enim ad infirmitatem retiilit, non potest ; sed ad " auctoritatem." Atque in eodem libro, " Cum enim " innaseibilis Deus ad perfectam divinie beatitudinis " nativitatem unigenito Deo auctor sit, auctorem " nativitatis esse, sacramentum paternum est. Cee- " terum non habet contumeliam, qui se auctoris sui " esse iniaginem geuuina nativitate eonsummat." Quin idem alibi passim Auctoris nomen adhibet, ut in quarto libro*, ista de Psal. xlv. explicans, Prop- terea wicvit te Deus, Deus tims ; " Tuns," inquit, " relatura est ad auctorem ; te vero ad ejus, qui ex " auctore est, significationem. Est enim Deus ex "Deo." Item in septimo", " Tta," inquit, "imago " est, ut non difterat genere, sed significet aucto- " rem." Sic in libro de Synodis'^, quera locum jam alibi adduximus; " Patri subjectus est, ut auctori." Et argute, pro more suo, Augustinus Serm. XI. de Verb. Domini secund. JNIatth.^ " Insinuatur nobis " in Patre auctoritas, in Filio nativitas, in Spiritu " Sancto Patris Filiique conimunitas, in tribus ocqua- " litas." Eandem vim habent vocabula, radLv, fons, caput i quae itidem Deo Patri, quatenus ad Filium et Spiritum Sanctum refertur, veteres catholici at- tribuunt. Ita Basilius Ilomil. XXVII. cont. Sa- bell.^ "EcTTt jJ-ev yap 6 llarrjp reXeiov eywv to eivai, Koi av€vd€e<;, pii^a kcxi Trrjyi] tou viou kui tov ayiov TrvevjuaTog, i. e. " Est quidem Pater perfectum habcns esse, et " nullius egens, radix et fons Filii et Sancti Sjii- " ritus." Similiter Ambrosius libro X. in Lucam*; " Dominus," inquit, " Pater, quia radix est Filii :" » [IV. 35. p. 848.] u [VII. 37. p. 941.] " [-69. p. ,189.] y [Serm. LXXI. 18. vol.V. p. 392.] ' Tom. I. p. 606. ed. 161 8. [Horn. XXIV. 4. vol. II. p. 193.] a [X. 5. vol.1, p. 1505.] 694 DEFENSIO FIDEI NICiEN^. IV. 1.5. et in quarto de Fide, capite 5.^ " Fons Pater Filii " est ; radix Pater Filii est." Caput vero Filii Pa- trem vocat Ruffinus in S}TTibolum ; " Et cum ipse " sit omnium caput," inquit, " ipsius tamen caput*^ " est Pater." 6. Denique veteres Deum Patrera, eo quod prin- cipium, causa, auctor et fons Filii sit, unum ilium et solum Deum appellare non sunt veriti. Sic enim ipsi Patres Nicseni exordiuntur suum symbolum ; " Credimus in unum Deum Patrem omnipotentem, " &c." deinde subjungunt, " Et in unum Jesum " Christum Deum de Deo." Et magnus Atha- nasius, quo nemo melius intellexit synodi Nicsense mentem ac sententiam, in Oratione contra Sabellii gregales baud longe ab initio'^, concedit Patrem jure dici ixovov Qeov, " solum Deum," oVt ix6vo [Petavius et post hunc Bullus htec Damasceni verba vix satis expenderunt. Damascenus enim hie de Spiritu S. speciatira agit, et post distinctionem notatara inter generationem et processionem IV. 1.8. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 697 8. Quomodo autem ista sententia catholico con- sensui repugnet, paulo siiperius osteiidi. Certe ii)sa synodus Nica^na decrevit, Filium esse Deum deDeo; qui vero Deus de Deo est, dici non potest a seipso Deus sine manifesta coiitradictione. Sed quorsum ego Nicaniae synodi aiictoritate constringere eos an- nitar, qui synodi illius auctoritatem ne flocci quidem facere videntur? Nam primipilus et antcsignanus eo- rum, qui istam sententiam pro])ugnarunt, non veri- tus est sanctissimos et venerandos Nicaeni concilii Patres fanaticos appellare, et formulam Confessionis illoruni, " Deum de Deo, lumen de luraine, Deum " verum de Deo vero," duram vocare, in qua mani- festa sit ^arrokoyla, quin et carmen potius cantil- lando aptum, quam confessionis formulam. Hor- resco liaec referens, adeoque piam ac studiosam ju- ventutem serio hortor, ut a spiritu sibi caveat, ex quo talia profecta fuerint. Multum quidem debe- mus viro illi, ob operam egregiam in purganda eccle- sia Christi a papisticis superstitionibus navatam ; ab- sit tamen, ut pro magistro ilium habeamus, aut in verba ejus juremus, aut denique errores ejus mani- festos, et novitia placita, a catholico consensu abeun- tia, libere, ubi res jjostulaverit, notare reformidemus. Quisquis, quantuscunque alioqui sit, veteris ecclesioe catholicai auctoritatem contempserit, eatenus nullam ipse apud nos fidem aut auctoritatem merebitur^. Certe carmen illud, quod tantopere risit vir magnus, ita concludit, " Omnia igltur quae Filius habet, Spiritus etiam " a Patre habet, atque adeo hoc ipsum quod est." Ita eiiiin in ed- 1 71 2. hie locus melius vertitur.] ^ Similiter Saravia in Prologo Defensionis contra Bezam : " Hoc libei"e dico, Quisquis Patribus omnem authoritatcm adimit, " ipse sibi nullam relinquit." Grabe. BULL, VOL. V. Z Z 698 DEFENSIO FIDEI NIC^N.E. IV. i. 8. cantillarunt episcoporum circiter treceiitorum et in- numerorum presbyterorum ac diaconorum sacer cho- rus, in pi'imo et augustissimo conciliorum oecumeni- corum congregatus. Eandem cantilenam mira har- monia cecinerunt doctores catholici, qui synodum istam antecessere, ut ex iis, quse ad sectionem se- cundam et tertiam attulimus, manifestum est. Ut verbo dicam, Filium Dei Deuni esse de Deo, vox et cantio est (si qua alia) totius ecclesise Christi catho- licae, Dei ipsius voci in sacris oraculis consonans, cui nemo citra ingens sui periculum occinuerit. 9. Unum illud prseterea ex Petavio ^ adjiciam, illam sententiam priniorum etiam reformatorum, Lu- theri nempe et Melanchthonis, doctrinae manifeste contrariam esse. Nam " Luthems libro de Captivit. " Babylon.™ inter alia multa perperam ab ecclesia " corrupta determinata, istud Lateranensis synodi " decretum enumerat, Essentiam divinam nec ge- " nerari, nec gemrare" (Quis igitur dubitat, quin idem pro manifesto errore habuisset illorum senten- tiam, qui aperte negant Deum de Deo nasci, docent- que Filium non a Patre, sed a seipso Deum esse?) " Philippus Melancthon in Enarratione Symboli Ni- " caeni vere dici putat nasci essentiam, qucB Filius est; sicut in symholo dicitur, Deus de Deo, lu- " men de lumine. Tum huic argumento, quod op- " ponitur, Idem seipsum non gignere, quai'e cum " essentia sit eadem, non posse essetitiam gignere *' essentiam, respondet : Idem, quatenus est incom- " municabile, non gignere se ; sed idem, quod est com- " municabile, communicari genito. Est autem essentia ' De Trinit. VI. 12. i. ^ Tom. II. Op. fol. 70. [Hie, ut in toto libro, eitata verba frus- tra quseruntur. Bullus Petavium sequitur.] IV. 1. 10. DE SUEOUDINATIONE FILII, &c. 699 " commtinicabilis, ideo cotnmnnicafur fjenito'^.'''' Interim perridicule ibidem Petavius de conflictu inter se haR- reticorum, quos vocat, sibi adblanditur; quasi scilicet nullus asset inter theologos Romante ecclesiso con- flictus. Imo in hoc ipso negotio inter Sententiarum Magistrum et Richardum Victorinum (ut de Joa- chimo abbate nihil dicam) manifcsta est civriKoyla' hoc dicente, (cum Augustino cajterisque Patribus,) " substantiam gignere substantiam, et sapientiam sa- " pientiam ;" illo contra asserente, " essentiam non " gignere essentiam." Frustra enim in capite isto Petavius prorsus repugnantes sententias componere adnititur. Fatetur ipse, " plerosque omnes scho- " lasticos et theologos sentire, adversus Ricliardi " doctrinam pro Magistri dogmate Lateranensem " prayudicasse synodum." Ignoscat vero nobis Je- suita, si plerisque omnibus scholasticis et theologis potius, quam uni Petavio assentiamur. Dicam am- plius, lisdem argutiis, quibus Magistri et Lateranen- sis eoncilii sententiam dealbare nititur Petavius, po- tuisse ipsum Calvini etiam errorem, in quem tarn acriter invehitur, excusare ; quod cuivis rem pressius consideranti facile patebit. Utinam vero hie tandem utrinque, ex augustissimi mysterii reverentia, a tricis scholasticis prorsus abstineretur, atque ecclesiae ca- tholica? sententiam, quae statuit, Filium Doum esse de Deo, Deum verum de Deo vero, sancta fidei sim- plicitate amplecteremur omnes. 10. Caeterum quod nonnemo obtendit" Filium ab n [Hie quoque in citando Melancthonis verba parura fideliter agit Petavius, ut videre licet in Enar. Symb. Nic. vol. I. Op. p. 398.] " Chamier. Conp. Theolog. III. 19. p. 106. z z 2 700 DEFENSIO FIDEI NIC,E\,E. IV. i.io. Origene contra Celsum lib. III.p dici avroa-ocplav, aii- ToaX/jOeiav, aiToSiKaioTvptiv, (quem locum supra 1 cita- vimus,) id prorsus nullius est momenti. Certum est enim, in istis vocibus prononieu avro significare tan- tum ipsissimam rei veritatem, non causam aut origi- nem ; ut nihil aliud voluerit Origenes, quam Filium esse ipsissimam, hoc est, perfectissimam sapientiam, veritatem ac justitiam, qualis est ipse Pater; hand interea negans, Filium hasce omnes naturae divinae perfectiones aliunde, hoc est, a Patre suo, aceepisse. Nempe sic alibi idem Origenes Christum appellat non mode avTocTocpiav, sed et avroviov^ Comment, in J oan- nem torn. XXXII.'' ubi raanifestum est, avroviov dici non qui a seipso Filius ; (quid enim ista locutione magis absurdura esse possit ?) sed qui ipsissimus, hoc est, verus, genuinus ac germanus Dei Filius sit. Quo sensu etiani Athanasius voces easdem Filio Dei addicit loco supra [p. 329-] itidem a nobis recitato ; atque isto sensu Filium av-oOeov, hoc est, verum atque ipsissimum Deum dici posse ac debere, inficias iverit catholicorum nemo. Hinc ipse Eusebius, qui subor- dinatiouem Filii ad Patrem, ut ad sui originem ac principium, (si quisquara alius,) agnovit, non dubita- vit tamen dicere, *Servatorem ola tov koOoXov QeoO iratSa yv^o'iov kuI avToOeov TrpotncvveicrOai, kui eiKOTCos' " tanquam summi Dei genuinum FiUum et ain-oOeov " adorari, atque id jure merito." Ubi voce avroOeo^ non eum, qui a seipso Deus, sed qui vere Deus est, denotari constat, tum ex eo quod hie avroOeos vocetur P [4T . p. 473-4-] ^ II. 9. 6. [p. 294.] ' Pag. 416. edit. Huetii. [§. 18. p. 449. vol. IV.] * Orat. habita in dedicat. ecclesise Tjri, inserta Hist. Eccles. X. 4. edit. Vales, p. 375. [p. 468.] IV. 1. 10. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 701 Filius Dei, turn hinc quod eodem spiritu Pater dicatur sumjuus Dens ; turn inde etiam quod vox avToOeog sit manifeste exegetica ejus quod prsecesse- rat, gemdnus Filius ; turn denique ex iis, quae in eadem Oratione sequuntur. Nam paulo post^ Euse- bius de regno et summo imperio Servatoris nostri locutus, ait, Ti yap Ka] efxeWe tov Tra/m^aa-iXews, Kai TravtjyefJLovo?, Ka\ avrou Qeov Xoyov evcTTijirecrOai tw vevfxaTL ; i. e. " Quid enim obsistere poterat nutui ac " voluntati Verbi, omnium Regis, ac Principis, et " Dei ipsissimi?" scilicet Filius ab Eusebio dicitur uvToOeo<;, quia sit avro a-wa'iSlw, (illud aliis in locis asseruit, quae alibi adduximus,) sed de eo quod natura aequalis sit Patri ; quod rectissime inde colligit, quod Patris sit verus et genuinus Filius, ex ipsius substantia progenitus, atque in ipso subsistens. Hsec, inquam, illatio omnium judicio firma et solida est. Nam Pater homo et Filius homo, rcspectu ejusdem humana; naturae utrique communis, pares et prorsus aequales sunt, ut paulo ante dixi. Caete- rum si Clemens Filium esse Patri etiam coaevum ex eadem ratione collegisset, a scopo non aberrasset. Filii TO avvaiSiov ex ejus rw ojuoourrlw necessario se- quitur, quemadmodum alibi ostendimus. Quanquam enim in hominum genere necesse sit, Filius Patre suo tempore sit posterior ; de Deo tamen prorsus aliter statuendum esse, ipsa ratio suadet. Non potest persona aliqua ex et in ipsa divina essentia incipere existere, quae prius non fuit, salva naturae divinae immutabilitate. Atqui immutabilem esse IV. 2. 5. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. TL'i Deum, est Koivtj omnium liominiim ewota. Itaque si Filius sit verus et genuinns Dei Patris Filius, hoc est, ex substantia Patris ortum liabens, et in ipso subsistens, necesse est, Patri suo ut natura sequah's, ita cofcvus et coaeternus sit. Responsionem suam sic demum claudit Sandius : " Qua ratione," inquit, " Clemens Filium Patri a^qualem statuere potuerit, " non video, qui eum pafrice voluntatis ministrum " dicit." Verum si nondum, dum ista scriberet, hoc vidit Sandius, videat illud tandem ex iis, quae in hoc capite disseruimus. Profeeto, ut libere dicam, qua; hie et in seciuentibus disputat enucleator, homi- nem sapiunt, qui non niodo a fide catholica alienus sit, sed et recto judicio destitutus. Det ipsi Deus mentem sanioremP. 5. Clementi subjunofendus est TertuHijfnus ; qui multis in locis Patri pra? Fiiio v-rrepo-^^tjv manifeste tribuit ; quod per Petavium, Sandium et alios jam pene omnibus notum est ; ut in locis ipsis citandis operam et oleum frustra im])enderem. Sed idem Tertullianus, quod fere siluerunt isti, sffipe etiam, nec minus aperte et expresse, Filium Patri natura sequalem esse statuit. Docet enim lib. IV. cont. Marc. c. 25.^ Patrem " Filio se non minori tradi- " disse omnia, quae per eum condidit." Qucm ad locum quae respondit Sandius, risu potius quam refutatione digna sunt ; nodum scilicet in scirpo quaerit. Idem Tertullianus diserte dicit, Patrem, Filium et Sj)iritum Sanctum Jinins non modo sub- stnntia>, sed et potestatis esse ; omnia Patris nomina et atiributa in Filium etiam competere ; Filium P [Vid. hsec Clementis verba denuo ah auctore examinata et explicata in Resp. ad G. ('Icrkc. §. 7.] q [Pag. 440.] BULL, VOL. V. 3 A 714 DEFENSIO FIDF.I NIC.EN/E. IV. 2. 5. pariari, nt loquitur, et parem esse Deo Patri ; Deum Patrein et Filiuui jitnqi et (pqiinri. Expressa loca, qua^ nullum effu^ium patiantur, recitavimus ad II. 7. 4. [p. 260.] Locis vero istis et haec adjicias. Tertullia- nus libro de Pudicitia c. 21. agnoscit, quod et supra observavimus, " Trinitatem unius diviuitatis, Patrem, " et Filium, et Spirituni Sanctum." Quibus verbis omnes tres personas diviuitatis natura prorsus sequales esse, significare voluisse TertuUianum constat. Sic enim ipse adversus Hermogenem cap. 7-^ " Neque " enim," inquit, " proximi orimus opinionibus natio- " num, qua? si quando coguntur Deum confiteri, ta- " men et alios infra ilium volunt. Divinitas autem " gradum non habet, utpote unica." Et mox, " ]\Iinor " se (divinitas) nusquam poterit esse." Unde et idem in eodem libro c. 18. expresse docet, Deum ab seter- no habuisseSophiam suara sibi coexistentem, tanquam " non sibi subditam, non statu diversam." Ubi So- phiam, sive Filium Dei, a^qualem et parem esse Deo, cujus est Sophia, ex co aperte colligit, quod non statu ab ipso diversa, hoc est, ipsi oixoova-ioq ilia sit, Quando igitur lib. adv. Prax. e. 2.' Tertullianus dicit, Patrem, Filium, et Spiritum S. tres esse " non " statu, sed gradu ;" omnino per gradum intelligit ordinem, non autem majorem, aut minorem divini- tatem. Quos enim gradu tres esse fatetur, lios statu diversos esse negat. Tertulliano autem, uti vidimus, aliquid statu ab altero diversum non esse, idem valet atque illud ipsi non esse subditum, sed par et requale. Unde ibidem mox expresse dicit Tertullianus, tres personas sacrne Triados omnes esse unius potestatis ; et consequenter neutram altera potentiorem, aut r [Pag. 574.] ^ [Pajr. 235.] t [Pag. 501.] IV. 2.5. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 715 praestantiorem esse. Itaque divinitas graduni nou habet, hoc est, iiusquam se minor est, ut seijjsuni Tertullianus diserte interpretatur ; in divinitate ta- nien gradus sunt, hoc est, ordo quidam personarum est, quarum altera ab altera originem suam trahit ; ita ut Pater sit prima persona, a seijjso existens ; Filius a Patre secundus ; tertins vero S])iritns 262 Sanctus, qui a Patre per Filium, sive a Patre et Filio procedit. Quare immerito viri quidam docti Tertulliano dicam impegerunt haeresis A])ollinaris, qui in divinis personis statuebat ^adfxov'; twv a^iw- fiaTcop, Ut Grseci theologi loquuntur ; et dicebat, referente Theodoreto" in Trinitate esse to fj.eya, fxet^ov, fxeyi(TTOv' w? fxeyaXov /xev ovToq tou Trvev/uaTO^, TOV vlov /mcl^ovo^, iJ-eyluTOv tov TlaTpo?. i. e. "Magnum, majus, maximum; tanquani' magnus " quidem foret Spiritus, Filius majjor, maximus " Pater." Sane deliramentum istud apertissime re- jecit scriptor doctissimus. Cum Tertulliano autem concinit Novatianus, sive scriptor libri de Trinitate, Tertulliani operibus inserti. Nam et ille Filium Patre minorem esse dum statuit, ita se explicat, ut niinoritatem istam, (si ita loqui liceat,) ad solum originis respectum referat. Verba ejus expressa sunt cap. 31." " Necesse est," inquit, " ut Filius Patre " minor sit, dum in illo esse se scit, habens originem, " quia nascitur." Ad ipsam vero divinam naturam quod attinet, nnum esse Patrem et Filium, idem diserte docet. Qnippe cap. 23. prope finem ilia Domini nostri verba ad Judseos explicans, Ego et Pater imum sumus, sic scribit ; " Ita quod ad cri- " men blasphemise pertinet, Filium se non Patrem " Theodoret. dc Hier. fab. f. 107. [IV. 8. vol. IV. p. 240.] " [Pag. 729.] 3 A 2 716 DEFENSIO FIDEI NIC.EN^. I\\2.5. " (licit ; quod auteiii ad divinitatem s|)ectet ipsius, " E(]o et Pater unum siimus dicendo, Filium se esse " et Deum probavit. Deus est ergo, Deus autem sic, " ut Filius sit, noil Pater." Sensus auctoris maui- festus est ; Cliristiis in sermone suo ad Jndaeos et Patris e^o-)(r)v ac prtierogativam, et suani simul divi- nitatem veram, paterna? aequaleni, sartam tectam conservavit ; illam eo, quod Patrem agnoverit, se vero Filium confessus fuerit ; banc, se et Patrem unum esse dicendo. Unde infert auctor, verum Deum esse Filium, perinde ac Patrem, cum boo solo discrimine, quod bic Pater, ille Filius sit. 6. Origenes Patris praerogativam, ad Filium com- parati, ex professo tuetur lib. VIII. contra Celsumy; "E(TTft) ^e, inquit, nva^ ft)9 ev irXrjOei TriaTevovTWv, Kai Se')(Ojuei/(tii' Sia(po}vlai/, Sta Trjv Trpmrereiav inroTlBecrQai, tov (Twrtjpa elvai tov cttJ iracri Qeov'' a\X ovTi ye rifxeh TOi- ovTov, ol ireiQoixevoL avTw XeyovTt, O Har^/p, 6 TrefA^^ag fxe, fxei^wp fxov eari. i.e. " Esto auteiii non deesse " quosdam in tarn numerosa credentium multitudine, " qui discrepantes ab aliis temere affirment, quod " Servator sit Deus ille universorum Dominus ; nos " certe boc non facimus, qui credimus ipsi dicenti, " Pater (jni mint me, major me est.'' Noetianos, ut supra observavimus, perstringit, qui dicebant Serva- torem esse ipsum Deum Patrem, qui universorum Do- minus appellatur. Adversus quos ostendit, ita alium a Patre Servatorem esse, ut bic quadam ratioue illo etiam minor sit. Et banc professionem suam tanquam communem ecclesiae doctrinam tradit, eos qui abter docerent, in beterodoxorum numero reponens. Paulo y [§-'4- P- 752-] ''■ [Ed. Benedict, leg. tov ^liyivrov in\ naai Qtov, ut supra monuimus ad II. 9. 12. p. 325.] IV. 2. 0. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. TIT post ibidem Celso, haereticum Marcionis dogma, qui docuit, Jesum, qui est a Deo Patre, super muiidi Fa- bricatorem Deum esse, (teste Irenaeo I. 29- ^ et Jus- tine Apol. II. J). 70.*^ et Tertul. adv. Marc. 1. 14. et Theodoret. I. de HaBr. Fab. in Marcione^) Christia- nis tanquam communem ipsorum sententiam obji- cienti, ita respondet; 'Z.acpwg yap nf^eh, ol Xeyovre? tov iravTa Kria-avTO<; kui tov aicr6t]T0i' Kocr/mov etvai, (pafxev rov viov ouK tcrj^vpoTepov rod Ylarpog, aW vTcoSeecTTepov' Kui TOVTO Xeyo/xev, avTw TzeiQofxevoL eiTrovri to, 'O Ha- Trjp, 6 Tre'/x'^a? //e, fj-el^wv fxov ccttL i. 6. " Manifeste " enim nos, qui dicimus, etiara visibilem hunc mun- " dum ejus esse qui universa condidit, praedicamus,'' (ita enim Grseca Origenis vertenda sunt, non ut red- didit Gelenius, sensum loci minime intelligens,) " Fi- " Hum non esse fortiorem Patre, sed inferiorem. Id " quod ipsius auctoritate affirmamus dicentis. Pater " qui misit me, major me est." Denique idem Ori- genes V. cont. Celsum'', Filium appellat tov SevTepov Qeov, secundum ilium Deum. Verumtamen hie ipse Origenes non uno in loco, Filium Patri aequalem et parem esse, manifeste docet. Quippe in libro VI. cont. Celsum % affingenti Epicureo Christianis verba ista, " Quoniam magnus est Deus et conteniplatu *' difRcilis, ideo proprio Spiritu immisso in corpus " nostro simile, demisit eum hue, ut ex ipso posse- " mus audire atque discere ;" ita respondet ; Oi5 fxovo^ fj.eya^ kuO^ r]fxag eaT\v 6 twv oXoov Geo? Kat TlaTijp' fxETeSwKe yap eavToO kui Trjs fxeyaXeioTtjTO? tw juovoyevei Kai TrpooTOTOKU) 7rd(Tr]i KTicreoog' 'Iv eiKwv auro? Tvy^avwv TOV aopuTOv Qeov kui ev tw fxeyeOei irw'^rj Tijv eiKova tov a [c. 27. 2. p. 106.] ^ [I. 26. p. 5Q.] [I. 24. p. 209.] 1 Pag. 258. [§. 39. p. 608 ] e Pag. 323. [§. 69. p. 684.] 718 DEFENSIO FIDEI NIC.EN.E. IV. 2. 6. aTpo^. ov yap oiovTe r/v, eivai av/u/uLerpov, iv ovTwg ovo- fiaa-co, Kat Ka\>]V eiKova tov aoparov Qeov, /irj kui tov fxeyeOov? TrapicrTacrav rijv eiKova. i.e. " Juxta nostram " autera doctrinam non solus universorum Deus et " Pater magnus est; communicavit enim etiam suam " magnitudinem cum unigenito et primogenito om- nis creaturae; ut cum ipse sit invisibilis Dei imago, " magnitudinis quoque ratione servaret imaginem " Patris. Neque enim potuit esse proportioiiata, ut " ita dicam, et pulcbra imago invisibilis Dei, nisi " etiam magnitudinis ejus exbiberet imaginem." Ubi 263 vides ilium Origenem, qui alibi dicit, Filium esse Patre minorem, bic diserte affirmantera, Patrem cum Filio etiam magnitudinem suam communicasse, ita ut Filius Patri suo magnitudine prorsus respondeat. Qua ratione baec secum invicem concilies? Res ma- nifesta est ; Filius Patre minor est, suas respectu originis ; Patris vero magnitudinem exaequat, quate- nus ex ipso natus eandem divinara naturam cum ipso communem habet. Tantus est Filius, quantus est Deus Pater ; sed boc ipsum ut tantus sit, Patri accep- tum refert. Quin et idem Origenes loco paulo ante citato ex libro V. cont. Celsum ita Filium praedicat SevTepov Oeov, ut banc cautionem expressam subjiciat, ne id de perfectione aliqua divina, qua? in Patre sit et Don in Filio, intelligatur. Verba sunt ; KdV Sevre- pov ovv Xeycofxev Oeov, 'Icrroocrav on tov SevTepov Qeov ovk aX\o Ti Xeyojuev, t] TtjP irepieKTLKipi iraa-oov apcTwv apeTrjv, i. e. " Ergo etiamsi secundum Deum dicamus, sciant, " quod secundum ilium Deum nihil aliud dicimus, " quam virtutem in se universas virtutes complec- " tentem." Continuo ibidem Cbristi divinam perso- nam VOCat TOV avToXoyov, koi Trjv aiiTOcro(plav, Ka] Trjv avToSiKaiocrvvrjv' "ipsissimum illud Verbum, et ipsis- IV. 2.;. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 719 " siniain illani Sajjieiitiani, et ijjsissiniam illani Justi- " tiani." Hignificat igitur nuiiiifestissimo Origeiies, se aliosque Christianos catliolicos, Filium Dei secun- dum Deuni dicentes, iieutiquam voluisse imperfectam divinitatem Filio ascribere ; sed contra agnovisse, P^iliuni ita secundum Deum esse, ut ipse Deus sit ipsissimus, neque ulla divinitatis perfectione illo minor, qui summus Deus dicitur, nempe Deo Patre ; proinde bac tantum ratione secundum Deum dici Filium, quod Deus sit de Deo, hoc est, a Deo Patre originem suam habeat. Vei'bo dicam, Origenes Fi- lium non alia ratione secundum Deum appellavit, quam eundem ra^et SevTepov rov IlaTjOo?, " ordine " secundum a Patre" dixit Basilius loco, quem mox adducemus. Haec autem dum a])ud Origeneni lego, quam piget me calumniatorum, qui doctissimo sanc- tissimoque Patri banc ha^resim tribuerunt, quod do- cuerit, " Filium collatum cum Patre esse perparvum " Deum !" Certe enim ex Patribus primsevis vix quis- quam est, qui blaspbemiam istani apertius rejecerit. 7. Dionysius Alexandrinus in Responsionibus Epi- stolse ad Paulum Samosatenum subjectis, Resp. ad Qua^st. 4/* sic Christum ex Jeremia inducit loquen- tem ; " Ego Christus persona semper existens, a-qua- " lis Patri, quod ipsi in nullo sim dissimilis." Locum integrum, G!ra;ce quoque citatum, legas III. 4. 3 [p. 541.] Quid vero his verbis clarius? Filium Patri aequalem ex))resse dicit ; quod et bac ratione pro- bat, quod Filius in nullo sit Patri dissimilis, hoc est, eandem divinam naturam cum Patre communem ha- beat. Hoc scil. illud ipsum est, quod asserimus, vete- res nempe doctores, qui concilium Nica^num ante- cesserunt, Filium Patri Kara (pvaiv avpialem esse e [Fag. 232.] 720 DEFENSIO FIDEI NIC.EN.^i:. IV. 2.7. agnovisse. Idem Dioiiysiusin iisdein Responsionibus^ Ai/TO? ecTTii', inquit, w vTrerdyt] to. iravTa irapu tov Ila- TjOOf, OVK wV eXuTTwv TOV ITaTjOO?, virep fjixwv 7rpocr>iv^aTO. i. e. " Ipse est, cui omnia subjeeta sunt a Patre, qui " cum non esset minor Patre, pro nobis precabatur." Hie diserte negat, Filium Patre minorem esse. De- nique idem in A])oIogia apud Athanasium confitetur a/jLelwTov Ti]v TptdSa, iudiminutmn Trinitatem. Quo nihil aliud significare potest, quam divinitatem non esse in una SS. Trinitatis persona imminutiorem aut minorem, quam in altera; sed unicuique liypostasi integram, plenam ac perfectam divinitatem inesse. Vide locum integre citatum 11,11. 5. [p. 398.] in ipso fine&. Gregorii itidem Tliaumaturgi symbolum ut coaeternam, ita coaequalem quoque Trinitatem aperte ]M-aedicat. Nam clare asserit " Trinitatem perfectam, " quje gloria, regno atque imperio non dividitur " neque abalienatur." Sj)eciatim^vero ad Filium quod attinet, doeet eadem Confessio, Deum PatreiB esse " perfectum perfecti genitorem." Delude Spiritum Sanctum vocat " Imaginem Filii, perfecti perfec- " tarn." Vide II. 12. 1. [p. 416.] Idem Gregorius in Panegyriea Oratione ad Origenem, quiv omnium con- fessione opus ejus genuinum est, ut Filium docet Pa- trem honorare ac laudare, (quod turn Patris e^o-^^rjv, qua Pater est, tum susceptam a Filio oikovo/ulIuv ostendit,) ita Patrem quoque " honorasse Filium virtute suae " usquequaque aequali," ac Filio infinitam suam majes- tatem circionacripsisse expresse dicit. Vide ejusdem sectionis et capitis 4. [p. 423.] His concinunt sex episcopi, qui nomine totius synodi AntiochenjB ad Paulum Samosatenum scripsere Epistolam. Quippe f Bibl. I'atr. torn. XI. p. 300. [Resp. ad Qiisc&t. ult. p. 275.] g Confer Annotata ad dictum caput. Grade. IV. 2. 7. DE SUBOHDINATIONE FILII, &c. 721 liaec ipsorum in Epistola ilia'' de Filio Dei verba sunt expressa ; 'Ei/ rrj €KK\r]crla Tfj viro tov ovpuvov iruat} TreTrlfTTeuTai Geo? fji-ev, Kevuxrag eavTov airo tov eivai icra Qew, avOpcoTro? Se kcu €k cnrepimaTO? to Kara adpKa. i. e. " 111 universa ecclesia, qua^ sub coelo " est, creditur Deus esse, qui seipsum exinanivit ab " eo statu, in quo Deo ttqualis fuit ; et homo simul, " idque ex semine Davidis, quod ad carnem attinet/' 2()4 Ubi ecclesise catholiea; consensum se tradidisse pro- fitentur, et nobilem Pauli apostoli locum E|)ist. ad Pbilipp. ii. 6. plane quemadmodum hodierni eatbolici, interpretantur. Porro ipsum Luciani martyris sym- bolum, quod tantopere venditarunt Ariani, expressa docet, Filium esse non modo Deum de Deo, sed et " totum de toto, et perfectum de ])erfecto ;" quae verba partiariam et im])erfectam Filii divinitatem, qualem somniarunt bseretici, omnino exeludunt. Vide II. 13. 5. [p. 442.] Denique Arnobii ' ejusdem, qui saepius Filium Dei verum atque ipsissimum Deum pra^dicat, ex])ressa est sententia, quam supra citavimus ; " Deus ab altero, in eo quo Deus est, " nulla in re diftert ; nee quod unum est genere, " suis esse in partibus minus aut plus potest, qua- " litatis proi)riaj uniformitate servata." Itaque juxta Arnobium Filius Dei, in eo quod Deus est, a Deo Patre nulla in re differt ; neque plus est in Patre, quam in Filio ; sed in utraque divina persona uni- formis est divinitas ; hoc est, Deus Pater et Filius KUTa (pvaw prorsus aequales sunt. Nempe sensit cum TertuUiano Arnobius, " Divinitatem gradum " non habere, neque usquam se minorem esse " posse." Idem tamcn Arnobius non uno in loco 1' Bibl. Patr. torn. XJ. p. 300. [Reliq. Sacr. vol.11, p. 473.] ' [Lib. VII. p. 212.] k III. 4. 9. [p. 547.] 722 DEFENSIO FIDEI NIC.ENJi. IV. 2. 7. Deum Patrem siinnnum Deiwi appellat, ea scil. ra- tione, quam sapius explicavimus. 8. Hactenus veterum seiitentiam, qui intra tria prima ssecula floruerunt, exposiiimus. Cum liis coii- spirasse doctores catholicos, qui post exortam contro- versiam Arianam scripsere, fideique a Nicaenis Patri- bus sancitce propugnatores fuere constantissimi, nunc ostendendum est. Alexander episcopus Alexandria-, qui primus subnascentera Arii imj»ietatem repressit, in Epistola, quam ad cognominem suum Constanti- nopolitanum antistitem scri])s;it^ catbolicam de Pa- tris e^o^^ ad Filium comparati doctrinam accurate explicat his verbis ; Ovkovv tw fiev ayepvi^TO) Harp) oiKeiop a^'iuiixa (pvXaKTeov, fxtjSeva tov eivai avTU> tov aiTiov XiyoPTas. tu> Se vlw Tt]v dp/JLO^ovcrav TifJLtjv airove- fAtjTeov, Tijv dvap-^ov avTW irapa tov YluTpo^ yevvtjaiv avaTidevTag, ku] ecpOdaa/ULev, uvtS cre^as airovefi-ovTe^, IJlovov eva-ejSwi kui evcpt'jfxwi to fjv, Ka\ to de), Ka] to irpo aicovcoi' XeyofTes ctt avTOV' Ttjv /xeVroi OeoTJjTa avTOv /xi; irapatTOV/jLevoi, aXXa Trj eiKovi Kai tm yapaKTrjpi tov WuTpo'S dTTrjKpi/Bwfiei/tjv €fj.(pepeiav kutu irdi'Ta uvutl- OevTeg' to Se dyevvrjTOv tw Y\aTp\ fxovov iSlwfia irapeivai So^d^ovTe?, are Sr] kui avTOv (pua-KOVTOg tov (JWTrjpo?, 6 riarvjo fxov /j-el^wv /ulov ecrTi. i. e. " Itaque Patri qui- dem ingenito propriam dignitatem servare oportet, " nullam eura habere existentiae suib causam dicendo. " Filio vero congruus honor tribuendus est, principio " carentem ex Patre generationem ei adsignando, " cultumque ei, sicut diximus, exbibendo ; ita ut " tantummodo erat, et semjjer, et ante scBcula, pie et " religiose de illo praedicemus ; divinitatem quidem " ejus nequaquam rejicientes. sed imagini et ex- eraplari Patris exacte respondentem in omnibus 1 Apud Theodorit. E. H. I. 4. p. i 8. edit. \'alesii. [p. 19.] IV. 2.9. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 723 " similitudinem ei adscribentes ; solum vero ingeni- " tuni Patris propriiim esse dicamiis, cum et ipse " Servator dixerit, Pater major me est.'' Verba com- mentario non indigent. Alexandre autem concinit ejus successor in sede Alexandrina Athanasius, qui verba Servatoris, Pater major me est, exponens in Ora- tione secunda contra Arianos'" ita scribit ; 'O wo? om elprjKev, 6 YlaTt'jp fiov Kpelrrwv /ulov eaTh, "iva fxt] ^evov rt? T^9 EKelvov (pvcrewi; avTOv v7ro\dl3oi' aWa /nel^wu ei-Trev, ou fj-eyeOei tiv), ouSe ^povw, aWa Sia Trjv avTov tov HaTpoi; 'yevvrja-iv. \. e. " Non dixit Filius, Patrem se " meliorem esse, ne quis ipsum externum alienumque *' a Patris natura existimaret ; sed Pater, inquit, major " est ; non quidem magnitudine aliqua, aut setate, sed " proj)ter generationem ex i])S0 Patre." 9- Basilius JM. in prime contra Eunomium" rem luculenter explicat his verbis ; 'E-n-ei^^ yap axo tov WuTpog rj ap-^i] Tw viM, KUTu TovTO fiXelX^wv 6 riar^/jO, o)? aiTiog Kal ap-^rj. Sio koi 6 KJjOJO? ovtws eiirev' 6 TlaTrjp /ulov /ue/^wi/ luou e(7T<, kuOo TlaT^jp SrjXovoTi. to Se, IlaT>ip, tl aXXo crrj/xnlvei, >; oi'^J to aiTia eivai, kq] rip-^i] tov avTOv yevvrfOevTog \ oXccg Se ovala ovalui kcu kutci Trjv vixeTepuv aocplav fxeliC^wv kui eXaTTwv ov XeyeTat. i. e. " Quoniam *' enim a Patre principium est Filio, ideo major est " Pater, ut causa et principium. Quapropter etiam " Dominus sic dixit, Pater mens major me est; qua- " tenus videlicet est Pater. Vox autem ista. Pater, " quid aliud significat, nisi quod causa sit et prin- " cipium ejus qui a se genitus est ? Prorsus autem " substantia major substantia, vel minor, etiam se- " cundum sapientiam vestram non dicitur." Idem in libro tertio baud longe ab initio", 'O wo?, inquit, ra^et m Oper. torn. I. [Orat. I. 58. p. 462.] " Oper. torn. I. p. 724, [§. 25. vol. I, p. 236.] ° [Pag. 272.] 724 DEFENSIO FIDEI MC.EN.E. IV. 2.9. fxev Seurepog tov TTaTjOo?, on air CKe'ivov' kui a^iw/jLUTi, OTi up^rj Ka] aiTia tov eivai avTOv 6 Tlan'ip P. i. e. " Filius ordine quidem secundus est a Patre, quo- " niam est ab illo ; et dignitate, quoniam principium " et causa ut sit ipse, Pater est." Similiter Gregorius Nazianzeiius Orat. XXXVI. 1 To /j-el^ov ixev, inquit, ecrrJ tj;? airlag' to Se Icrov, t^9 (pvcrews'. 1. e. " iSIajoris " ratio ad causam pertinet, aequalis ad naturam." Et mox ibidem interpretationem eormn, qui majorem S65 Filio bomine Patrem dici volunt, refellit bac 11011 contemiieiida ratione ; To 70:^0 \eyeip, oti tov kutu TOV avQpwirov voovfievov /uel^ow, aXtjOe^ iJ-ev, ov fxeya Si' TL yap OavixaaTOv, ei jxelXoov avOpwirov Geo? ; i. e. " Nam " dicere, illud major ratione naturae bnmana? esse in- " telligendum, verum id quidem est, sed noii mag- " num ; quid enim mirum, si major est bomine " Deus?" Denique idem in Oratione quadragesima*" sic SCribit ; Ov yap kutu t>]v (pvcriv to /j.e'i'Cf^v' Trjv aiTiav Se. ovSev yap tcov ofxoova-Lwv Trj ova-'ia /nei^ov rj eXaTTOV " INIajus enim non ad naturam refertur, sed ad cau- " sam ; neque enim quidquam eorum, quiE eaiidem " babent substantiam, substantia majus aut minus " est." Qiiem ad locum haec annotat Nicetas ; " Quoniam Filius a Patre causam babet, hac ratione " Pater major est, utpote causa. Nullo autem modo " essentia unius essentia alterius major aut minor " est." Cbrysostomus Homil. LXXII.** in Joan. E( Se, inquit, Xeyoi Ti? /Liel^ova eivai tov iraTepa, KaO^ o a"iTio' argute locum Joannis, Pater major me est, enarrat his ver- bis; "Aut nunquid Pater major non est? Major " utique Pater est, dum Pator est; sed Filius, dum •[Vol. v.] p. 85. u 8. p. 136.] " §. 4. [p. 692.] y [IX. 56. p. 1022.] 726 DEFENSIO FIDEI NIC^N.^. IV. 2. lo. " Filius est, minor non est. Nativitas Filii Patrem " constituit niajorem ; minorem vero Filium esse, " iiativitatis iiatura non patitur." Et pauIo ante^ " Major itaque Pater Filio est, et plane major, cui " tantum donat esse, quantus ipse est; qui innasei- " bilitatis esse imaginera sacramento nativitatis im- " pert it ; quem ex se in formam suam generat." Idem libro undecimo^ " In eo quod in sese sunt, " Dei ex Deo divinitatem cognosce. In eo vero " quod Pater major est, confessionem paternae auc- " toritatis intellige." Auctor Quaestionum utriusque Testamenti, quoe in calce tomi quarti operum Au- gustini positae sunt, Quaest. CXXII. sub finem ^ ; " Nihil plane differt," inquit, " in substantia, quia " verus Filius est; differt auteni in causalitatis gradu, " quia omnis potentia a Patre in Filio est ; et " in substantia minor non est Filius; auctoritate " tamen major est Pater." Et Augustinus ipse non modo propter humanam naturam a Filio assump- tam, sed etiam ob seternam generationem, majorem eo dici Patrem asserit in libro de Fide et Symbolo cap. 9.'^ ubi ilium Joannis locum "partim propter " administrationem suscepti homin.is" dici ait; "par- " tim propterea, quia Filius Patri debet quod est ; " hoc etiam utique debens Patri, quod eidera Patri " a?qualis ant par est ; Pater autem nulli debet quic- " quid est." Sed quorsum ego doctorum sententias singillatim percenseam? concilium catholicum Sar- dicense, ex episcopis orientalibus et occidentalibus circiter ducentis (juxta Theodoritum ducentis et quinquagiuta) conflatum, eandem doctrinam aperte [§• 54- P- " 020.] a I 2. p. I 089.] '> [Vol. III. part. 2. Append, p. 132.] ^' [§. 18. torn. VI. p. 159.] IV. 2. 11. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 7S7 tradidit in Epistola synodica''; OvSe m (inquiuiit Patres) apvelral irore tov llarepa rod ulov fj-e'iCpva' ov 81" aXXrjv v-wocrTaaiv, ov Si aXXrjv Sia(popaV aXX' on uvto to ovojua tou TlaTpo(} fxeil^op eaTi tou uloii. i. e. " Nec quis- " quain negat Patrem Filio majorein esse, non prop. " ter aliam sabstantiani, aut aliani differentiam ; sed " quia ipsum Patris noiiien majus est illo Filii." 11. Itaque aiitiquitatis catliolica:! h?ec fuit con- stans sententia ; Deo quidem Patri, tanquam soli iu- genito, okeiov u^lwixa, propviam dignitaiem, (ut Alex- andrum Alexandrinum paulo superius audivimus lo- quentem,) religiose servandam esse ; ita tamen ut ne Filii vera divinitas ullatenus labefactetur. Quippe etiam ad Dei Patris gloriam pertinet, ut de Filio ipsius digne sentiamus ; et contra injuriam et con- tumeliam revera Patri faeit, qui Filiuni imperfectuni genuisse ipsum imaginatur, aut in Dei natura quic- quam diminutum statuit. Prius illud egregie ex- 266 plicat Hilarius de Trinitate lib. IV. his verbis"; " Dicturi autem de absolutissima majestate et de " plenissima diviuitate unigeniti Dei Filii, non ex- " istimamus quenquam arbitraturum, oninem hunc " sermonem, quo usuri erimus, ad Dei Patris con- " tumeliani pertinere, quasi ex ejus dignitate dece- " dat, si quid eorum referatur ad Filium ; cum po- " tins honor Filii dignitas sit pateriia; et gloriosus " auctor sit, ex quo is, qui tali gloria sit dignus, ex- " titerit. Nihil enim nisi natum liabet Filius, et " geniti honoris admiratio in honore generantis est. " Cessat ergo opinio contumelije, cum quicquid in- " esse Filio majestatis docebitur, id ad amj)lifican- " dain potestatem ejus, qui istiusmodi genuerit, re- •1 A pud Theodorit. E. H. II. 8. p. 82. edit. Valesii. f'»g- 35- [§■ 'o- P- ^3^-] 728 DEFENSTO FIDEI XIC.EN.E. IV. 2.11. " dundabit." Posterius baud minus liiculenter ex- ponit Zeno Veronensis, seu quisquis auctor fuit Ser- monis de eo quod scriptum est, Cum tradiderit reg- num Deo et Patri, Zeiionis inscripti^; " Totum," iiiquit, " Pater, totum possidet Filius ; unius est, " quod amboi'um est ; quod unus possidet, singulo- " rum est. Domino ipso dicente, Omnia qucBcunque hahet Pater, mea sunt; quia Pater in Filio, et " Filius manet in Patre. Cui aifectu, non condi- '• tione, cbaritate, non necessitate, decore subjicitur; per quem Pater semper bonoratur. Denique in- " quit, Ego et Pater uninn sinniis ; unde non di- " minutiva, sed religiosa, ut dixi, subjectione est " Fibus Patri subjectus ; cum quo originabs per- " petuique regni una possessio, coa?ternitatis omni- " potentiseque una substantia, una wqualitas, una " virtus majestatis augustae, unito in bimine una " dignitas retinetur. Si quid enim Fibo detraxeris, " ad Patris, cujus babet totum, injuriam pertinebit ; " nec est in illo abquid, quod sit inf'erius ; quia sicut " Pater, nec pkis potest habere, nec minus ; alter " enim in alterius plenitudinem infusus est. Ut sit " omnia in omnibus Deus benedictus, Pater in Filio, " Filius in Patre, cum Spiritu Sancto, Amen." 1 2. Quae Zenonis illustris sententia mibi in rae- moriam revocat bistoriam non ignobilem, quoe apud Sozomenum legitur Hist. Eccl. VII. 6. qua boc caput claudam. Im])erante Tbeodosio ]Magno ac Constan- tinopolim visente, episcopi, qui in ilia urbe erant, palatium ingressi sunt, imperatorem, ut solet, salu- taturi. Inter quos senex quidam fuisse dicitur, ob- scura^ urbis antistes; simplex quidem, nec in civilibus f Bibl. Patr. torn. II. coll. 424. IV. 2. 12. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 729 negotiis exercitatus ; sed rerum divinarum intelli- gentia praeditus. Ac caeteri quideni episcopi candide admodum ac pie imperatorem salutaruut ; pari niodo senex quoque episcopus imperatorem salutavit : im- peratoris autem filium, qui una cum Patre residebat, haudquaquam sinu'li bonore prosecutus est, sed pro- pius accedens, velut ad puerum, Salve, inquit, ^Y?'; eumque digito demulcere ccepit. Turn vero impera- tor comniotus, et taiiquam ob injuriam filio factam indiguatus, quod non pari, quo ipse, bonore affectus fuisset, senem contumeliose expelli jussit. Qui dum exturbaretur, couversus dixit, Ovtw St] vo/uia-ov, w ^acriXev, ku] tov ovpaviov nraTepa ayavnKTeiv irpo^ tou? ayofjLolwg tov vlov Tijucoi'Tag, Kai rjTTOva ro\iJ.5}VTa^ airo- KuXelv TOV 'yevvrjaavTo^. i.e. " Pari modo, imperator, " coelestem quoque Patrem succensere iis existima, " qui Filium ipsius dispari cultu venerantur, et " Geuitore suo minorem appellare audent." Quo dicto vir pius perstrinxit Arianos, qui cum adbuc multitudine abundarent ob Constantii ac Valentis imperatorum patrocinium, liberius in unum conve- nientes, de Deo deque ejus substantia disserebant, et fidei suae fautoribus, quos in palatio habebant, suaserunt, ut imperatoris animum tentarent, refe- rente Sozomeno in ipso initio caj)itis citati. Dic- tum autem miratus ini])erator sacerdotem revo- cavit, veniaque ab ipso petita, vera ilium dixisse confessus est. BULL, VOL. V. 730 DEFENSIO FIDEI NIC^NyE. IV. 3.1. 267 CAP. III. Ohjectioni adversus ea, qiim in prcBcedenti capite disputata sunt, ex iis veterum locis, in quibus Filii Dei immensita- iem atque invisibilitatem negasse mdeantur, petitce, late respondetur. 1. DE Patris et Filii natura prorsus a^quali, salva Patris €^oy(ri qua Pater est, clarissima quidem sunt, quae in superiori capite recitavimus, veterum testi- monia. Dicta autera priscorum, quae istis repugnare Yideantur, pleraque omnia notavimus et explicavi- mus, dum ad sectionem secundam de Filii consub- stantialitate, et tertiam de ejusdem aeternitate, doc- trinam ipsorum singillatim exponeremus. Nodus, si bene memini, unicus jam restat expediendus, isque vindice dignissimus ; cujus solutionem ideo hucus- que reservavimus, quod is non iu uno tantum et altero scriptore veteri occurrat, sed primsevorum Pa- trum pene omnium monumenta percurrat. Fateor me ad istum lapidem olim offendisse, quem proinde ut ab aliis amovere adnitar, officii mei esse arbitror. Veteres igitur catbolici pene omnes, qui Arium prae- cessere, Filii Dei invisibilem atque immensam natu- rani iffnorasse videntur. Scilicet de Filio Dei ita aliquoties loquuntur, quasi is etiam secundum divi- nam ipsius naturam finitus esset, visibilis, et certo aliquo in loco inclusus, ac veluti cancellis quibusdam circumscriptus. Nam cum probare volunt, eum qui patriarcbis et viris Sanctis sub Vet. Test, olim appa- ruit ac locutus est, Jebovae nomine insignitus, ipsum Dei Filium fuisse, boc fere utuntur disjunctive ar- gumento ; quod vel Dei Filius fuerit, qui conspectus est, vel angelus creatus, vel Deus Pater. Creatum non fuisse angelum inde colligunt, quod Jebova ac lY. 3.2. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 731 Deus a Si)iiitu Sancto dicatur. Patrem vero noii fuisse ex eo probant, quod is sit immeiisiis, loca re- ])lens omnia, nullo inclusus ; ac proinde ipsum certo aliquo in loco atque exiguo terroe angulo apparnisse, vel cogitatu nefas sit ; quasi scilicet id ipsum de Fi- lio Dei jure ac sine periculo dici posset. Pari ra- tione Filium Dei visibilem esse iidem docent. 2. Ita sane Patrum fere antiquissinius Justinus Martyr in Dialogo cum Tryphone ^. Ubi Tryplioni neganti, Angelum, qui in rubo ardente Mosi appa- ruit, fuisse Deum ipsum, atque asserenti, Angelum quidem in ignis flamma apparuisse, Deum autem, Patrem scilicet, cum Mose collocutum esse, ita ut et Angelus et Deus, duo simul, turn in visione extite- riut, sic respondet Justinus, Et /cat tovto jeyove rore, K. X. i.e. " Esto, tametsi hoc turn factum sit,' O ami- " ci, ut et Angelus et Deus simul in visione Mosi " oblata fuerint, ])ro eo atque demonstratum vobis " est per verba supra scripta ; tamen non Conditor " universitatis hujus Deus is fuerit, qui Mosi dixit, " se Deum esse Abralia\ et Deum Isaaci, et Deum " Jacobi; sed idem, quem vobis prius demonstravi " Abrabamo et Jacobo conspectum fuisse ; is nempe, " qui Factoris rerum omnium voluntati ministvat, et " in judicio Sodomorum consilio et voluntati ejus iti- " dem ministraverit. Adeo ut quamvis sic, uti affir- " matis, res habeat, duos scilicet fuisse, Angelum et " Deum, nemo tamen, cui vel minimum mentis sit, " Auctorem et Parontem universi supercoelestia om- " nia reliquisse, et in pusilla ternc parte se exbi- " buisse, dicere sit ausurus." Quibus gemina legas apud eundem Justinum alibi in eodem Dialogo. s [§,6o. p. 157.] 3 B 2 732 DEFENSIO FIDEI NIC^N.^. IV. 3. 2. Eadeni quoque ratiociiiatione usus est Theophilus Antioclienus in libro II. ad Aiitolycum**; et similiter argumentantur Ireuaeus, Origenes, et sex episcopi, qui 6 syuodo Antioehena ad Paulum Samosatenum scrip- serunt Epistolam, locis, qute infra adducemus. 3. Ex Latinis vero eadeni habet Tertullianns lib, adv. Prax. cap. 16.' " Coeterum quale est," inquit, " ut Deus omnipotens ille invisibilis, quern nemo vi- " dit hominum, nec videre potest, ille, qui inaccessi- " bilem lucem habitat, ille, qui non habitat in manu 268 " factiSj a cujus conspeetu terra eontremiscit, montes " liquescunt ut cera, qui totum orbem manu adpre- " hendit velut nidum, cui coelum thronus, et teira " scabellum, in quo omnis locus, non ipse in loco, " qui universitatis extrema linea est, ille Altissimus, " in paradiso ad vesperam deambulaverit, quaerens " Adam, et arcam post introitum Noe clauserit, et " apud Abraham sub quercu refrigeraverit ? &c. " Scilicet et haec nec de Filio Dei credenda fuisse, " si scripta non esseut ; fortasse non credenda de " Patre, licet scripta ; quem isti in vulvam INIaria^ " deducunt, et in Pilati tribunal imponunt, et in " monumento Joseph concludunt. Hinc igitur ap- " paret error illorum ; ignorantes enim a priniordio " omnem ordinem divinae dispositionis per Filium " decucurrisse, ipsum credunt Patrem et visum, et " congressum, et operatum, &c." Hunc sequitur, ut solet, Novatianus. sive auctor libri de Trinitate inter Opera Tertulliani cap. 25.^ sub finem ; " Quod " si idem Muyses," inquit, " ubique introducit Deuni " Patrem immensum atque sine fine, non qui loco " cludatur, sed qui omnem locum cludat ; nec eum. h Pag. 100. [§. 22. p. 363.] i [Pag. 510.] kj;Pag. 723.] IV. 3. 4. DE SUBOHDINATIONE FILII, &c. 73a " (jui in loco sit. seel potius in quo oniiiis locus sit; " omnia continentem et cuncta coni})lexuni, ut nie- " rito nec descendat, nee ascendat, quoniara ipse " omnia et continet et implet ; et tamen nihilomi- " nus iutroducit Deum descendentem ad turrim, " quani nedificabant filii hominum, considerare quae- " rentem, et dicentem, Venife, et mox, dcscendmmis, " &c. qiiem volunt hie Deum descendisse ad tur- " rim illam, et homines tunc illos visitare qua^ren- " tem ? Deum Patrem ? ergo jam loco clauditur; et " quomodo ipse omnia complectitur ? aut numquid " Angelum cum angelis dicit descendentem, et di- " centem, Venite, &c. Sed enim in Deuteronomio *' animadvertimus, retulisse Deum haec, &c. Neque " ergo Pater descendit, ut res indicat ; neque Ange- " lus ista pr^ecepit, ut res probat. Superest ergo, " ut ille descenderit, de quo apostolus Paulus, Qui " descendit, ipse est qui ascendit, &c., hoc est, Dei " Filius, Dei Verbum." 4. Ad mira ista Patrum dicta quis non plane ob- stupescat ? adeone hebetes sibicjue minime constan- tes fuisse scriptores istos, ut Dei Filium, quem Deum verum ex Deo vero ubique alias praidicant, unius atque exigui loci angustiis circumscriptum unquam fuisse, ipsave sua natura visibilem esse crederent ? Absit, ut de viris maximis id cogitemus. Quo igitur, inquies, o-o^m (papnuKw istiusmodi i])sorum dicta sanari possunt ? ego ita plane censeo, veteres istos, qui durius hac de re locuti sunt, sententiam alioqui verissimam incommode ac minus recte expressisse. Qui])pe ipsis certamen fuit cum adversariis, qui dis- tingui a Patre Filii personam jinefracte negarent ; quibus contradicendi nimio studio abrepti, in parum cautas locutiones inciderunt. Sane hujus moneta.' 7.34 DEFENSIO FIDEI MC/EN.^\ IV. 3.4. esse dicta Justini, Tertulliani, et Novatiaiii, qiue integre recitavimus, cuivis ipsos auctores inspicienti patebit. Tarn hi vero quam reliqui, quos comme- raoravi, istiusmodi locutionibus revera nihil aliud voluerunt, quam Filium Dei, qui cum Patre quidem suo ubique adsit, et natura sua perinde ac Pater in- visibilis sit, kut okovoixlav tamen certis quibusdara in locis visum fuisse, hoc est, per externa quajdam sua prsesentios symbola sese hominibus conspiciendum preebuisse, jussa ad eos ac voluntatem ipsius Dei Patris referentem. Atqui, inquies, si, cum Patres isti affirmant, vel certe satis aperte innuunt, Filium Dei loci cujusdani angustiis conclusum aliquando fuisse atque hominibus visum, nihil aliud voluerunt, quam ipsum certis quibusdam in locis sensibilia sua praesentise symbola ac signa exhibuisse ; quorsum id ipsum a Deo Patre, tanquam summa ipsius majes- tate indignum, tarn sollicite removerent ? Videtur enim potuisse et Deus Pater eodem prorsus modo, sine ulla majestatis sua demissione, sese hominibus manifestasse. Respondeo, secus plane judicasse pri- maevos doctores ; quippe, ex ipsorum sententia, Deus Pater a nemine unquam, ne per assumptas quidem species, visus est, aut videri potest. A nullo ille ortus principio, nulli subjectus est ; neque magis ab alio missus, quam ab alio natus dici potest. Contra Filius Dei, qua ex Deo Patre natus, eo certe nomine Patri suam omnem auctoritatem acceptam refert ; neque minus ipsi honorificum a Patre mitti, quam ex Patre nasci. Ex Patre est ipse ; per ipsum Pater, in niundo quae sunt, universa condidit ; quin et per ipsum se deinceps mundo patefecit. In sacrosancta Triade, cum nulla sit inter Patrem et Filium naturae disparitas, ordo tamen certe quidam est, juxta quem IV. 3.5. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 735 Pater principium et caput est Filii ; qui ordo in- verteretur, si a Filio per Patrem, non a Patre per Filium rerum administratio fieret. Ut propius ad propositam objectionem accedam, primaevi Patres apparitiones illas Dei, quae viris Sanctis olim factse fueruut, omnes ad oiKovoixiav, sive dispensationem sa- lutis humanse referebant ; quam dispensationem, non turn primura, cum in carne veniret, sed ab ipso primi hoininis lapsu, suscepisse Dei Filium existimarunt, ut supra' ostensum est ; ipsam vero illam dispensatio- nem a Deo Patre alienam esse, omnino censuerunt. Quippe qua ratione incarnationem, quam Filius subiit, Deum Patrem baud decuisse, contra Patripassianos 269 agnovit semper catbolica Christi ecclesia; eadem prisci illi non Patri, sed P'ilio convenisse eVi^am'a? istas as- serebant ; utpote quae incarnationis revera^proeludia fuerant. Hanc fuisse ipsissimam veterum illorum mentem ac sententiam, duo evincunt ; prime quod omnes alibi multis in locis fateantur, Filium perinde ac Patrem natura quidem sua immensum esse atque invisibilem ; deinde, quod eorum plerique de oiKovofx'in dicta ilia sua diserte ipsi interpretentur. Resj)onsionem autem nostram confirmabimus, dicta veterum, qua? commemoravimus, singillatim ex- aminando, et cum aliis ipsorum expressis senteutiis conferendo. 5. Justinus Martyr, qui in Dialog© ad Tryphonem personam ]\Iosi in rubo apparentem Filium Dei fuisse contendit hoc argumento, quod dictu absur- dum sit, Deum Patrem in exiguo terra? angulo ap- paruisse ; quasi scilicet id ipsum de Filio Dei sine ab- surditate dici posset; idem, inquam, Justinus alibi de 1 Vide I. I. 1 2. [p. 27.] 736 DEFENSIO FIDEI XIC.EN.E. IV. 3. 5. ilia ipsa persona perquam honorifice Irxjuitur. Nam in Pargenetica Oratione ad Graecos sic scribit ; "Ef^ei yap, oinai, tov upyovTa Ka\ (XTpuTriyov —ov ~wv '^(Bpatcov yevov? ecrecrOai fieWovTa, irpurrov aTravTwv tov ovTa yivwcTKeiv GcoV Sio ku] tovtco irpw—ta (pavei^, o)? ^v SwaTOv avOpw—w (pavtjvai Qeov, e(pf] Trpo? avTov, 'Eyw etfjLi 6 wv. i. e. " Oportuit namque, ut opinor, prin- " cipem et imperatoreiii Hebraicae gentis futurum, " primum omnium cognoscere existentem ipsum " Deum. Quam ob causam primo huic apparens, " QUATENUS QUIDEM POSSIBILE ERAT HOMXI DEUM " APPAEERE, ad eum dixit. E(jo sum eanstem ille.'" Deus igitur, qui ^losen e rubo ardenti allocutus est, non aliter apparuit, quam Deum decuit : hoc est, nou de loco in locum transeundo, aut ita ut loci alicujus angustiis clauderetur : sed speciem visibilem atque audibilem vocem efformando, 8ese prophetie sancto manifestavit. Paulo post ibidem dicit, ut supra uo- tavimns, descriptionem illam. qua persona in rubo apparens se JSIosi designavit, E()0 sum ille exhtens, tQs ael ovTi Qew irpoariKeiv, semper ejcistetiti Deo conve- nire. Deum vero semper existentem, natura sua immensum atque in visibilem esse quin Justinus ag- noverit, nemini dubium esse potest. Quae igitur alibi dixit Justinus de persona ilia divina Mosi conspecta, quod apparuerit in exiguo terrae angulo veluti inclu- sus, ad oiKovoixlav, quam dixi. a Filio susceptam refe- renda sunt. Clarius autem rem explicat idem Justinus in Apologia pro Christianis. quae iuscribitur Secunda"; ubi rursus contendit Servatorem nostrum fuisse, qui in specie ignis e rubo cum ]Slose coUocutus est, di- cens, Solve calceamenta tua, et accedens audi. Quin et Pag. 30. [§. 21. p. 22.] " Pag. 9j. [Apol. I. 62. p. 80.] IV. 3. 5. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 737 paulo j)ost" ibidem Christum in sua persona dixisse verba ilia, Efio sum cvistens ille, Deus Abrahavii, &c. dare docet ; T6 elprnxevov, iuquit, e/c (BaToO tw M 'Eyw ei/mi 6 wv, 6 Oeo? 'A/Spaa/UL, Ka\ 6 Geo? 'Ia/cw/3, Ka) 6 0eo? Twp Trarepcov crov, a-rjfxavTiKOv tov Kai airoOavov- Ta? CKclvovs jULeveiv, Kai eivai avrov tov Xpicrrov avOpwirov?. i. e. " Eo autem quod Mosi e rubo est dictum, Ego " Slim eaistens ille, Deus Ahrahami, et Deus Isaaci, et " Deus Jacobi, et Deus Patrum tuormn, significatum " est, mortuos quoque illos extare, et ipsius Christi " homines esse." Quae autem e-TrKpavela^ ratio Dei Filio, cum sit semper existens ille, Deus Abrahami, Sec. conveuire potuit, quae Deum Patrem dedeceret ? Nodum solverat ibidem ipse Justinus. Scilicet Christus, cum sit, ut Dei genuinus Filius, semper ille existens et Deus Abrahami, &c. perinde ac Pater; est tamen etiam Dei Patris angelusP et apostolus, ut Justinus loquitur, ad hoc constitutus a Patre, ut ipsius voluntatem hominibus annuntiaret. Quo officio dum defungitur, nihil se indignum facit ; neque enim, ut supra dixi, Filio minus honorificum est a Patre mitti, quam ex Patre nasci. Verba Justini sunti, 'O Xo-yo? Se TOV Qeov eo-rJi' o w'o? avTOv, Trpoecjirjiuev' Ka] ayyekois 8e KaXeiTai, /cat ctTroo-ToXo?. aJro? yap ciTrayyeWei oaa Sel yvwarQrivai, Kai uirocrTeWeTai /urjvLKTcov oa-a ayyeXXeTai. i.e. " Verbum autem Dei est Filius " ejus, sicut antea diximus. Vocatur vero et angelus, " et apostolus. Ipse enim qua^cunque cognitu neces- " saria sunt, annuntiat ; et mittitur, ut quaecunque " annuntiantur, indicet." Hgec autem omnia ad 0 Pag. 96. [§. 63. p. 82.] P Confer quse ex Novatiano descripsimus, infra §. 8. et ex Hi- lario §. 14. 1 Pag. 95. [p. 8,.] 738 DEFENSIO FIDE! NIC^N^. IV. 3. 5. oiKovon'iav illam pertinere, qi;am a nascente ecclesia SLiscepit Dei Filiiis, ac denium jier suam evuapKwa-ii/ complevit, paulo posf aperte significat martyr bea- tissiinus ; 'AXXa (inquit) ei"? airoSet^iv yeyovaa-iv olSe OI \6yoi, oTi u/o? Qeou Ka] cnroa-ToXo? ^Itja-ovg 6 ^picrTog etTTi, irporepov X6yo<} wv, Ka\ ep iSea TrujOO? ttotc cpave)?, TTore oe kui ev eiKovi atruJiuaTcoi', vvv Se Sia OeXi^/maTO? Qeov virep TOV avOpwTrelov yevov<; uvOpwirog yevo/xevo^. i. 6. " Verba autem liac fecimus, ut probaremus, Filium " Dei et apostolum esse Jesum istum Christum ; qui 270 " prius Verbura existeus, cum aliquando in forma ignis, " aliquando autem in imagine etiam incorporeorum " apparuisset, nunc porro de voluntate Dei, humani " generis causa, homo factus, &c." Quo etiam spectat quod idem Justinus in Dialogo cum Tryphone% post- quam nomina et ai)pellationes, Servatori nostro in Scripturis tributas, nempe gloriam Domini, Filium, Sapientiam, Angelum, Deum, Dominum ac Verbum enumeraverat, continuo subjuugit, "^x^^ 7"P -rravTa TrpocyovojJ.aXea'Oai eic re tov virripeTelv tw iraTpiKU) ^ovXt]- /auTi, kq] e/c tov airo tov IlaTjOo? OeXtjaei yeyevrjaOai. i.e. " His enim nominibus omnibus appellari habet turn ex " PaterufE voluntatis administratione, tum ex volun- " tariaPatris generatione." Procul dubio autem nomen Angeli ad paternaj voluntatis administrationem, hoc est ad oiKovofjLLuv, sicut appellationes Gloriae Domini, Filii, Dei, Sapientia, Verbi, ad divinam ex Patre ge- nerationem retulit. Cseterum agnovisse Justinum Filii Dei omnipnvsentiam, constat tum aliis ex locis, tum ex verbis ipsius expressis in Apologia, quna dicitur Prima ; Aoyog (inquit) j/i/ kui ea-Tiv 6 ev -jravTi wv. i. e. " Verbum " fuit et est in universitate rerum existens." Ubi r Pag. 96. [p. 81.] s Pag. 284. [§. 61. p. 158.] IV. 3.0. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 739 floeet, Ti)v Xoyov, qui et Filius Dei dicitiir, miiversura rerum creatarum ambitum quasi pernieare ac perva- (lere, et in omnibus pmesentem esse ; neque igitur loco aliquo, nedum exiguo terrse angulo circumscribi ])osse. Nimirum eodem sensu et ipse Deus Pater in Scripturis dicitur o Slu ttuvtoov, koI ev iruaiv, Epb. iv. 6. Filiura vero Dei, qua niaxime proprie Dei Filius est, sensit idem Justinus adeo sub oculorum conspectum non cadere, ut neque mente quidem vel humana vel angelica compreliendi possit. Nam in illustri loco, quem su|)ra' ex Epistola ad Diognetum adduxi, ipsum Dei Filium dicit Tr]v oKrjQeiav ko.\ tov \6yov tov (lyiov Kui uTrepiioiiTov, " Vei'itatem, et Verbum sanctum " illud atque comprehensibile." Ac de Justino hac- tenus. 6. Ex Irenaeo res clarius adbuc patebit. Isdib. IV. 37." " Verbum," inquit, " Dispensator paternse gra- " tiae factus est ad utilitatem hominum, propter quos " fecit tantas dispositiones ; hominibus quidem osten- " dens Deum, Deum (lege Deo^) autem exhibens " hominem ; et invisibilitatem quidem Patris custo- " diens, ne quando homo fieret contemptor Dei, et ut " semper liaberet ad quod proficeret ; visibilem au- " tem rursus hominibus per multas dispositiones " ostendens Deum, ne in totum deficiens a Deo " homo cessaret esse." Quibus verbis docet nos, animadvertente ipso Petavio, Patrem quidem nun- quam, ne specie quidem externa dissimulatum, aji- paruisse ; Verbum autem non per se, ac secundum propriam substantiam, sed sub imagine aliqua veteri- bus ostendisse se. Addo ego, Irenaeum hie diserte dicere, in omnibus Dei Patris manifestationibus per f n. 4. 7. [p. 191 ] " Pag-. 371. [c. 20. 7. p. 255.] " [Ita legit edit. Benedict.] 740 DEFENSIO FIDEI NICiEN^. IV. 3. 6. Verbum suum, Verbuni factum fuisse Dispensatorem ])aterna3 gratia? ad utilitatem liominuin ; hoc est, €7rt(pavetai Filii Dei omnes ad ohovofxlav iilam, ut dixi, pertinuisse, quam ab initio suscepit ipse ob hominum saluteni. Qui bus geniina sunt, qua? in capite eodemy leguntur ; " Igitur," inquit, " si neque Moyses vidit " Deuni, nec Helias, nec Ezeehiel, qui multa de coe- " lestibus viderunt ; qure autem ab his videbantur, " erant similitudines claritatis Domini, et prophetise " futurorum ; manifestum est, quoniam Pater qui- " dera invisibilis, de quo et Dominus dixit, Deimi " nemo vidit unquam ; Verbum autem ejus, quem- " admodura volebat ipse, et ad utilitatem videntium, " claritatem monstrabat Patris, et dispositiones ex- " ponebat ; queniadmodum et Dominus dixit, Uni- " genitus Deiis, qui est in sinu Patris, ipse cnarravit." Pra^ludia vero et quasi specimina futurae incarnationis fuisse omnes illas Filii Dei apparitiones sub Veteri Testamento, atque ad humanae salutis dispensationem a Filio susceptam spectasse, ipse alibi Irenaeus diserte mouet, nempe ejusdera libri quarti cap. 26.^ " Ipse " est," inquit, "qui dicit IMoysi, Videns vidi vewationem " populi met qui est in ^gi/pto, et descendi ut eruam " eos ; ab initio assuetus Verbum Dei ascendere et " descendere, propter salutem eorum qui male habe- " rent." Cteterum Filium Dei natura sua, perinde ac Patrem, invisibilem esse, idem Irenaeus aperte asserit ejusdem rursus libri cap. 41.'' Nam ait per religionem Christianani doceri, " esse unum Deum, qui est super " omncm principatum, et dominationem, et pofcstatem, " et omne nomen quod nominatur ; et hujus Verbum V Pag. 372. [§. II. p. 256.] ' [c. 12. 4. p. 241.] Pag. 379. [c. 24. 2. p. 260.] IV. 3. 6. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 741 " naturaliter quidem invisibilem, palpabilem et visi- " bilem in hominibus factum, et usque ad mortem, " descentlisse, mortem autcm cruci.9." Ubi etiani Irenaeus (quod obiter notasse operte fortasse pretium fuerit) in verbis illis, " Verbum naturaliter quidem " invisibilem, palpabilem et visibilem in liominibns " factum, et usque ad mortem descendisse," milii respexisse omnino videtur insignem locum Ignatii in Epistola ad Polycarpum'', Irena^i magistrum ; in quo vir apostolicus Christum Filium Dei dicit rov aoparop, TOP Si^ ^fJ-u^ oparov, rov u^rjXafptjTOv, tov airadr), top St ^fias TraQrjTov. i. e. " Invisibilem propter nos visibilem ; " impalpabilem, impassibilem, propter nos passibi- " lem." Ignatii locum integrum legas sect. III. 1. 3. [p. 475.] Ego pergo. Dicti lil)ri cap. 14.*' Irenaeus rem totam clare explicat, docens, Patrem quklem et Filium creaturis pariter esse incomprehensibiles, sibi invicem perinde comprehensibiles ; omnem tamen 271 Patris manifestationem per Filium fieri ; proinde Patrem mittere, Filium mitti. Verba sunt ; " Sed " quoniam ab uno Deo, qui et hunc mundum fecit, " et nos plasmavit, et omnia continet, et administrat, " unigenitus Filius venit ad nos, snum plasma in " semetipsum recapitulans, firma est mea ad eum " tides, et immobilis erga Patrem dilectio, utraque " Deo nobis praebente Neque enim Patrem " cognoscere quis potest, nisi Verbo Dei, id est, " nisi Filio revelante ; neque Filium, sine Patris " beneplacito. Bonum autem placitum Patris Fi- " lius perficit ; mittit enim Pater ; mittitur autem " et venit Filius. Et Patrem quidem invisibilem b [§.3. p. 40.] <^ [c. 6. 2. p. 234.] ^ [Usque ad h. 1. verba sunt Justiui M. e libro suo contra Marcionem ab IrenoRo prolata.] 742 DEFENSIO FIDEI NIC/EN.E. IV. 3. 6. " et indeterminabilem, quantum ad nos est, cogno- " scit suum ipsius Verbuni, et cum sit ineiiarrabilis, " ipse enarrat eum nobis. Rursum autem Verbum " suum solus cognoscit Pater Utraque autem hxc " sic se habere manifestavit Dominus ; et propter " hoc Filius revelat agnitionem Patris per suam " manifestationem ; agnitio enim Patris est Filii " manifestatio ; omnia enim per Verbum manifes- " tantur." Ilrec sane satis evincunt, sensum Irensei sanum prorsus et eatholicum fuisse. 7. Omni vero luce clariora sunt, quae liac de re disseruit Clemens Alexandrinus. Namque is Filii Dei immensitatem atque omniprsesentiam cum oeco- nomia ab ipso suscepta clare simul conjungit in illustrissima sententia, quam legere est Strom. VII. ^ Oi) yap (inquit) e^la-raTal irOTe Tyjg uvrov ■jrepiwTrrj'i 6 vtoi TOV Qeov' ov /lAepi^o/j.ei'Oi, ovk diroTeiJiVOiJ.evo'S, ov fxeTa^alvuiv eic tottov et? tottov, TrdvTtj Se wv TTOLVTOTe, koi fJDjSa/u-ij TTepte-)(Oixevo's' oXog povg, oXo? (pw<; TTUTpwov, oXog d<^0aX/xo?, TTUi/Ta opuiv, ttuvtu olkovoov, eiSw? ttclvto., ovvd- fxei Tag SwcUfxetg epevvwv. tovtw Trarra VTTOTeTUKTai arTpa- Tid dyyeXwv re ku] Bewv, tw Xoyw tw TTUTpitcw t>]v dylav oiKovo/ULiav dvaSeSeyfxevw^ Siu tov VTTOTu^avTa, i.e. " Nuu- " quam ex sua excedit specula Dei Filius ; ut qui " non dividatur, non dissecetur, non transeat a loco " ad locum ; sit autem semper ubique et contineatur " nuspiara ; tota mens, tota lux paterna, totus ocu- " lus, qui omnia videt, omnia audit, potestate scru- " tatur potestates. Ei subjecta est universa militia " angelorum et deorum ; Verbo, inquam, paterno, " quod sanctam suscepit dispensationem propter " eum, qui subjecit." En ! Verbum, sive Filium Dei, non dividi, non dissecari, non transire a loco ad ^ Pag. 702. [p. 8 ^ I .] ^ [Ex conjectura pro vulg. duabeSfiyiievio.'] IV. 3. 8. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 743 locum, semper iibiqiie esse, nusi»iam contineri clare doeet. Nihilomiuus coiicedit, suscepisse ipsum Dei Filium dispensatioiiem sanctam, a Patre sibi impo- sitam ; nempe turn sub Vetcri Testamento, quaudo proplietis virisque Sanctis, simulata specie, vel hu- mana vel corporea aliqua alia, apparebat ; turn impri- mis sub Novo, cum, assumpto in unitatem persons} vero homine, in terris cum hominibus conversatus est, Certe his nihil disertius. Perfrictse autem frontis scriptor Sandius, dum contra omnium codi- cum fidem impudenter negat scripsisse haec Cle- mentem^, responsione sane indignus est, sibilo potius ab omnibus excipiendus. 8. Tertullianus, quem audivimus in libro adver- sus Praxeam ita disserentem, Filium fuisse, non Denm Patrem, qui olim Sanctis viris apj)aruit, et in plenitudine temporis incarnatus est ; quod hie invi- sibilis sit, neque loco includi possit ; idem, inquam, Tertullianus postmodum ejusdem libri capite 23. expresse monet, hoc haudquaquam intelligenduni esse de dispari Patris et Filii natura, cum sint ab invicem inseparabiles, et uterque pariter immensus, et omnipraisens, sed de oeconomia, quam non Pater, sed Filius suscejiit. Nam ad locum JNIatt. xvii. 5. ita ibidem scribit'', " Habes Filium in terris, habes " Patrem in coelis; non est separatio ista, sed dis- " positio divina. Ca?terum scimus, Ueum etiam " intra abysses esse, et ubique consistere, sed vi et " potestate; Filium quoque ut individuum cum ipso " ubique. Tamen in ipsa oikovoixU Pater voluit Fi- " lium in terris haberi, se vero in coelis ; quo et ipse " Filius suspiciens et orabat, et postulabat a Patre, ^ Vide Append, ad Niicl. Histor. Eccles. p. 99. [rag- 5 '3-] 744 DEFENSIO FIDEI NIC.EN^. IV. 3. 8. " quo et nos erectos docebat orare, Pater nostcr, " qui es in coelis, cum sit et ubique." Par autem ratio est divinse oiKovofxla?, quae Filii incarnationem praecessit, adeoque apparitionum Dei omnium, quae sub Veteri Testamento factae sunt. Nam, ut ipse TertuUianus optime monuerat loco ante citato ex ejusdem libri capite 16.' " a primordio omnis ordo " divinae dispositionis per Filium decucurrit." Si- militer Novatianus, cum (ubi supra) probasset, Fi- lium fuisse, qui descenderet ad turrim Babel, &c. 27a hac ratione, quod Deus Pater immensus sit, neque loco claudatur ; quasi scilicet non pariter immensus sit et omnipraesens Filius ; alibi tamen in eodem libro Dei Fiiio immensitatem atque omnipra?sen- tiam, quae divinse naturae propria est, expresse tri- buit. Nam cap. 14.'^ ita veram Christi divinitatem contra haereticos adstruit ; " Si homo," inquit, " tan- " tummodo Christus, quomodo adest ubique invoca- " tus ? cum haec bominis natura non sit, sed Dei, " ut adesse omni loco possit?" Quomodo igitur ap- paritiones ilia? Dei, viris Sanctis olim factae, Filio quidem convenire censendae sunt, Patri vero non item ? Non obscure mihi hunc nodum solvere vide- tur ipse auctor capite 26. ubi de angelo, qui Sarae apparuit ancillae, ita disserit, " Quaerant, quid in " praesenti loco hseretici tractent ; Pater fuit iste, " qui ab Agar visus est, an non ? quia Deus positus " est. Sed absit Deum Patrem Angelum dicere, " ne alteri subditus sit, cujus Angelus fuerit. Sed " Angelum dicent fuisse; quomodo ergo Deus erit, si " Angelus fuit, quum non sit hoc nomen angelis un- " quam concessum ? nisi quoniam ex utroque latere i [Pag. 5 10.] " [Pag. 715.] IV. 3. 8. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 745 " nos Veritas in istam concludit sententiam, quia in- " telligere debeamvis, Dei Filium fuisse ; qui quo- " niam ex Deo est, merito Deus, quia Dei Filius " dictus sit ; quoniam Patri subditus et adnuntiator " paterna? voluntatis est, magni consiUi A?igelns pro- " nuntiatus est." Ubi sum ma disputationis hue re- dit : Is qui ab Agar visus est, aut Angelus creatus fuit, aut Deus increatus. Angelum creatum non fuisse inde probat, quod Deus et Jehova vocetur; quod nomen incommunicabile est, neque ulli crea- tures, ne ipsis quidem angelis, rerum creatarum su- premo ordini, concessum unquam fuit. Deum verura igitur fuisse, qui apparuit, constat ; quem vero, ut ita dicam, Deum? Patremne an Filium? Patrem non fuisse inde confirmat, quod Angeli nomen mis- sionem ab altero, ac proinde subjectionem qtiandam innuat ; Deus vero Pater nulli sit subditus, utpote a nullo ortus. Restat igitur, ut is qui apparuit, Fi- lius Dei fuerit ; qui quod a Deo Patre originera ha- bet, eo certe nomine Patri subjectus est ; neque An- geli, sive annuntiatoris ])aterna; voluntatis, officiura ipsum dedecet. Verbo, Angelus fieri non potuit Deus Pater, salva Patris praerogativa ; nam ab alio missus tum fuisset, qui nulli auctoritatcm suam ac- ceptam refert. Filio vero Dei et nomen Dei omnino convenit, utpote Deo verissimo ; et Angeli appella- tio, quippe qui ita sit Deus verus, ut Deus sit de Deo, ac proinde a Deo, ex quo sit, missionem atque oiKovotxlav ipsi commissam, salva personse suae digni- tate, accipere suscipereque potuerit. Quod ipsum dubio procul voluerunt Patres, qui ex Antiochena synodo ad Paulum Samosatenum Epistolam synodi- cam scripserunt ; qui Filium esse contendunt eum, qui in Veteri Testamento identidem Patribus in BULL, VOL. V. 3 C 746 DEFENSIO FIDEI NIC^N^. IV. 3.8. conspectum ac colloquium venit ' ; Ylore isev ayje- Xo?, TTore K.i;|Oto?, Tore Oeo? /maprvpov/mevog. tov jULev yap Qeov twv oXoov acrejSe? ayyeXov vofxlcrai KuXei- crOai. 6 Se ayyeXog tou Y]aTpog 6 ulog eaTiv, auro? Ki;- piog Kat 0609 wJ^. yeypainai yap, MeyctX*;? ^ovXtjg ay- yeXog. i. e. " Qui alias Angelus, alias Dominus, alias " Deus Scripturarura testimonio declaratur; nam " Deum universorum impium sit Angelum dici cre- " dere ; Angelus vero Patris est Filius ; qui et ipse " Dominus ac Deus est ; scriptum est enim, magni " consilii Angelus." Ubi clare decent prsesules sancti, Dei quidem ac Domini nomen Patri et Filio proinde competere ; Angeli vero appellationem, ut- pote missionem ab altero significantem, neutiquam Patri, qui ab altero non magis dici potest missus, quam natus, convenire ; Filio vero ex Patre genito recte tribui posse ; qui proinde in Scripturis ™ inagtii consilii Angelus vocatur. 9- Ad emidem modum exponendus est Tertullia- nus, cum in eodem libro adversus Praxeam cap. 14." Filium a Patre hac nota discernit, quod Filius visi- bilis, Pater invisibilis sit. Quem sequitur, ut solet, Novatianus, sive auctor libri de Trinitate cap. 26. Quid enim ? quisquamne est, qui suspicetur, Ter- tullianum ejusque semulum, (viros sane baud pror- sus stupidos,) credidisse, Filium Dei, qua Deus est et ex invisibili Deo natus, visu esse perceptibilem ? Visibilem dubio procul dixerunt Filium non ipsa na- tura sua divina, sed kut olicovoix'iav istam, quam expli- cavimus ; qua scilicet ipse a primordio per externa quaedam et visibilia suje prsesentiae symbola sese bo- minibus identidem exhibuit. Si dubitas, audi iterum ' [Vid. Reliq. Sacr. vol. II. p. 470.] Esaiaj ix. 6. juxta roi/y o'. Grabe. " L^^S- 5°7> S^^O IV. 3. 10. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 747 Tertullianum ipsum, idque eo ipso in libro et capito, (nempe libro advers. Prax. cap. 14.) ita sese verbis disertissimis explicantem, " Dicimus enim," inquit, " et Filium suo nomine eatenus invisibilem, qua " Sermo et Spiritus Dei ex substantias conditione, " jam nunc et qua Deus et Sermo et Spiritus ; visi- " bilem autem fuisse ante carnem eo modo, quo dicit " ad Aaron et Miriam, Et si fuerit prophctes in " vohiSi in visione cognoscar illi, &c." Quid clarius ? itaque pudeat Sandium aliosque Tertulliano absur- dam banc sententiam tam fidenter tribuisse, quod Verbum et Filium Dei natura sua divina finitum ac visibilem crediderit. Nam si librum Tertulliani, unde illud collegerunt, attente unquam perlegissent, nescire non potuissent, istam sententiam disertis ver- bis rejecisse scriptorem doctissimum. Quod si boc 273 sciverint, et nibilominus Tertulliano istiusmodi blas- pliemiam affingerc voluerint, pro egregiis sopliistis et praevaricatoribus raerito babendi sunt. Sin nun- quam librum perlegerunt, aut non nisi oscitanter et perfunctorie, certe ex eo de Tertulliani sententia temere pronuntiarunt. 10. Ad Origenem tandem venio. Is in libro V. contra Celsum" docet, Deum Patrem ad homines condescendere non ro-n-iKwi, localiter, sed TrpovorjriKwg, per providenfiam ; Filium vero etiam tottikw^ loca- liter in terris versatum fuisse, ut olim per simulatas species, sic postremis temporibus in assumpto vero homine ; verum ita tanicn, ut neque ipse loco un- quam includeretur, sed perinde ac Pater ubique sem- per adfuerit, et adsit. Verba Origenis sunt, Geo? ovv Kara t>]v ^rjTTorijTa uvtov ov tottikw^, aWct irpo- vorjTiKw^ (JvyKUTa^alvei Tolg uv9pco7rois' kui 6 tov Oeou o Pag. 239. [k- 12. 1). 586.] 3 c 2 748 DEFEiNSIO FIDEI NIC.EN.^:. IV. 3. lO. Trat? ov Tore ixovov, aXka Kai aei ixera toov iSlcov fxadrjTwv e(TTi, TrXijpwv TO, 'ISov eyw /J.eO' vfxwv elfxi Trdcra? tu? rj/xepag, eco? crvvTeXelag tov aiwvo?. ku) e'lirep KKrjfxa KapTTOv ov SvvaTac (pepetv, eav fit] efifielvt] Trj afXTreXcp, Srj- \0V OTL Koi 01 TOV XojOV fXaQrjTO.), TU VOrjTU T»?? a\i]Otv>]g a/ULTreXov tov \6yov KX^/xuTa, ov SvvavTai (pepeiv Tovg Kapirovq Ttji apeTtig, eav fj-rj ixevwariv ev t^ aXrjOivrj a/ULTreXo), TW X picTTCf TOV Qeov, Ka] fxeO^ tjfxwv tottikw? kutco eiri yijg Tvy-^avovTi' o? /uerct T(hv iravTa-^ov TrpocnrecpvKOTMv avTw tov, tjSt] Se Ka\ /uera twv ovk eiSorcov avTov iravTayov eaTi. KOJ. TOVTO ye 6 to evayyeXiov ypa^a; jOw/ce Trjv oiKOv/Jievrjv, Kai to avvej^ov to. TTOLVTa yvSxTiv e^ei (pwvrjg' ovSe avvievai SwuTai to, Ot^X' TOV ovpavov Kai ti]v ytjv eyw TrXrjpw ; Xeyei }^vpio?. ovSe ^XeTrei oti KOTa tov ^pKTTiavwv Xoyov ol travTeg ev avTO) ^wfJLev, Ka\ KivovjULeOa, Kai icr/xev' Ka\ TlavXo? ev Trj Trpos ^ A.9t}valovi Srjfxrjyopla eSlSa^e. KaV o Geo? Tolvvv twv oXwv Ttj eavTOv Swdfiec (rvyKaTa(3alvr] tw ^Itja-ov eii tov twv dvOpwTTWV ^lov, Kav 6 ev dp'^fj Trpog tov Qeov Xo''yo9, Geo? Kai auTO? wv, e'p-^rjTai irpog tjixdg, ovk e^eSpog ylveTai, ovSe KaToXelirei Trjv kavTOv eSpav' w? Tiva fxev tottov Kevov avTOV elvai, eTepov Se TrXi'/pr], ov irpoTepov avTOv e'^ovTU. eTriStjimei Se Siiva/uLig koi OeoTr]^ Qeov Si ov ^ovXeTai, Ka\ ev w evplaKCi ■^wpav, ovK d/uel^ovTO? tottov, ovS^ eKXelirovTO? -^wpav avTOV Kevfjv, Kai dXXrjv -TrXtjpovvTOS. i. 6. " Non enim " novit Dei potentiam, quod Spiritus Domini reipleat " orbem terrarum, et qui continet omnia, scientiam vo- " cis Jiaheat ; nec ilia verba intelligit, Nonne coelum " et terrain ego impleo, (licit Dominusf nec videt, " quod juxta sententiam Christianorum, omnes in eo " vivimus, movemur et sumus, sicut Paulus docet in " concione ad Athenienses habita. Itaque sive hu- " jus universitatis Deus potentia sua descendat cum '1 Pag. 164. [§. 5. p. 504.] 750 UEFENSIO FIDEI NICiEN.E. IV.3.10. " Jesu in vitam liominum, sive Dei Verbuni, quod " erat in principio apud Deiim, quodque ipsum Deus " est, ad nos veniat ; non carebit sede, neque ipsara " deseret, ut alius locus eo sit vacuus, plenus alius, " qui ante vacaverat. Sed Dei potentia et Deitas " proficiscitur, quo vult, et apud quenicunque inve- " nit locum, absque niigratione, nec relicto loco per " absentiam vacuo, repletoque alio per praesentiam." An dicet Sandius, quemadmodum de Clemente modo cavillatus est, vTro^oXtfiaia hscc esse, neque ab ipso Origene scripta? dicat. Certe nemo sanoe mentis temerarii homuncionis judicium vel flocci fecerit. Prsesertim cum eandem doctrinam tradat Adaman- tius in illo ipso libro quarto et alibi passim Dis- cat vero tandem misellus ex ipso Origene, (juem per 074, errorem ut Arii 6/jl6So^oi/ prx aliis omnibus laudat atque admiratur, suam ipsius inscitiam, palam pro- fitentis*, sibi persuaderi non posse, Filium Dei in terras descendisse absque migratione a loco in locum, ita ut etiam tum, cum inter homines homo factus versaretur, in coelis, adeoque ubique praisens fuerit ; quin et hoc ipsum dogma ut impium ac blasphe- mum damnantis. Nimirum vir sanctus ipsum in Celso Epicureo divinnc potential prorsus ignarum pronuntiat. 11. Illud mantissae loco addam ; ex locutionibus scriptorum Christianorum, qui docuerunt ai)paritiones Dei, in Veteri Testamento commemoratas, haudqua- quam de Patre intelligendas, ut qui a nemine videri possit, sed ad Filium referri debere; et Filio, non Patri eva-dpKooariv couvenisse ; ex his, inquam, locutio- r Vide p. 168, 169, ] 70, 324, 325. [p. 509-5 II. 686, 687.] s Append, ad Nucl. II. E. p. 99. IV.3. 11. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 751 nibus, perperam intellectis, verisimillimum esse, aii- sam arripuisse Celsum objiciendi Christianis, quod docerent, Deum Patrem, cum ipse esset ixeya's Koi Sv(T6ewp7]To?, Filium suum, tauquam contemplatu faci- lem, ad homines misisse, quemadmodum in pra^ce- denti capite notavimus ex Origene cont. Cels. lib. VI.* ubi et Origenis responsum ex parte dedimus. Quae apud eundem supersunt, hie sunt appositissima. Sic enim ibidem pergit 0rigenes,"E(7Tw S>] ku). Sva-deco- prjTO? 6 Qeog' aW ov /uovog Sua-QewptjTO? ecTTi Tivi, aXXa Aca/ 6 fxovoyevtji avTOv. SvcrOewpriTog yap 6 Geo? Xoyog, SuaOewprjTog Se ovtwiti Ka\ crocpla €v ttolv- TMv Tr]v crocplav, ev tj 6 Geo? kui eKauTOV toov ttclvtcov TreTTolrjKe, Oewpyjcrai ; ov Sia to SuaOewprjTO? ouv 6 Geo? eivai, o)? evOewptjTOV tov Qeov tov vlov eTre/my^ev' airep fit] vo>](Tag 6 Ke'Xcro? elirev tl)? e«: irpocrwirov rjjxwv. ccW ]v ayepvtjTOv Ka\ aTpEinov ovalav Qeov tov TravTOKpoLTopo? eiV avSpo^ eiSo? /uera^dWeiv, fJLtjS^ au yev- vt]TOv fj.t]Sevos (pavTaa-'ia ret? twv opoovTwv o^ei^ e^aira- Tav, fJLtjSe fj.>]i/ \|/eii(5fc>? to. Toiavra TrXuTTeaOai t)]v ypa- ] (pdvai Oe/mi^ to irpuiTov Twv oXwp a'lTiov,^ t] fxovo? 6 irpowv avTov Xoyog ; i. e. " Nam cum ab omni " ratioiie alienum sit, tum ut ingenita et immutabilis " Dei omnipotentis natura in speciem hominis con- " vertatur, et creatura? alicujus phantasmate oculos " intuentium fallat, tum ut sacra Scrijitura quidquam " hujusmodi falso confingat ; Deus ille et Dominus, qui judicat omnem terram, et facit judicium sub " hominis specie apparens, quisnam alius appellari " possit, (qiiandoquidem de primo omnium rerum " auctore lisec accipere nefas est,) prater ipsum quod " ante omnia substitit Dei Verbum?" Eadem ratio- cinatione usus fuerat Eusebius lib. V. de Evangelica Demonstratione, p. 147; ob li?ec autem et similia dicta prsesulem venerandura, et de ecclesia Christi summe meritum, impium ac profanum appellare non est veritus Jesuita Petavius^. Qui tamen nescire vix potuit, Eusebium neutiquam voluisse, quod verba ipsius prima fronte prne se ferre videntur, Filium Dei, qui visibili specie olim apparuit, revera aliense esse a Patre naturae, hoc est, finitse atque mutabilis, nedura per apparitiones illas actu mutatum fuisse. Nam ceutenis in locis (ex quibus unum adduxit ipse Peta- vius) blasphemiam istam apertissime rejecit Eusebius ; imo Verbum Dei etiam post assumptum in unitatem b De Trin. VIII. 2. 6. p. 792. IV.3. 12. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 755 personae verum hominein, cundem iiiimutabilem, im- inensum, atque ubiqiie pracsentem Deum mansisse, diserte docet in Oratioiie de Laudibus Constantini, quae ad calcem HistorijB Ecclesiasticse addita est ; nam in Orationis illius cap. 14.*^ sic scribit, Kai ravra Tah "TraTpiKatg ^ovXai? SitjKOPeiTO, ixevMV avTO^ iraXiv auXo?, oto? Ka] irpo tovtov irapa to3 Ylarpl t)v' ou ti /nera^aXwv Ttjv ovcr'iav' ovS" cKpavia-Oeia-r]^ rij? avrou (f)u- aew^' ovSe ye Tocg t^? crapKO? Sea-/uLOi<; irei^rjQe'i'i' oi'^' wSe fxev, ei'Oa ijv avOpw-rreiov CTKevog, tu? Siarpi^a? Troiovjuevo?, ev erepoi? Se eivai tou TravTO? K€kcciXvij.€vo(;' aXXu yup Kai ev TO) TOTe KuO^ ov ev avOpooiroii; eTroXiTeveTO, tu iravTa eirXrjpov, Ka\ tm llaTpi avvr;i>, ku] ev uvtw ye tjV Kai tcov TrdvToov a0p6w9 ev tw Tore, twv re KaT ovpavov Ka\ twv CTTi yrjg eTrejueXeTO' ovSafxu)? ti]9 iravTayoae irapovcrlag ofjLolwi rjfxiv ciTTOKXeiofAevog. i. e. " Atque in his ille pa- " ternis consiliis ministravit, manens interim materite " expers, qualis antea apud Patrem erat ; non immu- " tata substantia, nec amissa natura ; nec carnis " vinculis constrictus ; nec in eo quidem loco, in " quo humanum ipsius vasculum versabatur, con- " sistens, alibi vero adesse nequaquam valens ; sed " eo ipso tempore, quo inter homines versabatur, " pra'sentia sua universa complebat, eratque cum " Patre, et in Patre inerat ; et omnium simul tam " qutjc in coelo, quam (pise in terra sunt, curam gere- " bat ; nec quidquam illi pcrinde ac nobis obstabat, " quo minus pni'sens ubique adesset ;" et pauIo i)ost, OvK oOv ifxoXvveTO TiKTOfj.evov TOU (TW/ULaTog' ov()e Ttjv ova'iuv eiracry^ev 6 uTraOi]?, tou OvtjTOv iraXiv nuTw Siai- poufxevov. i. c. " Neque igitur contaminabatur creato " corpore ; neque in substantia passus est, utpote " impatibilis, divulso rursus ab ipso, quod mortale c Pag. 650. edit. Valesii. [p. 761.] 756 DEFENSIO FIDEI NIC.^:N^. IV. 3. 12. " erat." Quid magis catholice unquam dictum fuit ? Procul dubio igitur in locis ante citatis nihil aliud voluit Eusebius, (nisi vero virum doctissimum cum Petavio hominem obtusum, quod absit, dicere veli- mus,) quam quod ante ipsum voluerunt Patres, quo- rum sententiam modo explicavimus ; nenipe Deo Patri, ut ingenito, neutiquam eonvenisse oIkovo/xIuv, aut ut tanquani ab alio missus, vel per simulatas species appareret ; Filium vero Dei ex voluntate Patris, a quo natus est, suscepisse illam ipsam oeco- nomiam, baud indecorum fuisse ; eanique ob causam non Patrem, sed Filium se olim patriarcbis sub virili specie exbibuisse ; quemadmodum et postremis tem- poribus non Pater, sed Filius verum hominem in unitatem personae assumpsit. Sed ab Eusebio ad alios Patres, qui omnium confessione catholici fue- runt, progrediamur. 276 13. Cyrillus Hierosolymitanus in quartadecima cate- chesi'' Filium esse existimat, quem Esaias sedentem super solium aspexit, Toj/ Trurepa aev yap (inquit) ovS- eJ? kwpuKe TTWTTOTe' 6 Se tw irpocpi'jrij TOTe (pai'e]^, vloi i. e. " Etenim Patrem nemo vidit unquam ; qui au- " tern prophetoe tunc visus est, erat Filius." Basilius in secundo ad versus Eunomium'', Filium fuisse, qui ]Mosi in rubo apparuit, inde probat, quod scriptum sit, Anfjelum Domini visum fuisse in rubo ; ac subinde ilium ipsum Angelura dixisse, £cjo sum qui sum, &c. Hinc enim ita argumentatur ; T/? ovv 6 avros /cat ayyeXos kuc Geo? ; apa ov^i Trepi ov fJ.ejui.a6>]Ka/x€V, on KoXetrai to 01'OfJ.a avrov, /xeyaXrjg ^ovXijs ayye\o■ [Lib. contra Auxent. 14. p. 1270.] * De tribiis Symbolis pag. 26. [vol. V'l. p. 5 1 1 •] t Vide Justini Apolog. II. p. 96. [Apol. I. 63. p. 81.] et Dia- log, cum Tryphon. p. 358. [§. i iS. p. 221.] 766 DEFENSIO FIDEI NIC^N^. IV. 4.1, omniprajsentiam inficiatum esse, quia eum supernis quasi locis alligare videtur. Quippe ad Tryphonera pag. 275. A." Deum Patrem ait iv rots v-nepovpavLoi's det fjiivovra, "in su- " porccelestibus semper manentem." Et p. 357. A.'' " In " regione sua," inquit, " qufccunque ea tandem est, manet, "• acutum cernens, acutum audiens." 'Ev rfj avrov x'^P'} ottov TTore fxivei, d^v 6p£v, Koi o^v aKovwv. Verumenimvero uti Deus Pater in coelis esse dicitur, quia angeli in coelis vident faciem ejus, Matth. xviii. 10. ita Aoyos in terris fuisse dicitur, quia in terris patriarchis aliisque viris Sanctis sub visibili specie apparuit ; cum tamen uterque ccelum pariter ac ter- ram impleat, juxta Jerem. xxiii. 24. Cseterum iis, quae §. 6. pro invisibilitate et incomprehensibilitate, ut ita di- cam, Filii Dei ex Irenseo allata sunt, accedit insignis plane locus lib. III. cap. 18. p. 241. col. 2.y ita sonans; " Et ho- " minem ergo in semetipsum recapitulans est, invisibilis " visibilis factus, et incomprehensibilis factus comprehen- " sibilis, et impassibilis passibilis, et Verbura homo, uni- " versa in semetipsum recapitulans ; uti sicut in supercoe- " lestibus, et spiritalibus, et invisibilibus princeps est Ver- " bum Dei ; sic et in visibilibus, et corporalibus principa- " tum habeat, in semetipsum primatum assumens, et ap- " ponens semetipsum caput ecclesise, universa attrahat ad " semetipsum apto in tempore." Clementem Alex, lege lib. VII. Strom, p. 704. A^ et 711. A. B.^ De reliquis Pa- tribus brevitatis causa nihil addo. ^80 CAP. IV. Proponitur thesis tertia, qua usus doctrince de suhordinatione Filii explicatur. 1. CUM in superioribus veterum sententiam de suhordinatione Filii ad Patrem tarn prolixe explica- veriniu8 ; restat tamen adliuc, ut de egregio hujus " [§• 5^- P- '50-] " [§• ' 27- P' 220. j y [c. 1 6. 6. p. 206.] [Pag. 833.] a [Pag. 840.] IV. 4. 2. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 767 (loctriiia? usu, queni iideni veteres observarunt, noii- iiiliil dicaraus. Igitur hsec esto thesis nostra tertia, atque hujus ultima? sectionis postrema : THESIS TERTIA. Doctrinam de subordinatione Filii ad Patrem, ut ad sui origiiiem ac priiicipium, ideo cognitu credi- tuque perutilem ac plane necessarian! esse, antiqui doctores existimarunt, quod hac imprimis ratioue ita Filii divinitas adseratur, ut nihilominus Dei uni- tas, et raonarchia divina, sarta tecta conservetur. Scilicet quamvis duobus, nempe Patri et Filio Dei, nomen et natura communis sit ; tamen quoniam alter alterius est principium, a quo propagatur, idque in- teriori productione, non externa; fit, ut Deus esse unicus merito dicatur. Quam rationem pariter ad Spiritus Sancti divinitatem pertinere prisci' illi cre- diderunt. 2. Ex veterum sententia, cui ratio communis suf- fragatur, si duo in divinitate essent ingenita, sive principia a se pendentia, consequens foret, ut non modo Pater sua privaretur e^o-)(rj, qua divinitatem a seipso, hoc est, a nullo alio habet ; (qua de re supe- rius fuse egimus,) verum etiam ut duo Dii necessario statuerentur. Contra posita subordinatione, qua Pa- ter solus a seipso Deus, F'ilius vero de Deo Patrc Deus esse docetur, putarunt doctores, tum illam Pa- tris e^o)(»V, tum divinam monarchiam in tuto iri col- locatum. Quod idem et ad tertiam Divinitatis perso- nam, Spiritum nempe Sanctum, extendi voluorunt ; quem, quod a Patre per Filium ipse suam habeat originem, TpiOeorrjru, sive tres Deos neutiquam indu- cere crediderunt. Multa sunt ac lectu dignissima, DEFENSIO FIDKI NIC^N.«. IV. 4. 2. (juae liac de re apud Patres, praesertim qui de Tri- iiitatis dogmate fusius scripserunt, reperias. Nos ex tanta copia delectum faciemus. 3. Athenagoram supra'' audivinius, unum esse Deum Patrem, Filium et Spirituui Sanctum, inde inferentem, quod unions sit fons divinitatis, nempe Pater, a quo turn Filius, turn Spiritus Sanctus suam uterque trahant originem. Tertullianus vero copio- sissime rem explicat libro adversus Praxeam cap. 2. 3. et 4/ ubi contra Praxeanos, qui personarum distinc- tionem in divina essentia, sub prsetextu unius Dei, negabant, ita erudite disserit ; " Dandus est etiam," inquit, " retractatibus locus ; vel ne videatur una- " qua^que perversitas non examinata, sed praejudi- " cata damnari ; maxime haec, quae se existimat me- " ram veritatem possidere, dum unicum Deum non " alias j)utat credendum, quam si ipsum eundemque " et Patrem et Filium et Spiritum Sanctum dicat. " Quasi non sic quoque unus sit omnia, dum ex uno omnia, per substantia scilicet unitatem ; et nihil- " ominus custodiatur oiKovo/nlag sacramentum, quae " Unitatem in Trinitatem disponit." Delude post nonnulla sic pergit ; " Duos et tres jam jactitant a nobis praedicari ; se vero unius Dei cultores prae- " sumunt; quasi non et unitas irrationaliter collecta 281 " luieresim faciat, et Trinitas rationaliter expensa ve- " ritatem constituat. Moi^apy^lai', inquiunt, tenemus. " Et ita sonum vocaliter exprimunt etiam Latini, " etiam Opici ^, ut putes illos tam bene intelligere " ixovap-)(Lav quam enuntiant. Sed iJLovap-^iav sonare Vide II. 4. 9. [p. 200.] c [Pag. 501-2.] d Id est, agrestes, inculti, barbari, qui et barbare loquuntur. Vera sigiiificati ratio est, quod Opici (qui et Osci) olim populi Canipanise rudes et inculti fuerint. IV. 4. 3. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 7G9 " student Latini ; okovoixlav intelligere nolunt etiam " Grteci. At ego, si quid utriusque linguae prsecerpsi, " ixovap-)(lav nihil aliud significare scio, quam singu- " lare et unicum imperium ; non tanien praescribere " nionarchiam, ideo quia unius sit, eum cujus sit " aut filium non habere, aut ipsum se sibi filium " fecisse, aut monarchiam suam non per quos velit " administrare. Atquin nullam dico dominationem " ita unius sui esse, ita singiilarem, ita monarchiam, " ut non etiam per alias proximas personas admi- " nistretur, quas ipsa prospexerit officiales sibi. Si " vero et filius fuerit ei, cujus monarchia sit, non " statim dividi eam, et monarchiam esse desinere, si " partice])s ejus adsumatur et filius ; sed proinde illius " esse principaliter, a quo communicatur in filium ; " et dum illius est, proinde monarchiam esse, quae a " duobus tarn unicis continetur. Igitur si et mon- " archia divina per tot legiones et exercitus ange- " lorum administratur, sicut scriptum est, Millies " millia adsistebant ei, et millies centena millia appa- " rebant ei; nec ideo unius esse desiit, ut desinat " monarchia esse, quia per tanta millia virtutum procuratur ; quale est ut Deus divisionem et dis- " persionem pati videatur in Filio et in Spiritu " Sancto, secundum et tertium sortitis locum, tam " consortibus substantiae Patris, quas non patitur in " tot angelorum numero, et quidem tam alienorum " a substantia Patris"? Membra, et pignora, et in- " strumenta, et ipsam vim, ac totum censum mon- " archiae, eversionem deputas ejus ; non recte. Male " te ad sonsum rei, quam ad soruim vocabuli exercoas. " Eversio enim monarchia; ilia est tibi intelligenda, ^ [Al. tam a subslnntia ulienis?'] 770 DEFENSIO FIDEI NIC.EN^. IV. 4. 3. *' quum alia dominatio suae conditionis et proprii " status, ac per hoc aemula superducitur ; quum alius " Deus infertur ad versus Creatorem ; tunc male, " quum plures, secundum Valentines et Prodicos ; " tunc in monarcbiae eversionem, quum in Creatoris " destructionem. Ca^terum qui Filium non aliunde " deduce, sed de substantia Patris, nihil facientem " sine Patris voluntate, omnem a Patre consecutum " potestatem ; quomodo possum de fide destruere " monarcbiam, quam a Patre Filio traditam in Fi- " lio servo? Hoc mibi et in tertium gradum dictum " sit ; quia Spiritum non aliunde puto, quam a Patre " per Filium. Vide ergo, ne tu potius monarcbiam " destruas, qui dispositionem et dispensationem ejus " evertis, in tot nominibus constitutam, in quot Deus " voluit." Hactenus doctissime Tertullianus. 4. Similia babet Novatianus lib. de Trinit. cap. 31.^ ubi de Deo Patre ac Filio bunc in modum scribit ; " Deus utique procedens ex Deo, secundam perso- " nam efficiens ; sed non eripiens illud Patri, quod " unus est Deus. Si enim natus non fuisset, innatus, " comparatus cum eo qui esset innatus, aequatione " in utroque ostensa, duos faceret innatos ; et ideo " duos faceret Deos, si non genitus esset, collatus " cum eo qui genitus non esset ; et aequales inventi " duos Deos merito reddidissent non geniti, atque " ideo duos Cbristus reddidisset Deos, si sine ori- " gine esset, ut Pater, inventus, et ipse principium " omnium, ut Pater ; duo faciens principia, duos " ostendisset nobis consequenter et Deos." Delude paucis interjectis baec subdit ; " Nunc autem quid- " quid est, non ex se est, quia nec innatus est ; sed " ex Patre est, quia genitus est ; sive dum Verbum f [Pag. 729.] IV. -1.5. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 771 " est, sive dum virtus est, sive dum sapieiitia est, " sive dum lux est, sive dum Filius est ; et quicquid " horum est, dum non aliunde est, quam, sicut dixi- " mus jam superius, ex Patre, Patri suo originem " suam debens, discordiam divinitatis de numero " duorum Deorum facere non potuit, qui ex uno " Deos originem nascendo contraxit. Quo genere " dum et unigenitus est, et priraogenitus ex illo est " qui originem non liabet, unus est omnium rerum " et principium et caput." Denique prope finem libri ita disserit ; " Deus quidem ostenditur Filius, cui " divinitas tradita et porrecta conspicitur; et tamen " nihilominus unus Deus Pater probatur, dum gra- " datim reci])roeo meatn ilia majestas atque divinitas " ad Patrem, qui dederat earn, rursum ab illo ipso " Filio missa revertitur, et retorquetur." 5. Hippolytum alibi*' adduximus, in libro contra Noetum sic disserentem ; " Cum alium dico," (nempe ^282 Filium a Patre,) " non duos Deos dico ; sed tan- " quam lumen ex lumine, et aquam ex fonte, aut " radium a sole. Una enim virtus ex toto ; totum " vero Pater, ex quo virtus, Verbum." Ubi notavi, Patrem et Filium, persona licet distinctos, unum tamen esse Deum inde ab Hippolyto probari, quod Filius non sit Deus a seipso, sed Deus de Deo, atque ex Patre, veluti lumen ex lumine, et aqua ex fonte, et radius a sole prodeat. Denique (ut alios omittam quamplurimos, quos citare poteram) Origenes ad Epistolam ad Romanos ix. 5.' haec annotat ; " Ex ip- " sis ergo est et Christus secundum carnem, cjui est *' super omnia Deus benedictus in scecula. Christum " aliud secundum carnem esse, et aliud secundum ^ [Al. qui ex illo qui est unus Deus.^ h Sect. II. 8.5. [p. 277.] i [Lib. VII. 13. vol. IV. p. 612.] 772 DEFENSIO FIDEI NICiEN.E. IV. 4. 5. " Spiritum, jam et in prioribus liujus Epistolae par- " tibus designavit, ubi dicit, Qui /actus est ea,- semine " David secundum carnem ; qui destinatus est Filius " Dei in virtute secundum Spiritum sanctificationis. " Et quomodo secundum Spiritum Filius Dei sit, " et secundum carnem Filius David, ibi plenius " pro viribus exposuimus. Quem ergo ibi secun- " dum Spiritum Filium Dei dixit, hie proeedente doctrinoe ordine, proficientibus utpote auditoribus, " Deum, cjui est super omnia benedictus, ipsum esse " pronuntiat. Et miror quomodo quidam legentes, " quod idem apostolus in aliis dicit, Unus Deus " Pater, ex quo omnia, et unus Dominus Jesus " Christus, per quem omnia, negent Filium Dei " Deum debere profiteri, ne duos Deos dicere vi- " deantur. Et quid de hoc loco apostoli facient, " in quo aperte Christus super omnia Deus esse " perscribitur'' ? Sed nou advertunt, qui haec ita sen- " tiunt, quod sicut Dominum Jesum Christum non " ita unum esse Dominum dixit, ut ex hoc Deus " Pater Dominus non dicatur, ita et Deum Patrem " non ita dixit esse unum Deum, ut Deus Filius " non eredatur. Vera est enim Scriptura, quae dicit, " Scitote, quoniam Dominus ipse est Deus. Unus " autem uterque est Deus, quia non est aliud Filio divinitatis initium, quam Pater ; sed ipsius unius " paterni fontis, sicut Sapientia dicit, purissima est "• manatio Filius." Hand me fugit obtendisse Eras- mum', (ut scilicet absurdam suam illustris Paulini loci Rom. ix. 5. interpretationem melius tueretur,) banc paragra])hen ab Hieronymo, aut si quis alius ftierit interpres, fuisse correctam ; id ipsum vero hac [Ed. Bened. perhibetur.'] ^ In notis ad Rom. ix. 5. l\.4.5. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 773 ratione probarc adnisum fuisse, nempe " mirum esse, " quod indicet hie Origenes, id temporis fuisse, qui " non audebant Christum appellare Deum, ne plurcs " Ueos facere viderentur." Atqui, inquam ego, cur isthoc tarn mirum sit ? scilicet dogma hie perstringi- tur Arianorum, (sic se mox explicat Erasmus,) qui multis post Origeuem annis damnati fuerunt. Ve- rum ecquis est, qui non miretur, magnum Erasmum vel nescivisse, vel non meminisse, plures fuisse non solum Origenis tempore, sed et multis ante ipsuni annis, qui veriti sunt Filium agnoscere pro divina persona a Patre distincta, ne duos Deos introducere viderentur ? Annon Praxeani ante Origenem, (teste Tertulliano in loco paulo ante citato,) sub proetextu monarchia?, negabant Deum Patrem habere Filium, a se persona distinctum, et ejusdem cum ipso na- turae ? annon eandem hseresim defendebat Noetus, Origenis coaetaneus? annon id ipsum docuit Beryl- lus, quocum in synodo episcoporum palam congres- sus est ipse Origenes ? fuere prseterea et alii Ori- genis aetate et ante, qui Filii distinctam in divina essentia subsistentiam, adeoque ipsius divinitatem KoOoXov et simpliciter negarunt, ne scilicet duos face- rent Deos. Nunquamne inaudiverat vir doctissimus de Ebionffiis, qui unius Dei Patris se cultores pro- fitentes Christum esse y^iXop uvdpwn-ov affirmarunt ; quique ab ipso Origene in libris contra Celsum non uno in loco nominatim notantur? annon id ipsum diu ante Origenem docuit Theodotus Coriarius ? Denique ne textum allatum ab Hieronymo aliove interprete interpolatum existimes, in Commentario Origenis in Joannem, prout Gra;ce ab Huetio editus De omnibus hactenus recensitis htereticis, Deitatem Christi negantibus, vide Judicium Ecclesise Cathol. cap. 2. et3. Grabe. 774 DEFENSIO FIDEI NIC.EN.^). IV. 4. 5. est, eandem haeresim iisdem telis confossam videas PoiTo idem Origenes libro I. in Genesin, postquam Fiiium dixerat seterna? lucis splendorem aeteriium, subjuiigit, " Erat autem, non sicut de seterna luce " diximus, ne duo principia lucis videamur inducere ; " sed sicut ingenitae lucis splendor, ipsam illam lucem " initium habens ac fontem." Denium in indubitato ipsius opere contra Celsum lib. VIII. contendit, Chris- tianos seditionis adversus Deum omnium Parentem nequaquam reos esse, quanquam una cum ipso et Fi- iium ipsius divine cultu adorent ; idque hoc probat 283 argumento, quod omnis Filii honos in Deum Patrem, qui ipsum genuit, redundet. Verba sunt" ; Kai ovSe- ixlav rjixwv e^et Sei^ai a-Tairiv irepi tov vlov tov Oeov 6 KeAcro?' kq] cre^oiuev "ye tov iraTepa, Qavjudi^ovTeg avTOv TOV vlov XoyoVy Ka\ aocplav, Kai aX^Oeiav, kg] SiKaioavvijv, /cat TTOLVTa airep eivai jULe/maO^Kaiuev tov vlov tov Oeov, ovtw Sr] Ka\ TOV "yevvi]6evTa oltto tov toiovtov llaTpo?. i. e. " Nec est quod Celsus nobis seditionem objiciat " propter Fiiium. Veneramur enim Patrem, eo quod " admiramur ejus Fiiium, V erbum, et Sapientiam, et " Veritatem, et Justitiam, et quicquid didicimus esse " Dei Fiiium, e tali Patre progenitum." 6. Ne quia autem periculosis, quae feruntur, pri- msevorum Patrura dictis et hsec etiam annumeret, addo, eandem doctrinam tradidisse Patres, qui Ni- cseno concilio posteriores fuerunt, quique a decretis ejusdem synodi ne latum quidem unguem recedere voluerunt. Hujus rei testis locupletissimus est M. Athanasius, Nicajnae fidei hyperaspistes acerrimus. Sic enim ille loquitur in Oratione contra Sabellii "'Hujus sectionis I. lo. sub finem. [p. 702.] n Pag. 386, 387. [§. 13. p. 75 T.] IV. ^.6. DE SUBORDINATIONE FILII, &c. 775 gregales ° : "Ottov Se iJLia fxev f] o.p')(h, ev Se to e^ avTrji yevvij/na, eiKwv aKpt^ecrTaTt] Ka] (pvcriKt], StOTi Kai yevvrjTr] avTOV, ei^ 0eo?' reXe/a? juev ev Flarpi t^? OeorrjTog voov/Jtev)]?, TeXe/a? /cal ev vlcS t^? TraTpiKtjq OeoTijTOS v7rapx_ou(rr]s. Quae verba, ut solet, noniiihil obscuravit interpres. Sic autem verti debuerunt ; " Ubi unum " quidem principium, una autem et ex eo progenies, " imago absolutissima et naturalis, nimirum genita " ex eo, ibi unus Deus ; perfecta Deitate in Patre " intellecta, et perfecta Paterna Deitate in Filio " subsistente." Sed plenius rem declarat in Oratione V.P contra Arianos sub initium; 'K-rreiSav, inquit, ck Oeov Geo? ecTTi, kqc tov Qeov Xo'yo?, (ro(p[a, vlos, koi Suva/uLii e(TTiv 6 XpicrTO^' Sia tovto et? 0eo? ev ral^ 6elai<; ypacpah KUTayyeWeTai. ToO evog yap Oeou wo? cuv 6 \6yos el<; avTOV, ov kqI ecrTiv, avacpepeTai' wcrTe Svo juev eivai Trarepa Kai vlov, /uLovaSa Se OeoVjyTO? aSialpeTov kqi a(jyj.(TTOV. Xe'^Oelr] ^' av kui ouTwg fila apxh OeoTrjro^, Kai ov Svo ap^^ai o6ev Kvplco? Kai novapyja ccttIv. avTt]9 Se Tij? ap'^tji ecTTi (pvcrei u/o? 6 Xo'-yo?, ovy^ to? ap-^ erepa Kad^ eavTOV vcpea-Tcog, ovS^ e^wOev TavTt]<5 'ye'yom?, 'Iva fir] Trj cTepoTrjTi Svap-^la Ka\ TroXvap-^la yevtjTai' aXXot t*;? /xm? ap^>7? 'ISioi u/o?, iSia (TO(pla, ISiog Xo'yo?, e^ awr^? virup-^^iiov. i.e. " Quoniam Christus ex Deo Deus est, " et Ratio Dei, et Sapientia, et Potentia, et Filius ; ideo unus Deus in divinis Scripturis renuntiatur. " Verbum enim, cum sit unius Dei Filius, in eum " refertur, cujus est Filius ; ita ut duo quidem sint " Pater et Filius ; sed tamen unitas Deitatis rema- " neat, eaque et indivisa et minime discissa. Poterit " autem et ad istum modum dici, unum esse princi- o Pag. 656. [vol. II. p. 42. Hanc orationem Athanasio abju- dicat editor Benedict.] 1* [Orat. IV. vol. I. p. 617.] 776 DEFENSIO FIDEI NIC.ENtE. iy.4.6. " pium Deitatis, non duo ])riiicij)ia unde et pr(»j)rie " monarcliia, hoc est, unius doniinatus sit. Ex ipso " aiitem principio per naturam existit Filius, qui est " Verbum ; non quasi alterum principium seorsim *' subsistens, neque extra ij)sum principium genitus; " ne ratione diversitatis duo pluresve principatus " oriantur ; sed unius principii est suus propriusque " Filius, propria Sapientia, proprium Verbum ex ipso " principio subsistens." Haec sane luculenta sunt. 7. Basilius quoque eadem ratione Dei unitatem contra Sabellianos defendit Oratione XXVII. ' Ov Svo OeoL' ovSe yap Svo iruTepe?. 6 fxeu apy^a^ eiadywv Svo, Svo K>]pvTT€t GeouV. i. e. " Non duo sunt Dii ; non enim " Patres duo. Qui duo quidem principia constituit, " duos praedicat Deos." Gregorius Nazianzenus in Oratione XXXII.* eleganter Patrem appellat evwaiv, unionem , propterea quod (ut recte observat Peta- vius) unitatis in Trinitate causa est productio, et unius ex altera personre processio, sive principii uni- tas. $i5o-if (inquit) toI Aio, inquit, ovSe rpeig Qeoug Xeyo/ULev, tov Trarepa, Km TOV VLOv, Koi TO uyiov TTvevfjLa' eva 8e juaWov Oeov, Tt]v dylav TpidSa, eig ev aiTiov vlov Kai TrvevfjiaTO^ avafpepo- ixevwv' ov avvTiOefxevuiv, ovSe crvvaXeKpoiuLei'cov, KaTU Ttjv "EajSeWiov avvmpecTiv. \. e. " Propterea neque tres Deos " dicimus Patrem, et Filium, et Spiritum Sanctum ; " sed unum potius Deum, sanctam Trinitatem, cum " ad unam causam referantur Filius atque Spiritus " Sanctus ; non autem componantur, aut commis- 284 " ceantur, secundum Sabellii contractionem," Ubi ipsa Theologi, hoc est Gregorii Nazianzeni, verba usurpasse Damascenum, nemo est qui non videat. Ex Latinis unum tantum et alteram scriptorem lau- dabimus. Hilarius in quarto de Trinitate ^ " Non " enim Patri," inquit, " adimitur, quod Deus unus " est, quia et Filius Deus sit. Est enim Deus ex " Deo, unus ex uno ; ob id unus Deus, quia ex se " Deus. Contra vero non minus per id Filius Deus, " quia Pater Deus unus sit. Est enim unigenitus " Filius Dei, non innascibilis, ut Patri adimat, quod " Deus unus sit ; neque aliud ipse quam Deus, quia " ex Deo natus est." Similiter et Fulgentius in libro contra Objectiones Arianorum Resp. ad Obj. V. " " In duobus enim ingenitis," inquit, " diversa " [Bibl. Pat. Paris. 1624. vol. I. p. 551.] > [c. 8. vol. I. p. 140.] z Pag. 37. [§. I V p. 836.] * [P- 59-] BULL, VOL. V. fi E 778 DEFENSIO FIDEI NIC^N.E. IV. 4. 7. " divinitas invenitur; in uno autem genito ex uno " iugenito naturalis unitas demonstratur." 8. Cseterum de hac veterum catliolicorum ratione, qua Dei unitatem probaut, duo apprime observanda sunt. Primo quod ipsam verbo tenus amplexi fue- riut Ariani quoque. Nam episcopi Arianne factio" nis in concilio Sirmiensi, cum in Confessionis suae initio Filium Dei cum Nicaenis Patribus Deum ex Deo, lumen ex lumine professi fuissent; sub finem ita definiunt ^ ; E'/ vlov, ft)? ^vo avapy(a Ka\ Svo ayevvtjTa Xeywv, /cal Suo TTOiwv Qeovg, avuOe/xa eVrft). K€(paXt] yap eari /cat a/o;^^ iravTOw 6 vto'?* KccpaXtj Se e]Tt, Ka\ Tw €^ avrou afxepicTTOv, ko.) aStaipeTOV, kui a-^wpicTTOU eivai tov Xoyop utto tov Tlarpo?. i. e. " Sed " quemadmodum qui dicit Patrem et Filium duo, " unum dicit Deum ; ita qui dicit unum Denm, Pa- " trem et Filium duos credat esse, sed unum divini- " tate, quodque ex ipso procedens Verbum imparti- " bile et inseparabile sit a Patre." Quatenus autem res divinae corporeis rebus adumbrari possunt, egregia similitudine (quae Genebrardo mirifice placuit) mu- tuam iji seipsis divinarum personarum evvirap^iv de- clarat pseudo-Dionysius Areopagita libro de Divinis Nominibus cap. 2. his verbis; '^Hvwixivov ixkv kern Kai KOivov r) ev aXX?/\a/?, ei ovrta -^pi] (pdvai, twv evap-^iKwv virocTTacrewv fxoi't], kui 'iSpvcri? oXiKwg VTreprjvwixevT], /cat ov- Sev\ fxepei (JvyKejQifxevrj, KaOairep (pwTa Xafxim'jpwv, Iva ai(j9f]Tol(; KUI oiKeloii; ■^p^crco/j.ai TrapaSely/xacriv, ovto ev oIku) ev\, KUI oXu ev aXX^/Xoi? oXo/? euT^v UKpaicpvij, Ka\ OLKpi^rj Tt]v air' aXXi^Xojv iSikw? v(pi(TTafJi.evr}v e^et SiuKpi- (Tiv, Tjvcoixeva Trj SiUKplcret, kuI evwa-ei SiaKeKpi/meva. /rat yovv opwfxev ev o'lkw ttoXXwv evvvTO)v Xaf/.7rT>ipcov, wpo? ev Ti (pwg evovfJLeva to. ttuvtwv (^wra, kui fxlav u'lyXrjv aSid- KpiTOv avaXdfxirovra. kui ovk dv Ttg, otfxai, Sviairo TOvSe TOV XafXTrTfjpof to cpwg diro twv dXXcov e'/c tov "TrdvTa TO. cjicoTa irepieyovTOii depo? StaKptvai, Km iSetv dveu QaTepov OuTepov, oXcov ev oXoi? cifxiywi avyKeKpaixe- vwv. uXXa Ko} ei tov eva tijv yap avTwv, oirep ecprjv, >] oXwv Trpo? oXa TravTeXtii evwa-i? afJLiyrji; KaOoXou, Km ov- vepi fxepei arvfj.Trecpupjj.ei't]. Kai TavTa oi/rw? eu tjw/uLaTi, tw aepi, Koi evuXov tou 7rvpo9 rjpTrjfxevov tou 0wto?, oirovye Koi T>]P vTrepovTiov euwcriv virepiSpva-Oai (pajuev ov twv ev (7(t)fxa(ri IXOVOV evwcrewv, aXXu Kai twv ev ■v|/-i'^ar? avrals Km ev avToh vooi?, k. X. i. e. " Una est et communis " mutua in se invieem, si sic loquendum est, uni- " principalium hypostaseon mansio, et stabilitas, uni- " verse supra omnem modum unita, ac nulla parte " confusa, quemadmodum facium lumina, (ut sensi- " bilibus et appositis utar exemplis,) quae in una " domo sunt, ac tota in se totis invicera sunt pura, " atque sincera, et exactam a seipsis peculiariter " subsistentem habent distinctionem ; unita distinc- " tione, et unione distincta. Itaque videmus in do- " mo, cum plures sunt faces, in unum lumen con- . " jnncta esse omnium lumina, et uno ac minime dis- " tincto fulgore splendescere. Nemo autem, ut opi- " nor, posset certa^ cujuspiam facis lumen ab aliis " ex aere omnia compleetente lumina secernere, et " alterum intueri sine altero ; cum tota sint in totis " sine mistione temperata. Quinetiam si unam quis- " piam facem e cubieulo subtrahat, proprium illius " una onine lumen exibit, sic ut nullam aliorum lu- " minum partem auferat secum, aut aliis relinquat " e suo. Erat enim, ut supra memoravi, totorum " perfecta cum totis unio permistionis omnis expers, " ncque ulla parte confusa. Atque haec revera in cor- " i)ore contingunt, aere ; ubi lumen ex concrete cum " materia igne dependet ; cum tamen illam super- " substantialem unionem eminere dicimus non modo " supra uniones illas, quae cernuntur in corporibus ; " sed eas etiam, qusR in animabus ipsis, et in ipsis " mentibus existunt, &c." Qui haec tarn praeclara IV. -1.12. DE SUBOllDINATIONE FILII, &c. 789 scripsit, Dionysium Areo])agitam noii fuisse, certo 288 quidem certius est ; valde antiquum vero fuisse scrip- torem constat. Doctissimus et reverendus admodum Pearsonus noster°, quocum libenter sentio, non longe ab initio quarti sseculi scripsisse ilium existimat. 12. Basilius rem multis in locis egregie exponit, praesertim in Epistola XLIII.p ubi de ]jersonis divi- nis ita disserit ; Ou yap ea-Tiv i-Trivoyjcrai rofJ.t]v, >; 8ia'i- pecriv, KUT ovSeva Tpoirov' to? >; vlov yoop\^ IlaTjOOf votjOrj- vat, tj TO TTvevfjia tov vlov Sia^evy^O^uui. uXXa Tig apptjTog Koi OLKaTavor/TOi eu tovtoi^ KaToXaixjiaveTaL kui rj Koivcovla Kai >] SiuKpicrig' ouTe Tijg twv virocrTdaewv Sia(popug to Trjg (pvaewg avve^^eg Siaa-Trwarjg, ovTe r^s kqtu Trjv ovalav KOlVOTiqTOg TO l^ial^OV TWV yfwpKTjULUTWV a.VU-^€OV(Tr]g. 1. 6. " Neque enim potest aliqua uUo pacto exeogitari " vel sectio, vel divisio ; ut sive Filius absque Patre " intelligi, sive Spiritus a Filio sejungi queat. Sed " nescio quae in istis animadvertitur, quae neque " verbis explicari, neque mente comprehendi potest, " comniunio pariter ac disjunctio ; qua neque per " diflferentiam vTroa-Taa-ewv continuatio naturae dis- " sipatur; neque per earn, quae est secundum ova-lav, " communionem proprietas notionum confunditur." Plura lectu digna ibidem scquuntur apud Basilium. Cyrillus Alexandrinus in septimo Thesauri i dicit Patrem Filio esse tottov (pvo-iKov, naturalcm locum. Euthymius in Panoplia'' breviter quidem, sed ac- curate totam ir^pLywp^rreuig notiouem explicat liis verbis ; 'Ei- aKKi']Kai<} TavTag cpafxev, Sid re t>]u aWijXov^lav avTwv, Ka\ to (pepdWtjXov, ku] Siu to aireplypaTTTOv Ka\ u-^wpr]TOv toitm' cti ku) Sid t>?c fj-luu '-' Vindic. Epist. Ignat. part. I. p. 7. [p. 277.] et c. lo. per tot. 1' Tom. III. p. 67. [Ep. XXXVIII. 4. vol. III. p. 118.] M [Vol. v.] p. 51. r Part. I. tit. 2. 790 DEFENSIO FIDEI NIC/EN^E. IV.-1.12. TovTwv OeoTtjTa. i. e. " In se autem invicem inesse" (personas) " dicimus, turn ob eorum rautuam co- " hserentiam, et quod invicem continent; turn quod " loco circnmscribi capique nequeant ; turn denique " quod una sit illarum divinitas." Damascenus non uno in loco hac de re disserit, ipsam(iue prccclare explicat. In libro primo de Orthodoxa Fide cap. 11.^ postquam dixerat suppOsita in rebus creatis in se in- vicem non esse, sed seorsum existere, proptereaque duos et tres homines dici, et multos; mox ostendit personarum in sacrosancta Trinitate prorsus aliam esse rationem ; Oute yup, inquit, ro-n-iKiji' Sida-Tacriv, e(^' riixoov, SvvdiuLeOa ext rijs cnrepiypdirTOv Xeyeiv OeoTtjrog. ev aWrjXai? yap al VTroG-Tacrei? eia^v, oii-)^^ ware avyye'iaQai, dW waTe e'^ecrOai, Kara tov tov l^uplou Xoyov, 'Eyw ev Tw TlaTp\, Ka\ 6 Ilar^p ev efioL i. e. " Nou enim loca- " lem distantiam, sicut in nobis, dicere licet in incir- " cumscripta Deitate. Etenim in se invicem insunt " hypostases ; non ut confundantur, sed ut sibi hae- " reant, secundum Domini sernionem, dicentis, Efjo in " Patre, et Pater in me." Ac paulo post, 'Afxipia-To? yap ev iui.eiJ.epi(TfJLevoig, ei Set (rvvTOfJ-cog eiireiv, rj Oe6Tri(s, Ka\ oiov ev tiXloig Tpicr)v eyoisevoig dXXrjXtdv, Ka\ d^iacTTa- Totg ouari, fJLia tov (pwTog a-vyKpaah re koa (TvvdjyovvTai' /jluvoi crocpoi kui uKTijixove^ Ka\ SoyjmaTwv evpeTui XeyovTe^ eivat, ku] avTol? arroKeKaXvcpOai /movoig, UTTcp ov8ev\ TWV viro tov tjXiov erepw TrecpvKev eXOelv eig evvoiav. i. e. " NuUos ex antiquis sibi comparari vo- lunt, nec eos quibus nos ab ineunte setate magistris " usi sumus, exKquari sibi patiuntur. Sod nec ul- " lum ex omnibus, qui hodie sunt collegai nostri, ad " mediocrem scientiam pervenisse censent ; solos " sapientes ac nihil possidentes, solos dogmatum in- " ventores se esse jactantes, sibique solis ea revelata " esse, quoc nemini unquam mortalium in mentem ' H. E. I. 4. p. 16. edit. Valesii. [p. 17.] 804 DEFENSIO FIDEI xMCyEN.^:. " venerint." Quibus in verbis sigiiilicat quoque Alexander, Arianam sententiam contrariam fuisse doctrinae non modo priscorum doctorum, sed etiam proximorum ipsius antecessorum, quin et episcopo- rum omnium, qui ecclesiam regebant, quo tempore infelicem controversiam Arius primum suseitavit. Atqui, inquies, si tani prorsus heterodoxa fuit Arii opinio, qui potuit brevi tempore, postquam exorta fuit, in tantum praivalere, ut totus pene orbis Cbristianus fieret Arianus, quemadmodum conques- tus est Hieronymus ? Respondeo, si Arianum fieri sit gennina Arii dogmata amplecti, verum non esse (quod pace Hieronjmi dictum sit) maximam Christianorum partem factam unquam fuisse Aria- nam. Constantii quidem temporibus et aliquanto post quamplurirai, praesertim in oriente, Arianos amplexi sunt ; ipsura vero Arianismum paucissimi, ad creteros comparati. Quippe bomines falsissimi, nisi ubi idoneos invenerint auditores, impia dogmata celarunt, fidemque suam fere professi sunt verbis, quae antiquam et catholicam sententiam prte se ferrent ; indeque factum fuit, ut pro catholicis pene ubique baberentur, atque agniti essent, etiam ab iis, qui alio- qui germana ipsorum placita ex animo detestati sunt. Hac fraude, non modo plebis Cbristianae, sed etiam episcoporum multorum, qui nimium creduli essent, gratiam sibi conciliarunt. Legas Confessiones Aria- norum, quae ab Atbanasio et aliis describuntur ; tam catholicis verbis plerumque conceptos sunt, ut crede- res bomines plane catholicos fuisse. Dicunt Cliristum Deum, Deum verum, imo natura verum et perfec- tuni Deum ; creaturam ilium esse, tanquam dictu nefas abominantur ; ante omnia saecula extitisse ip- sum profitentur. Et quid non dicunt, quod catholici EPILOGUS. 805 dixerunt, praeterquam quod unam illam onoova-lov vocem oniittant ? Hinc Hilarius, qui reguaute anti- christianismo illo vixit, veritati gratulatus est, quod populus Christi catholicus manserit sub episcopis Arianis, quibus adhaerebat. Scilicet plebs iiinoeua antistites, quos sibi Constantius prrefecit, cum omni reverentia excepit, ignara impietatis quam in sinu illi fovebant ; lioc est, ha?reticos admisit ; liseresin vero ipsorum, utpote quam ipsorum esse ha?resin nesciit, nunquam amplexa est. Digna sunt Hilarii^ verba, quae liic recitentur ; " Verum ad antichristum " minori invidia introducendura, miserisque creden- " dum, tribuunt Christo Dei nomen, quia hoc et " liominibus sit tributum. Fatentur vere Dei Fi- " Hum, quia sacramento baptismi vere Dei Filius 294 " unusquisque perficitur. Ante tempora at scecula " confitentur, quod de angelis atque Diabolo est non " negandum. Ita Domino Cliristo sola ilia tribuun- " tur, quffi sunt vel angelorum propria, vel nostra. " Caeterum quod Deo Christo legitimum et verum " est, Christus Deus verus, id est, eadem esse Filii " quae Patris divinitas, denegatur. Et hujus quidem " usque adhuc impietatis fraude perficitur, ut jam " SUB ANTICHRISTI SACERDOTIBUS ChRISTI POPULTIS " NON OCCIDAT, DUM HOC PUTANT ILLI FIDEI ESSE, " QUOD vocis EST. Audiunt Deum Christum ; pu- " tant esse quod dicitur : audiunt Filium Dei ; " putant in Dei nativitate inesse Dei veritatem : " audiunt ante tempora ; putant id ipsum ante tem- " pora esse, quod semper est. Sanctiores aures " plebis, quam corda SUNT SACERDOTUM." Haec praeclare Hilarius. Alexander vero Alexandrinus 6 Lib. cont. Arian. et Auxent. p. 215. [§. 6. p. i 266.] 806 DEFENSIO FIDEI XIC.EN^. in Epistola ad cognomineni suum Byzantinum qiiam paulo superius commenioravi, testatur Ariuni primosque ejus discipulos, postquam damnati fu- issent cio episcopis ^gypti in concilio quodam Alexandrine, quod synodum Nieoenam prsecessit, ad alios episcopos catholicos se contulisse : atque ab ipsis, se quoque catholicos simulantes, literas commendatorias irapetrasse ; quibus subinde nsi sunt ad miseros homines, quos deceperant, in errore confirmandnm. '^ireyelpTja-av (5e, inquit, TrepiSpofimg y^pwfxevoi /caO' ijfXMV, irupeK^uLveiv Trpo^ Tovg Ofxocppova'; avWeiTOvpyovg, (T'^^/j/xaTi nev eipi'ivij^ kui evuxrew? d^icaaiv vTTOKpivo/j.ei'OL' TO Se uXt]6e9, crvmpTrda-ai Tivag avTcov eig TTjv iSlav vocrov Sia j^p)](rro\oylag (TTrovSd^oi'Tes. kg] a-Too/JLvXwTepa ypd/n/uiaTa irap avTwv aiTOvvTeg, tva irapa- vayivuxTKovTes avTo. rof? vtt uvtwv ^TraTtjfxevoig, dneravo- T]TOv'j(pov<; avToIg kuI ofj.ocppovag e'^^ovTeg eiricTKO'^oug. ov-^ airep yovv Trap ^ipJiv Trovtjpcog eSlSa^dv Te ku) oieTrpd^avTO, ofJLoXoyouanv avToh, Si^ a kui e^axTdtjaav' aXX' tj criWTrtj TavTa irapaSiSoacriv, >; Tre—Xacr- uevoig Xoyoig kul eyypdcpotg e-Trio-Kid^oi'Teg diraTW(TLV. ireiQavco-epaig youv kui ^wjxoXoy^oig oixiXlaig Trjv (p6opo~ iroiov avTwv SiSacrKaXlav eiriKpv-TrrovTeg, (Twap—d^ovaiv Tov eig CLTrdTfjv eKKelfxevov, ovk aire-^oixevoi kui tov irapa Trdcri cruKocpavTeli' ti]v ))/uLeTtpau evcrejSeiav' oQev Koi av/JifSatpei Tivdg To'ig ypd^txacriv avT(av v7roypa(povTag, eig eKKXt]a-lav eiaSey^ea-Qai. i. e. " Ipsi vero contra nos hue " et illuc discurrentes, ad collegas nostros idem " nobiscuni sentientes, proficisci instituerunt ; specie " quidem pacem et concordiam expetere se simulan- " tes ; reipsa vero qnosdam eorum blandis sermonibus " in errorem suum traducere conantes. A quibus ^ Apud Theodorit. E. H. I. 4. p. 10. edit. Valesii. EPILOGUS. 807 " etiam verbosiores Epistolas flagitant, ut eas legentes " hominibus quos ipsi deceperunt, eos pertinaciter in " errore perseverare faciaiit absque ullo poenitentiEe " sensu, in inipietate obduratos ; quasi qui episcopos " idem secum sentientes ac sibi sufFragantes habeant. " Ea pori'o quae apud nos perperam docuerunt et " egernnt, et quorum causa a nobis sunt expulsi, " nequaquam illis confitentur ; sed vel silentio ista " tradunt, vel fictis sermonibus et libellis conscriptis " velantes fucum faciunt. Probabilibus itaque et ad " assentationem compositis colloquiis pestiferam suam " doctrinam obtegentes, simplieiorem quemque et " fraudi expositum circumveniunt ; neque interim " parcunt pietatem nostram apud omnes calumniari. " Unde fit, ut nonnulli literis eorum subscribentes in " ecclesiam eos reei])iant." Si quis auteni ex. Ariano- rum grege de fide optimi Alexandri dubitat, audiat is Arii notissimos fautores, nempe Eusebium Nicome- diensem et Theognim ; qui in suo poenitentiai libello apud Socratem' scribunt, se fidei quidem Nicrenai subscripsisse, anatbematismo vero noluisse subscri- bere ; et causam continuo subjungunt ; OJ;)^ rtjg TTiCTTew? KUTtiyopovpTe?, a\X w? aTTia-TOvvTe? tolovtov elvai Tov KarriyoprjOevTU, ck twv tSla Trpog ^/uug Trap avTOv Sid T€ eiricTToXoiv, /cat twv et? irpotrwrrov SiaXe^ewv, TreTrXtjpo- (poptjfiei/oi jULi] roiovTov eivui. i. e. " Non quod fidem re- " prehenderemus, sed quod minime crederemus, ilium " (|ui accusatus fuerat, ejusmodi esse ; cum jiartim ex " iis quffi ad nos per literas scripserat, ])artim ex ejus " sermonibus coram babitis, compertum baberemus " ilium talem non esse." Notatu autem dignum est, quod observavit Valesius, Eusebium ilium Nicome- diensem comniunionem cum ecclesia Romana ad obitum usque retinuisse. Unde alterum horum ne- i [Hist. Eccles. I. 14. p. 43.] 808 DEFENSIO FIDEI NIC.^N.E. cessario statuenduni, aut Eusebium revera Ariaimm non fuisse, sed ex uimia tantum credulitate, qua Arianorum professionibus fidem babuerat, se parti- bus istis adjunxisse ; aut Arianus cum fuerit, eccle- siara Romanam fefellisse iisdem artibus, quibus usi sunt cffiteri Ariani. Quod posterius longe probabilius judicabit, quisquis Arii ad Eusebium iUum, et ipsius Eusebii ad Paulinum Tjri Epistolas apud Theodo- ritum' atteute legerit. Quem vero borrore non percutit historia, quam de Ario ex autbenticis Constantini literis refert Socrates E. H. I. 38 ? 'O ^acriXev? Se, inquit, diroireipap ^Apelov Trot^craaOai (3ov- XtjOe]?, €Tri TO. jSacrlXeia avTov /JLerairefiireTat, fjpwTU re, et ToF? opoti (7T0i-\(^ei Trj? ev ^iKala (tvvoSov. 6 Se eTol/xw^ fjLrjSev /xeXX»;(ra? iir avTOu VTreypacpe tu 7rep\ t^? irlaTews opia-OevTa