flortbwestem mnivcrsits Xibrar? Evanston^ Elinois 7 I M. TULLI CICERONIS PRO P. CORNELIO SULLA ORATIO AD lUDICES HonDon: C. J. CLAY and SONS, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS WAREHOUSE, AVE MARIA LANE. eiMgoio: 263, ARGYLE STREET. leip>is: F. A. BROCKHAUS. iJrto gotfe; THE MACMILLAN COMPANY ISombas: E. SEYMOUR HALE 5pttt Jwss M.TULLI CICERONIS PRO P. CORNELIO SULLA ORATIO AD lUDICES EDITED FOR SCHOOLS AND COLLEGES BY JAMES S. REID, LITT. D. 7BLL0W AND TUTOR OF GONVILLE AND CAIUS COLLBCB, CAMBRIDGE; CLASSICAL EXAMINER IN THE UNIVERSITY OF LONDON. STEREOTYPED EDITION. (iDatnbn'lige: AT THE UNIVERSITY PRESS. 1898 [All Rights reserved.1 First Edition 1882. Reprinted 1883, 1886, 1891, 1898. ERRATA. Page 96, seven lines from bottom of p.; for caperet read saperet. ,, 99, five lines from top of p.; for cura read eur/a. ,, 112, four lines from top^ of p.; for"l. 7" read "1. 17." „ „ n. on § 37, 1. 12, for adfuit read adfuisst. „ 113, last line; for probus read probas. „ 141, n. on § 71, 1. 7; for "Cethegus" read " Autronius" (bis) and make the same correction in n. on 1. 8 and n. on 1. 10. ,, 154, n. on § 88, 1. 32; for "Manlian" read "Cornelian"; for " Torquati" read " Sullae." PREFATORY NOTE. The general plan of this edition is in the main the same as that of the other editions prepared by me for the Syndics of the University Press. The speech is one that will be new to most English schools and even to most English University students. I venture to think that it will repay study. It contains hardly any passages of extreme difficulty; the subject-matter is fairly interesting and very often important. To judge from the editions of Halm and Richter, the speech has found wide acceptance in Germany. I have followed my usual plan of drafting my own work as completely as possible before referring to any previous editions. My own results have since been carefully compared with those of Halm and Richter, and any debts due to them have been ac- knowledged in the notes. In textual matters I have anxiously weighed for myself all the evidence ac- cessible to me. Special pains have been taken in 6 FJtEFATORY NOTE. the Introduction to give a clear and complete view of the subject-matter of the speech. Much matter that ordinarily appears in notes has been removed there; the notes have been restricted so far as pos- sible to the explanations of the Latinity of the oration. In the critical notes I have especially selected for comment such readings as illustrate points of grammar, syntax and language generally. JAMES S. REID. Gonville and Caius College, Cambridge, September, i88i. INTRODUCTION. 1. The case of Sulla arises out of the conspiracy of Catiline, which Cicero crushed in his consulship, 63 b.c. The history of that conspiracy is generally accessible even in its minutest de- tails. I shall here merely give such an account of it as is necessary for the comprehension of Sulla's case, dwelling at length only on such points as are closely connected with the arguments in Cicero's speech. 2. The year 70 b.c. saw the last traces swept away of the political institutions established by Sulla the dictator. The - violence and despotism of the preceding twenty years had cor- rupted to utter rottenness the public life of Rome, which for generations past had been on the decline. The old constitution was by Pompey restored in name, but the forces which had once given it life existed no longer. For another twenty years the fate of the Roman Empire lay in the hands, not even of the citizen rabble, but of armed ruffians whom politicians of all parties did not scruple to employ. By their acts all men shewed an agreement that government by brute force was alone possible. At length the gladiators were replaced by the dis- ciplined brute force of Caesar's armies. 3. Besides the political dissolution, there existed all over Italy, and above all in the capital itself, a vast amount of social distress. There was in consequence a general feeling of in- security and discontent. The dictator Sulla had impoverished thousands of families by his proscriptions ; both those who had lost and those who had gained by these were in a continual 8 INTRODUCTION. state of uneasiness and unrest. The soldiers also whom the dictator had planted by thousands on confiscated lands remained for many years in a state of almost open hostility with the sur- rounding populations. 4. There were thus on all sides elements which might be expected to feed the flame of revolution if once kindled by a bold and able leader. But though discontent was general, the desires and aims of the disaffected were so various that it was almost impossible to unite them under a single head. To make a successful revolution, a regular army was needed, and there were perhaps at that time not more than two Romans—Pom- pey and Lucullus—who could have appealed to the army with success. Caesar's time was not yet. 5. In the years from 70 to 66 B.C. public attention at Rome was principally directed to the continual attacks on each other made in the law-courts by the adherents of the two chief parties —that which inherited the traditions of Sulla and called itself the party of the optimates, and that which professed to repre- sent Marius and described itself as popular. Apart from these disputes, which often gave occasion for violence, the principal matter that aroused contention was the command against the Cilician pirates and against Mithridates in the East. By com- bining with the popular party, Pompey succeeded in obtaining vast and undefined powers which would easily have enabled him to seize despotic authority, had he been so minded. He was absent from Rome during the whole time of the agitations caused by Catiline. 6. In the summer of 66 a vigorous struggle was carried on by the candidates for the consulship of the year 65. The most prominent aspirant was L. Sergius Catilina. He had made his (Ubut in public life (so says Quintus Cicero) ^ by steeping his hands in innocent blood during the reign of terror. Even if ' De pet. cons. § 9 primus ad recorded of Catiline are never rem publicam aditus in equitibus mentioned by Cicero himself. They Romanis occidendis fuit. Ihne, formed the staple of the 'oratio in Hist. Rom. V. p. 381 n. curiously toga Candida', nccoxdiaz to Ascon. asserts that the worst atrocities 84. INTROD UCTION. 9 some of the savage details reported by ancient historians be exaggerated, enough remains to prove that he had few superiors in cruelty. His private life was at the time believed to be foul; once at least he had to stand a public trial for gross immorality, when the general voice pronounced him guilty, though bribery and other corrupt influence induced the jury to acquit him. In spite of his disgraceful history, Catiline seems to have exercised a fascination over many men who were not altogether bad. He would appear to have had charm of manner, persuasiveness of speech, and a turn for diplomacy. 7. Catiline was praetor during the year 68 and governed Africa as propraetor from the summer of 67 to the summer of 66, returning in time to canvass for the consulship. Even before his return deputations of the African provincials waited on the Senate ta complain of his oppression. The Senate con- demned Catiline in formal resolutions, which he treated with contempt^ On his arrival he was at once arraigned for extor- tion {repetundarum) by P. Clodius, afterwards infamous as tribune. L. Volcatius Tullus, one of the consuls of the year 66, formally consulted the Senate on the question whether Catiline should under the circumstances be recognised as eligible for , election. The Senate was probably incensed on account of his disregard for its authority and empowered Volcatius to refuse votes for him. Catiline thereupon abandoned his candidature^. 8. The successful candidates were P. Autronius Paetus and P. Cornelius Sulla, for the latter of whom Cicero afterwards delivered the speech on which we are now engaged. Autronius had been quaestor along with Cicero'. Sulla was possibly the ' Ascon. 85. ^ Ascon. 89 L. Volcatius TuU lus consul consilium publicum ha- buit an rationem habere deberet si peteret consulatum, nam quaereba- tur repetundarum. Calilina ob earn causam destitit petitione. This pas- sage has often been misunder- stood. Publicum consilium clearly indicates the Senate. It is also • plain that the decision was arrived at b^ore C. had formally an- nounced to Tullus that he would be a candidate; the preceding words of Ascon. professus deinde est Catilina se petere consulatum do not refer to any such formal notice. Sail. Cat. 18 has a gar- bled account of the occurrence. » Sull. 18. lO INTRODUCTION. son of a brother of the great dictator*. Cicero speaks of him as having brandished the bloody spear of his relative, that is, as having revelled in the sales of confiscated property, conducted under the sign of the spear {sub hasta), whereby he amassed great wealth'. True to his nature, he was not found wanting when, thirty-six years later, 'the still more abominable spear' of Julius Caesar was employed in like work'. 9. No sooner were Sulla and Autronius elected than they were prosecuted on a charge of bribery, committed during the. struggle for the consulship. The prosecutor of Sulla was the T. Manlius Torquatus who opposed Cicero in the present case, while Autronius was arraigned by L. Cotta, brother of the dis- tinguished orator*. Bribery was a perennial offence at Rome, and the cause of many statutes but few convictions. For the moment, however, it had been pushed even beyond those limit^ which Roman public opinion regarded as reasonable. The charges were preferred under the provisions of the lex Calpurnia de ambiiu, passed two years earlier by a consul who had won that office by unstinted bribery. An unsuccessful attempt was made by Autronius to put an end to his own trial by force. Cicero declares that Sulla made no such endeavour'; we can however well imagine that he would have been pleased hadidie attempt of Autronius succeeded, even if he did not abet it. In the end the two consuls-elect were condemned*. In addition to a heavy monetary fine, the conviction brought with it, under the law of Calpumius, perpetual exclusion from the Senate and from all public offices; also loss of the much prized ius imaginum. The busts of the ancestors of Sulla's family could no longer be dis- played at funerals, or on festive occasions'. These penalties * Dio C. calls him of the dictator, Cicero only propin. quos, ' Off. 1, 29. * Sceleratior hasta. Off. 1.1. In Sull. 72 Cic. declares that Sulla saved many lives during the pro- scriptions of his relative, but does not venture to assert that he de- stroyed none. * Ascon. in Corn. 74. » Sull. 15. « Sull. 1, 15, 36, 38, 49, 62. 73. 88, 91 ; Or. in tog. cand. fr. 13 ed. Miiller; Dio C. 36, 44 ed. Dindorf; Sail. Cat. i8, 2; Suet. lul. 9. ' Sull. § 88. It is difficult to INTRODUCTION. II were felt to be exceedingly severe, and the strong terms in which Cicero describes them probably do not overshoot the public feeling of the time. Earlier bribery laws had left loop- holes open for a return to office and the Senate. The convicted briber was now doomed to political extinction ^ lo. The vacant consulships were filled by Gotta, who had prosecuted Autronius, and by Torquatus, the father of Sulla's antagonist^; both these had been candidates at the earlier election. Autronius immediately conspired with Catiline and Cn. Calpurnius Piso, a youth of high birth but abandoned cha- racter, to murder the consuls at the very outset of their offi- cial career, on the occasion of their appearing in the Capitoline temple to take vows for the welfare of the people, according to ancient custom'. Vargunteius and others were also in the plot^ which was no doubt to be executed with the aid of gladiators. Catiline and Autronius were to be proclaimed consuls, while Piso was to be placed at the head of an army in Spain'. Sallust states that the plot was formed in the early days of December 66 ; but before the end of the month it had become known, and a body-guard was provided by the Senate for the consuls-elect*. An attempt was also made to brand the conspirators with public infamy by a decree of the Senate, but some tribune intervened'. The execution of the plot was now postponed to the nones of February. At the same time its scope was enlarged; it be- came a kind of Guy Fawkes' conspiracy for the massacre of the Senate. It was believed that the enterprise only failed see how such a penalty could be enforced. ' Of. Ascon. 74; Schol. Bob. 361; Mur. 46 erat seuerissime scripta Calpumia [lex\. A pas- sage in Cluent. 98 mentions a res- Htutio in integrum of a man con- victed for bribery, if he prosecuted successfully another person on the same charge. This passage, al- though spoken after the passing of the lex Calpumia, may and I think does referto the earlier period. • ' Fin. 1, 72 makes it clear that Torquatus the son, and not the father, was the prosecutor of Sulla; therefore Ascon. 74 and Dio C. 36, 44 (followed by many modern authorities) are in error. * Sail. Cat. 18, 4 sq.; Ascon. 93, 94; Sull. 68. * Sull. 68; Or. in tog. cand. 93 (Ascon.). ' Sail. Cat. 18, 5. * Dio C. 36, 44. ' Dio C. 1.1. 12 INTROD UCTION. because Catiline on the appointed day prematurely gave the signal to begin The conspirators escaped without punish- ment. Piso, who was quaestor, was even sent by the Senate to Spain with the rank of praetor, where his misdeeds soon brought him to an untimely end^. 11. The question whether Sulla was an accomplice in this earlier conspiracy of Catiline cannot be absolutely decided. It is probable that he was, but had so managed that strict legal proof of his offence could not be procured. Torquatus in this case charged him with complicity ; Hortensius, who claimed to have been in the secret counsels of the consuls Cotta and Tor- quatus, met the charge. Yet it can be seen from Cicero's Ian- guage that the defence was by no means confident or triumphant; everything he says is consistent with the supposition that Sulla had secretly encouraged the conspirators and perhaps aided them with his wealth®. The authority followed by Dio Cassius believed that Sulla was to benefit by the plot, and it is probable that Livy so told the storyi It is impossible to attribute any importance to the account of Suetonius, that Crassus and Caesar were behind Catiline, and desired to reinstate the ejected con- suls in order that they might nominate Crassus as dictator, who would then have appointed Caesar his master of the horse®. This tale sprang partly from the protection extended in the Senate to Piso by Crassus, and partly from surmises current concerning Caesar and Crassus during the later conspiracy of Catiline. Nor must we lay much stress on the passage from a letter of Cicero to Pompey, which Torquatus declared to in- criminate Sulla. From what Cicero says we may conclude that Sulla's name was not explicitly mentioned ®. ® Ascon. 93,94; Sallnst.1.1. Dio patronus. C. passes over the second attempt. ® Bull, ri, 12, 67, 74. ® Dio C. 36, 44; Ascon. 94 * Epit. 101; but the ' damnati occisus erat, ut guidam credebant, ambitus^ there mentioned may a Cn. Pompeii clientibus Pompeio have included Vargunteius, who non inuito. These clientes must had also suffered for that offence, have been the inhabitants of some and may have excluded Sulla, town of which P., who had of course ^ ' Suet. lul. 9. close relations with Spain, was ® Sull. 67. INTRODUCTION. 13 12. According to Cicero, Sulla's outward demeanour after his condemnation was admirable, and he behaved as though he keenly felt his disgrace. How careless public opinion at Rome was about such matters is shewn by the fact that Torquatus, whom Catiline had desired to assassinate, appeared as one of that gentleman's friends and supporters when he was tried on a charge of misappropriating public moneys, the prosecutor being the notorious Clodius^ With this in view, it need not surprise us that Cicero, in order to serve his own interests, was ready to defend Catiline, though he was prevented by absence from Rome*. After a protracted trial, Catiline's bribery proved suf- ficiently persuasive to secure his acquittal. The arraignment had served the purpose of preventing him from standing for the consulship of the year 64. For the consulship of the year 63 Cicero was a successful candidate, after a severe struggle against the combined forces of Catiline and Antonius. Antonius was second at the poll. Catiline immediately proclaimed himself a candidate for the consulship of the year 62. 13. To the end of the year 64 Sulla appears to have lived almost constantly at Naples ; but on the loth December in that year he was certainly in Rome. The election of Antonius as consul prompted the new tribunes, who entered upon office on that day, to put forward a number of exciting proposals, cer- tain if pushed to bring on turbulent proceedings®. Among the tribunes was L. Caecilius, a half-brother of Sulla* who pro- posed a bill for relieving Sulla and Autronius of a portion of the penalties they had suffered under the Calpurnian law, by providing that in their case only such punishment should be inflicted as was permitted by the bribery laws older than the Calpurnian®. This measure would have allowed the condemned to sue afresh for office at the end of ten years from their conviction; also (some think) to regain their former position if » Bull. 81. » Att. I, 2, I; ib. I, I, I. ® Die C. 37, 23- * Bull. which seems to point to a second marriage of • Bulla's mother, rather than to an adoption of a full brother into the Caecilian gens. » Bull. 63. 14" INTRODUCTION. they prosecuted to condemnation another culprit for the offence of bribery. This proposal excited great alarm in the minds of the senators; they believed that Autronius would certainly use force, which they possibly expected to be backed by Sulla's riches. The year 64 had been distinguished for bribery more flagrant than ever, and the Senate had tried in vain to pass a corrective enactment more severe even than the Calpurnian^ The tribune who vetoed the bill had bitterly attacked Cicero, and had been answered in the lost speech entitled toga Candida^. Therefore the Senate was not free, nor was Cicero free, to show any favour to the proposal of Caecilius. Sulla put the best face on the affair, and commissioned one of the prae- tors to say in the Senate on the ist January 63 that he did not desire the matter to proceed further®. 14. It is unnecessary to recount in all its details the familiar history of the second conspiracy of Catiline." But for the under- standing of Cicero's speech for Sulla we must have clearly in view the main facts of the plot, and must understand minutely one or two matters connected with it Cicero tells us that he became aware of Catiline's designs even before entering on his consulship®. The first precaution was to bribe Antonius into neutrality by making over to him the province of Macedonia, which had fallen to Cicero by lot. The spring and summer were occupied with the contentions about the agrarian law of Rullus, the trial of Rabirius for the death of Saturninus, the proposal to restore to their rights the children of those whom Sulla had proscribed, Caesar's intrigues to secure the office of pontifex maximus, Cicero's laws to check bribery and the abuse of the libera legatio, and above all the rivalry of the candidates for the consulship of the year 62. Catiline was competing, along with several members of the highest families in Rome. We fin 14 etc. ^ Fam. 5, 6. ® Sull. 92. * §§ «o. 43- ® Cadi.'jodeviguaeriiis...qtiam legem Q. Catulus armata dissen- stone civium rei pttblicae paene ex- tremis temporibus tulit, quaeque lex sedata tlla Jiamma consulatus mei fumantis reliquias coniura- tionis exstinxit. These words surely cannot be reconciled with • the opinion of C. F. Hermann and others that there was a Ux Lutatia which merely regulated the proce- dure under the lex PlatUia. The law with which Cic. connects the name of Catulus is manifestly a law dealing with the matter of the offence, and can be none other than the lex Plautia. Cicero's words are also strongly opposed to the supposition that the statute was passed in 89, when Catulus was 24 INTRODUCTION. have led many scholars to imagine a lex Lutatia, which is nowhere else mentioned. It is more natural to suppose that as the Plautius who nominally carried the law was insignificant and would be unknown to the audience, Cicero named as its author the powerful statesman who set Plautius in motion. The enactment was probably carried in 78 B.C. when Catulus was consul, and was directed in the first instance against the friends of Lepidus, who were then causing much trouble at Rome. The provisions of the statute are not known to us with much exactness. Cicero describes it in general terms as punishing sedition of every kind and especially the crimes of besetting the senate by an armed force, offering violence to magistrates, and attempting by force to subvert the constitution^. All these offences might have been brought under the head of perduellio or maiestas. And just as the law of perduellio like our own law of treason was elastic and undefined, so great indefiniteness seems to have attached to the law of public violence based on I he lex Plautia^, The later procedure was in some respects more stringent than the earlier process used for perduellio^. A trial might be held under the lex Plautia upon all dies festi and days when ludi publici took place, though all other legal proceedings were at such times absolutely forbidden. There can be no doubt that a standing court (^perpetua quaestid) was established by the Plautian law. The president of the court would be one of the praetors, or a person nominated by him (called iudex quaestionis or quaesitor). The jury was necessarily tribune with M. Plautius Silvanus, the author of the lex Plautia iu- iUciaria and joint author of the lex Plautia Papiria. The Plautius who passed a measure to recall the exiled followers of Lepidus must again have been a different person; the time was later than the crush- ing of Sertorius; see Cell. 13, 3; Suet. Jul. 54. [The lex Plautia is named as that under which the conspirators were tried, in the spu- rious Declam. Sallust. in Cicero- nem § 3.] 1 Gael. I. It is recorded that the statute forbade any one to ac- quire the usual prescriptive title to property of which he had taken possession by violence; see Gains 45: Dig- 41. 3. .33. " Gael. I. * For all that relates to perduel- lio see Mr Heitland's (immediate- ly forthcoming) edition of Gicero's Pro Rabirio perd. reo. INTRODUCTION. 25 taken from among the persons whose names were on the jury- register {album iudicum). By the lex Aurelia iudiciaria, passed by Cotta in 70 B.C. and still in force, the juries were composed of senators, knights and tribuni aerarii in equal proportions. The album was drawn up in each year by the praetor urbanus, who appointed by lot for each criminal court a definite number of iudices-tQ serve for the year. The president of the court usually selected by lot from his own special jury-list the names of a sufficient number of j)ersons to try particular cases. The number of the jury was very likely not the same in every court, but depended on the provisions of the particular statutes by which the courts were established. After the president had constituted his jury, the prosecutor and defendant were ordi- narily each allowed to object to {reicere, reiectio) a certain number of jurors (the number probably varying from court to court); the places of these were then supplied by a fresh re- course to the lot. 26. Such was the ordinary process, but we see from a passage in the speech for Sulla thsL^thtlex PlautiadevimzxktA out some special method for appointing the jury in this class of cases. Cicero's words are far from clear^, but it results from them that the jury was not selected by lot, but in some way nominated by the prosecutor, the defendant having merely the right to object to a certain number of names. The prosecutor naturally selected such persons as would be likely to vote for condenming the defendant^. Such iudices were called editicii, and the method of nomination editio as opposed to the ordinary sortitio. The principle is only known to have been adopted in two other enactments, the lex Servilia repetundarum and the lex Licinia de sodaliciisj in each instance with certain special restrictions®. But in addition to the hardship of the editio, there was a hardship special to the case of Sulla, of which Cicero complains in the obscure words addressed to the jury' vos reiec- 1 I pj. proposed to adopt the principle of ^ § 92 ab (ucusatoribus delecti ad editio in the lex Tullia de ambitu spem acerbitatis. of 63, but the proposal had been ® Cf. Holden's Introd. to Cic. dropped. pro Plamio p. 44. It had been 26 INTROD UCTION tione interposita nihil suspicanlibus nobis repentini in nos indices consedistid. The context shews that Cicero is not here finding fault with any unfairness on the part of the president of the court, but with the prosecutor for making a harsh use of a right which the law allowed him. It had probably been customary for the prosecutor to give -some notice of the names he intended to propose for the jury; the defendant then had time to make inquiries and determine upon the jurors to whom he might with advantage object. But the practice rested on custom and not on the law, and Torquatus in this case insisted on the strict letter being carried out^. 27. In all criminal courts the votes of the jury were given secretly, according to the lex Cassia tabellaria of 137 B.C The number of the jury on the present occasion cannot be determined. It was probably not less than 50, nor greater than 100*. For the verdict in a criminal trial to be valid, it was necessary that two-thirds of the jury should vote. The penalties imposed by the lex Plautia cannot be stated with absolute certainty. That they were severe is clear from the strong language used by Cicero in the speech for Sulla, and elsewhere, when every allow- ance rendered necessary by his tendency to exaggerate has been made'. As the offence was readly a variety of perduellio or maiesias\ it is natural to suppose that the punishment for vis * The Schol. Bob. 368 gives a different explanation of the passage, which he admits to be difficult. He supposes that some other cul- prit was being tried de vi at the same time with Sulla; that the nomination of jurors was by sortitio not editio; that Torquatus man- aged somehow to get the jury in the other case nominated first, and exercised such an influence on the challenging that all the tender- hearted jurors were already em- ployed, and only severe men left to try the case of Sulla. This is only a bad guess, for (i) even after the sortitio in the first case proba- bly a large number of names re- mained on the special jury-list of the court, and if sortitio was again used, it could not be said that Sulla's jurors were delecti ah accu- satoribus, (s) if there had been such jugglery as the Scholiast supposes, Cicero would certainly have en- larged upon it. ^ At the trial of Milo, conduct- ed under a special enactment of On. Pompeius, the jury numbered SI- ' §§ 88—91; so in the speeches for Sestius and Caelius. * It is so treated by Cicero in § 88 exstinctor patriae, ne pro- INTRODUCTION. 27 was the same as that for treason, namely (at this period) the aquae et ignis interdictio, with its accompaniments and con- sequences. This was an indirect method of enforcing exile', which was never directly inflicted as a punishment, except by Cicero's law concerning bribery. Within a certain distance from the city^ all men were forbidden to supply the criminal with two of the prime necessaries of life. The sentence carried with it ignominia, but as a rule not confiscation of property. A money fine may have been added to the aquae et ignis inter- dictio, but cannot have been allowed to be alternative to it'. The convicted criminal practically lost his status as a Roman citizen. 28. Sulla was acquitted. Not much of his subsequent history has been preserved. We find that Clodius used his house as a fortress from which to make sorties ; most likely with the owner's consent*. In 54 B.C. Sulla contended successfully with Torquatus for the right to act as prosecutor of Gabiniuson a charge of bribery®. The result of this trial is unknown. Sulla joined Caesar's side in the civil war, and held high com- mands, particularly at Pharsalus, where he led the right wing®. He was appointed to carry over an army into Africa in the vear 47, but the troops mutinied'. His death occurred in 45. All the references to him in Cicero's writings after the speech are unfriendly or jeering. Special stress is laid on his par- ditor, ne hostis appelletur...id la- tie in Cic. § 3 alios pecunia con- borat, id metuit; cf. Gael. 70 quae demnabas does not imply this (as lex ad imperium, ad maiestcUem, Richter and others suppose); the ad statum patriae, ad salutem om- words which immediately follow nium pertinet. shew the charge to be one of levy- ' § 90 vero inimicum ut ex- ing black mail on the conspirators. pellas, words hardly reconcilable * Att. 4, 3, 3. with the theory of some scholars ® Sulla's object may have been that the punishment prescribed by (though I do not think so) to the lex Plautia was ignominia ac- obliterate the consequences of his companied by confiscation of pro- own conviction; see above, p. 11, n. I. petty. ® Possibly 400 millia passuum, ® Caes. B. C. 3, 51 and 89; the distance fixed by the law in Appian. 2, 76. Cicero's case. ' Att. 11, 21, 2; ib. 22, 2. ® The passage in the Declama- 28 INTROD UCTION. ticipation in the confiscations carried out by the Caesarian party 29. It now only remains to give some detailed criticisms and information touching the subject-matter of Cicero's speech. The teachers of rhetoric at that time divided forensic ora- tions into six parts, the exordium, the statement of the case, its division into parts, the proof of the speaker's view, the refutation of his opponent's, the peroration®. This arrange- ment was open to modifications, and as we shall see is not pre- cisely followed in the present speech. Cicero himself indicates once or twice that his arrangement was in some respects un- usual®, and we may divide the oration thus: a. §§ I—10 exordium. b. §§ 10—14 narratio or propositio. c. §§ 14—20 first part of confirmatio. d. §§ 21—35 digresHo («rapeK/3a d. §§21—35. Digression. It was the custom among the Greek rhetoricians to recommend the use of digressions between the narratio and the conjirmatio; the cause of the inverted order here is plain from what has been said above. The digression we have is mainly occupied with two bits of abuse against Cicero which Torquatus had let fall; one de- daring him a despot in his dealings with those accused of com- plicity with Catiline; the other sneering at his low and rustic extraction. Both these fashions of speech were familiar to Cicero at this period ; he deals with them here at once lightly and forcibly, using several times the figure called altercatio, that is, an imaginary conversation between himself and his op- ponent. He repudiates the idea that his own conduct had ever displayed any trait of the tyrant, and reminds Torquatus that a member of the Manlian gens was once put to death on a charge of attempting to make himself king of Rome. Cicero then recalls the names of many great Romans who were bom in country towns and merited as much as he the name of 'foreigner.' Was not Torquatus himself sprung on the mother's side from a country family belonging to Asculum ? The inhabitants of the country towns were powerful, Cicero said, and would one day prove their resentment if Torquatus used such language about them. What wonder that the consul's position should be one of such danger, when noble youths like Torquatus used such reckless language ? Nay, Torquatus had even tried to curry favour with the mob by seeming to condemn the punish- ment of Lentulus; this was an oratorical blunder from more points of view than one. Cicero concludes the digression by asserting in strong terms that he holds unflinchingly to all he had done and said about Catiline, and that the Roman people is with him. The whole of this TrapiK^avis is, to our modern notions, entirely irrelevant; or rather the irrelevancies which modem courts allow are of a different kind. Cicero himself INTROD UCTJON. 3* offers as an apology the statement that Torquatus had attacked him just as much as Sulla. 34- §§ 36—68. The refutatio. We now have the charges brought by Torquatus rebutted in detail. These were (i) that the Allobroges had mentioned the name of Sulla (§§ 36—39); (2) that Cicero had falsified the record of their statements (§§ 40—50); (3) that C. Cornelius the youngfer, the son of a prominent conspirator, was prosecutor, and that this shewed the father's opinion of Sulla's guilt (§§ 51—54); (4) that Sulla purchased gladiators with a view to deeds of violence in Cati- line's interest (§§ 54,55); (S) that Sulla, being an intimate friend of Sittius, sent him to farther Spain to raise the province in Catiline's favour (§§ 56—59) > (6) that Sulla had incited the people of Pompeii, whose patron he was, to join the insurrec- tion of Catiline (§§60, 61); (7) that Sulla had made prepara- tions to get carried by force the rogatio Caecilia, by which the punishment inflicted on himself and Autronius for bribery would have been mitigated (§§ 62—66); (8) that Cicero in a letter to Pompey had written words which implied that Sulla was guilty (§§ 67, 68). Most of these charges have been examined above. Cicero dwells, as usual, at the greatest length and with the greatest insistence on those which touched himself. The charge of falsification is triumphantly met, and Torquatus is warned of the danger he runs in provoking a personal contest with a man of Cicero's powers. The passage (§§ 46, 47) in which the orator conveys to the jury a high impression at once of his strength and his forbearance, is admirably executed. 35- /• §§ 69—77- The confirmatioj second part This is concerned with the probabilities of the case, in view of Sulla's previous life and character, as compared with that of Autronius and of the other conspirators. Cicero mentions that this argu- ment here comes in an unusual place (§ 69), and intimates that the departure from custom is a proof of the strength of Sulla's case. Arguments from probability in forensic speeches were divided by the rhetoricians into two classes, those derived from the life of the accused {probabile ex vita), and those derived from a consideration of the motives of his supposed criminal action {probabile ex caussa). The latter of these heads is here 32 INTROD UCTION. left by Cicero untouched. Two passages may be quoted in illustration of his method of handling the former, viz. Cornif. 2, 5 defensor primum demonstrabit vitam integram si poterit; id si nan poterit, confugiet ad imprudentiam stultitiam adules- centiam vim persuasionem (with these last clauses compare Cicero's treatment of the case for Caelius); Quintil. 7, 2, 27 nam is ordo est: an facere voluerit, potuerit, fecerit; ideoque intuendum ante omnia, qualis sit de quo agitur. Sulla must have been surprised to find himself described in the language Cicero uses. The skilful advocate draws something to the advantage of the accused, even from the worst portion of his client's career, by urging that he saved many lives during the proscriptions. 36. g- §§ 78—80. Commonplace about torture. The Romans used torture for legal purposes very rarely indeed, as compared with the Greeks, and set much less value than did the Greeks upon evidence wrunj; from slaves by pain. Torquatus had dared Sulla to allow his slaves to be questioned as to the guilt of their master, and had hinted that he would himself insist on their being examined. This gave Cicero an oppor- t unity of dealing with what was, to the Greek orators, one of the commonest of commonplaces (koivoI tottoi, loci communes), the worth of evidence extorted by the rack. He contends that the utterances of slaves under torture ought to have no value when set against a life so far removed from suspicion as that of Sullsu With this passage should be compared what Cicero says of torture in his speech for Milo §§ 57—60; also Cornif. ad Herenn. 2, 10 dolori credi non oportere quod alius alio recentior sit in dolore, quod ingeniosior ad eminiscendum, quod denique seupe scire aut suspicari possit quid quaesitor velit audire, quod cum dixerit, intellegat sibi finem doloris futurum. To the same effect Cicero Part. Or. § 50 ; while in §§ 117, 118 Cicero gives the arguments in favour of evidence by torture. 37. i. §§ 80—87. The confirmatioj third part. This h practically a repetition of the first section of the confirmatio. Cicero repeats in still stronger language his statement that no suspicion ever attached, within his knowledge, to Sulla. This, Cicero felt, was the firmest part of Sulla's case, and he wished INTRODUCTION. 33 to leave the impression of it strong in the minds of the jury at the close of his speech. 38. k. §§ 88—93. The peroratio. All the ancient writers on rhetoric lay down -that the peroration (fir/Aoyot) consists of two parts, a recapitulation of the arguments already advanced, and a strong appeal to the emotions of the jury. The first part might be omitted (as in the present case); the second never. Cicero was particularly famous for his power of working on the feelings of the indices; hence, as alreadv remarked^-4t-wa&- usual, where other advocates were employed with him, to allow jiim to speak last. The appeal for Sulla does not belie his fame. He draws a vivid picture of Sulla's present misery, of the vindictiveness of his opponent, of the utter wreck of his life which would follow on a conviction; He finishes by most artfully calling on the jury to resent the imputation cast on their character by the manner in which they were selected by the prosecutor; where he looked for cruelty let him find a merciful disposition. 39. The speech, while it cannot be classed with Cicero's highest efforts, is vigorous throughout, and admirable in style. The subject offered few opportunities for exalted or excited passages, such as we find in the Verrine orations, or in those where the orator attacks his personal enemies. The speech is rather to be classed with the^w Plancio, as offering a thoroughly artistic handling of a somewhat ordinary theme. The treat- ment of the Catilinarian conspiracy is interesting. The almost furious language of the Catilinarian orations was here felt to be out of place. Instead of being defiant, Cicero is rather apolo- getic, and there is little of the frenzied denunciation and not very much of the extravagant self-laudation which mark the speeches delivered after the return from exile. R. S. 3 M. TULLI CICERONIS PRO P. CORNELIO SULLA ORATIO AD lUDICES. I. Maxime velletn, iudices, ut P. Sulla et antea dignita- 1 tis suae splendorem obtinere et post calamitatem acceptam modestiae fructum aliquem percipere potuisset: sed quoniam ita tulit casu.s infestus, ut et amplissimo honore cum com- s muni ambitionis invidia, tum singulari Autroni odio ever- teretur, et in his pristinae fortunae reliquiis miseris et adflic- tis tamen haberet quosdam, quorum animos ne supplicio quidem suo satiare posset, quamquam ex huius incommodis magnam animo molestiam capio, tamen in ceteris malis facile patior oblatum mihi tempus esse, in quo boni viri lenitatem meam misericordiamque, notam quondam omni- bus, nunc quasi intermissam, agnoscerent, improbi ac perditi cives,redomiti atque revicti, praecipitante re publica vehemen- tem me fuisse atque fortem, conservata mitem ac misericor- dem faterentur. Et quoniam L. Torquatus, meus familiaris 2 ac necessarius, iudices, existimavit, si nostram in accusatione sua necessitudinem familiaritatemque violasset, aliquid se de auctoritate meae defensionis posse detrahere, cum huius periculi propulsatione coniungam defensionem offici mei. Quo quidem genere orationis non uterer, iudices, hoc tem- pore, si mea solum interesset; multis enim locis mihi et 3—2 36 CICERONIS [I 2 data facultas est et saepe dabitur da mea laude dicendi: sad ut ilia vidit, quantum da maa auctoritata daripuisset, tantum sa da huius praasidiis daminuturum, sic hoc ago santio, si mai facti rationam vobis constantiamqua huius oflfici ac defansionis probaro, causam quoque ma P. Sullae proba- s turum. 3 Ac primum abs te illud, L. Torquate, quaaro, cur me a ceteris clarissimis viris ac principibus civitatis in hoc officio atqua in defansionis iura sacarnas. Quid anim est, quam ob ram abs te Q. Hortansi factum, clarissimi viri atqua 10 ornatissimi, non raprahandatur, raprahendatur maum ? Nam si est initum a P. Sulla consilium inflammandaa huius urbis, axstinguandi impari, dalandae civitatis, mihi maiorem haa res doloram quam Q. Hortansio, mihi maius odium adferre debant, maum danique gravius esse iudicium, qui adiuvan-15 dus in his causis, qui oppugnandus, qui dafendandus, qui daserandus esse videatur? 'Ita' inquit;, 'tu anim invasti- 4 gasti, tu patafacisti coniurationam.' 11. Quod cum dicit, non attendit aum, qui patafacarit, hoc curassa, ut id omnas vidarant, quod antaa fuissat occultum. Quare ista coniu- «o ratio, si patafacta par ma est, tam patat Hortansio quam mihi. Quam cum vidaas, hoc honore auctoritata virtute consilio praaditum, non d'ubitasse quin innocantem P. Sullam dafendaret, quaaro cur, qui aditus ad causam Hortansio patuarit, mihi intarclusus esse dabuarit: quaaro illud atiam, 25 si me, qui dafendo, raprahandandum putas esse, quid tandem da his axistimes summis viris at clarissimis civibus, quorum studio at dignitate calabrari hoc iudicium, omari causam, dafandi huius innocantiam vides. Non anim una ratio est defansionis, aa quae posita est in orationa: omnas, qui 30 adsunt, qui laborant, qui salvom volunt, pro sua parte atque 5 auctoritata dafendunt An vero in quibus subsalliis haec ornamanta ac lumina rai publicae vidarem, in his me appa- Ill 8] PRO P. SULLA ORATIO. 37 rere nollem, quoram ego ilium in locum atque in hanc excel- sissimam sedem dignitatis atque honoris multis meis et mag- nis laboribus et periculis ascendissem ? Atque ut intellegas, Torquate, quem accuses, si te forte id olfendit, quod ego, s qui in hoc genere quaestionis defenderim neminem, non desim P. Sullae, recordare de ceteris, quos adesse huic vides: intel- leges et de hoc et de aliis indicium meum et horum par atque tmum fuisse. Quis nostrum adfuit Vargunteio ? Nemo, ne 6 hie quidem Hortensius, praesertim qui ilium solus antea de 10 ambitu defejidisset; non enim iam se ullo ofhcio cum illo coniunctum arbitrabatur, cum ille tanto scelere commisso omnium oflficiorum societatem diremisset. Quis nostrum Servium Sullam, quis Publium, quis M. Laecam, quis C. . Cornelium defendendum putavit ? Quis eis horum adfuit ? 15 Nemo. Quid ita? Quia ceteris in caussis etiam nocentis viri boni, si necessarii sunt, deserendos esse non putant: in hoc crimine non solum levitatis est culpa, verum etiam quaedam contagio sceleris, si defendas eum, quem obstric- tum esse patriae parricidio suspicere. Quid? Autronio 7 so nonne sodales, non collegae sui, non veteres amici, quo- rum ille copia quondam abundarat, non hi omnes, qui sunt in re publica principes, defuerunt? Immo etiam testimonio plerique laeserunt. Statuerant illud tantum esse maleficium, quod non modo non occultari per se, sed etiam aperiri 25 illustrarique deberet. III. Quam ob rem quid est quod mirere, si cum isdem me in hac caussa vides adesse, cum quibus in ceteris intellegis afuisse ? Nisi vero me unum vis ferum praeter ceteros, me asperum, me inhumanum existi- mari, me singulari immanitate et crudelitate praeditum. 30 Hanc mihi tu si propter meas res gestas imponis in omni 8 mea vita, Torquate, personam, vehementer erras. Me natura misericordera, patria severum, crudelem nec patria nec natura esse voluit. Denique istam ipsam personam vehe- 38 CICERONIS [III 8 mentem et acrem, quam mihi turn tempus et res publica imposuit, iam voluntas et natura ipsa detraxit; ilia enim ad breve tempus severitatem postulavit, haec in omni vita mise- 9 ricordiam lenitatemque desiderat. Quare nihil est quod ex tanto comitatu virorum amplissimorum me unum abstrahas; simplex officium atque una bonorum est omnium caussa. Nihil erit quod admirere posthac, si in ea parte, in qua hos animum adverteris, me videbis; nulla est enim in re publica mea caussa propria: tempus agendi fuit mihi magis proprium quam ceteris, doloris vero et timoris et periculi fuit ilia caussa communis; neque enim ego tunc princeps ad salutem esse potuissem, si esse alii comites no'luissent. Quare necesse est, quod mihi consuli praecipuom fuit praeter alios, id iam privato cum ceteris esse commune. Neque ego hoc partiendae invidiae, sed communicandae laudis caussa loquor; oneris mei partem nemini impertio, gloriae bonis omnibus. 10 * In Autronium testimonium dixisti,' inquit ' Sullam defendis.' Hoc totum eius modi est, iudices, ut, si ego sum inconstans ac levis, nec testimonio fidem tribui convenerit nec defen- sioni auctoritatem, sin est in me ratio rei publicae, religio privati ofiici, studium retinendae voluntatis bonorum, nihil minus accusator debet dicere quam a me defendi Sullam, testimonio laesum esse Autronium. Videor enim iam non solum studium ad defendendascaussas,verum etiam opinionis aliquid et auctoritatis adferre: qua ego et moderate utar, iudices, et omnino non uterer, si ille me non coegisset. 11 IV. Duae coniurationes abs te, Torquate, constituuntur, una, quae Lepido et Volcatio consulibus, patre tuo consule designate, facta esse dicitur, altera, quae me consule : harum in utraque Sullam dicis fuisse. Patris tui, fortissimi viri atque optimi consulis, scis me consiliis non interfuisse; scis me, cum mihi summus tecum usus esset, tamen illorum expertem temporum et sermonum fuisse, credo, quod non- V 14] PRO P. SULLA ORATIO. 39 dum penitus in re publica versabar, quod nondum ad propo- situm mihi finem honoris perveneram, quod me ambitio et forensis labor ab omni ilia cogitatione abstrahebat. Quis 12 ergo intererat vestris consiliis ? Omnes hi, quos vides huic adesse, et in primis Q. Hortensius: qui cum propter hono- rem ac dignitatem atque animum eximium in rem publicam, tum propter summam familiaritatem summumque amorem in patrem tuum cum communibus, tum praecipuis patris tui periculis commovebatur. Ergo istius coniurationis crimen defensum ab eo est, qui interfuit, qui cognovit, qui particeps et consili vestri fuit et timoris; cuius in hoc crimine propul- sando cum esset copiosissima atque ornatissima oratio, tamen non minus inerat auctoritatis in ea quam facultatis. Illius igitur coniurationis, quae facta contra vos, delata ad vos, a vobis prolata esse dicitur, ego testis esse non potui: non modo animo nihil comperi, sed vix ad auris meas istius suspicionis fama pervenit. Qui vobis in consilio fuerunt, qui 13 vobiscum ilia cognorunt, quibus ipsis periculum tum conflari putabatur, qui Autronio non adfuerunt, qui in ilium testimo- nia gravia dixerunt, hunc defendant, huic adsunt, in huius periculo declarant se non crimine coniurationis, ne adessent ceteris, sed hominum maleficio deterritos esse. Mei consu- latus autem tempus et crimen maximae coniurationis a me defendetur. Atque haec inter nos partitio defensionis non est fortuito, indices, nec temere facta, sed cum videremus eorum criminum nos patronos adhiberi, quorum testes esse possemus, uterque nostrum id sibi suscipiendum putavit, de quo aliquid scire ipse atque existimare potuissefc V. Et quoniam de 14 criminibus superioris coniurationis Hortensium diligenter audistis, de hac coniuratione, quae me consule facta est, hoc primum attendite. Multa, cum essem consul, de summis rei publicae peri- culis audivi, multa quaesivi, multa cognovi: nullus umquam 40 CICERONIS [V 14 de Sulla nuntius ad me, nullum indicium, nullae litterae pervenerunt, nulla suspicio. Multum haec vox fortasse valere deberet eius hominis, qui consul insidias rei publicae consilio investigasset, veritate aperuisset, magnitudine animi vindicasset, cum is se nihil audisse de P. Sulla, nihil suspi- catum esse diceret. • Sed ego nondum utor hac voce ad hunc defendendum: ad purgandum me potius utar, ut mirari Torquatus desinat, me, qui Autronio non adfuerim, Sullam 15 defendere. Quae enim fuit Autroni caussa? Quae Sullae est? Ille ambitus iudicium tollere ac disturbare primum conflato voluit gladiatorum ac fugitivorum tumultu, delude, id quod vidimus omnes, lapidatione atque concursatione : Sulla, si sibi suus pudor ac dignitas non prodesset, nullum auxi- Hum requisivit. Ille damnatus ita se gerebat non solum consiliis et sermonibus, verum etiam aspectu atque voltu, ut inimicus esse amplissimis ordinibus, infestus bonis omnibus, hostis patriae videretur: hie se ita fractum ilia calamitate atque adflictum putavit, ut nihil sibi ex pristina dignitate 16 superesse arbitraretur, nisi quod modestia retinuisset Hac vero in coniuratione quid tam coniunctum quam ille cum Catilina, cum Lentulo? Quae tanta societas ullis inter se rerum optimarum, quanta ei cum illis sceleris libidinis auda- ciae ? Quod flagitium Lentulus non cum Autronio concepit ? quod sine eodem illo Catilina facinus admisit ? Cum interim Sulla cum eisdem illis non modo noctem solitudinemque non quaereret, sed ne mediocriter quidem sermone et con- 17 gressu coniungeretur. Ilium Allobroges, maximarum rerum verissimi indices, ilium multorum litterae ac nuntii coargue- runt: Sullam interea nemo insimulavit, nemo nominavit. Postremo, eiecto sive emisso iam ex urbe Catilina, ille arma misit, cornua tubas fascis signa; ille relictus intus, exspectatus foris, LentuU poena compressus convertit se aliquando ad timorem, numquam ad sanitatem; hie VI 2o] PRO P. SULLA CPA TIG. 41 contra ita quievit, ut eo tempore omni Neapoli fuerit, ubi neque homines fuisse putantur huius adfines suspicionis, et locus est ipse non tam ad inflammandos calamitosorum animos quam ad consolandos accommodatus. 5 VI. Propter banc igitur tantam dissimilitudinem homi-18 num atque caussarum dissimilem me in utroque praebui. Ve- niebat enim ad me et saepe veniebat Autronius multis cum lacrimis supplex ut se defenderem, et se meum condiscipu- lum in pueritia, familiarem in adulescentia, collegam in 10 quaestura commemorabat fuisse; multa mea in se, non nulla etiam sua in me proferebat officia. Quibus ego rebus, iudi- ces, ita flectebar animo atque frangebar, ut iam ex memoria, quas mihi ipsi fecerat insidias, deponerem, ut iam immissum esse ab eo C. Cornelium, qui me in seclibus meis, in con- 15 spectu uxoris ac liberorum meorum trucidaret, obliviscerer. Quae si de uno me cogitasset, qua mollitia sum animi ac 19 lenitate, numquam me hercule illius lacrimis ac precibus restitissem: sed cum mihi patriae, cum vestrorum periculo- rum, cum huius urbis, cum illorum delubrorum atque tem- 2o plorum, cum puerorum infantium, cum matronarum ac virgi- num veniebat in mentem, et cum illae infj ;tr.e ac funestae faces universumque totius urbis incendium, cum tela, cum caedes, cum civium cruor, cum cinis patriae versari ante oculos atque animum memoria refricare coeperat, tum deni- »5 que ei resistebam, neque solum illi hosti ac parricidae, sed his etiam propinquis illius Marcellis, patri et filio, quorum alter apud me parentis gravitatem, alter fill suavitatem obtinebat; neque me arbitrabar sine summo scelere posse, quod maleficium in aliis vindicassem, idem in illorum socio, 30 cum scirem, defendere. Atque idem ego neque P. Sullam 20 supplicem ferre, neque eosdem Marcellos pro huius periculis lacrimantis aspicere, neque huius M. Messallae, hominis necessarii, preces sustinere potui; neque enim est caussa • 42 CICERONIS [VI 20 adversata naturae, nec homo nec res misericordiae meae repugnavit Nusquam nomen, nusquam vestigium fuerat; nullum crimen, nullum indicium, nulla suspicio. Suscepi caussam, Torquate, suscepi, et feci libenter ut me, quem boni constantem, ut spero, semper existimassent, eundem ne improbi quidem crudelem dicerent 21 VII. Hie ait se ille, iudices, regnum meum ferre non posse. Quod tandem, Torquate, regnum? Consulatus, credo, mei, in quo ego imperavi nihil, et contra patribus conscriptis et bonis omnibus parui; quo in magistratu non institutum est a me videlicet regnum, sed repressum. An tum in tanto imperio tantaque potestate non dicis me fuisse regem, nunc privatum regnare dicis ? Quo tandem nomine ? ' Quod in quos testimonia dixisti' inquit, ' damnati sunt: quem defendis, sperat se absolutum irL' Hie tibi ego de testimoniis meis hoc respondeo: si falsum dixerim, te in eosdem dixisse, sin verum, non esse hoc regnare, cum 22 verum iuratus dicas, probare. De huius spe tantum dico, nullas a me opes P. Sullam, nullam potentiam, nihil denique praeter fidem defensionis exspectare. 'Nisi tu' inquit 'caus- sam recepisses, numquam mihi restitisset, sed indicta caussa profugisset.' Si iam hoc tibi concedam, Q. Hortensium, tanta gravitate hominem, si hos talis viros non suo stare iudicio, sed meo; si hoc tibi dem, quod credi non potest, nisi ego huic adessem, hos adfuturos non fuisse, uter tan- dem rex est, isne cui innocentes homines non resistunt, an is qui calamitosos non deserit ? At hie etiam, id quod tibi necesse minime fuit, facetus esse voluisti, cum Tarquinium et Numam et me tertium peregrinum regem esse dixistL Mitto iam de rege quaerere, illud quaero, peregrinum cur me esse dixeris. Nam si ita sum, non tam est admirandum regem esse me, quoniam, ut tu ais, etiam peregrini reges Romae fuerunt, quam consulem Romae fuisse peregrinum. VIII 25] PRO P. SULLA ORATIO. 43 ' Hoc dice,' inquit ' te esse ex municipio.' Fateor, et addo 23 etiam ex eo municipio, unde iterum iam salus huic urbi imperioque missa est. Sed scire ex te pervelim, quam ob rem, qui ex municipiis veniant, peregrini tibi esse videantur. Nemo istuc M. illi Catoni seni, cum plurimos haberet inimi- cos, nemo Ti. Coruncanid*, nemo M' Curio, nemo huic ipsi nostro C. Mario, cum ei multi inviderent, obiecit umquam. Equidem vehementer laetor eum esse me, in quem tu, cum cuperes, nullam contumeliam iacere potueris, quae non ad maximam partem civium conveniret. VIII. Sed tamen te a me pro magnis causis nostrae necessitudinis monendum esse etiam atque etiam puto. Non possunt omnes esse patricii—si verum quaeris, ne curant quidem—nec se aequa- les tui propter istam causam abs te anteiri putant. Ac si 24 tibi nos peregrini videmur, quorum iam nomen et honos inveteravit et urbi huic et hominum famae ac sermonibus, quam tibi illos competitores tuos peregrines videri necesse erit, qui iam ex tota Italia delecti tecum de honore ac de omni dignitate contendent, quonim tu cave quemquam peregrinum appelles, ne peregrinorum suffragiis obruare. Qui si attulerint nervos et industriam, mihi crede, excutient tibi istam verborum iactationem et te ex somno saepe excita- bunt, nec patientur se abs te, nisi virtute vincentur, honore superari. Ac si, indices, ceteris patriciis me et vos peregri- 25 nos videri oporteret, a Torquato tamen hoc vitium sileretur; est enim ipse a materno genere municipalis, honestissimi ac nobilissimi generis, sed tamen Asculani. Aut igitur doceat Picentis solos non esse peregrines, aut gaudeat suo generi me meum non anteponere. Quare neque tu me peregrinum posthac dixeris, ne gravius refutere, neque regem, ne deri- deare. Nisi forte regium tibi videtur ita vivere, ut non modo homini nemini, sed ne cupiditati quidem ulli servias, contemnere omnis libidines, non auri, non argenti, non 44 CICERONIS [VIII 25 ceterarum rerum indigere; in senatu sentire libere, populi utilitati magis consulere quam voluntati, nemini cedere, mul- tis obsistere. Si hoc putas esse regium, regem me esse confi- teor: sin te potentia mea, si dominatio, si denique aliquod dictum adrogans aut superbum movet, quin tu id potius prefers quam verbi invidiam contumeliamque maledicti ? 26 IX. Ego, tantis a me beneficiis in re publica positis, si nullum aliud mihi praemium ab senatu populoque Romano nisi honestum otium postularem, quis non concederet ? Sibi haberent honores, sibi imperia, sibi provincias, sibi trium- phos, sibi alia praeclarae laudis insignia; mihi liceret eius urbis, quam conservassem, conspectu tranquillo ahimo et quieto frui. Quid? Si hoc non postulo, si ille labor mens pristinus, si sollicitudo, si officia, si operae, si vigiliae deser- viunt amicis, praesto sunt omnibus; si neque amici in foro requirunt studium meum neque res publica in curia; si me non modo non rerum gestarum vacatio, sed neque honoris neque aetatis excusatio vindicat a labore; si voluntas mea, si industria, si domus, si animus, si aures patent omnibus; si mihi ne ad ea quidem, quae pro salute omnium gessi, recor- danda et cogitanda quidquam relinquitur temporis, tamen hoc regnum appellabitur, cuius vicarius qui velit esse inveniri 27 nemo potest? Longe abest a me regni suspicio: si quaeris, qui sint Romae regnum occupare conati, ut ne replices an- nalium memoriam, ex domesticis imaginibus invenies. Res enim gestae, credo, meae me nimis extulerunt ac mihi nescio quos spiritus attulerunt Quibus de rebus tam Claris, tam im- mortalibus, iudices, hoc possum dicere, me, qui ex summis periculis eripuerim urbem hanc et vitam omnium civium, satis adeptum fore, si ex hoc tanto in omnis mortalis bene- 28 ficio nullum in me periculum redundant Etenim in qua civitate res tantas gesserim memini, in qua urbe verser intel- lego. Plenum forum est eorum hominum, quos ego a vestris X 3i] PRO P. SULLA ORATIO. 45 cervicibus depuli, iudices, a meis non removi ;• nisi vero paucos fuisse arbitramini, qui conari aut sperare possent se tantum imperium posse delere. Horum ego faces eripere de manibus et gladios extorquere potui, sicuti feci, voluntates vero consceleratas ac nefarias nec sanare potui nec tollere. Quare non sum nescius, quanto periculo vivam in tanta multitudine improborum, cum mihi uni cum omnibus impro- bis aeternum videam esse bellum susceptum. X. Quod si 29 illis meis praesidiis forte invides et si ea tibi regia videntur, quod omnes boni omnium generum atque ordinum suam salutem cum mea coniuhgunt, consolare te, quod omnium mentes improborum mihi uni maxime sunt infensae et adver- sae, qui me non solum idcirco oderunt, quod eorum conatus impios et furorem consceleratum repressi, sed eo etiam magis, quod nihil iam se simile me vivo conari posse arbi- trantur. At vero quid ego mirer, si quid ah improbis de me 30 improbe dicitur, cum L. Torquatus, primum ipse his funda- mentis adulescentiae iactis, ea spe proposita amplissimae dignitatis, deinde L. Torquati, fortissimi consulis, constantis- simi senatoris, semper optimi civis filius, interdum efferatur immoderatione verborum? Qui cum suppressa voce de see- lere P. Lentuli, de audacia coniuratorum omnium dixisset, tantum modo ut vos, qui ea probatis, exaudire possetis, de supplicio, de laqueo, de carcere magna et queribunda voce dicebat. In quo primum erat illud absurdum, quod, cum 31 ea, quae leviter dixerat, vobis probare volebat, eos qui circum iudicium stabant audire nolebat, non intellegebat ea, quae dare diceret, ita illos audituros, quibus se venditabat, ut vos quoque audiretis, qui id non probabatis; deinde alterum iam oratoris est vitium non videre, quid quaeque causa postulefc Nihil est enim tam alienum ab eo, qui alterum coniurationis accuset, quam videri coniuratorum poenam mortemque lugere. Quod cum is tribunus plebis facit, qui unus videtur ex illis ad 46 CICERONIS [X 31 lugendos coniuratos relictus, nemini tnirum est; difficile est enim tacere, cum doleas: te, si quid eius modi facis, non modo talem adulescentem, sed in ea caussa, in qua te vindi- 32 cem coniurationis velis esse, vehementer admirer. Sed reprehendo tamen illud maxime, quod isto ingenio et pru- dentia praeditus caussam rei publicae non tenes, qui arbitrere plebi Romanae res eas non probari, quas me console omnes boni pro salute communi gesserunt. XI. Ecquem tu horum, qui adsunt, quibus te contra ipsorum voluntatem venditabas, aut tam sceieratum statuis fuisse, ut haec omnia perire voluerit, aut tam miserum, ut et se perire cuperet et nihil haberet, quod salvom esse vellet? An vero clarissimum virum generis vestri ac nominis nemo reprehendit, qui filium suum vita privavit, ut in ceteros firmaret imperium: tu rem publicam reprehendis, quae do- 33 mesticos hostis, ne ab eis ipsa necaretur, necavit? Itaque attende, Torquate, quam ego defugiam auctoritatem consu- latus mei. Maxima voce, ut omnes exaudire possint, dico semperque dicam; adeste omnes animis qui adstatis, quorum ego frequentia magno opere laetor; erigite mentis auris- que vestras et me de invidiosis rebus, ut ille putat, dicentem attendite. Ego consul, cum exercitus perditorum civium clandestine scelere conflatus crudelissimum et luctuosissi- mum exitium patriae comparasset, cum ad occasum interi- tumque rei publicae Catilina in castris, in his autem templis atque tectis dux Lentulus esset constitutus, meis consiliis, meis laboribus, mei capitis periculis, sine tumultu, sine dilectu, sine armis, sine exercitu, quinque hominibus com- prehensis atque confessis incensione urbem, internicione civis, vastitate Italiam, interitu rem publicam liberavi: ego vitam omnium civium, statum orbis terrae, urbem banc de- nique, sedem omnium nostrum, arcem regum ac nationum exterarum, lumen gentium, domicilium imperi quinque XIII 36] PRO P. SULLA OR A TIG. 47 hominum amentium ac perditorum poena redemi. An me 34 existimasti haec iniuratum in iudicio non esse dicturum, quae iuratus in maxima contione dixissem? XIL Atque etiam illud addam, ne quis forte incipiat improbus subito te 5 amare, Torquate, et aliquid sperare de te, atque, ut idem omnes exaudiant, clarissima voce dicam: harum omnium rerum, quas ego in consulatu pro salute rei publicae suscepi atque gessi, L. ille Torquatus, cum esset meus contubernalis in consulatu atque etiam in praetura fuisset, auctor adiutor lo particeps exstitit, cum princeps, cum auctor, cum signifer esset iuventutis; parens eius, homo amantissimus patriae, maximi animi, summi consili, singularis constantiae, cum esset aeger, tamen omnibus rebus illis interfuit; nusquam est a me digressus; studio consilio auctoritate unus adiuvit IS plurimum, cum infirmitatem corporis animi virtute superaret. Videsne, ut eripiam te ex improborum subita gratia et recon- 35 ciliem bonis omnibus? Qui te et diligunt et retinent retine- buntque semper, nec, si forte a me desciveris, idcirco te a se et a re publica et a tua dignitate deficere patientur. Sed 3o iam redeo ad caussam atque hoc vos, iudices, testor: mihi de memet ipso tam multa dicendi necessitas quaedam imposita est ab illo. Nam si Torquatus Sullam solum accusasset, ego quoque hoc tempore nihil aliud agerem nisi eum, qui accu- satus esset, defenderem, sed cum ille tota ilia oratione in 25 me esset invectus, et cum, ut initio dixi, defensionem meam spoliare auctoritate voluisset, etiam si dolor me meus respon- dere non cogeret, tamen ipsa caussa hanc a me orationem flagitavisset. XIII. Ab Allobrogibus nominatum Sullam esse dicis. 36 30 Quis negat? Sed lege indicium et vide, quem ad modum nominatus sit. L. Cassium dixerunt commemorasse, cum ceteris Autronium secum facere. Quaero, num Sullam dixerit Cassius? Nusquam; sese aiunt quaesisse de Cassio • 48 CICERONIS LXin 36 quid Sulla sentiret Videte diligentiam Gallorum; qui vitam hominum naturamque non nossent ac tantum audissent eos pari calamitate esse, quaesiverunt essentne eadem voluntate. Quid turn Cassius? Si respondisset idem sentire et secum facere Sullam, tamen mihi non videretur in hunc id crimino- sum esse debere. Quid ita? Quia qui barbaros homines ad bellum impelleret, non debebat minuere illorum suspicio- nem et purgare eos, de quibus illi aliquid suspicari vide- 37 rentur. Non respondit tamen una facere Sullam. Etenim esset absurdum, cum ceteros sua sponte nominasset, mentio- nem facere Sullae nullam nisi admonitum et interrogatum, nisi forte veri simile est P. Sullae nomen in memoria Cassio non fuisse. Si nobilitas hominis, si adflicta fortuna, si reli- quiae pristinae dignitatis non tam illustres fuissent, tamen Autroni commemoratio memoriam Sullae rettulisset; etiam, ut arbitror, cum auctoritates principum coniurationis ad inci- tandos animos Allobrogum colligeret Cassius, et cum sciret exteras nationes maxime nobilitate moveri, non prius Autro- 38 nium quam Sullam nominavisset. lam vero illud probari minime potest, Gallos Autronio nominato putasse propter calamitatis similitudinem sibi aliquid de Sulla esse quaeren- dum, Cassio, si hie esset in eodem scelere, ne cum appellas- set quidem Autronium, huius in mentem venire potuisse. Sed tamen quid respondit de Sulla Cassius? Se nescire certum. 'Non purgat' inquit. Dixi an tea: ne si argueret quidem tum denique, cum esset interrogatus, id mihi crimi- 39 nosum videretur. Sed ego in quaestionibus et iudiciis non hoc quaerendum arbitror, num purgetur aliquis, sed num arguatur. Etenim cum se negat scire Cassius, utrum suble- vat Sullam, an satis probat se nescire? 'Sublevat apud Gallos.' Quid ita? Ne indicent? Quid? Si periculum esse putasset, ne illi umquam indicarent, de se ipse confessus esset? 'Nesciit videlicet.' Credo celatum esse Cassium XIV 42] PRO R SULLA ORATIO. 49 de Sulla uno, nam de ceteris certe sciebat; etenim domi eius pleraque conflata esse constabat. Qui negare noluit esse in eo numero Sullam, quo plus spei Gallis daret, dicere autem falsum non ausus est, nescire dixit. Aiqui hoc 5 perspicuom est, cum is, qui de omnibus scierit, de Sulla se scire negarit, eandem vim esse negationis huius, quam si extra coniurationem hunc esse se scire dixisset. Nam cuius scientiam de omnibus constat fuisse, eius ignoratio de aliquo purgatio debet videri. Sed lam non quaero, purgetne lo Cassius Sullam: illud mihi tantum satis est, contra Sullam nihil esse in indicio. XIV. Exclusus hac criminatione Torquatus rursus 40 in me inruit, me accusat: ait me aliter ac dictum sit in tabulas publicas rettulisse. O di immortales! vobis enim 15 tribuo, quae vestra sunt; nec vero possum tantum meo ingenio dare, ut tot res, tantas, tam varias, tam repentinas in ilia turbulenfissima tempestate rei publicae mea sponte dispexerim; vos profecto animum meum tum conservandae patriae cupiditate incendistis; vos me ab omnibus ceteris so cogitationibus ad unam salutem rei publicae convertistis; vos denique in tantis tenebris erroris et inscientiae clarissi- mum lumen menti meae praetulistis. Vidi ego hoc, indices, 41 nisi recenti memoria senatus auctoritatem huius indici mo- numentis publicis testatus essem, fore ut aliquando non 25 Torquatus neque Torquati quispiam similis, nam id me multum fefelUt, sed ut aliquis patrimoni naufragus, inimi- cus oti, bonorum hostis aliter indicata haec esse diceret, quo facilius vento aliquo in optimum quemque excitato posset in malis rei publicae portum aliquem suorum malorum invenire. 30 Itaque introductis in senatum indicibus constitui senatores, qui omnia indicum dicta interrogata responsa perscriberent. At quos viros! Non solum summa virtute et fide, cuius gene- 42 ris erat in senatu facultas maxima, sed etiam quos sciebam R* S* ^ ^ 50 CICERONIS [XIV 42 memoria, scientia, celeritate scribendi facillime quae dice- rentur persequi posse: C. Cosconiutn, qui turn erat praetor, M. Messallam, qui turn praeturam petebat, P. Nigidium, Appium Claudium. Credo esse neminem, qui his homini- bus ad vere referendum aut fidem putet aut ingenium s defuisse. XV. Quid? Deinde quid feci ? Cum scirem ita esse indicium relatum in tabulas publicas, ut illae tabulae privata tamen custodia more maiorum continerentur, non occultavi, non continui domi, sed statim describi ab omnibus librariis, dividi passim et pervolgari atque edi populo Ro-10 mano imperavi. Divisi tota Italia, dimisi in omnis provin- cias, eius indici, ex quo oblata salus esset omnibus, exper- 43 tem esse neminem volui. Itaque dico locum in orbe terra- rum esse nullum, quo in loco populi Romani nomen sit, quin eodem perscriptum hoc indicium pervenerit. In quo is ego tam subito et exiguo et turbido tempore multa divinitus, ita ut dixi, non mea sponte providi: primum, ne quis posset tantum aut "de rei publicae aut de alicuius periculo memi- nisse, quantum vellet; deinde, ne cui liceret umquam repre- hendere illud indicium aut temere creditum criminari; pos- m tremo, ne quid iam a me, ne quid ex meis commentariis quaereretur, ne aut oblivio mea aut memoria nimia videretur, ne denique aut neglegentia turpis aut diligentia crudelis puta- 44 retur. Sed tamen abs te, Torquate, quaero, cum indicatus tuus esset inimicus et esset eius rei frequens senatus et recens memoria testis, et tibi, meo familiari et contubemali, prius etiam edituri indicium fuerint scribae mei, si voluisses, quam in codicem rettulissent: cum videres aliter referri, cur tacuisti, passus es, non mecum aut cum familiari meo questus es, aut, quoniam tam facile inveheris in amicos, 30 iracundius aut vehementius expostulasti ? Tu, cum tua vox numquam sit audita, cum indicio lecto, descripto, divolgato quieveris tacueris, repente tantam rem ementiare et in eum XVII48] PRO P. SULLA ORATIO. 51 locum te deducas, ut ante, quam me commutati indici coargueris, te summae neglegentiae tuo iudicio convictum esse fateare ? XVI. Mihi cuiusquam salus tanti fuisset, ut meam neg- 45 legerem ? Per me ego veritatem patefactam contaminarem aliquo mendacio ? Quemquam denique ego iuvarem, a quo tam crudelis insidias rei publicae factas, et me potissimum console, putarem ? Quod si iam essem oblitus severitatis et constantiae meae, tamenne tam amens eram, ut, cum litterae posteritatis caussa repertae sint, quae subsidio oblivioni esse possent, ego recentem putarem memoriam cuncti senatus com- mentario meo posse superari? Fero ego te, Torquate, iam 46 dudum, fero, et non numquam animum incitatum ad ulcis- cendam orationem tuam revoco ipse et reflecto; permitto aliquid iracundiae tuae, do adulescentiae, cedo amicitiae, tribuo parenti; sed nisi tibi aliquem modum tute constitueris, coges me oblitum nostrae amicitiae habere rationem meae dignitatis. Nemo umquam me tenuissima suspicione per- strinxit, quem non perverterim ac perfregerim. Sed mihi hoc credas velim: non eis libentissime soleo respondere, quos mihi videor facillime posse superare. Tu, quoniam 47 minime ignoras consuetudinem dicendi meam, noli hac nova lenitate abuti mea, noli aculeos orationis meae, quia recon- diti sunt, excussos arbitrari, noli id omnino putare a me esse amissum, si quid est tibi remissum atque concessum. Cum illae valent apud me excusationes iniuriae tuae, iratus animus tuus, aetas, amicitia nostra, turn nondum statuo te virium satis habere, ut ego tecum luctari et congredi debeam. Quod si esses usu atque aetate robustior, essem idem qui soleo, cum sum lacessitus: nunc tecum sic agam, tulisse ut potius iniuriam quam rettulisse gratiam videar. XVII. Neque vero quid mihi irascare intellegere possum. Si, quod 48 eum defendo, quem tu accusas, cur tibi ego non suscenseo. 52 CICERONIS [XVII48 quod accusas eum, quem ego defendo ? * Inimicum ego' inquis 'accuso meum.' Et amicum ego defendo meum. 'Non debes tu quemquam in coniurationis quaestione defen- dere.' Immo nemo magis eum, de quo nihil umquam est suspicatus, quam is, qui de aliis multa cogitavit. 'Cur dixisti testimonium in alios ?' Quia coactus sum. ' Cur damnati sunt?' Quia creditum est. 'Regnum est dicere in quem velis et defendere quem velis.' Immo servitus est non dicere in quem velis et non defendere quem velis. Ac si considerare coeperis, utrum magis mihi hoc necesse fuerit facere an istud tibi, intelleges honestius te inimicitiarum 49 modum statuere potuisse quam me humanitatis. At vero, cum honos agebatur familiae vestrae amplissimus, hoc est consulatus parentis tui, sapientissimus vir familiarissimis suis non suscensuit [pater tuus], cum Sullam et defenderent et laudarent: intellegebat banc nobis a maioribus esse traditam disciplinam, ut nullius amicitia ad propulsanda pericula impediremur. Erat huic iudicio longe dissimilis ilia con- tentio; tum, adflicto P. Sulla, consulatus vobis parieba- tur, sicuti partus est; honoris erat certamen; ereptum repe- tere vos clamitabatis, ut victi in campo in foro vinceretis; tum qui contra vos pro huius salute pugnabant, amicissimi vestri, [quibus non irascebamini] consulatum vobis eripie- bant, honori vestro repugnabant, et tamen id inviolata vestra amicitia, integro officio, vetere exemplo atque instituto 50 optimi cuiusque faciebant. XVIII. Ego vero quibus orna- mentis adversor tuis, aut cui dignitati vestrae repugno? Quid est quod iam ab hoc expetas? Honos ad patrem, insignia honoris ad te delata sunt. Tu ornatus exuviis huius venis ad eum lacerandum, quem interemisti: ego iacentem et spoliatum defendo et protego. Atque hie tu et reprehen- dis me, quia defendam, et irasceris. Ego autem non modo tibi non irascor, sed ne reprehendo quidem factum tuum; XIX 53] PRO P. SULLA ORATIO. 53 te enim existimo tibi statuisse, quid faciendum putares, at satis idoneum offici tui iudicem potuisse esse. At accusat C. Comeli filius, et id aeque valere debet, ac 51 si pater indicaret. O patrem Comelium sapientem, qui, quod praemi solet esse in indicio, reliquerit, quod turpitu- dinis in confessione, id per accusationem fili susceperit! Sed quid est tandem, quod indicat per istum puerum Corne- lius? Si Vetera, mihi ignota, cum Hortensio communicata, respondit Hortensius; sin, ut ais, ilium conatum Autroni et Catilinae, cum in campo consularibus comitiis, quae a me habita sunt, caedem facere voluerunt, Autronium tum in campo vidimus—sed quid dixi vidisse nos ? Ego vidi; vos enim tum, iudices, nihil laborabatis neque suspicabamini, ego tectus praesidio firmo amicorum Catilinae tum et Au- troni copias et conatum repressi. Num quis est igitur, qui 52 tum dicat in campum adspirasse Sullam ? Atqui si tum se cum Catilina societate sceleris coniunxerat, cur ab eo disce- debat ? Cur cum Autronio non erat ? Cur in pari caussa non paria signa criminis reperiuntur? Sed quoniam Cornelius ipse etiam nunc de indicando dubitat, et ut dicitis, informat ad hoc adumbratum indicium filium, quid tandem de ilia nocte dicit, cum inter falcarios ad M. Laecam, nocte ea, quae con- secuta est posterum diem nonarum Novembrium, me consule Catilinae denuntiatione convenit ? Quae nox omnium tern- porum coniurationis acerrima fuit atque acerbissima. Tum Catilinae dies exeundi, tum ceteris manendi condicio, tum discriptio totam per urbem caedis atque incendiorum con- stituta est; tum tuus pater, Corneli, id quod tandem ali- quando confitetur, illam sibi officiosam provinciam depopos- cit, ut, cum prima luce consulem salutatum veniret, intro- missus et meo more et iure amicitiae me in meo lectulo trucidaret. XIX. .Hoc tempore, cum arderet acerrime con- 63 iuratio, cum Catilina egrederetur ad exercitum, Lentulus in 54 CICERONIS [XIX 53 urbe relinqueretur, Cassius incendiis, Cethegus caedi prae- poneretur, Autronio ut occuparet Etruriam praescriberetur, cum omnia ordinarentur instruerentur pararentur, ubi fuit Sulla, Comeli ? NumRomae? Immo longe afuit. Numineis regionibus, quo se Catilina inferebat ? Multo etiam longius. Num in agro Camerti, Piceno, Gallico, quas in oras maxime quasi morbus quidam illius furoris pervaserat? Nihil vero minus. Fuit enim, ut iam ante dixi, Neapoli; fuit in ea 54 parte Italiae, quae maxime ista suspicione caruit. Quid ergo indicat aut quid adfert aut ipse Cornelius aut vos, qui haec ab illo mandata defertis ? ' Gladiatores emptos esse Fausti simulatione ad caedem ac tumultum.' Ita prorsus, inter- positi sunt gladiatores, quos testamento patris deberi vide- mus. ' Arrepta est familia, quae si esset praetermissa, posset alia familia Fausti munus praebere.' Utinam quidem haec ipsa non modo iniquorum invidiae, sed aequorum exspecta- tioni satis facere posset! ' Properatum vehementer est, cum longe tempus muneris abesset.' Quasi vero tempus dandi muneris non valde adpropinquaret. ' Nec opinante Fausto, 55 cum is neque sciret neque vellet, familia est comparata.' At litterae sunt Fausti, per quas ille precibus a P. Sulla petit, ut emat gladiatores et ut hos ipsos emat; neque solum ad Sul- lam missae, sed ad L. Caesarem, Q. Pompeium, C. Mem- mium, quorum de sententia tota res gesta est. ' At praefuit familiae.' Iam si in paranda familia nulla suspicid Cst, quis praefuerit nihil ad rem pertinet: sed tamen in munere servili obtulit se ad ferramenta prospicienda, praefuit vero numquam, eaque res omni tempore per Bellum, Fausti liber- tum, administrata est 56 XX. At enim Sittius est ab hoc in ulteriorem Hispaniam missus, ut eam provinciam perturbaret. Primum Sittius, iudices, L. lulio C. Figulo consulibus profectus est, aliquanto ante furorem Catilinae et suspicionem huius coniurationis; XX 58] PRO P. SULLA ORATIO. 55 deinde est profectus non turn primum, sed cum in isdera lods aliquanto ante eadem de caussa aliquot annos fuisset j ac profectus est non modo ob caussam, sed etiam ob necessa- riam caussam, magna ratione cum Mauritaniae rege contracta. Tum autem, illo profecto, Sulla procurante eius rem et gerente, plurimis et piilcherrimis P. Sitti praediis venditis aes alienum eiusdem est dissolutum, ut, quae caussa ceteros ad facinus impulit, cupiditas retinendae possessionis, ea Sittio non fuerit, praediis deminutis. lam vero illud quam 57 incredibile, quam absurdum, qui Romae caedem facere, qui banc urbem inflammare vellet, eum familiarissimuin suum dimittere ab se et amandare in ultimas terras ! Utrum, quo facilius Romae ea, quae conabatur, efficeret, si in Hispania turbatum esset ? At haec ipsa per se sine ulla coniunctione agebantur. An in tantis rebus, tam novis consiliis, tam peri- culosis, tam turbulentis, hominem amantissimum sui, fami- liarissimum, coniunctissimum officiis consuetudine usu, dimittendum a se arbitrabatur? Veri simile non est ut, quem in secundis rebus, quem in otio semper secum habuis- set, hunc in adversis et in eo tumultu, quem ipse compa- rabat, ab se dimitteret. Ipse autem Sittius, non enim mihi 58 deserenda est caussa amici veteris atque hospitis, is homo est aut ea familia ac disciplina, ut hoc credi possit, eum bellum populo Romano facere voluisse; ut, cuius pater, cum ceteri deficerent finitimi ac vicini, singulari exstiterit in rem publicum nostrum officio et fide, is sibi nefarium bellum contra patriam suscipiendum putaret ? Cuius aes alienum videmus, iudices, non libidine, sed negoti gerendi studio esse contractuni; qui ita Romae debuit, ut in provinciis et in regnis ei maximae pecuniae deberentur, quas cum peteret, non commisit ut sui procuratores quidquam oneris absente se sustinerent: venire omnis suas possessiones et patri- monio se ornatissimo spoliari maluit quam ullam moram 56 CICERONJS [XX 59 59 cuiquam fieri creditorum suorum. A quo quidem genera, iudices, ego numquam timui, cum in ilia rei publicae tempes- tate versarer. Illud erat hominum genus horribile et per- timescendum, qui tanto amore suas possessiones amplexi tenebant, ut ab eis membra citius divelli ac distrahi posse diceres: Sittius numquam sibi cognationem cum praediis esse existimavit suis. Itaque se non modo ex suspicione tanti sceleris, varum etiam ex omni hominum sermone non armis, sad patrimonio suo vindicavit. 60 XXI. lam vero quod obiecit Pompeianos esse a Sulla impulsos, ut ad istam coniurationem atque ad hoc nefarium facinus accederent, id cuius modi sit intellegere non possum. An tibi Pompeiani coniurasse videntur? Quis hoc dixit umquam aut quae fuit istius rei vel minima suspicio ? ' Diiunxit' inquit ' eos a colonis, ut hoc discidio ac dissen- sione facta oppidum in sua potestate posset per Pompeia- nos habere.' Primum omnis Pompeianorum colonorumque dissensio delata ad patronos est, cum iam inveterasset ac multos annos esset agitata; deinde ita a patronis res cognita est, ut nulla in re a ceterorum sententiis Sulla dissenserit; postremo coloni ipsi sic intellegunt, non Pompeianos a Sulla 61 rnagis quam sese esse defensos. Atque hoc, iudices, ex hac frequentia colonorum, honestissimorum hominum, intellegere potestis, qui adsunt laborant, hunc patronum defensorem custodem illius coloniae, si in omni fortuna atque omni honore incolumem habere non potuerunt, in hoc tamen casu, quo adflictus iacet, per vos iuvari conservarique cupiunt. Adsunt pari studio Pompeiani, qui ab istis etiam in crimen vocantur, qui ita de ambulatione ac de suffragiis suis cum colonis dissenserunt, ut idem de communi salute sentirent. 62 Ac ne haec quidem P. Sullae mihi videtur silentio praeter- eunda esse virtus, quod, cum ab hoc ilia colonia deducta sit, et cum commoda colonorum a fortunis Pompeianorum XXIII64] PRO P. SULLA ORATIO. 57 rei publicae fortuna diiunxerit, ita cams utrisque est atque iucundus, ut non alteros demovisse, sed utrosque constituisse videatur. XXII. At enim at gladiatores at omnis ista vis rogatio- s nis Caaciliaa caussa comparabatur. Atqua hoc loco in L. Caacilium, pudantissimum atque ornatissimum vimm, vaha- mantar invactus est, cuius ago da virtuta at constantia, iudicas, tantum dico, talam hunc in ista rogationa, quam promulgarat non da tollanda, sad da lavanda calamitate 10 fratris sui, fuissa, ut consulara voluarit fratri, cum ra publica pugnara noluerit, promulgarit impulsus amora fratarno, da- stitarit fratris auctoritate daductus. Atqua in aa re par L. 63 Caacilium Sulla accusatur, in qua ra est utarqua laudandus, primum Caacilius, qui si id promulgavit, in quo res iudicatas 15 videatur voluisse rascindera, ut rastituaratur Sulla, recta ra- prahendis; status anim rai publicae maxima iudicatis rebus continetur, naqua ago tantum fratarno amori dandum arbi- tror, ut quisquam, dum saluti suomm consulat, communam ralinquat. At nihil da iudicio ferabat, sad poanam ambitus aam rafarabat, quae fuarat nupar, suparioribus lagibus con- stituta; itaqua hac rogationa non iudicum santentia, sad legis vitium corrigabatur. Nemo indicium raprehandit, cum da poena quaritur, sad legem; damnatio est anim iudicum, quae manabat, poena legis, quae lavabatur. Noli igitur 64 animos aorum ordinum, qui praasunt iudiciis summa cum gravitate at dignitata, alianara a causa. Nemo labafactara indicium est conatus, nihil est aius modi promulgatum: semper Caacilius in calamitate fratris sui iudicum potasta- tam parpetuandam, legis acarbitatam mitigandam putavit. XXIII. Sed quid ago da hoc plura disputam? Dicaram fortassa, at facile at libantar dicaram, si paulo atiam longius quam finis cotidiani offici postulat L. Caacilium piatas at fraternus amor propulissat; imploraram sansus vastros, unius 58 CICERONIS [XXIII 64 cuiusque indulgentiam in suos testarer, peterem veniam errato L. Caecili ex intimis vestris cogitationibus atque ex 65 humanitate communi. Lex dies fuit proposita paucos; ferri coepta numquam, deposita est in senatu. Kalendis lanuariis cum in Capitolium nos senatum convocassemus, nihil est actum prius, et id mandatu Bullae Q. Metellus praetor se loqui dixit, Sullam illam rogationem de se nolle ferri. Ex illo tempore L. Caecilius egit de re publica multa: agrariae legi, quae tota a me reprehensa et abiecta est, inter- cessorem se fore professus est, improbis largitionibus resti- tit, senatus auctoritatem numquam impedivit, ita se gessit in tribunatu, ut onere deposito domestici offici nihil postea nisi 66 de rei publicae commodis cogitarit. Atque in ipsa rogatione ne per vim quid ageretur, quis tum nostrum Sullam aut Cae- cilium verebatur? Nonne omnis ille terror, omnis seditionis timor atque opinio ex Autroni improbitate pendebat ? Eius voces, eius minae ferebantur; eius aspectus, concursatio, stipatio, greges hominum perditorum, metum nobis seditio- nesque adferebant Itaque P. Sulla hoc importunissimo cum honoris, tum etiam calamitatis socio atque comite et secundas fortunas amittere coactus est et in adversis sine ullo remedio atque adlevamento permanere. 67 XXIV. Hie tu epistulam meam saepe recitas, quam ego ad Cn. Pompeium de meis rebus gestis et de summa re publica misi, et ex ea crimen aliquod in P. Sullam quaeris; et, si furorem incredibilem biennio ante conceptum erupisse in meo consulatu scripsi, me hoc demonstrasse dicis, Sullam in ilia fuisse superiore coniuratione. Scilicet ego is sum qui existimem Cn. Pisonem et Gatilinam et Vargunteium et Autronium nihil scelerate, nihil audacter ipsos per sese sine 68 P. Sulla facere potuisse. De quo etiam si quis dubitasset antea num id, quod tu arguis, cogitasset, interfecto patre tuo consulem descendere Kalendis lanuariis cum lictoribus, sus- XXV 7iJ PRO P. SULLA ORATIO. 59 tulisti banc suspicionem, cum dixisti hunc, ut Catilinam con- sulem efficeret, contra patrem tuum operas et manum compa- rasse. Quod si tibi ego confitear, tu mihi concedas necesse est, hunc, cum Catilinae suffragaretur, nihil de suo consulatu, quem iudicio amiserat, per vim recuperando cogitavisse. Neque tamen istorum facinorum tantorum, tam atro- cium crimen, indices, P. Sullae persona suscipit. lam 69 etiim faciam, criminibus omnibus fere dissolutis, contra atque in ceteris causis fieri solet, ut nunc denique de vita hominis ac de moribus dicam. Etenim de principio studuit animus occurrere magnitudini criminis, satis facere exspectationi hominum, de me aliquid ipso, quia accusatus eram, dicere: nunc iam revocandi estis eo, quo vos ipsa caussa, etiam tacente me, cogit animos mentisque convertere. XXV. Omnibus in rebus, indices, quae graviores maiores- que sunt, quid quisque voluerit cogitarit admiserit, non ex crimine, sed ex^oribus eius qui arguitur est ponderandum. Neque enim potest quisquam nostrum subito fingi, neque cuiusquam repente vita mutari autnatura converti. Circum- 70 spicite paulisper mentibus vestris, ut alia omittamus, hosce ipsos homines, qui huic adfines sceleri fuerunt. Catilina contra rem publicam coniuravit. Cuius aures umquam hoc respuerunt, conatum esse audacter hominem a pueritia non solum intemperantia et scelere, sed etiam consuetudine et studio in omni flagitio stupro caede versatum? Quis eum contra patriam pugnantem perisse miratur, quem semper omnes ad civile latrocinium natum putaverunt? Quis Len- tuli societates cum indicibus, quis insaniam libidinum, quis perversam atque impiam religionem recordatur, qui ilium aut nefarie cogitasse aut stulte sperasse miretur? Quis de C. Cethego atque eius in Hispaniam profectione ac de volnere Q. Metelli Pii cogitat, cui non ad illius poenam career aedifi- catus esse videatur? Omitto ceteros, ne sit infinitum: tan- 71 6o CICERONIS [XXV 71 turn a vobis peto, ut taciti de omnibus, quos coniurasse cog- nitum est, cogitetis: intellegetis, unum quemque eorum prius ab sua vita quam a nostra suspicione esse damnatum. Ipsum ilium Autronium, quoniam eius nomen finitimum maxime est huius periculo et crimini, non sua vita ac natura convicit? Semper audax petuians libidinosus, quem in stuprorum defensionibus non solum verbis uti improbissimis solitum esse scimus, verum etiam pugnis et calcibus, quem exturbare homines ex possessionibus, caedem facere vicinorum, spoli- ;ire fana sociorum, vi et armis disturbare indicia, in bonis rebus omnis contemnere, in malis pugnare contra bonos, non rei publicae cedere, non fortunae ipsi succumbere. Huius si caussa non manifestissimis rebus teneretur, tamen eum mores ipsius ac vita convinceret. 72 XXVI. Agedum, conferte nunc cum illius vitam P. Bullae, vobis populoque Romano notissimam, indices, et eam ante oculos vestros proponite. Ecquod est huius factum aut commissum, non dicam audacius, sed quod cuiquam paulo minus consideratum videretur? Factum quaero? Verbum ecquod umquam ex ore huius excidit, in quo quisquam posset offendi? At vero in ilia gravi L. Bullae turbulentaque victoria quis P. Bulla mitior, [quis misericordior inventus est]? Quam multorum hie vitam est a L. Bulla deprecatus 1 Quam multi sunt summi homines et ornatissimi et nostri et equestris ordinis, quorum pro salute se hie Bullae obligavit! Quos ego nominarem—neque enim ipsi nolunt et huic animo gratissi- moadsunt—sed quia mains est beneficium,quam posse debet civis civi dare, ideo a vobis peto ut, quod potuit, tempori 73 tribuatis, quod fecit, ipsi. Quid reliquam constantiam vitae commemorem, dignitatem liberalitatem moderationem in privatis rebus, splendorem in publicis ? Quae ita deformata sunt a fortuna, ut tamen a natura incohata compareant. Quae domus? Quae celebratio cotidiana, quae familiarium dig- XXVII 76] PRO P. SULLA ORATIO. 6i nitas, quae stadia aniicorum, quae ex quoque ordine multi- tudo! Haec diu multumque et multo labore quaesita una eripuit hora. Accepit P. Sulla, iudices, volnus vehemens et mortiferum, verum tamen eius modi, quod videretur huius s vita ac natura accipere potuisse. Honestatis enim et digni- tatis habuisse nimis magnam iudicatus est cupiditatem, quam si nemo alius habuit in consulatu petendo, cupidior iudicatus est hie fuisse quam ceteri; sin etiam in aliis non nullis fuit iste consulatus amor, fortuna in hoc fuit fortasse gravior lo quam in ceteris. Postea vero quis P. Sullam nisi maeren- 74 tem, demissum adflictumque vidit? Quis umquam est suspi- catus, hunc magis odio quam pudore hominum aspectum lucemque vitare? Qui cum multa haberet invitamenta urbis etfori propter summa studia amicorum, quae tamen ei sola in 15 malis restiterunt, afuit ab oculis vestris et, cum lege retine- retur, ipse se exsilio paene multavit. XXVII. In hoc vos pudore, iudices, et in hac vita tanto sceleri locum fuisse creditis? Aspicite ipsum, contuemini os, conferte crimen cum vita, vitam ab initio usque ad hoc tempus explicatam 20 cum crimine recognoscite. Mitto rem publicam, quae fuit 75 semper Bullae carissima; hosne amicos, talis viros, tam cupidos sui, per quos res eius secundae quondam erant ornatae, nunc sublevantur adversae, crudelissime perire voluit, ut cum Lentulo et Catilina et Cethego foedissimam 25 vitam ac miserrimam turpissima morte proposita degeret? Non, inquam, cadit in hos mores, non in hunc pudorem, non in hanc vitam, non in hunc hominem ista suspicio. Nova quaedam ilia immanitas exorta est, incredibilis fuit 'ac singularis furor; ex multis ab adulescentia collectis perdito- 30 rum hominum vitiis repente ista tanta importunitas inauditi sceleris exarsit. Nolite, iudices, arbitrari hominum ilium 76 impetum et conatum fuisse; neque enim ulla gens tam barba'ra aut tam immanis umquam fuit, in qua non modo tot. 62 CICERONIS [XXVII 76 sed unus tam cradelis hostis patriae sit inventus: beluae quaedam illae ex portends immanes ac ferae, forma hominum indutae, exstiterunt. Perspicite etiam atque etiara, indices, nihil enim est, quod in hac caussa dici possit vehementius, penitus introspicite Catilinae Autroni Cethegi Lentuli ce- s terorumque mentis: quas vos in his libidines, quae flagitia, quas turpitudines, quantas audacias, quam incredibilis furo- res, quas notas facinorum, quae indicia parricidiorum, quan- tos acervos scelerum reperietis! Ex magnis et diuturnis et iam desperatis rei publicae morbis ista repente vis erupit, ut » ea confecta et eiecta convalescere aliquando et sanari civitas posset j neque enim est quisquam qui arbitretur, illis inclusis in re publica pestibus diutius haec stare potuisse. Itaque eos non ad perficiendum scelus, sed ad luendas rei publicae 77 poenas Furiae quaedam incitaverunt. XXVIII. In hunc 15 igitur gregem vos nunc P. Sullam, indices, ex his, qui cum hoc vivont atque vixerunt, honestissimorum hominum gregibus reicietis? Ex hoc amicorum numero, ex hac familiarium dig- nitate in impiorum partem atque in parricidarum sedem ac numerum transferetis ? Ubi erit igitur illud firmissimum 20 praesidium pudoris? Quo in loco nobis vita ante acta prode- rit? Quod ad tempus existimationis partae fructus reservabi- tur, si in extremo discrimine ac dimicatione fortunae deseret, si non aderit, si nihil adiuvabit? 78 Quaestiones nobis servorum accusator et tormenta mini- 25 tatur. In quibus quamquam nihil periculi suspicamur, tamen ilia tormenta gubernat dolor, moderator natura cuiusque cum animi tum corporis, regit quaesitor, flectit libido, cor- rumpit spes, infirmat metus, ut in tot rerum angustiis nihil veritati loci relinquatur. Vita P. Sullae torqueatur; ex ea 30 quaeratur, num quae occultetur libido, num quod lateat facinus, num quae crudelitas, num quae audacia. Nihil erroris erit in caussa nec obscuritatis, indices, si a vobis vitae XXIX 8i] PRO P. SULLA ORATIO. 63 perpetuae vox, ea quae verissima est et gravissima debet esse, audietur. Nullum in hac caussa testem timemus; nihil quemquam scire, nihil vidisse, nihil audisse arbitramur. Sed 79 tamen, si nihil vos P. Sullae fortuna movet, indices, vestra s moveat. Vestra enim, qui cum summa elegantia atque inte- gritate vixistis, hoc maxime interest, non ex libidine aut simultate aut levitate testium caussas honestorum hominum ponderari, sed in magnis disquisitionibus repentinisque peri- culis vitam unius cuiusque esse testem. Quam vos, indices, 10 nolite armis suis spoliatam atque nudatam obicere invidiae, dedere suspicioni. Munite communem arcem bonorum, obstruite perfugia improborum, valeat et ad poenam et ad salutem plurimum, quam solam videtis per se ex sua natura facillime perspici, subito flecti fingique non posse. IS XXIX. Quid vero ? Haec auctoritas, semper enim est 80 de ea dicendum, quamquam a me timide modiceque dicetur, quid ? inquam, haec auctoritas nostra, qui a ceteris coniura- tionis caussis abstinuimus, P. Sullam defendimus, nihil hunc tandem iuvabit? Grave est hoc dictu fortasse, indices, grave, M si adpetimus aliquidj si cum ceteri de nobis silent, non etiam nosmet ipsi tacemus, grave: sed, si laedimur, si accusamur, si in invidiam vocamur, profecto conceditis, indices, ut nobis libertatem retinere liceat, si minus liceat dignitatem. Accusati 81 sunt uno nomine consulares, ut iam videatur honoris amplis- s5 simi nomen plus invidiae quam dignitatis adferre. 'Adfue- runt' inquit 'Catilinae illumque laudarunt.' Nulla tum patebat, nulla erat cognita coniuratio; defendebant amicum, aderant supplici, vitae eius turpitudinem in summis eius periculis non insequebantur. Quin etiam parens tuns. Tor- 30 quate, consul reo de pecuniis repetundis Catilinae fuit advo- catus, improbo homini, at supplici, fortasse audaci, at ali- quando amico. Cui cum adfuit post delatam ad eum primam illam coniurationem, indicavit se audisse aliquid, non « 64 CICERONIS [XXIX 8i credidisse. 'At idem non adfuit alio in iudicio, cum ades- sent ceteri.' Si postea cognorat ipse aliquid, quod in consu- latu ignorasset, ignoscendum est eis, qui postea nihil audie- runt; sin ilia res prima valuit, num inveterata quam recens debuit esse gravior? Sed si tuus parens etiam in ipsa sus- picione peiiculi sui tamen humanitate adductus advocationem hominis improbissimi sella curuli atque omamentis et suis et consulatus honestavit, quid est quam ob rem consulares, qui 82 Catilinae adfuerunt, reprehendantur? 'At idem eis, qui ante hunc caussam de coniuratione dixerunt, non adfuerunt' Tanto scelere adstrictis hominibus statuerunt nihil a se adiumenti, nihil opis, nihil auxili ferri oportere. Atque ut de eorum constantia atque animo in rem publicam dicam, quorum tacita gravitas et fides de uno quoque loquitur neque cuiusquam ornamenta orationis desiderat, potest quisquam dicere umquam meliores fortiores constantiores consularis fuisse, quam eis temporibus et periculis, quibus paene oppressa est res publica? Quis non de communi salute optime, quis non fortissime, quis non constantissime sensit? Neque ego praecipue de consularibus disputo; nam haec et hominum ornatissimorum, qui praetores fuerunt, et uni- versi senatus communis est laus, ut constet post homi- num memoriam numquam in illo ordine plus virtutis, plus amoris in rem publicam, plus gravitatis fuisse: sed quia sunt descripti consulares, de his tantum mihi di- cendum putavi, quod satis esset ad testandam omnium memoriam, neminem esse ex illo honoris gradu, qui non omni studio virtute auctoritate incubuerit ad rem publicam conservandam. 83 XXX. Sed quid ego ? Qui Catilinam non laudavi, qui reo Catilinae consul non adfui, qui testimonium de coniura- tione dixi in alios, adeone vobis alienus a sanitate, adeo oblitus constantiae meae, adeo immemor rerum a me gesta- XXX 8s] PRO P. SULLA OR A TIG. 65 mm esse videor, ut, cum consul bellum gesserim cum coniu- ratis, nunc eorum ducem servare cupiam, et in animum inducam, cuius nuper fermm rettuderim flammamque re- stinxerim, eiusdem nunc caussam vitamque defendere? Si medius fidius, indices, non me ipsa res publica, meis labori- bus et periculis conservata, ad gravitatem animi et constan- tiam sua dignitate revocaret, tamen hoc natura est insitum, ut, quem timueris, quicum de vita fortunisque contenderis, cuius ex insidiis evaseris, hunc semper oderis. Sed cum agatur honos mens amplissimus, gloria remm gestamm sin- gularis, cum, quotiens quisque est in hoc scelere convictus, totiens renovetur memoria per me inventae salutis, ego sim tam demens, ego committam, ut ea, quae pro salute omnium gessi, casu magis et felicitate a me quam virtute et consilio gesta esse videantur? 'Quid ergo ? Hoc tibi sumis' dicet 84 fortasse quispiam, 'ut, quia tu defendis, innocens iudicetur?' Ego vero, indices, non modo mihi nihil adsumo, in quo quis- piam repugnet, sed etiam, si quid ab omnibus conceditur, id reddo ac remitto. Non in ea re publica versor, non eis temporibus meum caput obtuli pro patriae periculis omnibus, non aut ita sunt exstincti quos vici, aut ita grati quos servavi, ut ego mihi plus adpetere coner, quam quantum omnes ini- mici invidique patiantur. Grave esse videtur eum, qui inves- 85 tigarit coniurationem, qui patefecerit, qui oppresserit, cui senatus singularibus verbis gratias egerit, cui uni togato supplicationem decreverit, dicere in iudicio: 'non defende- rem, si coniurasset' Non dico id, quod grave est: dico illud, quod in his caussis coniurationis non auctoritati adsu- mam, sed pudori meo: ego ille coniurationis investigator atque ultor certe non defenderem Sullam, si coniurasse arbitrarer. Ego, indices, de tantis omnium periculis cum quaererem omnia, multa audirem, crederem non omnia, caverem omnia, dico hoc, quod initio dixi, nullius indicio, 66 CICERONIS [XXX 85 nullius nuntio, nullius suspicione, nullius litteris de P. Sulla rem ullam ad me esse delatam. 86 XXXI. Quam ob rem vos, di patrii ac penates, qui huic urbi atque huic rei publicae praesidetis, qui hoc imperium, qui banc libertatem, qui populum Romanum, qui haec tecta atque templa me consule vestro numine auxilio- que servastis, tester integro me animo ac libero P. Bullae caussam defendere, nullum a me sciente facinus occultari, nullum scelus susceptum contra salutem omnium defendi ac tegi^ Nihil de hoc consul comperi, nihil suspicatus sum, 87 nihil audivL Itaque idem ego ille, qui vehemens in alios, qui inexorabilis in ceteros esse visus sum, persolvi patriae quod debui; reliqua iam a me meae perpetuae consuetudini naturaeque debenturj tam sum misericors, iudices, quam vos, tam mitis quam qui lenissimus. In quo vehemens fui vobiscum, nihil feci nisi coactus: rei publicae praecipitanti subveni, patriam demersam extuli; misericordia civium adducti tum fuimus tam vehementes quam necesse fuit. Salus esset amissa omnium una nocte, nisi esset severitas ilia suscepta. Bed ut ad sceleratorum poenam amore rei publicae sum adductus, sic ad salutem innocentium volun- tate deducor. 88 Nihil video esse in hoc P. Bulla, iudices, odio dignum, misericordia digna multa: neque enim nunc propulsandae calamitatis suae caussa supplex ad vos, iudices, confugit, sed ne quae generi ac nomini suo nota nefariae turpitudinis inura- tur. Nam ipse quidem, si erit vestro iudicio liberatus, quae habebit ornamenta, quae solacia reliquae vitae, quibus lae- tari ac perfrui possit ? Domus erit, credo, exornata, aperien- tur maiorum imagines, ipse ornatum ac vestitum pristinum recuperabit. Omnia, iudices, haec amissa sunt; omnia generis nominis honoris insignia atque omaihenta unius iudici calamitate occiderunt. Bed ne exstinctor patriae, ne XXXII91] PRO P. SULLA OR A TIG. 67 proditor, ne hostis appelletur, ne banc labem tanti sceleris in familia relinquat, id laborat, id metuit; ne denique bic miser coniurati et conscelerati et proditoris Alius nominetur. Huic puero, qui est ei vita sua multo carior, metuit, cui bonoris s integros fructus non sit traditurus, ne aetemam memoriam dedecoris relinquat. Hie vos orat, iudices, parvos, ut se 89 aliquando, si non integra fortuna, at ut adflicta, patri sue gratulari sinatis; buic misero notiora sunt itinera iudiciorum et fori quam campi et disciplinarum. Non iam de vita P. 10 Sullae, iudices, sed de sepultura contenditur: Adta erepta est superiore iudicio, nunc ne corpus eiciatur laboramus. Quid enim est buic reliqui, quod eum in bac vita teneat, aut quid est, quam ob rem baec cuiquam vita videatur ? XXXII. Nuper is bomo fuit in civitate P. Sulla, ut nemo ei se neque X5 bonore neque gratia neque fortunis anteferret: nunc spoliatus omni dignitate, quae erepta sunt non repetit; quod fortuna in malis reliqui fecit, ut cum parente, cum liberis, cum fratre, cum bis necessariis lugere suam calamitatem liceat, id sibi ne eripi- atis, vos, iudices, obtestatur. Te ipsum iam, Torquate, exple- 90 2o tum buius miseriis esse par erat: etsi nibil aliud Sullae nisi consulatum abstulissetis, tamen eo contentos vos esse oporte- bat; bonoris enim contentio vos ad caussam, non inimicitiae deduxerunt. Sed cum buic omnia cum bonore detracta sint, cum in bac fortuna miserrima ac luctuosissima destitutus sit, »5 quid est quod expetas amplius ? Lucisne banc usuram eri- pere vis, plenam lacrimarum atque maeroris, in qua cum maximo cruciatu ac dolore retinetur ? Libenter reddiderit, adempta ignominia foedissimi criminis. An vero inimicum ut expellas ? Cuius ex miseriis, si esses crudelissimus, videndo 30 fructum maiorem caperes quam audiendo. O miserum et 91 infelicem ilium diem, quo consul omnibus centuriis P. Sulla renuntiatus est, o falsam spem, o volucrem fortunam, o caecam cupiditatem, o praeposteram gratulationem ! Quam 68 PRO P. SULLA ORATIO. [XXXII 91 cito iUa omnia ex laetitia at voluptate ad luctum at lacrimas racidarunt, ut, qui paulo ante consul dasignatus fuissat, repanta nullum vestigium ratinarat pristinaa dignitatis ! Quid anim arat mali, quod huic spoliato fama honora fortunis daassa vidaratur, aut cui novae calamitati locus ullus ralictus 5 esse ? Urguat aadam fortuna, quae coepit; rapparit novom maaroram; non patitur hominam calamitosum uno malo adflictum uno in luctu parira. 92 XXXIII. Sad iam impadior egomat, indices, dolora animi, na da huius misaria plura dicam. Vastraa sunt iam 10 partes, indices; in vastra mansuatudina atqua humanitata caussam totam rapono. Vos raiactiona intarposita nihil sus- picantibus nobis rapantini in nos indices consadistis, ab accu- satoribus dalacti ad spam acarbitatis, a fortuna nobis ad praasidium innocantiaa constituti. Ut ago, quid da ma po-15 pulus Romanus axistimarat, quia savarus in improbos fuaram, laboravi at quae prima innocantis mihi dafansio est oblata suscapi, sic vos savaritatam iudiciorum, quae par hos mansis in homines audacissimos facta sunt, lanitata ac misaricordia 93 mitigate. Hoc cum a vobis impatrara caussa ipsa debet, 20 tum est vastri animi atqua virtutis daclarara, non esse aos vos, ad quos potissimum intarposita raiactiona davanire con- vanarit. In quo ago vos, indices, quantum mans in vos amor postulat, tantum hortor, ut communi studio, quoniam in ra publica coniuncti sumus, mansuatudina at misaricordia 25 nostra falsam a nobis crudalitatis famam rapellamus. NOTES. § 1, p. 85. 1 vellem: we have here the apodosis of a conditional sentence, the protasis of which is not expressed; the complete sentence would run ' I would wish, if it were possible for my wish to be fulfilled' Similar incomplete conditional sentences are common in all languages, our own included. The ellipse is frequent in Latin with the verb velle; cf. e.g. Lael. 5 tu velim avertas (sc. si tu quogue velis), with my n.; more unusual examples will be found in Lael. 64 ubi invenias (sc. si quaeras); Arch. 26 impetravisset; Balb. 49 quis esset (sc. etiam si exquireretur) •, on all which passages see my nn. Cf. also Roby § 1536; below § 23, .3; § 25. 1- 5 § '6, 1. 9; § 46, 1. 20 velim. In Div. in Caec. § 43 Cic. points out ^vellem si fieri potuisset, indices', as a hackneyed way of beginning a speech. [We rarely find such phrases as minus quam volebam, though volo and velim, malo and malim interchange; cf. Roby §§ 1537, 1587.] dignitatis: i.e. the consulship. Cf. Introd. § 8. 2 obtinere: ' maintain'; the usual meaning of the word in good Latin, though the rule commonly laid down that obtinere never has the mean- ing of our word ' obtain' is mistaken. calamitatem; see n. on 15, 1. 17. 3 modestiae; ' submission to the laws'. In good Latin the word is always used of the law-abiding disposition, and does not correspond exactly to our word * modesty', which ispudor. The expression is used of Sulla again in § 15, 1. 19: his submission to the laws was shewn by his retirement to Naples after being condemned (§ 17, p. 41, 1. i). percipere: ' reap'; the word is sometimes actually used of gathering in the harvest; cf. Cato m. 24 serendis percipiendis condendis fructibus. The metaphorical sense derived from this simple use is very common. quoniam: the apodosis begins at tamen in ceteris malis, its proper form having been slightly changed by the introduction of tamen, which the awkward insertion of the clause quamquam...capio Kqaixtdi. The whole sentence is clumsily constructed. A passage in Cicero's speech for M. Scaurus, as reported by Asconius, reproduces some of the ex- pressions we have here. 70 PRO P. SULLA. 4 casus infestm; 'an odious mischance*. honort...everteretur: we can represent this exactly in English: 'was turned out of. The phrases bonis, fortunis evertere aliquem ot everti are of frequent occurrence; cf. also Pro dom. 125 iura quibus alios everteres. communi—invidia: 'the jealousy that universally attends on the political career*. Ambitio has been supposed by some to stand here for ambitus, but, as Halm remarks, Cicero would not thus gratui- tously reproach his own client. I may add that in Latin so early as Cicero ambitio is never the equivalent of ambitus in its sense of 'bribery', 'corrupt practice', at elections; the only bad sense it has is that of' political jobbery'. t 5 Autroni; objective genitive: ' the hatred felt for Autronius*. Cf. Kennedy § 174; Roby § 1312; my n. on Balb. 39 smsu Poenorum; so De Or. 2, 199 Q. Caepionis odium; Plaut. Amph. 1066 terrore meo (ed. Fleck.) =' the dread you feel for me*. 7 haberet: 'should find*. animos: here almost ='spite*. 8 quamquam..,cafio: in his speech for C. Cornelius, delivered at the time, Cic. had expressed his sorrow for the condemnation of Autronius and Sulla, but had proclaimed it to be necessary. 9 in ceteris malis: 'in the midst of all my other troubles*; i.e. the anxieties and disagreeable duties thrown on Cic. by the Catilinarian conspiracy. 10 boni viri: 'loyal men*, in contrast with improbi ac perditi cives; so in 9, 1. 6; 20, p. 42, 1. 4; 32,1. 7 and very often elsewhere. 12 quasi; here, as often in Cic. ='almost'; e.g. Orat. 41 qtiasi in - extremapagina Phaedri, 'almost on the last page of the Phaedrus*. intermissam: 'suspended*; the contrast with notam almost gives the word the sense of ' forgotten*. For the context cf. what Cic. says of his own disposition in § 8. agnoscerent: the tense is accommodated to oblatum esse, not to potior, as might have been expected. Most writers (except Cicero) would have allowed the present to stand in spite of the interposition of the perfect oblatumesse ; see Kennedy § 229, i; Kiihner Gram. § 181, 3 b. The notion that agnoscere can mean ' to recognise again * (Nagelsbach § 114 n.) is mistaken. improbi; 'unprincipled*. The omission of some adversative par- tide [sed or cotttra or the like) where clauses are contrasted, as here, is very common in Latin, but foreign to English idiom. See n. on 22, 1. 30 illttd quaero, 13 redomiti; the word is not found elsewhere in Latin, but is not on that account to be supposed spurious (with Halm). Cicero has not a few ajTol elptii.dva; e.g. immoderatio, below, § 30,1. 21; herbescentem in § 2.J NOTES. 71 Cato m. 51; miratio in De Div. 2, 49 (elsewhere only in Chalcidius); intentus (noun) in Sest. 117 (used by Apuleius in a different sense). Coeptus (noun) occurs in Fin. 4, 41 and Cat. i, 6; after that only in Statins; cf. n. on § 33, 1. 29 incensione. Halm says it is difficult to explain the force of the re; I answer that it has the same force as in re-vincere, which verb Cic. uses only twice, viz. here (as I think) and in Arch. 11 ; thus re-