1 p PA 6653 A3 B8 Copy2 **.**•**+ , v \>'A-i;.X ****&:.** <* '• • » * a& *, V V •-TTT'' A ;♦ V ^ •.* \T- .0* v • 1 '•• c* ^<^ 4? v .»i^r« *>. •>. *..•• #? L* t^Adf^" -A « V *ft&.^„* *?a A* \t43ffiTOfc* 4 "W -? <, "... ^ a? \wi> > *VZ m ^ «T ** praesidium imposuerafc, fatigati regis suppliciis, neque antea voluntatc alienati, principes civitatis inter seconjurant: nam vulgus, uti ple- rumque solet, et maxime Numidarum, 8 ingenio mobili, JUGURTHA. 103 seditiosnm atque discordiosuni erat, cupidum novarunr rerum, quieti et otio adversum. Dein, compositis inter se rebus, 4 in diem tertium constituunt, quod is festus celebra- tusque per omnem Africam ludum et lasciviam niagis quam formidinem ostentabat. Sed ubi tempus fuit, centuriones tribunosque militares, et ipsuni praefectum oppidi T. Turpi- lium Silanum, 5 alius alium donios suas invitant : eos omnes praeter Turpilium inter epulas obtruncant : postea milites palantes, inermes, quippe in tali die ac sine imperio, aggre- diuntur. Idem 6 plebes facit, 7 pars edocti ab nobilitate, alii studio talium rerum incitati, quis acta consiliumque ignorantibus tumultus ipse et res novas satis placebant. LXVII. Romani milites, improviso metu incerti igna- rique, 1 quid potissimum facerent, trepiclare : ad arcem oppidi, ubi signa et scuta erant, presidium bostium : portaa ante clausas fugam proliibebant : ad hoc mulieres puerique pro tectis cedificiorum saxa et alia, quae locus prasbebat, certatim mittere. Ita neque caveri 2 anceps malum, neque a fortissimis mnrmissimo generi resisti posse : juxta boni malique, strenui et imbelles inulti obtruncari. In ea tanta asperitate, 3 sasyissimis Numidis et oppiclo undique clauso, Turpilius pra3fectus unus ex omnibus Italicis intactus profugit. Id misericortliane liospitis, an pactione aut casu ita evenerit, parum eomperimus ; nisi, quia ill! in tanto malo turpis vita integra fama potior fuit, improbus intesta- bilisque vicletur. LX VIII. Metellus, postquam cle rebus Vagae actis com- perit, paulisper mcestus e conspectu abit ; cleinde, ubi ira et asgritudo permixta sunt, cum maxima cura ultum ire injurias festinat. Legionem, cum qua hiemabat, et quam plurimos potest 1 Numiclas equites pariter cum occasu solis expeditos educit ; et postera die circiter lioram tertiam pervenit in quandam planitiem, locis paulo superioribus circumventam. Ibi milites, fessos itineris magnitudine, et 104 C. CRISPI SALLUSTII jam 2 abnuentes omnia, clocet ' oppidum Vagam non am- plius mille passuum abesse : decere illos reliquum laborem aequo animo pati, dum pro civibus suis, viris fortissi- mis atque miserrimis, poenas caperent :' prseterea praaclam benigne ostentat. Sic animis eoruni arrectis, equites 3 in primo late, pedites quain artissime ire, et signa occultare jubet. LXIX. Vagenses ubi 1 animum advertere ad se versum exercitum pergere, primo, uti erat res, Metellum esse rati, portas clansere : deinde, ubi neque agros vastari, et eos, qui primi aderant, Numidas equites vident, rursum Jugurtham arbitrati, cum magno gaudio obvii procedunt. Equites peditesque, repente signo dato, 2 alii vulgum effusum oppido csedere, alii ad portas festinare, pars turres capere : ira atque prasdae spes amplius quam lassitudo posse. Ita Vagen- ses biduum modo ex perfidia 3 lastati : civitas magna et opulens cuncta poenaa aut prsedaa fuit. Turpilius, 4 quern prsefectum oppidi unum ex omnibus profugisse supra osten- dimus, jussus a Metello causam dicere, postquam sese parum expurgat, condemnatus verberatusque capite poenas solvit : nam is civis ex Latio erat. LXX. Per idem tempus Bomilcar, cujus impulsu Ju- gurtha deditionem, quam metu deseruit, inceperat, suspectus regi, et ipse eum suspiciens, novas res cupere, J ad perniciem ejus dolum quaerere, die noctuque fatigare animum. De- nique omnia tentanclo, socium sibi adjungit Nabdalsam, liominem nobilem, magnis opibus, carum accei^tumque popularibus suis, qui plerumque seorsum ab rege exercitum ductare et omnes res exsequi solitus erat, quas JugurtUae fesso aut majoribus adstricto superaverant ; ex quo illi gloria opesque inventas. Igitur utriusque consilio dies insidiis sta- tuitur : ' cetera, uti res posceret, ex tempore parari' 2)lacuit. Nabdalsa ad exercitum profectus, quern inter liibcrna Ro- manorum jussus habebat, ne ager, inultis liostibus, vasta- JUGURTHA. 105 retur. 2 Is postquam magnitudine facinoris perculsus ad tempus non venit, metusque rein impediebat, Bomilcar 5 simul cupidus incepta patrandi, et timore socii anxius, ne, omisso vetere consilio, novum qusereret, litteras ad eum per homines fideles mittit, 3 in quis mollitiem socorcliamque viri accusare, testari deos, per quos juravisset, monere, ' ne praemia Metelli in pestem converteret ; JugurthaB exitium adesse ; 4 ceterum suane an virtute Metelli periret, id modo agitari : proinde reputaret cum animo suo, prsemia an cru- ciatum mallet.' LXXI. Sed quum hae litterae allataa, forte Nabclalsa 1 exercito corpore fessus in lecto quiescebat, ubi, cognitis Bomilcaris verbis, primo cura, deinde, uti asgrum animum solet, somnus cepit. Erat ei Numida quidain, 2 negotiorum curator, fidus acceptusque et omnium consiliorum, nisi novis- simi, particeps. 3 Qui postquam allatas litteras audivit, ex consuetudine ratus opera aut ingenio suo opus esse, in ta- bernaculum introiit : dormiente illo epistolam, super caput in pulvino temere positam, sumit ac perlegit, dein propere, cognitis insidiis, ad regem pergit. Nabdalsa post paulo experrectus, ubi neque epistolam reperit, et rem omnem, uti acta erat, cognovit, primo 4 indicem persequi conatus, post- quam id frustra fuit, Jugurtliam placandi gratia accedit ; dicit ' quas ipse paravisset facere, perfidia clientis sui prae- venta :' lacrymans obtestatur ' per amicitiam perque sua antea fideliter acta, ne super tali scelere suspectum sese haberet.' LXXII. Ad ea rex, a aliter atque animo gerebat, pla- code respondit. Bomilcare aliisque multis, quos socios insidiarum cognoverat, interfectis, iram oppresserat, ne qua ex eo negotio seditio oriretur. Neque 2 post id locorum Jugurthas dies aut nox ulla quieta fuit : neque loco neque mortali cuiquam aut tempori satis credere, cives, liostes juxta metuere, circumspectare omnia, et omni strepitu pa- 5 # 106 C. CRISPI SALLUSTII vescere, 3 alio atque alio loco, saepe contra decus regium, noctu requiescere, interdum somno excitus, arreptis armis, tuDiultum facere ; ita formidine quasi vecordia exagitari. LXXIII. Igitur Metellus, ubi de casu Bomilcaris * et indicio patefacto ex perfugis cognovit, rursus, taniquam ad integrum bellmn, cuncta parat festinatque. Marium, fati- gantem de profectione, Q simul et invitum et offensum, sibi parum idoneuni ratus, domum diniittit. Et Romas plebes, 3 litteris, quae de Metello ac Mario missae erant, cognitis, volenti animo de ambobus acceperant. 4 Inipe- ratori nobilitas, quae antea decori, invidiae esse : at illi alteri generis numilitas favorem addiderat : ceterum in utroque magis studia partium, quam bona aut mala sua moderata. Praeterea seditiosi magistratus vulgum exagi- tare, 5 Metellum omnibus concionibus capitis arcessere, Marii virtutem in majus celebrare. Denie^ue plebes sic accensa, uti opifices agrestesque omnes, quorum 6 res fides- que in manibus sitae erant, relictis operibus, frequentarent Marium, et sua necessaria post illius bonorem ducerent. Ita, perculsa nobilitate, 7 post multas tempestates novo bomini consulatus mandatur ; et postea populus, a tribuno plebis Manilio Mancino rogatus, i quern vellet cum Ju- gurtha bellum gerere,' frequens Marium jussit. Sed senatus paulo ante Metello 8 decreverat : ea res frustra fait. LSflKIY. Eodem tempore Jugurtba, amissis amicis, quorum plerosque ipse necaverat, ceteri formidine, pars ad Komanos, alii 1 ad regem Bocchum profugerant, quum neque bellum geri sine administris posset, et novorum fidem in tanta perfidia veterum experiri periculosum duceret. a va- rius incertusque agitabat. 3 Neque illi res, neque consilium aut quisquam hominum satis placebat : itinera praefecto* in dies mutare ; modo adversum hostes. interdum in soli- tudines pergere ; saepe in fuga, ac post paulo in armis spem habere ; dubitare, virtuti an fide popularium minus crede- JBGURTHA. 107 ret : ita, quoeumque intenderat, res adverse erant. Sed inter eas moras repente sese Metellus cum exercitu ostendit, Numidae ab Jugurtha pro tempore parati instructive ; dein proelium incipitur. 4 Qua in parte rex pugnae adfuit, ibi aliquamdiu certatum ; ceteri omnes ejusmilites primo congressu pulsi fugatique. Eomani signorum et armorum 5 aliquanto nuniero, hostium paucorum potiti : nam ferme Numidas in omnibus prceliis magis pedes quam arma tuta sunt. LXXV. Ea fuga Jugurtha, a impensius modo rebus suis diffidens, cum perfugis et parte equitatus in solitudines, dein Thalam pervenit, in oppidum magnum et opulentum, ubi plerique thesauri filiorumque ejus multus pueritiae cultus erat. Qua> postquam 2 Metello comperta sunt, quam- quam inter Thalam fLumenque proximum, in spatio millium quinquaginta. loca arida atque vasta esse cognoverat, tamen spe patrandi belli, si ejus oppidi potitus foret, omnes aspe- ritates supervadere, ac naturam etiam vincere aggreditur. Igitur omnia jumenta 3 sarcinis levari jubet, nisi frumento dierum decern ; ceterum utres modo et alia aquae idonea portari. Prseterea conquirit ex agris, quam plurimum potest 4 clomiti pecoris, eoque imponit vasa cujusque modi, sed pleraque lignea, collecta ex tuguriis Numi- darum. Ad hoc fmitiinis imperat, qui se post regis fu- gam Metello dederant,' 5 quam plurimum quisqiy| aquae portaret : diem locumque, ubi praesto forent, praedicii Ipse ex flumine, 6 quam proximam oppido aquam esse supra • diximus, jumenta onerat : eo modo instructs ad Thalam proficiscitur. Delude ubi 7 ad id loci ventum, quo Numidis praeceperat', et castra posita munitaque sunt, tanta repente ccelo missa yis aquae dicitur, ut ea modo exercitui satis superque foret. Praeterea commeatus spe amphor, quia Numidae, sicuti plerique 8 in nova deditione, officia mtende-. rant Ceterum milites 9 religione pluvia magis usi, eaque 108 C. CRISPI SALLUSTII res multum animis eorum adclidit ; nam rati sese dis im- mortalibus curse esse. Deinde postero die, contra opinionem Jugurthse,- ad Thalam perveniunt. Oppidani, qui se loco- rum asperitate munitos crediderant, magna atque insolita re perculsi, nihilo segnius bellum parare : idem nostri facere. LXXVI. Sed rex, 1 nihil jam mfeetum Metello credens, quippe qui omnia, arma, tela, locos, tempora, denique natu- ram ipsam, ceteris imperitantem, industria vicerat, cum liberis et magna parte pecuniae ex oppido noctu profugit : neque postea in ullo loco amplius uno die aut una nocte moratus, simulabat sese negotii gratia properare ; ceterum proditionem timebat, quam vitare posse celeritate putabat : nam talia consilia per otium et ex opportunitate capi. At Metellus, ubi oppiclanos prcelio intentos, simul oppidum 2 et operibus et loco munitum videt, vallo fossaque mcenia cir- cumvenit. Deinde locis 3 ex copia maxime idoneis Tineas agere, agger em jacere, et super aggerem impositis turribus, opus et administros tutari. Contra hgec oppidani festinare, parare : * prorsus ab utrisque nihil reliquum fieri. Denique Eomani, multo ante labore proeliisque fatigati, post dies quadraginta, quam eo ventum erat, oppido modo potiti ; prasda omnis a perfugis corrupta. Ii postquam murum 5 arietibus feriri resque suas 6 afiiictas vident, aurum atque argentum et alia, qua? prima ducuntur, clomum regiain com- portant : ibi vino et epulis onerati, illaque et domum et semet igni corrumpunt ; et quas victi ab hostibus pcenas metuerant, eas ipsi volentes pependere. LXXVII. Sed pariter ' cum capta Thala legati ex op- pido Lepti ad Metellum venerant, orantes, ' uti presidium pratfectumque eo mitteret : Hamilcarem quondam, homi- nem nobilem, factiosum, novis rebus studere, adversum quern neque imperia magistratuum neque leges yalerent : ni id festinaret in summo periculo 2 suam salutem, illorum JUGT7RTHA. 1 09 socios fore.' Nam Leptitani jam inde a principio "belli Jugurthini ad Bestiam consulem et postea Komam mise- rant, amicitiam societatemque rogatum : deinde, ubi ea impetrata, semper boni fidelesque raansere, et cuncta a Bestia, Albino Metelloque imperata nave fecerant. Itaque ab imperatore facile, quae petebant, adepti ; emissae eo co~ hortes Ligurum quatuor, et C. Annius praefectus. LXXVIII. Id oppidum ab Sidoniis conditum est, * quos accepimus profugos ob discordias civiles, navibus in eos locos venisse : ceterum situm inter duas Syrtes, " quibus nomen ex re inditum. Nam duo sunt sinus prope in extre- ma Africa, impares magnitudine, pari natura : 3 quorum proxima terras prasalta sunt ; cetera, uti fors tulit, alta, alia in tempestate, vadosa. Nam ubi mare magnum esse, et saevire ventis coepit, limum arenamque et saxa ingentia fluctus trahunt : ita facies locorum cum ventis simul mu- tatur. Syrtes ab tractu nominate. Ejus civi-tatis 4 lingua modo conversa connubio Numidarum : legum cultusque pleraque Sidonica, quae eo facilius retinebant, quod procul ab imperio regis aetatem agebant. Inter illos et frequen- tem Numidiam multi vastique loci erant. LXXIX. l Sed quoniam in lias regiones per Leptitano- ruiu negotia venimus, non inclignum videtur egregium atque mirabile facinus duorum Carthaginiensium memo- rare : earn rem nos locus admonuit. Qua tempestate Car- thaginienses plerosque 2 Africaa imperitabant, Cyrenenses quoque magni atque opulenti fuere. Ager in medio areno- sus, 3 una specie : neque flumen, neque mons erat, qui fines eorum discerneret ; quse res eos in magno diuturnoque bello inter se babuit. Postquam utrimque legiones, item classes saepe fusae fugataeque, et alteri alteros aliquantum attrive- rant, veriti, ne mox victos" victoresque defessos alius aggre- deretur, 4 per inducias sponsionem faciunt, i uti certo die legati domo proficiscerentur : quo in loco inter se obvii 110 C. CRISPI SALLUSTII fuissent, is communis utriusque populi finis haberetur.' Igitur Cartbagine duo fratres niissi, 5 quibus nomen Philae- nis erat, maturavere iter pergere : Cyrenenses tardius iere. Id socordiane an casu accident, parum cognovi : ceterum 6 solet in illis locis tempestas baud secus atque in mari- retinere. Nam ubi per loca sequalia et 7 nuda gignentium ventus coortus arenam bumo excitavit, ea magna vi agitata ora oculosque implere solet : ita, prospectu impedito, morari iter. Postquain Cyrenenses 8 aliquanto posteriores se vi- dent, et ob rem corruptam domi poenas nietuunt, criminari Cartbaginienses ante tempus domo digressos, conturbare rem, denique omnia malle, quam victi abire. Sed quum Poeni aliam conditionem, tantummodo sequam, peterent, 9 Grasci optionem Cartbaginiensium faciunt, ' ut vel illi, quos fines populo suo peterent, ibi vivi obruerentur, vel eadem conditione sese, quem in locum vellent, processuros.' Pbilgeni, 10 conditione probata, seque vitamque suam rei publicee condonavere : ita vivi obruti. Cartbaginienses in eo loco Pbilgenis fratribus X1 aras consecravere : aliique illis domi bonores instituti. Nunc ad rem redeo. LXXX. Jugurtba postquam, amissa Tbala, nibil satis firmum contra Metellum putat, per magnas solitudines cum paucis profectus, pervenit 1 ad Gfetulos, genus bominum ferum incultumque, et eo tempore ignarum nominis Eo- mani. Eorum multitudinem 2 iii unum cogit, ac paulatim consuefacit ordines babere, signa sequi, imperium observare, item alia militaria facere. Pr«3terea regis Boccbi 3 proxi- mos magnis muneribus et majoribus promissis ad studium sui perducit ; quis adjutoribus regem aggrcssus impellit, uti adversum Romanos bellum incipiat. Id ea gratia 4 facilius proniusque fuit, quod Bocclms initio bujusce belli legatos Romam miserat, foedus et amicitiam petitum: quam rem opportuuissiinam inccpto bello pauci impediverant, eseci avaritia, quis omnia, boncsta atque inbonesta, vendere mos JUGURTHA. Ill erat. Etiam antea 5 Jugurthae filia Bocchi nupserat. Ye- rum G ea necessitudo apud Numidas Maurosque levis duci- tnr, quia singuli, pro opibus quisque, quam plurimas uxores, denas alii, alii plures habent, sed reges eo amplius. Ita 7 animus multitudine distrahitur : nulla pro socia obtinet ; pariter omnes viles sunt. LXXXI. Igitur in locum l ambobus placitum exercitus convenient. Ibi, fide data et accepta, Jugurtha Bocclii animum oratione accendit : ' Romanos injustos. profunda avaritia, communes omnium liostes esse : eandem 2 illos causam belli cum Boccho habere, quam secum et cum aliis gentibus, libiclinem imperitandi, quis omnia regna adversa sint : 3 turn sese, paulo ante Carthaginienses, item Persen regem, post, uti quisque opulentissimus vicleatur, ita Ro- manis hostem fore.' His atque aliis talibus clictis, ad Cirtam oppidum 4 iter constituunt, quod ibi Metellus prse- dam captivosque et impedimenta locaverat : ita Jugurtha ratus, aut, 5 capta urbe, operas pretium fore; aut, si Ro- manus auxilio suis venisset, pro3lio sese certaturos. Nam 6 callidus id modo festinabat, Bocclii pacem imminuere, ne moras agitando aliud quam bellum mallet. LXXXII. Imperator postquam de regum societate cognovit, non temere, neque, uti, ssepe jam 1 victo Jugur- tha, consueverat, omnibus locis pugnandi copiam facit : ceterum baud procul ab Cirta, castris munitis, reges opper- itur ; melius esse ratus, cognitis Mauris, quoniam is novus hostis accesserat, ex commodo pugnam facere. Interim Roma per litteras certior fit provinciam Numidiam Mario datam ; nam consulem factum ante acceperat. Quis rebus 2 supra bonum atque honestum perculsus, ne<|ue lacrymas tenere, neque moclerari linguam : vir egregius in aliis artibus nimis molliter aagritudinem pati. Quam rem alii in superbiam 3 vertebant, alii bonum ingenium contu- melia accensum esse, multi, quod jam parta victoria ex 112 C. CRISPI SALLUSTI1 manibus eriperetur. Nobis satis cognituni est, ilium niagis honore Marii quam 4 injuria sua excruciatum, neque tarn anxie laturum fuisse, si adeinpta provincia alii quam Mario traderetur. LXXXIII. Igitur eo dolore impeditus, et quia a stulti- tiee videbatur alienam rem periculo suo curare, legatos ad Bocchum mittit, postulatum, ' ne sine causa hostis populo Boraano fieret : habere turn magnam copiam societatis amieitiaeque conjungendae, quas potior bello esset : quam- quam opibus suis confideret, tamen non debere incerta pro certis mutare : omne bellum sumi facile, ceterum aegerriine desinere : non in ejusdem potestate initium ejus et finem esse ; 2 incipere cuivis, etiam ignavo, licere ; deponi, quum victores velint. Proinde sibi regnoque suo consuleret, neu florentes res suas cum Jugurthas perditis misceret.' Ad ea rex satis placide verba facit : ' sese pacem cupere, sed Jugurthas fortunarum misereri ; 3 si eadem illi copia fieret, omnia conventura.' Bursus imperator 4 contra postulata Bocchi nuntios mittit : ille probare partim, alia abnuere. Eo modo saspe ab utroque missis remissisque nuntiis 5 tempus proceclere, et ex Metelli yoluntate bellum intac- tum trahi. LXXXIV. At Marius, ut supra diximus, cupientissima plebe consul factus, postquam ei provinciam Xumicliam populus jussit, antea jam infestus nobilitati, 1 turn vero multus atque ferox instare : singulos modo, modo universos laadere ; dictitare ' sese consulatum ex victis illis spolia cepisse;' alia pi-a:terea magnifica pro se, et illis dolentia. Interim, quaa bello 2 opus erant, prima habere : postulare legionibus supplementum, auxilia 3 a populis et regibus sociisque arccssere : praeterea ex Latio fortissimum quem"- que, plerosque militiae, paucos fama cognitos, accire, et ambiunclo cogere homines cmeritis stipendiis secum profi- cisci. Neque illi senatus, quamquam adversus erat, de JUGURTHA. 113 ullo negotio abnuere audebat : ceterum supplementuin 4 etiam laetus decreverat ; 5 quia neque plebi militia volenti putabatur, et Marius aut belli usum aut studia vulgi amis- sums. Sed ea res frustra sperata : tahta libido cum Mario eundi plerosque invaserat. 6 Sese quisque prasda locuple- tern fore, victorem domum rediturum, alia hujuscemodi animis trahebant, et eos non paulum oratione sua Marius arrexerat. Nam postquam, 7 omnibus quae postulaverat decretis, milites scribe're vult, hortandi causa, simul et no- bilitatem, uti consueverat, exagitancli, concionem populi advocavit ; deinde hoc modo disseruit. LXXXV. " Scio ego, Quirites, plerosque non iisclem artibus imperium a vobis petere, * et, postquam adepti sunt, gerere : primo industrios, supplices, modicos esse ; dein per ignaviam et superbiam aetatein agere. Sed 2 miM contra ea videtur : nam quo pluris est, universa res pub- lica quam consulatus aut praetura, eo majore cura illam administrari, quam hsec peti, debere. * 3 Neque me fallit, quantum cum maximo vestro beneficio negotii sustineam. Bellum parare simul, et aerario parcere ; cogere ad mili- tiam eos, quos 4 nolis offendere ; domi forisque omnia curare ; et ea agere inter inviclos, occursantes, factiosos, opinione, Quirites, asperius est. Ad hoc alii' si deliquere, vetus nobilitas, majorum fortia facta, cognatorum et affi- nium opes, inultae clientelae, omnia hasc 5 praesidio aclsunt : mihi spes omnes in memet sitae, quas necesse est et virtute et innocentia tutari ; nam alia infirma sunt. Et illucl intellego, Quirites, omnium ora in me conversa esse : sequos bonosque fayere, quippe mea bene facta 6 rei publi- cae procedunt ; nobilitatem locum invadendi quaerere. Quo mihi acrius adnitendum est, ut neque 7 vos capiamini, et illi frustra sint. Ita ad hoc aetatis a pueritia fui, ut omnes labores, pericula consueta habeam. ; Quae 8 ante vestra beneficia gratuito faciebam, ea uti, accepta mercede, deseranij 114 C. ORIS PI SALLUSTII non est consilium, Quirites. Illis difficile est in potesta- tibus 9 temperare, qui per ainbitioneni sese probos simula- vere : mihi, qui omnem astatein in qptimis artibus egi. bene facere jam ex consuetudine in naturam vertit. Belluni me gerere cum Jugurtha jussistis ; quam rem nobilitas aegerriine tulit. Quaeso, reputate cum animis vestris, 10 num id mutari melius sit, si quern ex illo globo nobilitatis ad hoc aut aliud tale negotium mittatis, bominem veteris pro- sapiae ac multarum imaginum et nullius stipendii, scilicet ut in tanta re ignarus omnium trepidet, festinet, sumat ali- quem ex populo monitorem officii sui. Ita plerumque eve- nit, ut, quern vos imperatorem jussistis, is sibi imperatorem alium quaerat. Atque ego scio, Quirites, qui, postquam consules facti sunt, acta majorum et Greecorum militaria praacepta legere cceperint ; 1X praeposteri homines ; nam gerere quam fieri tempore posterius, re atque usu prius est. Comparate nunc, Quirites, cum illorum superbia me honii- nem novum. 12 Qtige illi auclire et legere solent, eorum partem vidi, alia egomet gessi : quae illi litteris, ea ego mili- tando diclici. Nunc vos existimate, facta an dicta pluris sint. Contemnunt novitatem meani ; ego illorum igna- viam : mihi for tuna, illis probra objectantur. Quamquam ego naturam imam et communem omnium existimo, sed 13 fortissimum quemque generosissimum. Ac 14 si jam ex patribus Albini aut Bestiaa quasri posset, ' mene an illos ex se gigni maluerint,' quid responsuros creclitis, nisi, ( sese liberos quam optimos voluisse V Quod si jure me despici- unt, faciant idem majoribus suis, quibus, uti mihi, ex vir- tute nobilitas ccepit. Invident honori meo ; ergo invidcant labori, innocentiae, periculis etiam meis, quoniam per lnvc ilium cepi. Yerum homines corrupti superbia ita aetatem agunt, quasi vestros honores contemnant : ita hos petunt, quasi honeste vixcrint. Nae illi 1B falsi sunt, qui diversissi- mas res pariter exspectant, ignaviae voluptatem et praemia JUGUETHA. 115 virtutis. Atque etiam, quum apud vos aut in senatu ver"ba faciunt, pleraque oratione majores suos extollunt ; eorum fortia facta memorando clariores sese putant. 1C Quod contra est : nam quanto vita illorum prseclarior, tanto ho- rum socordia nagitiosior. Et profecto ita se res habet : majorum gloria posteris quasi lumen est ; neque bona neque mala eorum in occulto patitur. 17 Hujusce rei ego inopiam patior, Quirites ; verum, id quod multo prseclarius est, meamet facta niilii dicere licet. Nunc videte, quam iniqui sint. Quod ex aliena virtute sibi arrogant, id milii ex mea non concedunt ; scilicet, quia imagines non habeo, et quia mihi nova nobilitas est, quam certe peperisse melius est, quam acceptam corrupisse. Equiclem ego non ignoro, si jam milii respondere velint, abuncle illis facundam et compositam orationem fore. 18 Sed in maximo vestro bene- licio, quum omnibus locis me vosque maledictis lacerent, non placuit reticere, ne quis modestiam in conscientiam duceret. Nam me quiclem, 19 ex animi mei sententia, nulla oratio heclere potest : quippe vera necesse est bene prseclicet, falsam vita moresque mei superant. Sed quoniam vestra consilia accusantur, qui mihi summum honorem et maximum negotium hnposuistis, etiam atque etiam reputate, num. eorum poenitenduin sit. Non possum, 20 fidei causa imagines," neque triumplios aut consulatus majorum meorum osten- tare ; at, si res postulet, liastas, vexillum, plialeras, alia militaria dona ; ' prasterea cicatrices adverso corpore. Has sunt mea3 imagines, haec nobilitas, non hasreditate relicta, ut ilia illis, sed qua3 egomet plurimis laborious et periculis quajsivi. 21 Non sunt composita mea verba ; parum id facio ; ipsa se virtus satis ostendit : illis artificio opus est, ut turpia facta oratione tegant. Neque litteras Graecas didici : parum placebat eas discere, 22 quippe quas ad virtu- tem cloctoribus nihil profuerunt. 23 At ilia multo optima rei publican doctus sum, hosteni ferire, prassidia agitare, nihil 116 C. CRISPI SALLUSTII metuerenisi turpem faniam,hiemeni et asstatem juxta pati,hu- mi requiescere, eodem tempore inopiam et laborem. tolerare. His ego praeceptis milites hortabor, neque illos arte colam, me opulenter ; neque gloriam meam laborem illorum faciam. Hoc est utile, hoc civile imperium. Nanique, quum tute per mollitiem agas, 24 exercitum supplicio cogere, id est dominum, non imperatorem esse. Ha3C atque talia in aj ores vestri faciendo seque remque publicam celebravere. 25 Quis nobilitas freta, ipsa dissimilis moribus, nos illorum aemulos contemnit ; et omnes honores, non ex merito, sed quasi debitos, a vobis repetit. Geterum homines superbissimi procul errant. Majores eorum omnia, quae licebat, illis reliquere, divitias, imagines, memoriam sui praeclaram : virtutem non reliquere, neque poterant : ea sola neque datur dono, neque accipitur. 26 ' Sorclidum me et incultis mori- bus' aiunt, quia parum scite convivium exorno, neque bis- trionem ullum, neque pluris pretii coquum quam villicum babeo. Qua3 mihi libet confiteri, Quirites, nam ex parente meo, et ex aliis Sanctis viris ita accepi, munditias mulieri- bus, viris laborem convenire ; omnibusque bonis oportere plus gloriae quam divitiarum esse ; arma, non supellectilem decori esse. 27 Quin ergo, quod juvat, quod carum assti- mant, id semper faciant ; ament, j>otent ; ubi adolescentiam babuere, ibi senectutem agant, in conviviis, dediti ventri et turpissimae parti corporis : sudorem, pulverem, et alia talia relinquant nobis, quibus ilia epulis jucundiora sunt. Verum non est ita : nam ubi se flagitiis dedecoravere turpissimi viri, bonorum prasmia 28 ereptum eunt. Ita injustissime luxuria et ignavia, pessimaa artes, illis, qui coluere eas, nihil officiunt, rei publicas innoxia3 cladi sunt. Nunc, quoniam illis, quantum mores mei, non illorum flagitia poscebant, respondi, pauca de re publica loquar. Prim um omnium de Numidia bonum habete animum, Quirites. 29 Nam qua3 ad hoc tempus Jugurtham tutata sunt, om- JUGURTHA. 117 nia removistis, avaritiam, imperitiam, atque superbiam. so Deinde exercitus ibi est, locorum sciens ; sed mehercule magis strenuus quani felix ; nam magna pars ejus avaritia aut temeritate ducum attrita est. Quamobrem vos, quibus 31 militaris setas est, adnitimini mecum, et capessite rem publicam : neque quemquam ex calamitate aliorum aut imperatorum superbia metus ceperit. Egomet in agmine, in proelio, 32 consultor idem et socius periculi, vobiscum adero ; nieque vosque in gnmibus rebus juxta geram. Et profecto, diis juvantibus, omnia matura sunt, victoria, prse- da, laus : quee si dubia aut procul essent, tamen omnes bonos rei publicae subvenire 33 decebat. Etenim nemo ignavia immortalis factus est, neque quisquam parens liberis, uti seterni forent, optavit ; magis, uti boni honestique vitam exigerent. Plura dieerem, Quirites, si timidis virtutem verba adderent ; nam strenuis abunde dictum puto." LXXXVI. 1 Hujuscemodi oratione habita, Marius, post- quam plebis animos arrectos videt, propere commeatu, sti- pendio, armis, aliisque utilibus naves onerat : cum bis A. Manlium legatum proficisci jubet. Ipse interea milites scribere, non more majorum, 2 neque ex classibus, sed uti cuj usque libido erat, capite censos plerosque. Id factum alii 3 inopia bonorum, alii per ambitionem consulis memora- bant, quod ab eo genere celebratus auctusque erat, et homini potentiam quoerenti egentissimus quisque opportunissimus, cui neque sua curse, quippe quaa nulla sunt, et omnia cum pretio bonesta videntur. Igitur Marius cum 4 aliquanto majore numero. quain decretum erat, in Africam profectus, paucis diebus 5 Uticam advebitur. Exercitus ei traditur a P. Rutilio legato : nam Metellus conspectum Marii-fugerat, ne videret ea, quas audita animus tolerare nequiverat. LXXXYII. Sed consul, expletis legionibus cohorti- busque auxiliariis, in agrum fertilem et l preeda omrstum proficiscitur ; omnia ibi capta militibus donat, dein castella 118 C. CRISPI SALLUSTII et oppida natura et viris parum nmnita aggreditur ; proelia multa, ceterum levia, alia aliis locis facere. Interim novi rnilites sine metu 2 pugnae adesse, videre fugientes capi aut occidi, fortissinium quemque tutissirnum, arrnis libertatem, patriam parentesque et alia omnia tegi, gloriam atque divitias quaeri. Sic brevi spatio novi veteresque coaluere, et virtus omnium sequalis facta. 3 At reges. ubi de adventu Marii cog- noverunt, diversi in locos difficiles abeunt. Ita Jugurthae pla- cuerat, speranti mox effusos hoste^ invadi posse, 4 Romanos, sicuti plerosque, remoto metu, laxius licentiusque futuros. LXXXVIII. Metellus interea Romarn profectus, 1 con- tra spem suam laetissirnis animis excipitur, plebi patri- busque, postquam invidia decesserat, juxta carus. Sed 2 Marius impigre prudenterque suorum et nostrum res pari- ter attenclere, cognoscere quid boni utrisque aut contra esset, explorare itinera regum, consilia et insidias eorum antevenire, nihil apud se remissum neque apud illos tutum pati. Itaque et Grastulos et Jugurtham, ex sociis nostris 3 praedas agentes, saepe aggressus in itinere fuderat, ip- sumque regem baud procul ab oppido Cirta armis exuerat. 4 Quae postquam gloriosa modo, neque belli patrandi cogno- vit, statuit urbes, quae viris aut loco pro hostibus et adver- sum se opportunissimao erant, singulas circumvenire : ita Jugurtham aut prsesidiis nudatum, si ea pateretur, aut proelio certaturum. Nam Bocchus nuntios ad eum saepe miserat, ' velle populi Roniani amicitiam ; 5 ne quid ab se hostile timeret.' Id simulaveritne, 6 quo improvisus gravior accideret, an mobilitate ingenii pacem atque bellum mutare solitus, parum exploratum est. LXXXIX. Sed consul, uti statuerat, oppida castellaque munita adire ; 2 partim vi, alia metu aut praemia ostentando, avertere ab hostibus. Ac primo a mediocria gerebat, existi- mans Jugurtham ob suos tutandos in maims venturum. Sed ubi ilium procul al lis intentum ac- JUGURTHA. 119 cepit, majora et magis aspera 3 aggredi tempus visum est. Erat inter ingentes solitudines oppidum magnum atque valens, nomine 4 Capsa, cujus conditor Hercules Libys me- morabatur. Ejus cives apud Jugurtham 5 immunes, levi imperio, et ob ea fidelissimi habebantur ; muniti adversum hostes non moenibus modo et armis atque viris, verum etiam multo magis locorum asperitate. 6 Nam, praster oppido propinqua, alia omnia vasta, inculta, egentia aquae, infesta serpeniibus, quorum vis, sicuti omnium ferarum, inopia cibi acrior ; ad hoc natura serpentium, ipsa perniciosa, siti ma- gis quam alia re accenditur. Ejus potiundi Marium maxi- ma cupido invascrat, 7 quum propter usum belli, turn quia res aspera videbatur, et Metellus oppidum Thalam magna gloria ceperat, liaud dissimiliter situm munitumque, nisi quod apud Thalam non longe a moenibus aliquot fontes erant, Capsenses una modo, atque ea intra oppidum, jugi aqua, cetera pluvia utebantur. 8 Id ibique et in omni Af- rica, quae procul a mari incultius agebat, eo facilius tolera- batur, quia Numidse plerumque lacte et ferina came vesce- bantur, et neque salem neque alia irritamenta guise quaere- bant : cibus illis adversum famem atque sitim, non libidini neque luxuriae erat. XC. Igitur * consul, omnibus exploratis, credo, dis fre- tus (nam contra tantas difficultates consilio satis proviclere non poterat ; quippe etiam frumenti inopia tentabatur, quod Numidae pabulo pecoris magis quam arvo student, et 2 quodeunque natum fuerat, jussu regis in loca munita con- tulerant ; ager autem aridus et frugum vacuus ea tempes- tate, nam asstatis extremum erat) ; tamen 3 pro rei copia satis providenter exornat : pecus omne, quod superioribus diebus praedae fuerat, equitibus auxiliariis 4 agendum attri- buit : A. Manlium legatum cum cohortibus expeclitis ad oppidum Lares, ubi stipendium et commeatum locaverat, ire jubet, dicitqne ' se praedabundum post paucos dies eodem 120 C. CRISPI SALLUSTII venturuni.' Sic incepto suo occultato, pergit ad flunien Tanam. XCI. Ceterum in itinere quotidie pecus exercitui per centurias. item 1 turnias sequaliter distribuerat, et, 2 ex coriis utres uti fierent, curabat : simul et inapiam frumenti lenire, et, ignaris omnibus, parare, quae mox usui forent. Denique sexto die, quuni ad flunien ventum est, maxima vis utrium effecta. Ibi castris levi munimento positis, mili- tes 3 cibum cap ere, atque, uti simul cum occasu solis egre- derentur, paratos esse jubet, omnibus sarcinis abjectis, aqua modo seque et jumenta onerare. Dein, postquam tempus visum, castris egreditur, 4 noctemque totam itinere facto, eonsedit : idem proxima facit : dein tertia multo ante lucis adventum pervenit in locum tumulosum, ab Capsa non amplius duum millium intervallo, ibique, quam oecultissime potest, cum omnibus copiis opperitur. Sed ubi dies coepit, et Nuniidas, nihil hostile metuentes, multi oppido egressi, repente omnem equitatum, et cum his velocissimos pedites cursu tendere ad Capsam, et portas obsidere jubet : deinde 5 ipse intentus propere sequi, neque milites praedari sinere. 6 Quae postquam oppidani cognovere, res trepidaa, metus ingens, malum improvisum, ad hoc pars civium extra nioenia in hostium potestate, coegere, uti deditionem facerent. Ceterum oppidum incensum, Nuniidao puberes inter fecti, alii omnes venum dati, prjeda militibus divisa. 7 Id facinus contra jus belli non avaritia neque scelere consulis admis- sum : sed quia locus Jugurthse opportunus, nobis aditu difficilis ; genus hominum mobile, infidum ante, neque bene- ficio neque metu coercitum. XCII. Postquam tantam rem Marius sine ullo suorum incommodo patravit, magnus et clarus antea, major et clarior haberi coepit. 1 Omnia, non bene consulta in virtu- tem trahebantur ; milites, modesto imperio habit i. simul et locupletcs, acl coelum ferre ; Numidse magis quam mortalem JUGURTHA. 121 timere ; postremo onmes, socii atque hostes, credere illi aut mentem divinam esse, ant dec-rum nutu cuncta portendi. Sed consul, ubi 2 ea res bene evenit, ad alia oppida pergit : pauca, repugnantibus Numidis, capit ; plura, deserta prop- ter Capsensium miserias, igni corrumpit : luctu atque csede omnia complex) tur. Denique multis locis potitus, ac pie- risque 3 exercitu incruento, aliam rem aggreditur, non eadem asperitate, qua Capsensium, ceterum haud secus difficilem. Namque haud longe a flumine Mulucha, quod Jugurtha3 Bocchique regnum disjungebat, erat * inter cete- ram planitiem mons saxeus, mediocri castello satis patens, in immensum editus, uno perangusto aditu relicto ; nam omnia natura, velut opere atque consulto, praeceps. Quern locum Marius, quod ibi regis thesauri erant, summa vi ca- pere intendit. Sed ea res 5 forte, quam consilio, melius gesta. 6 Nam castello virorum atque armorum satis, magna vis frumenti et fons aquae ; aggeribus turribusque et aliis ma- chinationibus locus importunus ; iter castellanorum angus- tum admodum, utrimque prsecisum. Vineae cum ingenti periculo frustra agebantur ; nam quum ese paulo processe- rant, igni aut lapidibus corrumpebantur : 7 milites neque pro opere consistere, propter iniquitatem loci, neque inter vineas sine periculo administrare : optimus quisque cadere aut sauciari, ceteris metus augeri. XCIII. At Marius, multis diebus et laboribus con- sumptis, 1 anxius trahere cum animo suo, omitteretne in- ceptum, quoniam frustra erat, an fortunam opperiretur, qua ssepe prospere usus fuerat. Quse quum multos dies noctes- que " aestuans agitaret, forte quidam Ligus, ex cohortibus auxiliariis miles gregarius, castris 3 aquatum egressus, haud procul ab latere castelli, quod aversum prceliantibus erat, animum advertit inter saxa repentes cochleas : quarum quum unam. atque alteram, dein plures peteret, studio legencli paulatim prope ad summum montis egressus est, 6 122 C. CRISPI SALLUSTII Ubi postquam 4 solitudinern intellexit, more huniani ingenii cupido difficilia faciundi amnmni vertit. Et forte in eo loco grandis ilex coaluerat inter saxa, paululum 5 modo prona, dein flexa atque ancta in altitudineni, quo cuncta gignentiuni natura fert : cujus ramis modo, modo eminen- tibus saxis nisus Ligus, castelli planitiem perscribit, quod cuncti Numidae intenti proeliantibus aderant. Exploratis omnibus, quae mox usui fore ducebat, eadem regreditur, 6 non temere, uti escenderat, sed tentans omnia et circum- spiciens. Itaque Marium propere adit, acta edocet ; 7 horta- tur, ab ea parte, qua ipse escenderat, cas'tellum tentet ; pol- licetur sese itineris periculique ducem. Marius cum Ligure, 8 proniissa ejus cognitum, ex praesentibus misit ; quorum uti cujusque ingenium erat, ita rem difficilem aut facilem nuntiavere. Consulis animus tanien 9 paulum ar- rectus. Itaque ex copia tubicinum et cornicinum numero quinque quam velocissimos delegit, et cum his, 10 praesidio qui forent, quatuor centuriones, omnesque Liguri parere jubet, et ei negotio proximum diem constituit. XGIY. Sed ubi ex praecepto fcempus visum, paratis compositisque omnibus ad locum ^pergit. Ceterum illi, qui ascensuri erant, praeclocti ab duce, arma ornatumque mutaverant, capite atque peclibus nudis, 2 uti prospectus nisusque per saxa facilius foret : super terga gladii et scuta, verum ea Numidica ex coriis, ponderis gratia simul, et offensa quo levius streperent. Igitur praagrediens Ligus 3 saxa, et si quae vetustate radices eminebant, laqueis yincie- bat, quibus allevati milites facilius escenderent : interdum timidos insolentia itineris levare manu : ubi paulo asperior ascensus erat, singulos prae se inermes mittere, deinde ipse cum illorum armis sequi : quae dubia nisu videbantur, potis- simus tentare, ac srepius eadem ascciuU'iis descendensque, dein statim digrediens, ceteris aiidaciam addere. Igitur, diu multumquc fatigati, tandem in castellum perveniunt, JUGURTHA. 123 4 desertum ab ea parte, quod omnes, sicuti aliis diebus, adversum hostes aderant. Marius, ubi ex nuntiis, quae Ligus egerat, cognovit, quamquam toto die 5 intentos proelio Numidas habuerat, turn vero cohortatus milites, et ipse extra vineas egressus, 6 testudine acta succedere, et simul hostem tormentis sagittariisque et funditoribus eminus ter- rere. At Numidse. ssepe antea vineis Romanorum sub- versis, item iucensis, non castelli moenibus sese tutabantur ; sed pro muro dies noctesque 7 agitare, rnaledicere Romanis, ac Mario vecordiam objectare, militibus nostris Jugurthae servitium niinari, secunclis rebus feroces esse. Interim omnibus, Romanis liostibusque, proelio intentis, magna utrimque vi pro gloria atque imperio his, illis pro salute certantibus, repente a tergo 8 signa canere : ac primo mu- lieres et pueri, qui visum processerant, fugere ; deinde, uti quisque muro proximus erat, postremo cuncti, armati iner- mesque. Quod ubi accidit, eo acrius Roniani instare, fun- dere, ac plerosque tantummodo sauciare ; dein super occi- sorum corpora vadere, avidi glorias certantes murum petere, neque quemquam omnium prasda morari. 9 Sic forte cor- recta Marii temeritas gloriam ex culpa invenit. XCV. Ceterum dum ea res geritur, L. Sulla quasstor cum magno equitatu in castra venit : 1 quos uti ex Latio et a sociis cogeret, Romas relictus erat. Sed quoniam nos tanti viri res admonuit, idoneum visum est, de natura cultu- que ejus paucis dicere t neque enim alio loco de Sullaa rebus dicturi sumus, et 2 L. Sisenna optime et diligentissime om- nium, qui eas res dixere, persecutus, parum milii libero ore locutus videtur. Igitur Sulla gentis patricise nobilis fuit, familia prope jam exstincta 3 majorum ignavia : litteris Grascis ac Latinis juxta, atque doctissime, eruditus ; animo ingenti, cupidus voluptatum, sed glorias cupidior, otio luxu- rioso esse ; tamen ab negotiis nunquam voluntas remorata, 4 nisi quod de uxore potuit honestius consuli : facundus. 124 C. CRISPI SALLUSTII callidus, et amicitia facilis : ad simulanda negotia altitudo ingenii incredibilis : nmltarum rerum ac maxime pecuniae largitor. Atque illi felicissimo omnium ante civilem victo- riam, nunquam 6 super industriam fortuna fuit ; multique dubitavere, fortior an felicior esset ; nam, postea quae fece- rit, incertum habeo, pudeat niagis, an pigeat disscrere. XCVI. Igitur Sulla, ut supra dictum est, postquam in Africam atque in castra Marii cum equitatu venit, rudis antea et ignarus belli, solertissimus omnium 1 in paucis tempestatibus factus est. Ad hoc milites benigne appel- lare ; multis rogantibus, aliis 2 per se ipse dare beneficia, invitus accipere, sed ea properantius, quam aes mutuum, reddere, ipse ab nullo repetere, 3 magis id laborare, ut illi quam plurimi deberent ; joca atque seria cum humillimis agere ; in operibus, in agmine atque ad vigilias multus adesse, neque interim, 4 quod prava ambitio solet, consulis aut cujusquam boni famam laedere, tantummodo neque con- silio neque manu priorem alium pati, plerosque antevenire. Quis rebus et artibus brevi Mario militibusque carissimus factus. XCYII. At Jugurtha, postquam oppidum Capsam ali- osque locos munitos et sibi utiles, simul et magnam pecu- niam amiserat, ad Boccbum nuntios mittit, 1 ' quam primum in Numidiam copias adduceret ; proelii faciundi tempus adesse.' 2 Quem ubi cunctari accepit, et dubium belli atque pacis rationes trahere, rursus, uti antea, proximos ejus donis corrumpit, ipsique Mauro pollicetur Numidias partem ter- tiam, si aut Eomani Africa expulsi, aut, mtegris suis finibus, bellum compositum foret. Eo praemio illectus Bocchus cum magna multitudine Jugurtbam accedit. Ita amborum ex- ercitu conjuncto, Marium jam in biberna proficiscentem, vix decima parte 3 die reliqua, invadunt, rati noctem, quae jam aderat, et victis sibi munimento fore, et, si vicissent, nullo imped imento, quia locorum scientes erant ; contra JTJGURTHA. 125 Romanis utrumque casum in tenebris difficiliorem fore. Igitur simul consul ex multis de hostiuni adventu cognovit, et ipsi hostes aderant ; et, priusquam 4 exercitus aut instrui, aut sarcinas colligere, denique antequam signum aut impe- riuni ullum accipere quivit, equites Mauri atque Gaetuli, non acie neque ullo more prcelii, sed catervatim,uti quosque fors conglobaverat, in nostros concurrunt. Qui omnes tre- pidi improviso metu, ac tamen virtutes memores, aut arma capiebant, aut capientes alios ab hostibus defensabant :'pars equos 6 ascendere, obviam ire hostibus ; pugna latrocinio magis quam proslio similis fieri ; sine signis, sine ordinibus, equites peditesque permixti cosdere alios, alios obtruncare ; multos, contra adversos acerrime pugnantes, ab tergo cir- cumvenire : neque virtus neque arma satis tegere, quod hostes numero plures et unclique circumfusi erant. Denique 6 Romani veteres, novique, et ob ea scientes belli, si quos locus aut casus conjunxerat, orbes facere, atque ita ab om- nibus partibus simul tecti et instructi hostium vim susten- tabant. XCVIII. Neque in eo 1 tarn aspero negotio Marius territus, aut magis quam antea demisso animo fuit ; sed cum turma sua, quam ex fortissimis magis quam familiarissimis paraverat, vagari passim, ac modo laborantibus suis succur- rere, modo hostes, ubi confertissimi obstiterant, invadere ; nianu consulere militibus, quoniam imperare, conturbatis omnibus, non poterat. Jamque dies consumptus erat, quum tamen barbari 2 nihil remittere, atque, uti reges praeceperant, noctem pro se rati, acrius instare. Turn Marius 3 ex copia rerum consilium trahit, atque, uti suis receptui locus esset^ colles duos propinquos inter se occupat, quorum in uno, castris parum amplo, fons aquge magnus erat, alter usui op- portunus, quia magna parte editus et prseceps pauca muni- menta quaerebat. Ceterum apud aquam Sullam cum equit- ibus noctem agitare jubet : ipse paulatim dispersos milites. 126 C. CRISPI SALLUSTII neque minus hostibus conturbatis, in unum contrahit, dein cunctos pleno gradu in collem subducit. Ita reges, loci difficultate coacti, proelio deterrentur ; neque tamen suos longius abire sinunt, sed, utroque colle nraltitudine circum- dato, 4 effusi consedere. Dein crebris ignibus factis, ple- rumque noctis barbari more suo lsetari, exsultare, 5 strepere vocibus, et ipsi duces feroces, quia non fugere, pro victori- bus agere. Sed ea cuncta Romanis, ex tenebris et editiori- bus locis facilia visu, magnoque bortamento erant. XCIX. Plurimum vero Marius * imperitia hostium confirmatus, quam maximum silentium baberi jubet ; 2 ne signa quidem, uti per vigilias solebant, canere : deinde, ubi lux adventabat, defessis jam hostibus et paulo ante somno captis, de improviso vigiles, item cohortiuni, turinarum, le- gionum tubicines simul omnes signa canere, milites clamo- rem tollere atque portis erumpere. Mauri atque Grsetuli, ignoto et borribili sonitu repente exciti, neque fugere, neque arma capere, neque omnino facere aut providere quidquam poterant : ita cunctos strepitu, clamore, 3 nullo subveniente, nostris instantibus, tumultu, terrore, formido quasi vecor- dia ceperat. Denique omnes fusi f ugatique : arma et signa militaria pleraque capta ; pluresque eo proelio quam omni- bus superioribus interempti : nam somno et metu insolito impedita fuga. C. Dein Marius, uti coeperat, in biberna proficiscitur, qure propter commeatum in oppidis maritimis agere decre- verat. Neque tamen victoria socors aut insolens factus, sed, pariter ac in conspectu hostium, ' quadrato agmine in- cedere. Sulla cum equitatu 2 apud dextimos, in sinistra parte A. Manlius cum funditoribus et sagittariis, praeterea cohortes Ligurum curabat ; primes et extremos cum expe- ditis manipulis tribunos locaverat. 3 Perfugne, minime cari et regionum scientissimi, hostium iter explorabant. Si- mul consul, 4 quasi nullo imposito, omnia providere, apud JUGURTHA. 127 omnes adesse, laudare et increpare nierentes. Ipse arma- tus intentusque, 5 item milites cogebat ; neque secus, atque iter facere, castra niunire, 6 excubitum in porta cohortes ex legionibus, pro castris equites auxiliarios mittere, prse- terea alios super vallum in munimentis locare : vigilias ipse circumire, non tarn diffidentia futurum, quge imperavisset, quam uti militibus exsequatus cum imperatore labos volen- tibus esset. Et sane Marius illoque aliisque temporibus Jugurthini 7 belli pudore magis quam malo exercitum coercebat : quod multi per ambitionem fieri aiebant, pars, quod a pueritia consuetam duritiam et alia, quae ceteri miserias voeant, voluptati habuisset : nisi tamen res publica pariter ac ssevissiino imperio, bene atque deeore gesta. CI. Igitur quarto denique die, baud longe ab oppido Cirta undique simul speculatores * citi sese ostendunt, qua re hostes adesse intellegitur. Sed quia diversi redeuntes, alius ab alia parte, atque omnes idem significabant, consul incertus, quonam modo aciem instrueret, nullo ordine com- mutato, adversum omnia paratus ibidem opperitur. Ita 2 Jugurtbam spes frustrata, qui copias in quatuor partes distribuerat, ratus ex omnibus seque aliquos ab tergo hosti- bus yenturos. Interim Sulla, quern primum hostes atti- gerant, cobortatus suos, turmatim et quam maxime con- fertis equis, ipse aliique Mauros invadunt ; ceteri in loco manentes ab jaculis eminus emissis corpora tegere, et, si qui in manus venerant, obtruncare. Dum eo modo equites proeliantur, 3 Bocchus cum peditibus, quos Yolux filius ejus adduxerat, neque in priore pugna, in itinere morati, adfue- rant, postremam Romanorum aciem invadunt. Turn Ma- rius apud primos 4 agebat, quod ibi Jugurtba cum plurimis erat. Dein Numida, cognito Boccbi adventu, clam cum paucis ad pedites convertit : ibi Latine (nam apud Numan- tiam loqui didicerat) exclamat, ' nostros frustra pugnare ; paulo ante Marium sua manu interfectum :' simul gladium 128 C. CRISPI SALLUSTII sanguine oblitum ostendere, quern in pugna, satis impigre occiso pedite nostro, cruentaverat. 5 Quod ubi milites ac- cepere, magis atrocitate rei quam fide nuntii terrentur, si- nmlque barbari animos tollere, et in perculsos Bomahos acrius incedere. Jamque 6 paulum ab fuga aberant, quum Sulla, profligatis iis, quos adversum ierat, rediens ab latere Mauris incurrit. Bocchus statini avertitur. At Jugurtha, dum sustentare suos et prope jam adeptani victoriam re- tinere cupit, circuniventus 7 ab equitibus, dextra, sinistra omnibus oecisis, solus inter tela hostium vitabundus erum- pit. Atque interim Marius, fugatis equitibus, accurrit 8 auxilio suis, quos pelli jam acceperat. Denique hostes jam undique fusi. Turn spectaculum horribile in campis patentibus : sequi, fugere, occidi, capi ; equi atque viri 9 af- flicti, ac multi, vulneribus acceptis, neque fugere posse, neque quietem pati ; niti modo, ac statim concidere : postremo omnia, qua visus erat, constrata telis, armis, cadaveribus. et inter ea humus infecta sanguine. CII. 1 Postea loci consul, haud dubie jam victor, perve- nit in oppidum Cirtam, quo initio profectus intenderat. Eo 2 post diem quintum, quam iterum barbari male pugnave- rant, legati a Boccho veniunt, qui regis verbis ab Mario pe- tivere, ' duos quam fidissimos ad eum mitteret : velle de suo et de populi Romani commodo cum iis disserere.' Ille statim L. Sullam et A. Manlium ire jubet. 3 Qui quamquam acciti ibant, tamen placuit verba apud regem facere, uti ingenium aut aversum flecterent, aut cupidum pacis vehe- mentius accenderent. Itaque Sulla, cujus facundia^, non gctati, a Manlio concessum, pauca verba hujuscemodi locutus : " Bex Bocclie, magna nobis laetitia est, quum 4 te talem virum di monuere, uti aliquando pacem quam bellum malles ; neu te optimum cum pessimo omnium Jugurtha miscendo commaculares ; simul nobis demeres accrbam ne- cessitudinem, pariter te & errantem et ilium sceleratissimum JUGTJRTHA. 129 persequi. Ad hoc populo Romano jam a principio melius visum, amicos quam servos quaerere : tutiusque 6 rati, volen- tibus quam coactis imperitare. Tibi vero nulla opportunior nostra amieitia : prim um quod 7 procul absumus, in quo offen- sae minimum, gratia par, ac si prope adessemus : dein, quod parentes abunde habenrus, amicorum neque nobis neque cui- quam omnium satis fuit. Atque hoc utinam a principio tibi placuisset : profecto ex populo Romano 8 ad hoc tempus multo plura bona accepisses, quam mala perpessus es. Sed quoniam humanarum rerum Fortuna pleraque regit, cui sci- licet placuisse et vim et gratiam nostram te experiri, nunc, quando per illam licet, festina, atque, uti coepisti, perge. Multa atque opportuna habes, 9 quo facilius errata officiis superes. Postremo hoc in pectus tuum demitte, nunquam populum Romanum beneficiis victum esse ; nam, bello quid valeat, tute scis." Ad ea Bocchus placide et benigne ; simul pauca pro delicto suo verba facit : ' Se non hostili animo, sed ob reg- num tutandum arma cepisse : nam Numidias partem, 10 unde vi Jugurtham expulerit, jure belli suam factam ; earn vas- tari a Mario pati nequivisse : praeterea, missis antea Romam legatis, ai repulsum ab amieitia. Ceterum Vetera omittere, ac turn, si per Marium liceret, legatos ad senatum missu- rum.' Dein, 12 copia facta, animus barbari ab amicis flexus, quos Jugurtha, cognita legatione Sullaa et Manlii, metuens id, quod parabatur, donis corruperat. CUI. Marius interea, exercitu in hibernaculis compo- sito, cum expeditis cohortibus et parte equitatus proficisci- tur ■ in loca sola, obsessum turrim regiam, quo Jugurtha perfugas omnes prassidiuin imposuerat. Turn rursus Boc- chus, seu reputando, quae sibi duobus proeliis 2 venerant, seu admonitus ab aliis amicis, quos incorruptos Jugurtha reli- querat, ex omni copia necessariorum quinque delegit, quo- rum et fides cognita, et ingenia validissima erant. Eos ad 6* 130 C. CE.ISPI SALLUSTI1 Marium, ac dein, 3 si placeat, Romam legatos ire jubet ; agendarum rerum, et quocumque modo belli componendi liceutiam ipsis permittit. Illi mature ad hiberna Romano- rum proficiscuntur : deinde in itinere a G-aetulis latronibus circumventi spoliatique, pavidi, sine decore ad Sullam pro- fugiunt, quern consul in expeditionem proficiscens pro prae- tore reliquerat. Eos ille non 4 pro vanis hostibus, ut meriti erant, sed accurate ac liberaliter habuit ; qua re barbari et famam Romanorum avaritias falsam, et Sullam, ob munifi- centiam in sese, amicum rati. Nam etiamtum 5 largitio multis ignota erat ; munificus nemo putabatur, nisi pariter volens ; dona omnia in benignitate habebantur. Igitur quaestori mandata Bocchi patefaciunt ; simul ab eo petunt, uti fautor consultorque sibi adsit : copias, fidem, magnitudi- nem 6 regis sui, et alia, quas aut utilia, aut benevolentiae esse credebant, oratione extollunt : dein, Sulla omnia pollicito, docti, quo modo apud Marium, item apud senatum, yerba facerent, circiter dies quadraginta ibidem opperiuntur. CIV. x Marius postquam, confecto negotio, quo inten- derat, Cirtam redit, de adventu legatorum certior factus, illosque et Sullam venire jubet, item L. Bellienum prasto- rem Utica, praeterea omnes undique senatorii ordinis ; qui- buscum mandata Bocchi cognoscit. Legatis potestas eundi Romam fit ab consule, interea induciaa postulabantur. 2 Ea Sullas et plerisque placuere : pauci ferocius decernunt, sci- licet ignari humanarum rerum, quas fiuxae et mobiles sem- per in adversa mutantur. Ceterum Mauri, impctratis omnibus, tres Romam profecti, cum Cn. Octavio Rufo, qui quaestor 3 stipendium in Africam portaverat : duo ad regem redeunt. Ex his Bocchus quum cetera, turn maxime be- nignitatem et studium Sullas libens accepit. Romae legatis ejus, 4 postquam ' errasse regem, et Jugurthas scelere lap- sum,' deprecati sunt, amicitiam et foedus petentibus hoc modo respondetur : " Senatus et populus Romanus beneficii JUGURTHA. 131 et injuriae memor esse solet : ceterum Bocclio, quoniam poenitet, 5 delicti gratiam facit : foedus et aniicitia dabuntur, quum meruerit." CV. Quis relbus eognitis, Bocchus per litteras a Mario petivit, ' uti Sullaru ad se mitteret, : cujus arbitratu de communibus negotiis consuleretur.' Is missus cum prse- sidio equitum atque peditum, 2 funditorum Belearium : pras- terea iere sagittarii et • 3 cohors Peligna cum velitaribus armis, itineris properandi causa ; neque his secus atque aliis armis adversum tela hostium, quod ea levia sunt, muniti. Sed in itinere, quinto denique die, Yolux, filius Bocchi, repente in campis patentibus 4 cum mille non am- plius equitibus sese ostendit ; qui temere et effuse euntes SulUe aliisque omnibus et numerum ampliorem vero, et hostilem me turn efficiebant. Igitur 5 se quisque expedire, arma atque tela tentare, intendere : timor aliquantus, sed spes amplior, quippe victoribus, et adversum eos, quos ssepe vicerant. Interim equites exploratum praamissi, rem, uti erat, quietam nuntiant. C VI. Volux adveniens quaastorem appellat dicitque ' se a patre Boccbo obviam illis simul, x et prassidio missum.' Deinde eum et proximum diem sine metu conjuncti eunt. Post, ubi castra locata, et cliei vesper erat, repente Maurus 2 incerto vultu, pavens ad Sullam accurrit, dicitque ' sibi ex speculatoribus cognitum, Jugurtham baud procul abesse :' simul, ' uti noctu clam secum profugeret,' rogat atque bor- tatur. Ille 3 animo feroci negat ' se totiens fusum Numi- dam pertimescere : virtuti suorum satis credere : etiam si certa pestis adesset, mansurum potius, quam proditis, quos ducebat, turpi fuga incertas ac forsitan post paulo morbo interiturce vita3 parceret.' Ceterum ab eodem monitus, ' uti noctu proficiscerentur,' consilium approbat : ac statim ' mi- rites 4 cosnatos esse, in castris ignes quam creberrimos fieri, dein prima vigilia silentio egredi' jubet. Jamque nocturno 132 C. CRISPI SALLUSTU itinere fessis omnibus, Sulla pariter cum ortu solis castra metabatur, quum equites Mauri nuntiant Jugurtham circiter duum millium intervallo ante eos consedisse. Quod post- quam auditum est, turn vero ingens metus nostros invadit : credere se proditos a Voluce et insidiis circumventos : ac 5 fuere, qui dicerent manu yindicandum, neque apud ilium tantum scelus inultum relinquendum. CVII. At Sulla, quamquani eadem existimabat, tamen ab injuria Maurum prohibet. Suos hortatur, l uti fortem animum gererent : ssepe ante paucis strenuis adversum multitudinem bene pugnatum : * quanto sibi in proelio minus pepercissent, tanto tutiores fore : nee quemquam decere, qui manus armaverit, ab inermis pedibus auxilium petere, in maximo metu nudum et cascum corpus ad hostes vertere.' Deinde Yolucem, quoniam hostilia faceret, Jovem maximum obtestatus, ut sceleris atque perfidise Boccbi testis adesset, ex castris abire jubet. 2 Ille lacrymans orare, ' ne ea cre- deret : nihil dolo factum, ac magis calliditate Jugurthaa, s cui, videlicet speculanti, iter suum cognitum esset. Ce- terum, quoniam 4 neque ingentem multitudinem haberet, et spes opesque ejus ex patre suo penderent, credere ilium nihil palam ausurum, quum ipse films testis aclesset : 6 quare optimum factu videri, per media ejus castra palam transire : sese, vel prsemissis, vel ibidem relictis Mauris, solum cum Sulla iturum.' Ea res, 6 ut in tali negotio, probata: ac statim profecti, quia cle improviso 7 aeciderant, dubio atque hassitante Jugurtha, incolumes transeunt. Deinde paucis diebus. quo ire intenderant, perventum est. C VIII. Ibi cum Boccho Numida quidam, Aspar nomine, 1 multum et familiariter agebat ; praemissus ab Jugurtha, postquam Sullam accitum audierat, orator, et subdole speculatum Bocchi consilia : pra^terea Dabar, Massugrada3 nlius, ex gente Masinissas, ceterum materno genere impar (nam pater ejus ex concubina ortus erat), Mauro ob iugenii JUGURTHA. 133 multa bona carus acceptusque. 2 Quein Bocchus fidum esse Romanis multis ante tempestatibus expertus, illicoad Sul- lam nuntiatum mittit, * paratum sese facere, quae populus Romanus vellet : colloquio diem, locum, tempus ipse dele- geret ; 3 consulta sese omnia cum illo integra habere : 4 neu Jugurthae legatum pertimesceret ; quo res communis licentius gereretur ; nam ab insidiis ejus aliter caveri nequivisse.' Sed ego comperior Bocchuin 6 magis Punica fide, quam ob ea, quae praedicabat, simul Romanos et Numidam spe pacis attinuisse, multumque cum animo suo volvere solitum, Ju- gurtham Ronianis, an illi Sullam traderet : libidinem ad- versum nos, metum pro nobis suasisse. CIX. Igitur Sulla respondit, * ' pauca coram Aspare lo- cuturum ; cetera occulte, aut nullo aut quam paucissimis praesentibus ;' simul edocet, quae sibi responderentur. Post- quam, sicuti voluerat, congressi, dicit ' se missum a consule venisse 2 qu£esitum ab eo, pacem an bellum agitaturus foret.' Turn rex.uti prasceptum fuerat, c post diem decimum redire' jubet ; 3 ' ac nihil etiam nunc decrevisse, sed illo die re- sponsurum :' dein ambo in sua castra digressi. Sed ubi plerumque noctis processit, Sulla a Boccho occulte arcessi- tur : ab utroque tantummodo fidi interpretes adhibentur ; prasterea Dabar internuntius, 4 sanctus vir et ex sententia ambobus. Ac statim sic rex incipit : CX. 1 " Nunquam ego ratus sum fore, uti rex maximus in hac terra et omnium, quos novi, privato homini gratiam deberem. Et, mehercule, Sulla, ante te cognitum, multis orantibus, aliis ultro egomet opem tuli, nullius indigui. 2 Id imminutum, quod ceteri dolere solent, ego laetor : fue- rit mihi eguisse aliquando amicitiaa tuae, qua apud animum meum nihil carius habeo. Id adeo experiri licet: arma, viros, pecuniam, postremo quidquid animo libet, sume, utere : et, quoad -vives, 3 nunquam tibi reditam gratiam putayeris ; semper apud me integra erit : denique nihil, me 134 C. CRISPI SALLUSTII sciente, frustra voles. Nam, ut ego existimo, regem arniis quam niunificentia vinci minus 4 flagitiosum est. Ceterum de re publica vestra, cujus curator hue missus es, paucis accipe. Bellum ego populo Romano neque feci, neque factum unquam volui : fines meos adversum armatos arniis tutatus sum. 5 Id omitto, quando vobis ita placet : geritc quod vultis cum Jugurtha bellum. Ego flumen Mulu- cham, quod inter me et Micipsam fuit, non egrediar, neque id intrare Jugurthani sinam. Praeterea, si quid meque vobisque dignum petiveris, baud repulsus abibis." CXI. Ad ea Sulla pro se breviter et modice, de pace et 1 de communibus rebus multis disseruit. Denique regi patefecit, 2 ' quod polliceatur, senatum et populum Ronia- num, quoniam amplius armis valuissent, non in gratiam habituros ; faciundum aliquid, quod illorum magis quam sua retulisse videretur. 3 Id adeo in promptu esse, quo- niam Jugurthaa copiam baberet : quern si Romanis tradi- disset, fore, uti illi plurimum deberetur ; amicitiam, foedus, Numidise partem, quam nunc peteret, tunc ultrd adventu- ram.' Rex primo 4 negitare : ' afimitateni, cognationem, prasterea foedus intervenisse : ad hoc metuere, ne, fluxa fide usus, popularium animos averteret, quis et Jugurtha carus, et Romani invisi erant.' Denique saspius fatigatus, lenitur, et ex voluntate Suilae ' omnia se facturum ' promittit. Ce- terum 5 ad simulandam pacem, cujus Nuniida, defessus bello, avidissimus, quae utilia visa, constituunt. Ita, composito dolo, digrediuntur. CXII. At rex postero die Asparem, Jugurtliao legatum, appellat, dicitque ^sibi per Dabarem ex Sulla cognitum, posse conditionibus bellum poni : quamobrem regis sui sen- tentiam exquireret.' Ille ketus in castra Jugurtha} venit. Deinde, ab illo ~ cuncta edoctus, properato itinere, post diem octavum redit ad Bocchum, et ei denuntiat -Jugurtham cupere omnia, quae imperarentur, facere, sed Mario parum JUGURTHA. 135 confidere : saepe antea cum imperatoribus Romanis pacem conventam frustra fuisse. Ceterum Bocchus, 3 si ambobus consultum, et ratam pacem vellet, claret operam, ut una ab omnibus, quasi de pace, in colloquium veniretur, ibique sibi Sullam traderet. Quum talem virum in potestatem habu- isset, turn fore, uti jussu senatus populique Romani fcedus fieret : 4 neque hominem nobilem, non sua ignavia sed ob rem publicam in hostiuni potestate, relictum iri.' CXIII. Hose Maurus 1 secum ipse diu volvens tandem promisit : ceterum dolo an vere cunctatus, parum comperi- mus : sed plerumque regiae voluntates, ut vebementes, sic mobiles, saepe ipsae sibi adversae. Postea, tempore et loco constituto, in colloquium uti de pace veniretur, Bocchus Sullam modo, modo Jugurthae legatum appellare, 2 benigne habere, idem ambobus polliceri : illi pariter laeti, ac spei bonce pleni esse. Sed nocte ea, quae proxima fuit ante diem colloquio decretum, Maurus, adhibitis amicis, ac statim, im- mutata voluntate, remotis, dicitur secum ipse multa agita- visse, vultu corporis pariter atque animo varius : s quae sci- licet, tacente ipso, occulta pectoris patefecisse. Tamen postremo Sullam arcessi jubet, et 4 ex ejus sententia Nu- midae insidias tendit. Deinde, ubi dies advenit, et ei nun- tiatum est Jugurtham baud procul abesse ; cum paucis amicis et quaestore nostro, quasi obvius honoris causa, pro- cedit in tumulum facillimum visu 5 insidiantibus. Eodem Numida cum plerisque necessariis suis inermis, uti dictum erat, acceclit ; ac statim, signo dato, undique simul ex insi- diis invaditur. Ceteri obtruncati : Jugurtha Sullae vinctus traditur, et ab eo ad Marium deductus est. CXIV. l Per idem tempus adversum Gallos, ab ducibus nostris Q. Caepione et Cn. Manlio male pugnatum : quo metu Italia omnis contremuerat. 2 Illique et inde usque ad nostram memoriam Romani sic habuere : ' alia omnia virtuti suae prona esse; cum Grallis pro salute, non pro 136 CRISPI SALLUSTII JUGURTHA. gloria, certare.' Sed postquam "bellum in Numidia confec- tum, et Jugurtham Roniani yinctum adduci nuntiatum est, Marius 3 consul absens factus, et ei decreta provincia Gal- lia : 4 isque calendis Januariis magna gloria consul trium- phavit. 5 Ea tempestate spes atque opes civitatis in illo sitse. EXPLANATORY NOTES THE CONSPIRACY OP CATILINE. NOTES CONSPIRACY OP CATILINE. It — 1 1 Omnes. Many editions have omnis, an old form of the Ace. pi. of certain words. § 12, Obs. 1. Arrange, Decet omnes homines, qui, eak," "to make a speech:" adversos (mihi), " opposed to me :" qui, mihi, &c, (qui has for its antecedent ego understood, the subject of condonabam,) "I who had forgiven no fault at any time to myself, and to my own inclina- tion, certainly did not readily pardon crimes to gratify the lust of another." The imperfect sometimes expresses what was usual or ens- CONSPIRACY OF CATILINE. 177 tomary. § 44, II., 1. 7. Opulentia negligentiam tolerabat, " Its wealth brooked your remissness," i. e., such were the resources of the state, that the negligence of individuals did not materially affect it. 8. Nunc vero own id agitur, "That is not now the question:" vivaonus, sit, futura sint. § 140, 5 : sed (mem) hcec, &c, " but whether these things, of whatever sort they appear to be, are to belong to its, or, together with ourselves, to be the prey of our enemies." 9. Hie mihi, &c, "And here some one speaks to me of clemency and mercy !" alluding to the speech of Caesar : equidem, here as below for quidem, a usage quite common in Sallust. Equidem ( = ego qui- dem) is used properly only when the verb is in the first person singu- lar; quidem is used in all other cases: liber alitas, fortitudo. § 103, R. v. : eo . . . . in extremo (loco), " in such an extremity," lit., " to such a degree is the state placed in extremity." 10. Sint sane, " Let them be indeed." § 42, Obs. 4 and 5 : ita se . . . . habent. See Ch. II., 3 : perditum eant, "hasten to destroy." § 148, 1. Ne, in the beginning of the sentence, negatives eant, as well as largiantur, and et connects them thus negatived. Instead of et, neu might have been used. 11. Credo, "I suppose," is parenthetic, and does not affect the construction of the other words in the sentence : de in- feris, " concerning the dead," namely, diverso itinere malos, &e., " that the wicked, their route being different from that of the good, inhabit places dismal," &c. Ch. LI, 14. 12. Popidaribus conjurationis, "By their associates in the conspiracy." 18. Solus non timet, &c, " He (Caesar) alone has no fear, it is the more necessary that I should be concerned for myself and for you." There seems here to be an in- sinuation that if Caesar was without apprehension, it might arise from his not being averse to the conspiracy. 14. Quanto tanto, &c, " The more vigorously you act in the present case, the less will their courage be." § 132, R. xliii., and Obs. 5 : armis (scil., tantum), "by arms alone." 15. Quce nulla, "None of which:" ani- mus in consulendo, &c, "a mind unfettered in deliberation, awed neither by a sense of guilt, nor by passion." 16. Omnia virtutis -prcBmia, "All the rewards of merit," scil., civil and military offices. 17. Ubi vos separation, &c, "When you separately take mea sures, each one for himself, when at home you are slaves to pleasure, here (in the senate), to money or favor:" vacuam, scil., defensori- bus, "unprotected," "defenceless." 18. Patriam incendere, "To fire the city:" supra caput est, "is close at hand:" cuncta- mini etiamnunc, capti ah Jugurtha, pars in crueem acti (sunt), "being seized by Jugur- tha, part were crucified;" pars — pars, like alii — alii, § 98, Obs. 12, distribute illi understood, referring to affines, amicos, propinquos. For pars acti, see § 98, Exc. 2. 15. Quibus pro magnitudine imperii, &c, lit., "To whom it is proper, on account of the extent of your em- pire, that justice and all injustice should be a care," i. e., " to whom it belongs — to take cognizance of all right and wrong :" omnium honestarum rerum, " of all things suitable (to my rank) :" natio- nesne, &c, scil., appellem, " shall I apply to nations," &c. ? 16. JVos- tri misereri. § 108, E. xiii. 17. Huic imperio fortuna, " The fortune of this (the Roman) empire," the dative for the genitive of the object. § 105, Obs. 5 : una occidendum nobis esse, "that we must fall along with it." § 147, R. lxi. 18. Secunda. "Favorable:" ne, "that." § 140, Obs. 6 : quos (= aliquos) .... transversos agat, "may lead some astray:" quos ego audio maxima ope niti, " who I hear are striving with all their might." § 145, Obs. 2 : fatigare (precibus), &c, "are importuning you individually:" cui licuerit in regno manere, " when I might have remained in my king- dom." 19. Quod utinam .... videam, "But would that I might see:" nceille, " truly then he:" — — graves poenas reddat, "would suffer the heavy penalty." 20. Unde minime decuit, (scil., tuam vi- tam eripi) — unde = a quo, "By whom," v, Latinized, § 10, barbiton ; so also Philcenon below : duce Syrtes, scil., the Syrtes major, and the Syrtes minor — two large sand banks near the coast of Africa between Cyrene and Carthage, dangerous to navigation. Between them lay the route to Leptis magna, a city of considerable importance: JPhilamon ara>, "the altars of the Philaeni." These altars were erected in memory of the Philseni who were buried alive there as described Ch. LXXIX. of this history: JEgyptum versus, "towards Egypt." 4. Super Nmnidiam, "Above Numidia," i. e., south of it, and more inland, which is always conceived of as higher than the coast: partim in titguriis, "some in huts." Here Vigwin partim — alios = alios — alios, and distribute Gcetulos : agitare, " live :" post cos, " that behind these," i. e., farther south, more inland. 5. Pleraque ex JUGURTHINE WAR. 203 m Punicis oppida (more commonly ex Punicis oppidis), "Most of the Carthaginian towns :" quos novissime habuerant, " which they (the Carthaginians) had very lately possessed," viz., at the beginning of the third Punic war: imperitabat, same as imperabat, "ruled," "governed:" prceter nomen cetera, &c, "as to other things except the name ignorant of (a stranger to) the Roman people." Here ignarxis has its usual active sense, and is followed by its object in the genitive. § 10*7, R. ix. For the accusative cetera, see § 128, Obs. 1, Exc. XX. — 1. JDiviso regno. Sallust here takes up the history from Ch. XVI. : decessere, " had departed." § 44, III., 3 : prazmia see- leris adeptum sese, "that he had obtained the rewards of his villany," — namely impunity, and the half of jSfumidia, instead of the third : quod — acceperat, "which he had heard." Ch. VIII. 2. Quern petebat, "At whom he aimed," "whom he designed to attack:" opportunus injuria;, "a fit subject for injustice," "who might be injured with impunity," "easily trampled upon." 3. Capit, "Seizes:" dolore permotum, "stung with resentment." 4. At ille, scil., Adherbal: • ■ fretus er'at, "depended," lit, "was depend- ing:" amicitia, Numidis. § 119, R. xxiii. : questum (supine), "to complain:" contmneliosa dicta, "an insulting answer:" ■ tentatum antea sectis cesserat, "when attempted before, it had turned out otherwise (than he expected)." 5. Neque eo, "Nor by that," viz., the complaint of Adherbal: quippe qui, &c, "since he in his mind had already seized on the whole of his [Adherbal's] kingdom." C. Vastare, &c, historical infinitives: prcedas agere, "drove off the booty," scil., cattle or live stock, such as can be taken off by driving, as the word agere denotes. XXI. — 1. Eo processum, "It had come to that," "that matters had come to such a pass :" Jugurthm obvius procedit, "advances to meet Jugurtha." § 111, R. xvi. 2. Prope Cirtam oppidum. § 186, Obs. 5. A city of ISTumidia, once the royal residence, and a place of great wealth under Syphax, situate on the river Ampsagas, about 48 miles from the sea. 3. Processit, " Had advanced." § 44, III., 3 : obscuro etiam turn lumine, " the light being even yet very faint," i. e., " at early dawn :" partim — alios = alios — alios, distributing eos, scil., kostes understood, meaning the soldiers of Adherbal. 4. Togatorum., "Of Roman citizens." The toga was 204 NOTES ON THE the badge of Roman citizenship, as the pallium was of Greek : • mcenibus prohibuit, "repelled from the walls:" cceptum atqxie patratum foret, "would have been begun and ended." 5. Vineis. The Vinece were sheds erected by the Romans, with a roof of wicker work covered over with earth or raw hides, to prevent them from being easily set on fire. They were moved up against the walls on wheels or rollers, and under their shelter the soldiers worked the battering ram (aries), or undermined the walls : turribics. The towers used in the Roman military works were of two kinds, fixed, and movable. They were structures of wood, sufficiently high to over- look and command the enemy's walls; and from them, showers of arrows, darts, and other missiles were thrown by means of engines. "When once erected or brought up against a town, it was sel- dom able to hold out long. See Caesar, Index, Ticrris and vinece. .TUGURTHINE WAR. 205 6. Tempus legatorum antecapere, " To anticipate the time (of the re- turn) of the ambassadors." 7, AcceplU " Heard :" qui adeant — verbis mint lent, "to go to," — "to announce to them in the words," (fee § 140, Obs. 2, 4th. 8. Velle et censere, "That they desired and commanded." Velle refers to the people, and censere to the determination of the senate after due deliberation : eos, " that they," scil., Jugurtha andAdherbal: jure, "by law:" ita {facer e) segue illisque dignunx esse, "that to do thus was befitting both the Romans and them." Se refers to the Roman people and senate, illis, to Jugurtha and Adherbal. XXII. — 1. Clemens erat, ""Was mild." 2. Quorum Jugurtha, (fee, " Jugurtha, on hearing their commission, replied :" ab optimo guoque, "by all good men." § 98, Obs. 13: placuisse — adoptatum (esse). §47, 2: non malitia, "not by wicked conduct:" ■ ob easdem artes, "that for this conduct," lit., "for these good quali- ties." 3. Quo plura, " The more :" co animum muni, plied to the Romans in a civil, and Romani in a political or military capacity : opes factionis, scil., nobilium: patientia, "tameness," " submissiveness under injuries:" innocentice plus periculi — est. § 112, R. ii. These four clauses are in apposition with inulta and explain it. 2. His annis quindecim, § 131, R. xli., "How for fifteen years," i. e., since b. c. 125. At that time, the aristocracy gained a decisive victory through the praetor L. Opimius, who destroyed the town of Fregellae, and thereby crushed the first attempt of the Italian allies (socii) to obtain the Roman franchise. The power of the nobles was increased also by the fall of the Gracchi, who espoused the cause of the people ; the elder of whom was slain by Scipio some years before, and the younger a few years later (scil., b. c. 121) by L. Opimius. See below, Note 5. — These three clauses beginning with quam and ut, "how," are in apposition with, and explain ilia : vestri defensores, alluding to the Gracchi : ab ignavia, "in consequence of," or, "on account of your cowardice:" qui we nunc, &c, " that you do not even now arise when your enemies are in your power, and even now you are afraid of them." The nobles were, many of them, liable to punishment on account of the part they had taken in respect to the affairs of Jugui-tha : quibus decet (vos) esse terrori. § 114, R. xix. 3. Animus subigit, "My feelings compel me:" experiar, "I will use:" id frustra an ob rem faciam, " whether I shall do that in vain or with advantage " In double questions the interrogative particle (utrum or ne enclitic) is often omitted with the first. § 140, Note, 4. Neque ego vos hortor quod, i. e., facere id quod: prcecipites eant, "go to ruin:" secessione. § 118, R. xxii. See Cat, XXXIIL, 5: ipsi in the nomina- tive plural, with vos understood: suomet more, "in their, own way," i. e., as the natural consequence of their vices and crimes. 5# Occiso Tib. Graccho. This took place about 22 years before this. The nobles by different means had made themselves masters of all the lands of Italy, and by degrees removed the common people from their possessions. This abuse roused Tib. Gracchus to revive the Licinian law, by which no one could hold more than 500 jugera, or about 350 acres of land. His object was, to have the public lands divided among the citizens. He was slain in a collision between his adherents and the party of the nobility, headed by Scipio, b. c. 133. Twelve years afterwards, his brother Caius, and likewise M. Fulvius, in seeking to promote the same object, was slain by the consul Opimius and his party: quern, "who." § 145, Obs. 2: qucestiones JUGURTHINE WAR. 211 habitat sunt, "prosecutions were instituted." 6. Scd sane fuerit, &c, " But grant that it may have been an aiming at sovereign power (on the part of the Gracchi) to attempt to restore to the people their rights:" quicquid sine sanguine, &c, "that every thing which cannot be punished without shedding the blood of citizens may have been done justly " (Grant I say all this, for the sake of argument, still, there are other wrongs to excite your indignation, for, 4. Aliquanto majore numero, " With a considerably larger army. 5* Uticam advehitur, "Arrives at Utica." This was the most im- portant city in the province of Africa. It was a more ancient Phoeni- cian colony than even Carthage. In the second Punic war, after it had revolted from Carthage, it was rewarded by the Romans with freedom and independence. It is now called Biserta, and is situate north-west of Tunis. 6* Animus, " His proud spirit." LXXXVII. — 1. Prceda onustum, "Full of plunder," i. e., of property fit to be taken as booty : alia aliis locis, " some in one place_ and some in another," i. e., "in different places." § 98, Obs. 11. 2. Ptignce adesse, "Engaged in battle." Adesse, videre, historical infini- tives : armis, the ablative of the instrument, related to tegi and qicceri. • 3. At reges, scil., Jugurtha and Bocchus: diversi, "separately." 4. Romanos .... laxius licentiusque futuros, "That the Romans .... would be more careless and disorderly." § 103, Obs. 1, ad fin. LXXXVIII. — 1. Contra spem suam, " Contrary to his expectation." 2> Marms — subject of the historical infinitives, attendere, cog?ioscere, &e. : quid boni utrisque aut contra esset, "what was advantageoxis for each, or the contrary:" antevenire, "prevented," "thwarted." 3. Prcedas agentes, "Driving off booty," viz., cattle or such booty as is removed by driving : armis eccuerat, " had stripped of his arms," i. e., had put to flight, in which he threw away his arms. 246 NOTES ON THE 4. Qicce postquam, &c, "After he found that these exploits were only for display, and not calculated to bring the war to a close." For this use of the gerundive in the genitive see § 147, Obs. 9 : viris atque loco, " in respect of men and situation." § 128, R. xxxiv. : singulas circumvenire, "to invest one by one," i. e., "one after another:" ita Jugurtham, supply putavit, " he thought that in this way Jugur- tha," &c. : si ea pateretur, "if he suffered these things," i. e., did not try to prevent them. 5. Ne quid ab se hostile timeret, " (re- questing him) not to fear any thing hostile from him " (Bocchus). 6. Quo improvisus gravior accideret, " That he might on a sudden fall more heavily (on the Romans)." Both adjectives are used adverbially. § 98, Obs. 10 : pacem atque helium mutare, " to exchange peace for war." LXXXIXi — 1. Partim — alia, = alia — alia, " Some — others :" avertere ab hostibtis, "he drew over from the enemy." 2. Medi- ocra, soil., negotia, " Operations of no great importance :" in manus venhtrum, " would come within reach," " to close combat ;" thus conserere manus means " to fight hand to hand." 3. Aggredi tempus visum est, " It seemed to be a fit time to attempt." 4, Capsa. This town was situate in the eastern part of Numidia, between the river Bagradas and the lake Tritonis. It is believed still to exist under the name of Cafza, and to have been founded by the Libyan (i. e., the African) Hercules. Or rather, it was founded by the Phceni- cian% whose conquests are ascribed to a Phoenician Hercules, and the north coast of Africa was the principal scene of their operations. Ancient mythology speaks of several heroes of the name of Hercules. Cicero reckons up six, and Varro, forty ; but the heroic achievements of all are ascribed to one — the son of Jupiter and Alcmena. 5. Immunes, "Exempt from taxes." C. Nam, prceter (loca) oppido propinqua, " For except the places near the town :" ipsa perni- ciosa, "deadly in itself." 7. Quum — turn, "JSTot only — but also:" una modo .... jugi aqua, "one running spring only," lit., "one perpetual water:" cetera pluvia (aqua), "the rest rain "water." 8. Id, "That," namely, scarcity of water: qucc .... inculHus agebat, lit., " which remained in greater want of cultivation," meaning, " the people of which, being at a distance from the sea, live more rudely." The word agere commonly refers to the inhabitants, and, with vitam, signifies " to live ;" but here, by a very unusual transfer, JUGURTHINE WAR. 247 is applied to the country itself, meaning, however, the inhabitants — Cortius has qui .... agebant, which seems harsh after Africa. XC. — 1. Consul, subject of exornat below: credo, "I suppose," used parenthetically, and not affectiDg the construction of the rest of the sentence : frumenti inopia tentabatur, " he was brought into difficulty by the want of corn :" pabulo pecoris, &c, " care more for the pasturage of their cattle, than for tillage." 2. Quodcunque natum foret, " Whatever had been produced from the fields," i. e., "any crop there was :" cestatis extremum, "the end of summer." 3. Pro rei copia, " Considering all circumstances :" exornat (exercitum), "supplies his army." 4. Agendum, "To be driven away:" se praidabundum, "that he, after having made a preda- tory excursion." XCI. 1. — Turmas. The complement of cavalry belonging to each legion was 300. These were divided into ten turmce, or troops, each containing thirty men. See Lat. Gr. App. V. : cequaliter, " equal- ly," i. e., in proportion to their numbers. 2. Ex coriis utres, " Bot- tles made of skins." § 128, Obs. 2: ignaris, "ignorant (of his designs) :" maxima vis, " a very great quantity." 3. Cibum capere, atque .... paratos esse. 4. Noctem — ace. of time how long ; with proxima and tertia, supply node, abl. of time when : duum millium (scil., passuum), " of two miles." § 24, 5. 5. Ipse intentus propere sequi, "He himself was careful to follow :" neque, "and not." 6. Qua;, "These things." § 99, Obs. 8: res tre- pido3, "their dangerous condition." 7. Id f acinus, "This deed." Sallust here endeavors, but in vain, to palliate the cruel and unjusti- fiable conduct of Marius towards the people of this town, which had surrendered at discretion, by the peculiarity of his situation, and the faithlessness of the Numidian character : - admission, " committed:" genus hominum, referring to the Nunudians generally XCIL — 1. Omnia, non bene considta, ply beneficia : ces mututan, " borrowed monej^." 3. Magis id laborare, "This rather he en- deavored ;" id refers to the following clause, § 97, Obs. 1 : Uli = sibi, "to him," scil., Sulla. 4. Quod prava ambitio solet, "As de- praved ambition is wont to do:" quod = id quod, "and this," referring to the following clause, considis, &c. : pleroxij ue i nire, "he excelled the most." XCVII. — 1. Quam primum capias adduceret, i. e., qi'i diceret ut quam primum, &c, "To tell him to bring his forces as soon as possible." § 145, Obs. 5, 3d Note. 2. Quern uli accepit, ""When lie heard that he." § 99, Obs. 8 : dubium belli, etc., " at a loss was weighing JUGURTHINE WAR. 251 deliberately the advantages of peace and war :" proximos, " his particular friends :" ipsique Mauro, scil., Boccho : suis fini- bus, " his (Jugurtha's) territories." 3. Die, genitive for diei. § 17, Exc. : nrdlo (obsolete for nidli, § 20, Note 2.) impedimento, scil., sibi fore. § 114, R. xix. : contra, "on the other hand:" • tUrumque eastern, " that either event," scil., victory or defeat, 4. Exercitus (namely of Marius), subject of quivit — a word of less power than potuit : signum, " a signal " usually given by the trumpet : Mauri, Gmtuli, both adjectives: catervatim, "in separate bands." 5. Ascender e, ire, fieri, hist, inf.: latrocinio, "an encounter with robbers:" signis, "standards:" ccedere, "they cut down" — "slew:" obtruncare, "mutilated:" tegere, scil., nostros. 6. Romani veteres novique (mixti), &c, " The Roman veterans and the new soldiers (who had been mingled with them), and for that reason skilled in warfare :" orbes facere, " formed them- selves into circles," viz., so as to present a front to the enemy all round. Some editions leave out novique, and so confine what is here said to veteres ; in that case ob ea would refer to the fact of their being veterans. XCVIII. — 1. Tarn aspero negotio, "So fierce a conflict:" de- misso animo. § 106, R. vii. : manu consulere militibus, " assisted his soldiers by fighting." 2. Nihil remittere, "Did not leave off:" pro se, "favorable to them :" rati agrees with barbari. 3. Ex copia rerum consilium trahit, "Adopts measures according to his circumstances:" propinquos inter se, "near each other." § 28, Obs. 5: parnm amplo, "too small:" quccrebat, "re- quired," "needed:" neque = et own, or nequidem: pleno gradu, "in full step," i. e., "at a quick pace." £, Efficsi conse- dere, "Encamped in a scattered manner," "without any regular order." 5, Strepere vocibus, " Shouted," " yelled :" et ipsi duces feroces, "and the leaders themselves (Jugurtha and Bocchus) highly elated :" ut pro victoribus, " as if they were conquerors." XCIX. — 1. Imperitia hostium, "By the unskilful conduct of the enemy," viz., as described in the close of the preceding chapter. 2. Ne signa .... canere, "That not even the signals should be sounded." Canere is sometimes transitive, and has signum or signa for its object, as below ; sometimes intransitive, with signum or signa for its subject, as here : uti per vigilias solebant. The night was divided by the 252 NOTES ON THE Romans into four watches, the beginning of each of which was an- nounced by sounding the buccina or horn. This customary announce- ment was on the present occasion ordered to be omitted : omnes si- mul, " all at once." 3. JVullo subveniente, " Xo one coming to their assistance :" ■ formido quasi vecordia, " terror like a frenzy." Formido is a stronger term than thnor, and expresses the highest degree of fear : terrore, " from the fright." C. — 1. Quadrato agmine, ""With his army in column." This does not mean that it was formed in a square having equal sides ; but in the form of a parallelogram or quadrilateral rectangular figure, whose opposite sides are equal, but the length of which is greater than the breadth. 2. Apitd dextimos curabat, " Commanded on the extreme right." Curabat, in this clause, is absolute or intransitive ; so also in the next: but in the last it is transitive and governs cohort es. § 38, Obs. 5 : primos et extremos . . . . tribunos locaverat, " he (Marius) had placed the tribunes in the van and rear," lit., " first and last." 3. Per- fugce, "Deserters," viz., from the Xuinidian army, Ch. ITVX, 2; these are said to be minime cari, persons " very little valued." 4. Quasi nullo imposito, "As if no one had been placed in command." 5. Item milites cogebat, "And obliged the soldiers to be so too," i. e., to be armed and on their guard : neque secus, &c. Arrange, neque munire castra secus atque facere iter, "nor did he fortify his camp otherwise (i. e., with less care) than he performed his march :" secus atque. § 149, Obs. 6. 6. Excubitum (supine), "To keep watch," to be supplied again with equites auxiliarios : non tarn diffidentia futurum, quai imperavisset, " not so much from want of con- fidence that those things which he had ordered would be done." Here the subject of futurum (esse) is ea understood which would regularly require futura (esse). This is the only instance known in the classics in which futurum is used in the future infinitive as indeclinable ; but Gellius shows that this was not uncommon in the early writers. The Bipont edition has futura : quam uti, &c, "as that the labor, being equally shared by the commander, might be more agreeable to (i. e., might be more cheerfully endured by) the soldiers." For this construction see Ch. LXXXIV., 5. 1, Belli governed by temporibus: pudore, "by shame," scil., lest they should not equal the labors of their commander : quam malo, "than by punishment:" quod .... fieri, "that this was done:" per ambitioncm, "from a desire of popularity:" pars (quod JUGTJRTHINE WAR. 253 fieri aiebant) quod, "others (said that this was done) because:" a pueritia consuetam, "become familiar to him from his boyhood:" voluptati habuisset, " he had considered as a pleasure." § 114, Obs. 4: nisi tamen, "still however," i. e., no matter from what motive. CI. — It Giti. §98, Obs. 10: diversi (speculators), "different scouts:" alius ab alia parte. § 98, Obs. 11. 2t Jugurtham spes frustrata (est), "Jugurtha's expectation disappointed him," lit., "his expectation disappointed Jugurtha:" ceque, "equally," i. e., in any event: attigerant, "had come up to:" turmatim, &c, "in separate troops, and with their horses in as close order as possible." 3. Bocchus cum peditibus .... inv admit. § 102, Obs. 2: neque .... affuerant, " and who had not been present." 4. Agebat, "Was engaged:" Numida, i. e., Jugurtha: clam convertit (se) ad pedites, "secretly turned away to some infantry" — most probably Roman infantry, as he is here said to haVe addressed them in Latin: sua manu, "by his (Jugurtha's) hand:" sanguine oblltimi, "covered with blood," — from oblino. 5t Quod ubi milites accepere, "When the soldiers heard this." § 99, Obs. 8. 6t Paulum ab fuga aberant, " Were nearly giving way :" avertitur, "is put to flight." 7. Ab eqicitibus, "By the (Roman) cavalry:" omnibus occisis, scil., comitibus, " all his attendants being slain :" vitabundus, " with a desperate effort to escape." 8. Auxilio suis. § 114, Obs. 1 : quos (subject of pelli), "who." § 145, Obs. 2: sequi, fugere, occicli, capi, "they pursued," &c, — a beautiful example of Asyndeton. § 150, 1, 1st. — — 9t Afflicti, "Dashed to the ground:" niti modo (surgere), " one moment they strove to rise :" ; qua visus erat, " as far as the eye could reach," lit., " where there was a view." Visus, a noun. Cllt — It Post ea loci = postea, "Afterwards." § 135, Obs. 1: profectus intenderat, "when he set out he had directed his march." 2t Post diem quintum quam = die quinto postquam, " On the fifth day after :" duos quam fidissimos .... (ut) mitteret. § Obs. 5. See § 145, Obs. 5, 3d, Note; and above, Ch. XCVIL, 1: de suo, scil., commodo. 3. Qui quamquam acciti ibant, "Although they went on invitation." It was therefore proper they should wait to hear what Bocchus had to say; but instead of this, they began to speak first, for the reasons here mentioned: aver sum, "if disin- 254 NOTES ON THE clined " (to peace) : cujus facundice, . ,V *?%. -*-. °°^ ~"oTo> .0" <2* '•V •^o^ ;•• .o 0* \«: % " .o*.^&-*« ' ;f * # .. '♦.,1«* ^' °%^ »°V i \v .. ^ " e -°° f° Deacidified using the Bookkeeper process Neutralizing agent: Magnesium Oxide |( Treatment Date: August 2006 PreservationTechnologies > + CP yJsrtlL * O A W ° RLD LEADER ' N PAP " PRESERVATION k A o 4? v* v RVATION ' 1 1 Thomson Park Drive Cranberry Township, PA 16066 (724)779-2111 * ^ & ► *^o <& *V ISP /% --SB* /^- °™ ; r oV" ■5- v *o »f.. VT* a ,/ 0°' jjr % AT - *■> ^ » * ° *».Ti* «p- «fev* : 4^