< & o » © ^ ^ ** ? » o , *► ^6* >0 Oj. ♦ ew o 9 .0'' W A 0° .1^ ».^>t^«' «P_ ^ 1 Difyr-Gamp&u a Gorckestion YR BKY.'OU TWM SROxN CATTI: GWRON CYMEEia, WEDI EI GYEIEITHU, a'i GYFADDASTT l'R CfTMRY, © SASEONAEG Y DIWEDDAB T, J, LLEWELYN PRH5HARB, GAX EILONYDD. GYDAG WYTH O GOED-GERFIADAT? GA3T E. SALTER. 'Mae llefain mawr a gwaeddi Yn Ystradffun eleni, A clierrig nadd yn toddi'n blwm Gan ofn Twm Sh6n Catti." LLANIDLOES : OYHOEDDEDIG CAN JOHN PKYSE. 1872. I Ektspjed at Stationers* Hall. In Exchange The Nat. Libr'y of Wales 28 c RHAGYMADRODD. Y MAE enw Twm ShGn Catti mor gynefm i glust j Cymro ag ydyw yr eiddo Rob Roy i'r Ysgottyn, neu Robin Hood i'r Sais ; gan hyny, afreidiol fydd ei f aith-ragymadroddi i sylw yn y fan hon. Y mae hanes gorchestion a champau Twm yn gyssylltiedig a'm had- gonon boreuaf : 11a wer gwaith y dylanwadodd ei enw arnaf i ro'i ufudd-dod pan y niethai pob moddion eraill. Llawer awr hapus a dreuliais i wrandohynodiontraddod- iadol ei hanes pan yn ieuanc ; ac yn ystod fy oes mynych y bu adrodd ei gampau, nid yn unig yn ddifyrwch i mi fy mm, ond, meiddiaf ddywedyd, yn bleser nid bychan i eraill. Gellir meddwl, gan hyny, gyda pba fath. harodrwydd y derbyniais y cyfLeusdra a roddwyd ynfy Haw gan fy ngbyfaill y Cyhoeddwr i gyfieithu y gyfrol hon o'i orchestion a*i gampau ; a fy nymuniad gwres- ocaf wrth ei chyflwyno i sylw fy nghydwladwyr ydyw ar fod i wahanol deithi ei hanes greu ami chwertliiniad calonog ar aelwydydd Cymru yn ystod nosweithiau hirfaith y gauaf . EILONYDD. Llimdain, Meheiln, 1872, ERASMUS JOIES, Ysw, LTJNDAIX, Y CYFLWYNIR Y CYFiEITEIAD-CYFADDASEDIG HWN O "TWM SHON CATTI" EEL ARWYDD BARCH DILEDRYW EI HEN GYFAILL EILONYDD. TWM SHON CATTL PENNOD GPvOMFACHYDDOL, " Adgojiant Mebyd " — Chwedl Wrachiaidd. Twm Shox Catti ! Mor gynefin y tery yr enw ar fy nghlust yn awr ! A pita ryf edd ? Onid yw fy adgofion boreuaf yn gyssylltiedig a'r adroddiad o'r wrhydri, yr orchest, a'r ystryw a hynodant ei oes ; ac onid dan ddylanwad yr enw ofnadwy hwnw yn ngenau fy mam- wraig y deffrowyd y teimlad o ofn o'i ddwfngell yn fy nghalon, ac yr ymsaethodd- y gwaed fel ffrwd o ddwfr oer drwy f y ngwythenan ieu engaidd ? Coffa da geny f y noson y syrthiodd yr enw gyntaf ar fy ngnlust : ac i'r dyben o rann a myfi yn y teimladau a lanwent fy mynwes ar y pryd, aed y darllenydd ieuanc gyda mi ar adenydd dychymyg i gyfnod ya fy oes ? rjw ugain mlynedd yn ol, pan yr oeddwn i yn hogyn seithnilwydd oed. Trigai yn ein teulu lances o forwyn Ian ei gwedd, Ion ei gwyneb, nierch i labrwr o sir Aberteifi. Fel y rhelyw o'i rhyw, ofergoeledd yn unig a'i rheolai. Yr oedd ganddi gof cyn ddyfned ag uffem, ac mor lawn hefyd o (cliwedlau am) ysbrydion drwg ag ydyw y lie ofnadwy bwnw ei liun. Yr oedd ei stor yn ddihysbydd- adwy ; ac nis gwelais hi erioed yn palhi am chwedl — yr un mor gymwys ag ydoedd o ddychrynllyd — i dawelu swn fy chwareuyddiaeth yn y gegin, pan y byddai hyny yn rhy drystfawr i fod yn ddymunol i'w chlust- ian hi, nen i swyno yr eiddo finau pan y byddai hi ei hun mewn tymmer dda. L of al hon, ynte, yr yniddir- iedid y gorchwyl o'm hebrwng i'r g^\ r ely y nos, a thrachefn i'm gwisgo yn y boreu. * * * * ■» Bellach, wele chwareu y dydd ar ben. Y mae'r heol yn wag o biant — y bel, y top, a'r cylch yn gor- phwys oddiwrth eu llafur o'r tu ol i'r drws, a'r cyfnos 2 I TWM SHON CATTX. lwyd yn fy ngliael i yn eistsdd ar fainc y simnen, yrP difa fy nogn prydnawnol o frechdan, ac yn siglo fy nghoesau yn ol ac yn mlaen gyda chyssondeb dau ddringlyn, tra niae y forwyn yn ymegnio mewn dystaw- rwydd i ddattod careiau fy esgidiau. "Deliwch eich traed yn llonydd, y pryfyn," gwaeddai Lol, mewn t6n uchel ac anamyneddgar ; a chan fod fy myfyrdodau ar y pryd yn rhedeg ar rai o'r chwedlau ofnadwy a adroddid rnor ami yn fy nghlywedigaeth, a than effaith dd : symwth y llais yn tori ar ddystaw- rwydd y He, nid anhawdd oedd imi ddw) n fy hun i gredu mai ysbryd byw a'm cyfarchai. Dychlamodd fy nghalon o'm mewn gan fraw, a throsglwyddwyd yr ysgogiad i ewynau fy nghoes ddehau, yr hon a ddaeth i gyffyrddiad sydyn ac anmhleserus a dannedd LoL- Mewn ufudd-dod i ddylanwad tra gwahanol, tebyg- wyf, cyn pen chwarter munyd daeth ei Haw hi gy da'r un sydynrwydd i gyffyrddiad a'm clust aswy i, a ther- fynw^^d y chwarenaeth ar fy rhan gydag arddangosiad dyfrol ar radd helaeth, ac amrywiadan cerddorol ar fy ngwynt-gyrn. Clndwyd fi yn dra annghlodfawr i'm gweiy ; ac wedi llwyddo fy nghael yn ddyogel o dan y cynfasai, — gyda'r ganwyll yn un Haw a'i Haw arall ar glided y ddor, — datganodd Lol yr hanesyn a ganlyn. Pa le y cawsai y rhigwm nis gwn ; ond ar wahan oddi- wrth y wybodaeth yna, y mae yn rhaid i mi addef fod ei ddarllen yn awr, ar ol ysbaid maith o flynyddau, yn cynnyrchu effaith dra wahanol ar fy nheimladau i'r hyn a wnai yr adroddiad o hono ar y noson dan sylw. Yv^ele ef, a chryned y darllenydd ieuanc • — SHON SIOR. * ' Mewn treflan anenwog, yn ymyl y mdr, 'Roedd fferm elwid gynt Ty'nybeudy ; Ac vno cartrefai un enwid Shon Sior, Yn llawn o bob drwg a direidi. holl blant yr heol 'doedd neb mor ddireol Mor fiin, mor ystrywgar a hwn ; Fe ddrylliai'r priddlestri, a thorai'r ffenestri A'i bastwn, a'i bel, ac a'i wn. Ni welwyd mewn gwydr bryd dynol mor fu&r A gwyneb an? chog ShOn Sior; TWM SHON CATTT. 3 Trwyn aflan rhedegog, gwallt garw hedegog, Ac 'winedd fel ysgraf y dd6r! Ond wfft fyth i'w nadu ! hyn regai ei dadi, A blinid ei f ami yn dost ; Hwy dybient mai tagu a wnai 'rol ei fagu A chymaint o drafferth a cliost ! Nadai fel blaidd pan f 'ai ddannedd yn gw^nio ; Nadai fel diawl os bygythid ei ' dinio :' Nadai am bres, yna nadai am degan, Ac hyd nes y c'ai 'doedd wiw canu 'Merch Megan ?** Nadai y ncs, a nadai y boreu ; Nadai heb esgus, a nadai ei oreu/ Ryw noson dystawyd holl nadau Sh6n Sior ; Aetli i'w wely a'i lygaid yn llyn, Ei fron yn ymchwyddo fel chwyddiad y m6r, A'i drwyn gan lysnafedd yn dyn ; A'i nad — gwarchod ni ! — ond waeth hyna na rliagor^ Fe welai y ffenest' yn sydyn ymagor, A dyn gyda'i bwys ar y corbel fel delw — Ei lygaid yn gochion, a'i wyneb yn welw, J N awgrymu a bys hir-ewinog ar Sh6n, A buan dystawyd trist-nodau ei don. Fe'i cipiodd drwy'r ffenest' i berfedd y nos — Fe'i trochodd hyd deirgwaith yn mudrddwr fibs ; Fe'i llusgodd dros dclynryn, a choedwig, a bryn r — Drwy afon, ac aber, a cheunant, a llyn ; Fe'i cludai ar brydiau a'i draed tna'r nen, Ac weithiau a gafael yn hirwallt ei ben : 'Doedd modd iddo grio — 'roedd haenen o faw Fel lien dros ei lygaid ; ei galon gan fraw Ar dawdd yn ei fynwes ; a chyhyr ei goesau, Gan anwyd a lleithder, yn nghlwm gan ei loesau i A chredai'n ddi-au Fod angau'n nesau A'r enaid ar adael ei babell o glai ! * * * * Mae diwedd i bobpeth — daeth diwedd i'r hynt A gawsai Sh6n Sior fel ar edyn y gwynt. Boreu dranoeth, pan ddyrchai yr huan i'w sedd, Gan euro y drenan a llewyrch ei gwedd, Fe gafwyd y truan yn clecian ei ddanedd Ar ben hen gorn simneu preswylfa ddlannedd 1 iS Merch Megan ** — Fei hua gan— lullaby* 4 TWM SHOK CATTI, 'Roedd papur mawr llydan yn nghrog ar ei gefn, A 'sgrifen fras arno yn traethu y drefn Mewn du a gwyn, Yn debyg i nyn : * Chwi blant — gwyliwck ati ; Cyrn'mvch rybudd mewn pryd, Neufe ddaw Tivm Shdn Catti Fell cospi yn ddrud :' A byth wedi'r noson y bu'r fath drychineb Ni welwyd Sh6n Sior gy da gwen ar ei wy neb ! M Cauodd Lol y drws gyda chlec, a gadawyd fi yn y tywyllwch i fy myfyrdodau. Daeth cwsg yn fuan i'm rnyddhau oddiwrtb yr ofnau a'm blinent pan yn effro ; ond cafwyd eilwaith mewn breud dwyd boll helynt Sh6n Sior. Defiroais yn y boreu dan y dybiaeth ofnadwy fy mod yn eistedd ar ben corn simnen nchaf y dre ' ; a haws yw dychymygu na desgrifio dedwyddweb fy nbeim^dau pan y cefais fy bun yn gorwedd ar fy ngwely bacb gwyn — yr baul yn tywallt ei belydrau sirioiaidd drwy fienestr fy ystafell, a llais swyngar Lol yn y pellder yn canu yn galonog — 4 'Hob y deri dando." PEISTNOD I. Poblognvydd enw Tvmi Shdn Catti yn Nghymru. — Yr anrhydedd ofod yn lie el enedigaeth yn cael ei hdni gan amrywiol drefydd. — Ffelthiau diymwadyn nghylch ei enedigaeth a'i rieni. Os ydyw y darllenydd wedi cymeryd y draffertb o ddarllen y bennod flaenorol, a gynnygir iddo megys mewn cromf acbar I gaiff gadarnhad i'r ffaith a esyd awdwr Tsvm Si- > Catti ger ei fron yn necbreuad y Uyfr — mai arferiad eyffredin gan famau ydyw cyffroi eu plant i ufudd-dod trwy ddywedyd " Y mae'r bwgan yn dwad ! " Ac er na wyddis yn iawn (gan nad ydyw y pwnc, am a wyddom, wedi denu nemawr o sylw yr " Ysbrydoliaid ") pa fath. ydyw Hun, na pba rai ydynt y priodoleddau a neillduolant y cyfryw fwgan, er byny y s mae byd yn nod y cry bwy Iliad am y bod hwnw yn TWM SHON CATTI. 5 meddn ar ddigon o ddylanwad i beri i'r rhai bach gnddio eu hwynebau ac ymofyn noddfa odditan y gwrthbanau mewn pryder a dychryn anarferol. Fe fu amser ar Gymru (ac yn wir credwn nad yw y swyn wedi llwyr golli ei effaith mewn rhai manau hyd y dydd hwn) pan yr oedd enw Twm Sh6n Catti yn meddu ar ddylanwad " bwbachod " y dyddiau hyn. Nid oedd eisiau ond yn Tiiiig grybwyll ei enw, ac yn y fan fe ddystewid yn hollol nadau y plentyn mwyaf anniddan, a gwnelid y bachgen ystyfnicaf ac afreoleiddiaf mor ufudd a hynaws ag i alluogi ei fam i'w roddi i gysgu heb ychwaneg o dwrw. Ac er mai y f ath oedd poblogrwydd Twm, nad oes ynom y duedd leiaf i'w chwenych, eto, fe w@lir fod dylanwad y cyfryw o dipyn o bwys ac o ddefnydd- ioideb nid bychan i f amau trafferthus y gwahanol oesau j er, ar yr un pryd, dealler nad yclym ni ar un cyfrif yn y byd yn cefnogi yr arferiad o ddychrynu y plant i gwsg neu i ddystawrwydd. Ond nid ar " blant bychain a'r rhai yn sugno " yn unig yr oedd enw Twm yn meddu dylanwad, ac nid ofn ac aruthredd oeddent ei tmig briodoleddau, canys y mae campau difyr a gor« €hestion beiddgar Twm Sh6n Catti wedi bod yn f oddion i borthi awen ami i fardd, ac yn destynau chwedlau lawer. Mynych y mae ei branciau chwerthingar wedi bod yn ffynnon o lawenydd ar aelwydydd Cymru yn ystod nosweithiau hirfaith y gauaf : ni byddai astud- rwydd un amser yn eisieu pan y dygid Twm i'r bwrdd 5 ac anfynych y blinid ar glywed ei orchestion, er eu hadrodd trachefn a thrachefn. Er nad ydyw chwedlau, barddoniaeth, ac hanesiaeth ty wysogaeth Cymru yn denu neniawr o sylw ein brodyr y Saeson, fel eithriad hynod, nid yn unig fe dreiddiodd enw Twm Shon Catti i'w mysg, ond cafodd hefyd yr anrhydedd annisgwyliadwy amryw flynyddau yn ol o'i wneyd yn chwedl, yr hon a ymddangosodd yn yr "Innkeepers Album" ac a arddangoswyd wedyn ar esgynlawr y Ooburg Theatre, fel un o wroniaid ein cenedl, dan y teitl a'r ail deitl rhyf edd ' ' Tiom John Catti, or the Welsh Bob Roy" Ac er fod Twm yn y chwareuyddiaeth hon nid yn unig wedi dyoddef yn ei enw, ond hefyd yn ei gymeriad, trwy gael ei gamar- ddangos, y mae er hyny yn parhau i fod yn boblog- &idd yn mysg y Saeson hyd y dydd hwn, €awn fod em harwr yn haxm o deulu tra urddasoi. TWM SHON CATTI. Ei dad ydoedd Syr Jolin Wynne, o Wydir, a mab gor« dderch ydoedd i wraig o'r enw Catherine. Ni wyddys ond ychydig am dam hi ; ac am nad oedd cyfenwau mewn arferiad y pryd hyny yn Nghymru, adnabyddid ei mab wrth yr enwTwm Shon Catti. Fel yr anfarwoi Homer, y mae amryw drefydd yn hawlio'r anrhydedd dymunedig o f od yn lie genedigaeth i'n harwr ; yn mysg pa rai fe ddywelir fod Aberteifi, Llanymddyfri, a Chaerfyrddin, wedi bod yn wresog anarferol yn eu rhesymau a'u honiadau. Mynai un o frodorion y dref henafol a enwir olaf, gwyneb cochruddiog a thrwyn fflamllyd yr hwn a ddygent nodau annileadwy urddas- olrwydd, ac a'u cyhoeddent yn ddiwrthwynebadwy yn dywysog diotwyr, nad oedd yn bosibl i imrhyw dref amgen na Chaerfyrddin — (tref y mae'n debyg sydd wedi bod yn enwog erioed am ei chwrw da a chryf, ac am wroniaid terfysglyd y pot a'r bibell)— gynnyrchu y fath " sioncyn direidus." 1 Y mae yn ddrwg genym fod y fath awdurdod yn cael ei wrthwynebu gan opin- iynau unfrydol ein beirdd a'n hynafUethwyr, y rhai a ddywedant ei fod wedi ei eni yn y nwyddyn 1570, yn Nhregaron, Ceredigion, -yr hen dref sydd wedi bod, ac sydd eto ni obeithiwn yn parhau i fod, mor enwog yn banesiaeth traddodiadol y dywysogaeth am ei ffair ceffylau, ac uwchlaw y cwbl fel lie addefedig genedig- aeth Twm Shon Catti. Canfu oleuni'r haul am y tro cyntaf, ymddengys, yn nhj ei fam, yr hwn oedd wedi ei adeiladu ar fryn o'r de-ddwyrain iDregaron, ac a elwid *' Llidiart-y-Ffynnon," o herwydd ei sefyllfa agos i jBfynnon ragorol, o'r hon, cyn i rfynnonau ereill gael eu darganfod yn nes i'w preswylfeydd, yr arferai pobl dda Tregaron dynu dwfr. Pa fodd bynag, adnabyddir y lie nodedig hwnw yn bresenol wrth yr enw mwy urddasol "Plas Twm Shon Catti ;" adfeilion yr hwn a ddangosir yn. fynych gan y trigolion cylchynol i deithwyr ym- ofyngar a ewyllysiant gyfoethogi eu conyfrau a'r fath ffeithiau dyddorol a phwysig. Ac yn awr wedi ini roddi banes genedigaeth a rhieni ein harwr gyda chyssondeb a manyldra hanesydd sydd oddiar egwyddor yn dirmygu coegaddurniadau hug- 1 Hyderwa fod Caerfyrddn erbyn h r n wedi coli ei hynodrw\dd yn yr ysfcvr uchod, a'i bod \n awr mor tnwog am gvm:nedrolder> ei thrigolion hjj ydoedd y pryd hyny aoi " wrontaid terfysglyd y fot a'i bibell."— Gol. TWM SHON CATTI. ehwedleuaeth, awn rhagom bellach yn y peimod&u dilynol i olrhain gweith.rediad.au Twin. PEXNOD II. Taid Twm Shon Catti. — Syniadau Ysgweier Treisgip ar foesoldeb. — Esboniad ymarferol Syr John Wynne arnynt — a'n harwr yn effaith naturiol iddynt. Trigai Catti (main Twm yn y dyfodol) rnewn modd heddychlawn a dirodres yn Llidiart-y-Ffynnon, gyda hen ehwaer wargam, lied anserchog yr olwg ami, ar yr hon y disgynai holl lafur yn gystal a rheolaeth am- gylchiadau y teulu. Bu farw eu mam pan nad oedd- ent ond ieuanc ; a thua dwy flynedd cyn adeg dechreu- ad ein hanes cawsant yr anffawd o golli, nid yn unig eu tad, ond hefyd y gwartheg a'r tyddyn, a phob peth a berthynai iddo. Fe fu y tyddyn bychan hwn un- waith yn nieddiant eu tad ; ond rhywsut yn anffodus digwyddai fod yn gyfieedig yn nghanol tiriogaethau eang Ysgweier Treisgip — boneddwr o Sais oedd wedi ymddarostwng i'r fatli raddau ag i ymwadu, gall*sid meddwl, a llawer o gysuron a nrwynderau, gan sefydlu yn mysg ein mynyddau gyda'r dyben cannioladwy o wareiddio y Cyinry ! A'r modd eifeithiolaf yn ei dyb ef i dclwyn i ben y fath orchwyl dyngarol oedd eu hysbeilio o'u nieddiannau, a chvmeryd gyniaint ag a allai o'u gwlad dan ei ofal tadol ei hun. Ac fely mae'n rhyfedd, bid siwr, cafodd fod y Cyinry anwaraidd mor ddall i'w lleshad eu hunain ag i arwyddo eu bod yn dewis byw ar eu tyddynod yn hytrach na'u gwertha neu eu rhoddi ymaith, ac ar yr un pryd amddifadu eu hunain o'r rhagorfreintiau a ddeilliai iddynt dan ei lywodraeth oruchel ef. O'r diwedd fe ddaeth y? egwyddor a'i cj'nihellai yn amlwg i bawb ; canys ar ol andwyo y perchenogion, a pliriodoli iddo ei hun hanner y wlad oddiamgylch, daetii yr banner arall yn eiddo iddo yn lied hawdd, am y gwelai y tirfeddiannwyi bycliain fod yn well iddynt dderbyn rhyw gyinaint am eu tiroedd yn hytrach na gwario y cwbl mewn ymgr^ freithio, ac ef allai yn y pen draw, diweddu eu hoes mewn earchar. Taid Twm Shon Catti o du ei fam oedd yr olaf a ddaliodd allan yn erbyn gortlirwm yr ysgweie? ; ac er iddo, ar ol hir dymi, ennill y fuddugoliaeth^ ais & TWM SHON CATTI. nad oedd yn alluog i dalu y costau, fe'i taflwyd gan ei gyfreithiwr ei hun i gaichar Ceredigion, He y bu farw, fe ddywedir, o dor-calon. Cafodd yr ysgweier felly ei ddymuniadau ; ac ar ol cydio y tir a thyddyn arall, gadawyd y tf i ddwy f erch yr hen ffermwr i drigo ynddo ; nid fel meddiant iddynt, cofier, canys gorfodid hwy i dalu yn flynyddol am dano gymaint ddwywaith ag a ddylasent. Yn fuan ar ol hyn talwyd ymweliad a'r ysgweier gan foneddwr urddasol, neb amgen na Syr John Wynne, o Wydir, yn ngogledd Cyniru, chwaer yr Ii^ti a briodasai yr ysgweier gyda'r dyben cyfrwysgall o nno ei hun a bonedd y dywysogaeth, a dyfod yn un o dirfeddian- wyr y wlad. Un diwrnod tra y dychwelai yr ysgweier ar ol bod yn marchogaeth gyda'i westywr urddasol dros ei fynyddau a'i feusydd eang, cafodd Catti druan yr anffawd o'i gweled, neu o leiaf ei chlywed ganddynt. Yr oedd ar y pryd yn nyddu gwlan wrth ddrws ei bwthyn, ac yn swn ei rh6d yn canu mewn llais isel a thyner y gan fechan draserchus a ganlyn, a gyf ansodd- aaid iddi gan Ianto Gwyn, telynor y pentref :— Fy mwthyn tlws ! f y mwthyn tlws ! Hoff fangre fy mabolaeth Ion, Mae'r eiddew ddring o gylch dy ddrws Yn ddrych o serch y galon hon : Er is'ed yw dy furiau pridd O gyraedd nef nid wyt rhy bell ; Can's darpar mae o ddydd i ddydd, Gan lenwi'n rhydd fy mychan geil. Os gwag, o fewn, yw'th aelwyd lan ? Car'r adar nythu dan dy dd, A cheisiant eilio'ni halar-gan I'r rhai orphwysan' is y gro : Wrth gofio hwy, a'ni bron yn friw, A'r dagrau ar fy ngruddiaa'n Hi', Mi ddyrcha' ngwedd"! " Gwna, f'eneth syw, A drych yn fwynaidd arnaf fi," 1 Cyn aflonyddu o honi gan Syr John Wynne, bwriadai Catti orphen oi chan fel hyn :— " Mi dilyrcha' ngweddi at y Daw A glyw yn giau amddif'ad gri s ' 8 TWM SHON CATTI. 9 : ; dywedai Syr John, gan gipio i f yny y gan, tra y march- ogai i'r buarth, a'r ysgweier wrth ei gwt. Pan yn myned heibio, disgynasai y gan a ganai Catti ar glust goethedig y barwnig yniofyngar ; a than effaith cywrein- rwydd arhoisai wrtli dalcen y if, a wynebai yr wtre ar hyd yr hon y siwrneient, i wrando. "Dydd da i chwi 'ngeneth Ion," ychwanegai, gan wenu yn gariadlawn ar Catti ; ' ' onibai f od fy llygaid yn gweled yr haul yn nchel yn y nen, gallaswn gredu fy nghlustiau mai eos a ganai yn fy yniyl ond y f unyd hon!" Cyfodasai Catti oddiwrth ei gwaith ar ddyfodiad di= symmwth ac anmhrydlawn (?) ei hyniweiwyr urddasol ; a thra y mantellid ei gwyneb erwn a gwrid diniweid- rwydd, gwnaeth garsawd isel a pharchus, a dywedai yn wylaidd, "Diolch i chwi, syr, am eich moesgarwch, er nas gallaf lai na thybied niai gwenieithio inii yr y'ch : ar yr un pryd, er fy mod yn mhell o gredu f od yn fy llais i unrhyw debygolrwydd i gan yr eos, yr wyf mewn un ystyr o leiaf yn gyffelyb iddi — tywyllwch sy'n cymmell fy nghdn." i ' Tywyllwch !" dywedai Syr John yn synedig, "y " y mae'r heulwen, f'anwylyd, tra yn canmol glendid eich gwyneb, yn tystiolaethu'n eglur nad gwir yr hyn a ddywed eich tafod." "Dichon ei bod, syr," attebai hithau, ''yn ol fel yr ymsyniwch chwi ; ond y mae yn bosibl i'r galon fod o dan gwmwl tra mae haul y dydd yn gwenu uwchben. " " Braf o ! " gwaeddai y barwnig. "Ar f'enaid i.\ 'sgweier, dyna ddrychfeddwl na fyddai raid i Wil Shakspere ei hun gywilyddio i'w arddel. Wei, 'y ngeneth i," ychwanegai, gan droi yn sydyn at Catti, "os tywyllwch sydd yn teyrnasu yn eich calon, mi garwn i fod hyd yn nod yn ystlum neu yn ddylluan, pe cawn ond nythu yn un o'i chilfachau !" Gyda'r awgrym godywyll hwn, a than y dybiaeth fod ei ynienydd wedi esgor ar rywbeth pert, ar ol canu'n iach a Chatti, trodd . y ddau eilwaith bennau eu ceffylau tua'r Plas.-. " Geneth Ian, onide, Syr John," dywedai yr ys= gweier yn ddiof al, tra yr edrychai yn gyfrwysgall ar ei gydymaith, "Whiw," hir-chwibanai y barwnig_yn feddylgar; "ai IW TWM SHOK CATTI. ^ybed y byddai ganddi unrhyw wrthwynebiad i dderbyii ymweliad oddiwrth ddyn o urddas ?" " Gwrthwynebiad ! 'fy anwyl syr," attebai yr ysgweier; " yr wyf yn synu eich bod yn gofyn y fath gwestiwn. Y mae'r lodes yn dylawd, yn amddifad, ac wedi newydd gladdu ei tliad. Tynerwch ynoch, fy anwyl syr," ychwanegai dan gilwenu, " fyddai galw gyda hi, a thalu iddi yr ymweliad am ba im y soniwcb." Nid liir yr oedodd y barwnig careugar roddi mewn gweithrediad yr awgrym newydd liwn o eiddo yr ys- gweier. Talodd amryw *'■ ymweliadau" a Llidiart-y- Ffynnon ; ond y mae genym reswni digonol i amheu cywirdeb ei ddyben yn y myr^ch ymweliadau hyn. Pa fodd bynag, fe ddaeth y canlymad yn fuan yn amlwg i bawb, a'r diwedd fu i Catti ddyfod yn fam i'n harwr tra nodedig ; ac felly, gyda chyfeiriad at enw ei ■ ^ a d, y galwyd el Twm Slwn Catti. PEKNOD III. Y bachgen yn arwydd oV dyn. — Tueddiadau henqfiaelh- ol yn dangos eu hiinaln. — Y viae Catti yn viyned yn uchel yn y byd, ac yn cymeryd ami ei hun y swydd o ysgolfeistres y pcntrcf. — Ei dull hi o welnyddu addysg. — Twm yn aelod oW " athrofa" Gait nad ydyw adeg mabandod yn meddu ar nemawr o swyn i bin yr hanesydd, deuwn a'n harwr o flaen y darllenydd yn ei bedwierydd llwyddyn. Y mae byw- graffwyr dynion enwog yngyffredin wedi dangos awydd cryf i anrhegu eu darllenwyr a rhy w arwyddion cynnar o'r athrylith neillduol sydd wedi hynodi eu harwyr yn y dyfodol. Pwy na chlywodd am ym^eisiadau prydyddol ieuengaidd Pope ; am bictiyrau y crynwr West pan yn fachgen ; am di.eddgarwch Syr Isaac Newton i afalau pan yn hogyn ; am grwth chwe- cheiniog Paganini ; am Syr Joseph Banks, y naturiaeth- wr enwog, yr hwn, pan yn llanc, yn ol tystiolaeth ysmala Peter Pindar, a arferai daenu gwybed a phry'- copynod ar ei frechdan. Gallem ddwyn yn mlaen j luaws o engreiff fciau yehv/anegol ; ond i'r dyben o arbed TW3I SHON CATTI. 11 i ni y drafferth o fanyla, efallai y cymer y darllenydd ein gair y tro hwm gan oddef ini ddilyn y rlieol gy= ffredin a phoblogaidd lion o eiddo ein henanaid byw- graftyddol. Nid y ileiaf yn mhliih arwyr y cynoes- oedd ydoedd Twin Sh6r Catti, er fod hanesiaeih i raddan rnawr wedi ei esgeulnso. Y niae'n wir nad ydoedd yn nemawT o far dd. er ei fod yn olipyn, nac yn arlunydd. nac yn naturiaethwr ; end credwn nad yw y dawiau wedi cyssylltu enwogrwydd yn anwahan- adwy a barddoniaeth, iei y mae llnaws ieuenctyd ein gwlad yn synied, nac a llenyddiaeth gyfiredinol ychwaith, onide bnasai enw c iml an o anwyikmJlawer gwlad a chenedl wedi syrthio er's talm i el fcragwyddol. Yr oedd Twin yn enwog fel itenajiaeih- ydd. ac nid Uai enw nwirynfi : ;I lleldb. ! Ond na fydded y darllenydd yn rhy fyrbwyll neu yn rhy galed tra yn fT'nrfio ei farn am ein harwr. Efallai y try ei gymeriad allan yn well nag y mae yr enw lleidr yn ei arwain i feddwl ar yr olwg gyntaf ; canys y mae dyben ac amcan yn nghyfrif y byd, mewn llawer o amgylchiadau, yn cael en cymeryd dan ystyr- iaeth, ac felly yn ami y mae dyben da yn fcne I rohau gweithred sydd yn ymddangos yn holbl groea i rinwedd. Dickon fod y gonestrwydd yma o'n heiddom ni wedi bod yn foddion i iselhan cymeriad Twm yn ngolwg y darllenydd gwir foesol ; ond fel eli ar y briw pa, anturiwn ddywedydnad oedd y gweith- redoedd liyn o eiddo Twm yn tarddu oddiar chwen- nyc Iliad i berchenogi eiddo ei gymydog, nac yn y radd leiar i'w priodoli 1 hunanoldeb. I'r ""neb, tarddent yn holiol oddiar ryw ysia a beiddgarweh, bron yn ymyln ar wallgofrwydd, oeddent yn reddfol yn ei natnr ; tra yn gyffredin elai cynnyrch ei aiituriaeth- au igyfoethogi, nid ei logell ei hum eithrllogellan ereill oeddent dyioiach na'r rhai a ysbeilid ganddo. Ond rhag oin ein bod yn sanga ar dir peryglns a gwahardck edig. gwell fydclai i ni ymatral, a gadael y pwnc i'r darllenydd. Fe ddywedir fod " digwyddiadan dyfodol yn tafln en cysgod o'u blaen;" ac y mae mam ein harwr yn tystio mai uri o dneddiadau cyntaf Twm oedd hoffder anar- ferol i ysbwrial nen ysgarchion yr heolydd. Cynnyrch- ai cwterydd a thomeui Tregaron ddigonedd o ddefn- yddiau i'w aJiuogi yn mhen amser i wneyd arddangosfgi 12 TwM SHOK CATTL henafiaethol, yr hon a gynaliai mewn preseb hen ystabl. Yno yr oedd wedi eu casglu yn nghyd eng- reifftiau o grochenyddiaeth ei gyndadau, y rhai, fel pob math, o henafiaethau, nid oecldent yn llai eu gwerth am eu bod yn ddidda i unrkyw bwrpas ond i'w dangos ; ben gyllill ac arfau ereill o drefydd sir Gaerefrog ; tameidiau o reffynau, a darnau o garpiau a pbapur lliwedig — gweddillion, neu wehilion, yr amser a aethai beibio : ymunai y rhai byn oil i wneyd i fyny ei arddangosfa. Dichon nad ellicl ystyried ei alwedig- aetb yn un o'r rbai glanaf ; canys i'r dyben o ddyogelu y peth.au gwerthf awr byn, arferai orcbuddio ei wyneb, ei ddwylaw, a'i ddillad a haenen dew o laid ; dangos ai felly nid yn unig ei baniad, ond befyd y serch a lochesai at ei tarn — y pridd ! Am y treuliai y rhan fwyaf o'i amser gyda'r boff alwedigaetb bon, yr oedd yn acbos o syndod i'w fam pabam y deuai adref mor anfynycb i ymofyn ei brydiau ; ond fe ddarganfyddwyd yn f uan f od ganddo ffordd o'r eiddo ef ei bun i godi tanysgi'ifiadau oddiar y cyhoedd, o ba un yr oedd yn aelod,= trwy eu gorfodi i ymwadu a rhan o'u brecb- danau— ffordd nas gellir lai na'i mawrygu, am ei bod yn ganmoladwy ar gyfrif tri o ystyriaetbau. Yn y lie cyntaf dangosai ei dduwioldeb mabaidd, trwy arbed i'w fam y gost o'i gadw a bwyd : yn nesaf, dysgid moesgarwcb i'r cybyddlyd, y rbai o dipyn i betb a ddeuent i ragweled yr byn a bawlid oddiar eu dwylaw, ae o ganlyniad a'u cynygient fel rboddion gwirfoddol; ac yn olaf, cenbedlid yn eu meddwl ieuanc a thyner yr egwyddor o onestrwydd drwy ar- gymbell arnynt y priodoldeb o dalu am y mwynbad a deimlent tra yn syllu gyda llygaid a cbegau agored ar gynnyrcbion ei ymdrecbiadau a'i ymchwiliadau. Yr oedd hyn fe welir eto yn nodweddiad ycbwanegol yn yn ei gymeriad dyfodol, yr bwn a dyfai gyda'i dyliant, ac a gryfbaai gyda'i nertb. Gwnaed Syr John Wynne yn hysbys o ganlyniad naturiol yr "ymweliadau" at ba rai y cyfeiriasom eisoes, ac fel rhyw fath o ad-daliad, efe a brynodd y bwthyn yn inha un y preswyliai Catti, ac a'i cynwynodd iddi fel anrheg am y tynerwch a ddangos- asai mewn cydsynio a'i ddymuniadau. Cyfodwyd Catl^ ^.rwy y digwyddiad hwn i bwysigrwydd an- arferol ^n yr ardal. Am fod y t^ yn fawr, ac heb TWM SHON CATTX. M fod ynddo ormod o drigiannwyr, fe ddaeth i f eddwl rhai o bobl dda Tregaron y galiesid sefydlu > sgol ddyddiol o fewn ei furiau ; ac ar ol pennodi felly ar y lie, neb ym= gynghori a neb ond a'u gilydd ; ar yr un awdurdod, etholasant Catti i fod yn feistres ami, i reoli bad yr ardal. Derbyniodd Catti gyda gwen o foddhad y newydd hwn am ei dyrchafiad urddasol ac annisgwyl- iadwy, gan amlygu yn y modd mwyaf dibetrus ei bodd= lonrwydd i'w trefniadau, a'i bod hi a'i ihf yn boilol barod i dderbyn ysgolheigion amy pris rhesymol o un geiniog yn yr wythnos. Ond er fod Catti ei bun yn foddus iawn, arwyddai yr ben chwaer wargam gryn anfoddlonrwydd i'r drefn, a bolai yn lied afrywiog, "Pwy oedd i lanbau ar ol y pryfedacb?" Ni welodd Catti yn dda ateb y gofyniad, ond yn malchder ei chalon hi a ddechreuodd ganu, tra y rhwbiai yrnaith y llaid oddiar ddillad ei mab gyda hen ysgubell fedw, yr hon, am ei bod wedi ymgaledu yn y gorchwyl o lanhau y gegin, a atebai y dyben yn well na brwsh ; a hwyliodd wedyn i droi hen gistiau oedd ganddi i ateb dyben meinciau, fel y gailai ei hysgolheigion eistedd i lawr. Yna aeth rhagddi gyda bywiogrwydd anarferol i dori o'r gwrych, gyda'i dw^ r law ei hun, un o'r gwiail-bedw mwy&i sw^ruol a deniadol yr olwg ami a welwyd erioed yn Haw ysgolfeistres. Ond fe fu agos i'r fath arddangosiad anmhrydlawn o lymder a hwn andwyo yr anturiaeth yn y 03 chwyniad. CyfTro- wyd mamau tyner Tregaron gan y fath weithrediad annisgwyliadwy ; a thystient yn ngwres eu serch y byddai yn well ganddynt i'w rhai bach anwyl dyfu i fyny fel lloi a moch yn yr anwybodaeth fwyaf dygn ac anifeilaidd yn hytrach na phwnio addysg iddynt trwy gyfrwng ei pennau ol gyda gwialen fedw. Ond fe lwyddodd Catti yn fuan i ddystewi eu hofnau trwy dystio ei bod hi yn coledd y casineb mwyaf at y drefn fflangellyddol, ac na fwriadwyd y tusw bedw i un dyben amgen nag i'w grogi uwchben y drws fel arwydd o'i galwedigaeth. Gan fod Catti yn addaw cydsynio a'u gofyniadau oil, fe ddaeth pobpeth i'w le drachefn, ac heb ychwaneg o dwrw anfonwyd plant o bob t$ lie yr oedd pennau teuluoedd yn meddu ar ddigon o foddion i'w galluogi i roddi i'w rhai bach elfenau cyntaf addysg. Daeth mam Twm cyn pen nemawr i:o yn ysgolfeistres heb ei hail. Y mae'n wir fod y 24 TWM SHON CATTI. s\Vn a'r cynliwrf a fodolai yn ei hysgol mor fawr ag i gyffroi y mocli yn ami oddiwrth y cafn o bauny bwytaent ; ac ar un adeg pan y marchogai gwraig y cnrad heibio'r drws ar gefiyl go aflonydd, fe ddychryn- wyd yr arifail i'r fath raddau nes y taflwyd y fon- eddiges druan ar ei phen i ffynnon gyfagos. Ond nid bai Catti oedd hynyna, oherwydd fe ddylai pobl fynu ceffylau wedi en tori i mewn yn briodol ; ac yn anad dim dyledswydd gwragedd cnradiaid fyddai dysgu pa snt i farchogaeth a chadw en He yn y cyfrwy yn well na hyn cyn anturio eu bywydan ar y f ath anifeiliaid. Heblaw hyny, rhaid oedd fod y fath dwrw yn dystiol- aeth o'r. fwyaf o'i phlaid, am y dangosai dynerwch ei chalon drwy beidio euro y rliai afreolus — rhinwedd fwy gwerthf awr mewn ysgolfeistres yn meddyliau maman y pentref nag nnrliyw un arall a ellid ddwyn yn mlaen yn ei lie ; ac yn en raawrfrydigrwydd o'r rheol dda hon, esgeulusent wneyd un math o ymholiad o barth i'w rhinweddau a'i chyndiwysderau ereill. Dichon y m^m rbai pobl y dylasai o'r hyn leiaf fod yn meddu ar ddigon o wybedaeth i'w galluogi i ddarllen ac ysgrifenu gyda hwylusdod. Ond ni flinid Catti ciruan gan y pethau hyny a ystyrir \n e:n dyddiau ni fel anhebgor- ion boneddigeiddrwydd. Ymsyniai hi gyda'r doethwr a ddywedai fod "darllen ac ysgrifenu yn dyfod yn naturiol," ac mai "ffolineb yw bod yn ddoeth lie mae anwybodaeth yn wynfyd." Cysurai ei hun a'r teimlad dedw} T dd nad allai neb edliw iddi hi "llawer o ddysg sydd yn dy yru di yn ynfycl," a diolchai o'i chalon i'r nefoedd am y sicrwydd y byddai ei synwyr hi y tu hwnt i amheuaeth yn ngwyneb y fath gyhuddiad a hwn. Cymerasid lluaws o ysgolheigion Catti o ysgol y curad gan eu mamau doeth a meddylgar, dan yr ofn y buasai ei chwerwder ef yn tori eu calonau ; a chan eu bod yno wedi dysgu y llythyrenau a thipyn o sillebu, cadwent feddiant o leiaf o'r hyn a ddysgasant drwy ei ailgyfranu i'r plant ereill. Ecddhaai hyn eu plentynrwydd hwy, tra ar yr un pryd y gwasanaethent eu meistres, yr hon y safai o'r neilldu, fel cadlywydd doeth a phwyllog sydd yn ymneillduo o derfysg y frwydr, ac yn cymeryd iddo ef ei hun y clod a ddeillia o'r fuddugoliaeth, tra mae y rhai a gymerasant y rhan fwyaf gweithgar yn «ael eu hannghono. Yn mhen amser llwyddodd hyi\ TWM SHON CATTI.- IIT- gyda chef nogaeth effeithiol gwragedd Tregaron, y rhai a ddylanwadent ar en gwfr, a thrwyddynt hwy a reolent chwaeth ac opiniynau y cyffredin, i wneyd ysgol Catti yn wrthwynebydd ofnadwy i'r eiddo y curad. Yr oedd y dull o gyfranu addysg a fabwysiedid gan fam Twin yn hollol wreiddiol, fel ag y mae y darllen- ydd yn ddiarnheu yn gweled. Ni chostiodd iddi ychwaith ond ychydig iawn o drafferth i'w berffeithio ; oherwydd yr unig ddirgelwch o'i gwmpas oedd fod y naill blaid a'r Hall yn cael gwneyd fel y mynent. Ef- allai yr arbedid dipyn o boen a phryder i'r athrawon hyny sydd yn rhy gydwybodol yn en dyledswyddau gyda'r plant, pe baern yn en hanrhegn a dull Catti o weinyddu addysg : — "Ty'd yma, Gweno Cadwgan fach," meddai Catti un diwrnod ; " ty'd yma, fy siwgr anwyl i, a dywed dy wers, os gelli ; ond na hidia os na elli — wna i mo dy drin na dy gnro." Daeth Gweno yn mlaen dan wneyd garsawd, a thra y brwshai ei meistres y llaid oddiar-. lodrau Twin, dechreuai ar ei gwers : — Gweno. — a, b, hab. Catti, — Da 'ngeneth i ! Gweno. — e, b, heb. Catti. — Da 'ngeneth i ! Gweno. — o, b, hob Catti. — Da 'ngeneth i ! Gweno. — i, b, 'dwn i ddim. Catti. — Wei, na hidia, dos yn dy flaen. Gweno. — w, b, cwb. _ Catti. — Da 'ngeneth i ! Twin, y ci drwg, be' wyt ti*n cicio'r plentyn ? Dos yn dy flaen, Gweno fach. Twin. — (Yr hwn er's peth amser a fuasai yn gwingo yn nwylaw ei fam gyda'r dyben o ddianc o'i chrafangau) — 'Bwy' i eisio myn'd i bysgota. Catti. — Dyn gwarchod ni ! Ti gwymp i'r afon, ac yna ti foddi. Twn. — O na, mam, yn y cwterydd y bydda' i bob amser yn pysgota. Deio Bengoch. — Yr wy' i eisio myn'd adre' ino'yn Brechdan. " A finau," " a finau," "a finau," gwaeddai pob un © fewn yr ysgol ; ac allan a nhw yn un dorf wrth weled ymadawiad annibyuol Twm, yr hwn, heb ofyn cenad 16 TWM SHON CATTL ei atkrawes, a aetliai allan i bysgota cywreinion i'r ar- ddangosfa kenafiaetbol. PEKN T OD IV. Gair neu ddau ar addysg. — Catti yn ymddangos dan wahanol gymeriadau. — Arwyddion am ychwaneg o "ymweliadau " carwriaethol, ond hyderwn o natur lai annghyfreithlon naW eiddo Syr John Wynne, o Wydir. Dichon y bydd rbai o ysgolfeistresi coetb, dysg> edig, a breintiedig y dyddiau goleuedig byn yn teinilo awydd i ddibrisio cyrbaeddiadau Catti druan f el atkraw- es. Ond tybiwn nad oes ganddynt nemawr acbos i orfoleddu, gan y dylent gofio fod ppbl yn amrywio yn eu cbwaetk, a bod ami i f oneddwr a gwerinwr cyfoetb- og, a ystyrir fel mawrion y tir, byd yn nod yn y dydd- iau byn, yn datgan yn ddigon dibetrus eu banngky- meradwyaetb o'r ymdrecbiadau a wneir i roddi addysg i'r tlodion. Clywsom foneddigesau — a rbai gwir foneddig oeddent befyd, a ymdrwsient mewn "porpbor" a pbob gwychder, ac a gymerent iddynt eu bunain "fyd da yn belaetbwycb beunydd " — yn tystio yn y modd mwyaf egniol na welsant bwy erioed yr un forwyn o wertk yn y byd a allai ysgrifenu a darllen. Xid cynt y gwyddent £)a sut i arier ysgrif- bin, nag y mynai y llarpesi digywilydd eu bod yn meddu ar ewyllys o'r eiddynt eu bunain, a'u bod, mor bell ag yr oedd raeckhvl a barn yn myned, bron ar yr un sane a'u meistresi ! Tra ar ddynion dyw.edent fod addysg yn cael gwaetk effaitb fytb, gan y galluogid bwy drwyddi i ddarllen llyfrau a newyddiaduron, y rbai a'i gwnaent nid yn unig yn ddiog, ond yn drabaus wrtb eu gwell, ac nid anfynycb yn radicaliaid noetb- lymun a diegwyddor. Yn awr, nid oedd fawr o berygl i ysgolbeigion Catti dyfu i fyny yn gymeriadau o'r fatb byn ; gan byny na attaliei cenfigen oddiwrtbi y clod a baeddai. Fy anwyl ddarllenydd ! onid yw dy galon weitbiau yn biraetbu am yr ben amser gynt — am ddydd- iau yr oes euraidd a syml bono, ysgolfeistresi pa un oeddynt yn fwy isel na balcb, yn fwy diniwaid na doetk ? Dickon y bydd rbai yn synu na fuasai rbieni T\YM mOS CATTI. 17 y plant a dalent y fath swm y naill wythnos ar ol y llall am addysg en rhai bycbain yn grwgnach na fuasent yn dyfod yn en blaen yn well. Ond eyn y gallwn farnn unrhyw bwnc gyda gradd o gyssondeb dylem fod yn byddysg yn y pwnc dan sylw ; ac yma y gor- wedd y ddirgelwch. Kid oedd trigolion Tregaron yn gofaln eyniaint am gynnydd en plant mewn gwybod- aeth — yr oeddent hwy yn eithaf boddlon os caent y plant o'r ffordd drwy ystod y dydd ; ac o bosibl nid oedd ceiniog yn yr wytlmos yn ormod i dalu am y fatb am- meutbyn. Er nas gellid cyfrif mam ein harwr 3m wraig ddysg- edig, yr oedd o'r hyn lleiaf yn meddu ar fwy o ragor- iaethan nag sydd yn disgyn i ran y cyfiredinorrwydd o wragedd yn ei sefyllfa bi. Mewn cribo gwlan a'i nyddu dracbefn, nen ynte mewn gwan bosanan a menyg, yr oedd yn rbaid i'r rhai mwyaf cenfigenllyd addef ei bod yn rbagori ar bob gwraig o fewn Tre- garon. Ennillasai iddi ei bnn befyd bynodrwydd nid bycban mewn cymeriad arall, sef trwsio menyg can a frocian breision aradwyr, darnio a phatsio socUan eu hosanan gwlan trwcbns a lledr, a thrwsio coleri ceffylan am banner y pris yr arferai Deio'r Cyfrwywr ofyn. Rhodclai hyn acblysur i rai a eiddigeddent wrthi o herwydd ei llwyddiant i' w galw yn ' ' wniadyddes ffos y clawdd," ac en wan ereill a dybient bwy yn iselhad ami. Ond yr oedd enaid Catti nwchlaw en dirmyg a'u sarbad, ac elai rbagddi i ddilyn y gwahanol alwedig- aetban byn, gan ymbyfrydn yn y boddhad a'r elw a ddeillia i'r diwyd oddiwrth lafnr gonest. Gyda'r fatb allnoedd a medmsrwydd nid rhyf edd fod Catti yn wrtbddrycb sylw a bonder llancian Tregaron ; ac er en bod oil yn wybyddns o'r sylw a delid iddi gynt gan Syr John Wynne o Wydir, Barwnig, yr oedd llwyddiant ei dull o weinyddn addysg wedi ei cbyf odi nwcblaw y son am byny. Dywed ben ddiareb, "fod i bawb ei dro ;" ac felly y bn gyda Cbatti — daetb yr Tin hwnw oedd wedi ei arfaetbn iddi bitbau o'r diwedd. Fel yr oil o'i rbyw cymerai arni ei bod yn casau egwyddorion ariangar mewn priodas ; eto fe ddywedid nad oedd y rbai na feddent ddim i'w cymer- aebvyo ond en personau yn cael nemawr o groesaw ganddi. Cvhnddid hi yn ddirgel gan rai o fod yn cvfeillacbn ag im o'r liebanod byilaf a mwyaf cybydd= 3 TS TWM SHOK CA.TTI. lyd o f ewn y wlad ; un oedd nid yn unig yn hyll, ond yn bengoch — nid yn unig yn bengoch, ond yn wargam — nid yn unig yn wargam, ond yn llygad-croes — nid yn unig yn llygad-croes, ond un hefyd a gasaai y rhyw f eny waidd ; ac yn waeth na'r cwbl, yn estron ! yn enedigol o ran bellenig o Sir Gaerfyrddin (y sir agosaf) f ac a adnabyddid wrth y llysenw Jack o Sir Gaer. Yr oedd y person hwn yn atgas i'r eithaf. Yn gwisgo fel y gwnai niewn ben ddillad budron a chlyt- iog, ac yn feddiannol ar y f ath berson annymunol ac ansercbog, gallesid meddwl mai ef a fuasai yr olaf i un o'r rbyw deg edrycb gyda liygaid caruaidd arno. Ond ow ! y fatb y w dylanwad bydolrwydd ar y natur syrtbiedig ag i gau y llygad coethaf a manylaf yn erbyn yr afhineidd-dra mwyaf hagr; i gymmodi y meddwl rbinweddol a'r syniadau mwyaf anefengyl- aidd ; ac i beri i angyles, mewn ystyr, goiieidio ellyll. Yr oedd Jack ar y pryd yn brif dyddynwr neu yn feili i'r ysgweier — swydd naturiol yw meddwl na cbwanegai nemawr at ei boblogrwydd, am ei bod yn rboddi iddo awdurdod ar y gweision ereill. Ond anfynycb y gwnaed arddangosiad agored o'r casineb bwn : byddai y fatb ymddygiad tuag at Jack o Sir Gaer yn beryglus i'r eitbaf — nid bir yr oedai ei ddialedd ef. Ond y petb a'i bynodai yn fwyaf o ddim oedd ei alluoedd fel bwytawr ; yn byn safai, fel Saul, yn uwcb o'i ysgwydd na neb o'i froclyr y gweision. Am nad oedd un nrwyn- iant o ddyfais dyn yn meddu ar unrbyw swyn iddo ef oddigertb bwyta, naturiol yw meddwl ei fod yn ymboffi yn yr adloniant unig yma mewn cyfartaledd i'w gasineb at y lleill. Yr oedd nid yn unig yn un glwtb yn ei arferion, ond yr oedd y nodwedd hefyd i'w cbanfod yn ei lygaid, y rbai a ddysgleirient ar yr olwg ar gig, fel yr edrycb Hew newynog ar ei ysglyf- aetb. Yr ydjTn braidd yn sicr pe digwj'ddai i'r darllenydd fyned 1 dynu llun gwyneb Jack yn ei f eddwl, dan y dyb gy T feiliornus ei fod yn debyg i wynebau ereill, mai ei drwyn a f'ai y wedclnod fwyaf amlwgar ei wynebpryd. Ond nid felly yr oedd. Ymddangosai ei drwyn, yr bwn oedd yn fflat ac yn facb anarferol, fel pe Avedi digio wrtb bob rban arall o'i wyneb, a bron wedi ym- neillduo o'r maes, gan adael i'w ddannedd ucbaf gymer- yl v eaiie oedd yn gweddu iddo ef. Crogai y rbai byn TVVM SHOTS' CATTT. if? dros ei wefus isaf fel creigiau o berl, yn wyn fel yr eicldo ei gydymaith y mastiff, ac fel yr eiddo ef hefyd yn barod bob amser i waith. Mewn gair, yr oedd natur, fel pe i gydsynio a'r philosophyddion, wedi rhoddi prawf gweledig fod "eithriad i bob rheol." Nid oedd gwraig yr ysgweier yn un o'r rhai goreu i hulio bwrdd y gwasanaeth-ddynion a digonedd o ym- borth. A chan fod y rhai hyn yn ymhom yn yr ar- feriad o ddynwared dull a chynheddfau bwyteig Jack, fe ddysgodd yr olaf iddynt foeswersig led annymunol, a hyny hefyd ar draul eu boliau. Pa bryd bynag y digid Jack oherwydd yr ymddygiad anfoneddigaidd hwn o'u heiddynt, yn lie gwastraffu ei anacll i geisio eu hargyhoeddi a geiriau, neu arfer ei ddyrnau i ddwyn oddiamgylch edifeirwcK o'i herwydd, fe gaed allan yn mhen tipyn mai eu bwyta i ymostyngiad y byddai ; canys tra fyddent hwy yn gwawdio, byddai Jack yn dif a y rhan a ddigwyddai iddjnit ; fel erbyn diwedd y ciniaw cyfodai ami un oddiwrth y bwrdd heb nemawr achos i ofyn bendith nac i dalu diolch. Ond os oedd ei ddannedd felly yn milwrio yn erbyn ac yn dinystrio (?) ymborth ei feistr, yr oedd ei lygaid er hyny yn agored yn barhaus i lwyddiant ei amgylchiadau. Yr oedd o ganljmiad yn werthfawr i'r ysgweier, yr h^ii a droai y fyddarglust bob amser i unrhyw gwynion a ddygid yn ei erbyn. Cyn i benboethni gorgrefyddolrwydd daflu ei fantell bruddaidd dros Gjonru, a phlanu yn meddyliau y genedl ragf arn yn erbyn pob math o ddifyrwch o'r bron, llawenydd a digrifwch, dawns a chan, campau trech- geisiol a chwareuaeth ddiniwaid a lywodraethent y cyffredin hobl; a chan na adewid iddynt nemawr seibiant yn ystod y wythnos, gofidus yw dyweyd nad oedd sancteiddrwydd y Sabboth yn cael ond ychydig o barch ganddynt. Treulicl y Suliau yn gj^fangwbl i ddawnsio, i ymafaelyd, ac i gicio'r bel droed. !N r is gall neb sydd yn caru lies tymhorol ac ysbrydol ei gyd- ddynion lai na llawenychu fod y ty wyllwch a gysgodai y cyfnod hwnw yn Nghyinru erbyn hyn wedi ei erlid ynmith i raddau mawr, a'n bod yn awr wedi ein breintio yn y'fath fodd fel nad all ond ychydig gymeryd pleser yn yr arferion o'r clrwareuaethau hyny a ddenent bryd ieuenctyd y cyfnod tywyll hwnw mor llwyr, yn yr absennoldeb o f anteision, ag nad oedd parch yn cael ei 20 TWM SHOX CATTi".- adael hyd yn nod i ddydd yr Arglwydd. Ond ar yr ochr arall, efallai fod posibilrwydd i ni redeg i eithafion- mewn cyfeiriad sydd yn wir dda. Os eir i gyfyngu cbwaetb yr ieuenctyd yn gyf angwbl at bethau crefydd- ol, credwn fod perygl y cyll ysbryd crefydd ei briodol effaitb arnynt ; ac y mae lie cryf i f eddwl ac i ofni fod y gwrtbwynebrwydcl y mae rbai dynion gorgrefyddol yn ddangos i eisteddfodau, cyfarfodydd llenyddol, ac arddangosiadau cenedlaetliol ereill y dyddiau hyn yn tueddu i niweidio achos crefydd yn meddyliau rbydd- fryclig yn bytracb nag i'w llesbau. Nid ydym yma am ofyn i'r darilenydd ein besgusodi am arfer y fatb eiriau a "pbenboetbni gorgrefyddolrwydd" a "rbagfarn;" pe cyfrifasem bwy y fatb ag i ofyn esugusawd am eu defnycldio, ni fuasem yn eu barfer o gwbl. Gwnaetb- om ddemydd o bonynt am ein bod yn credu yn ddi- ysgog mai penboetbni, nid ysbryd crefydd — rbagfarn, ac nid awydd ilesbau, sydd yn llywodraetbu y dynion a o-eisiant amddifadu ereill o'r pleserau diniwaid byny yn mba rai y mae eu natur surllyd bwy yn gwabardd iddynt gjmieryd byfrydwcb. Ond bellacb a^\Ti rbagom. Dygid yn mlaen y cbwareu^ aetb olaf y soniasom am dani yn bartiau mawrion — pen- tref yn erbyn pentref, a pbrwyf yn erbyn plwyf, ar ba amserau fe ymgymiullai boll drigolion y wlad oddiam- gylcb yn ngbyd, unai i'r dyben o gymeryd iban yn y cbwareu neu ynte i fod yn eclrycbwyr i weled llwyddiant eu cyfeillion. Ar amgylcbiadau felly boffai Jack o Sir Gaer fod yn bresenol ; ond fel edrycbwr yn. unig, canys ni welwyd ef erioed yn cymeryd rban yn y sport. Syniai ef fod >t ymarferiad o cbwareu yn wastraff ar aniser ac anadl. Dy wedai wrtb rai ei fod ef ' ' yn cadw ei anadl i oeri ei lymru, a'i nertb i ennill arian." Tra y byddent bwy yn cicio, yn cbwysu, ac yn baeddu, nes bron syrtbio gan ludded, fe fyddai Jack yn ddystaw naddu ac yn cerbo ei lwyau pren, a wnai o ddarnau o goed bedw neu wern, y rbai a gasglasai wytbnos cyn byny o dan ei wely i'r clyben o'u sycbu. Byddai befyd yr un mor ddiwyd yn. ei fynediacl i'r ffeiriau ; ac wedi y gorpbenai a'r tipyn busnes a ymddiriedid iddo gan ei feistr, gallesid ei weled :i chryn iwytb trol o farsiandi- aetb o'i wneutburiad ef ei bun : llwyau pren, lleclwad- ai, a gwadnau clocs, mewn cynawnder, y rhai a ddenent yn ngbyd yr boll wragedd o bell ac agos. An- TWM SHON CATTI. 21 fynych y methai foddio ewsmer o ddiffyg amrywiaeth — yr oedd ganddo lwyau i ddyn, dynes, a phlentyn; wedi eu parotoi i bob math o geg, o'r eiddo y baban hyd at faint yr eiddo ef ei hun, yr hon, fe ddywedid, a ymestynai o glust i gkist. Yr oedd ganddo lwyau priodol i ddefnydd cyflrediii. ac ereill i'w cadw ar y silff fel addurniadau, yn nghwmni y dysgiau a'r platiau 2^ewter. Gwnaed y rhywogaeth o lwyau a enwir olaf o bren bocs neu yw ; ac arnynt yr oedd yn gerfiedig llun pob math o adar ac anifeiliaid yn a than y nefoedd — yr haul, y lleuad, a'r ser, a llawer iawn o wrthddrych- au digreedig ereill, y rhai a eglurid oil gan Jack tra yn eu gwerthu heb unrhyw dal ychwanegol. Nid oedd inodd cael tystiolaeth uwch i ragoroldeb y celn a wnai Jack na'r ffaith eu bod hioy mewn bri niawr yn mysg y gwragedd a'r merched, tra yr oedd ef ei hun yn anmhoblogaidd i'r eithaf. G-ellir cyfrif am y difryg sylw yma ar ran y rhyw deg mewn modd nad yw yn ddianrhydedd mawr i Jack. - Yr oedd morwynion yr ysgweier wedi chwareu cymaint o gastiau ag ef, fel ar un tro yn niawredd ei lid, fe'i teratiwyd i gy- hoeddi rhyfel tragwyddol yn erbyn yr holl ryw, ac i drosglwyddo pob creadur peisiedig i drugareddau tyner tad y drwg, gan addunedu na chai yr un o hon; . dydd hwnw allan droedio Uawr ei ystafell — hen lofrfc uwchben yr ystabl, gyda ffenestr a edryehai ar y domen a'r cwtiau moch. Parodd ganlyniadau y tei ofnadwy hwn dipyn o annghyneusdra iddo ar y cyntaf , am ei fod o dan yr amighenrheidrwydd, i'r dyben o gadw ei adduned, i wneyd ei wely, i olchi ac i smwddio ei grys, ac i drwsio ei ddiliad ei hun. Ond er fod y gorckwylion hyn braidd yn ddieithr iddo ar y cyntaf, trwy ryni ymroddiad a phenderfyniad, daeth yn fuan yn feistr arnynt oil ; ac mor bell ydoedd o ymwrthod a'r llw a gymerasai, fel y bygythiai dafLu drwy'r ffenestr y wraig neu'r lodes gyntaf a ddeuai i'w ystafell. Effeith- iodd hyn i'w ddyogelu rhagllaw oddiwrth unrhyw ym- yriad o'u heiddynt, canys gwyddent oily rhoddid y by- gythiad mewn grym yn erbyn pwy bynag a gaed yn tros- eddu. Weithiau yn wir, pan eisteddai yn nrws y beudy neu'r ystabl, yn gwrando ar glwciadau y gwyddau a rhochiadau y moch, yr hyn oedd yn fiwsig i'w glustiau ef , ac ar yr un pryd yn trwsio ei hosanau, neu yn rhoddi darn ar ei lodrau lledr ; neu efallai pan yn golchi ei 22 TWM SHON CATTT. grys yny nant, gallesicl gweled a cklywed y merched direidus hyn o'r tu ol i glawdd neu fur yn ceisio mygu en ckwertkin, yr kwn o'r diwedd a dorai allan o'u gwaethaf yn greckwen uckel, gan roddi ar ddeall i Jack eu hagosrwydd ato. Yna byddai yn hen bryd i'r oil o konynt ymofyn noddfa yn ngkynymdra eu traed, a ffoi rkag y dialydd, tra y difyrai Jack ei kun mewn taflu ar -«u kol dyweirck a ckerig, neu unrkyw betk a ddig- wyddai fod yn agos at ei law. Ond y mae anigylckiadau yn newid petkau. Mewn aniser ennillodd Jack y gair o fod yn ddyn cyfoetkog. Yr oedd wedi gwneyd llwyau i bwrpas ; ac er cymaint y gwrtkwynebrwydd a arwyddid gynt i'w erbyn gan y mercked, y mae yn eitkaf kysbys i bawb fod arian yn newid sef yllf a dyn yn eu golwg. Haws y w caru cyfoetk- og na tklawd ; a tkan deimlad o'r gwirionedd kwn, syrtkiodd un o'r morwynion i gariad sydyn iawn ag ef, ac arferai bob moddion i ennill ei ewyllys da. Ond un diwrnod yn ngwres ei serck nesaodd yn rky agos i ' 'gyssegr-sancteiddiolaf " Jack, yrkwn ynngrymei ben- derfyniad a'i taflodd i'r donien islaw ; a tkan effeitkiau llymdost " sioniiant cariad," fel ad-daliacl am y drin- iaetk agawsai, ei gwaitkcyntaf oedd taenucky/edl ar kyd a lied y wlad fod Jack o Sir Gaer yn " wraig-gasawr. " Blinai kyn nid yckydig feddwl Jack, am yr ofnai os cyssylltid a'i enw y fatk waradwydd ankaeddedig, yr effeitkiau er niwed ar ei fasnack ddirgel. Ond fe drefnwyd erioed fod i ddiniweidrwydd yn y diwedd gael yr oruckafiaetk, ac fe dcligwyddodd amgylckiad cyn pen nemawr o amser wedyn a brofai tu kwnt i bob ambeuaetk nad gwir y ckwedlau a daenid am dano, ac a argykoeddodd ei elynion inwyaf ei fod yn meddu ar galon, os nad yn tryferwi gan dosturi dynol, oedd o'r kyn lleiaf yn agored i weniaitk y rkyw deg ; ac nad oedd yckwaitk yn kollol ddall i'w rka^oriaetkau. Un diwrnod marcknad gwnaetk Jack o Sir Gaer ei ymddangosiad yn keolydd Tregaron, 3m llwytkog gyda'i farsiandiaetk arferol, y rkai a daenodd ar ockr yr keol, ac a eisteddodd yn eu kyniyl. I'r dyben o beidio bod yn segur deckreuodd nacldu a ckafnu darn o wernen, yr kwn yn raddol a ffurliodd yn lledwad, o faintioli a gyfatebai i'r crockan potes niwyaf. Ar y boreu kynod dan sylw digwyddai fod gan Catti ackos neillduol i fyned i'r farcknad. Safai y teulu mewn angen. aoi TWM SHON CATTI. 23 led wad newydd, canys yr oedd yr hen chwaer wargam, mewn fit o falais, wedi tori yr hen un ar gefn mocliyn anffortuirus, tueddiadau crwydradwy yr hwn un diwr- nod a'i cymhellasai, yn groes i reolau boneddigeidd- rwydd, i fynu gweled beth oedd yn nryned yn mlaen yn ystaf eil yr ysgol. Dysgwyd i'r ben f ocbyn druan, er ei ofid, fod yn well i bawb " feindio eubusnes eu hunain." Ond i ddycbwelyd. Yr oedd y son am neillduolion Jack, ac yn enwedig y flaith fod ganddo arian, wedi eyraedd clustiau Catti, a pbenderfynodd y mynai ddyfod i gydnabyddiaeth ag ef trwy gyfrwng y Uedwad dored- ig. Fe ddywedai rbai rnai Catti ei bun a dorodd y Uedwad, a hyny gydag amcan neillduol ; ond ofnwn niai ceniigen a ddyfeisiodd y cbwedl yna. Pa fodd bynag, cafodd byd i Jack o'r diwedd, ac nid cynt y canfu ef nag y syrthiodd mewn cariad gydag ef a'i gelfi ar yr olv^g gyntaf. Ar ol yindrechu i orcbfygu ei gwylder ar- ferol, ac i ymddangos mor ddengar ag y gallai, dechreu- odd ei gyfarcb gyda'r fatb bynawsedd yn ei llais ag i gynyrcbu yn nieddwl yr ben lane y syndod mwyaf arutbr. Edrycbodd ar y Uedwad a ddaliai Jack yn ei law, ac er nad oedd wedi ei bagos orpben, tystiai yn y modd mwyaf penderfjmol mai hi oedd y dlysaf a welsai erioed; a tbalodd am dani y pris a ofynid, beb y petrusder lleiaf. Ar byn, fe agorodd Jack ei lygaid, a'i geg befyd, a tbybiai ei bod yn ddynes ddengar iawn, er, y rbaid addef ei fod braidd yn ambeu ei synwyr wrtb ei gweled yn talu y fatb bris am y lied wad, oblegid fe ofynasai am dani gymaint ddwywaith ag a dalai, yn ol arfer eyfrredin masnaebwyr Cjmii'u, i'r dyben o ostwng y pris yn ol mympwy y prynwr. Pwrcasodd yn nesaf banner dwsin o Iwyau pren bedw, a'r un nif er o lwyau pren bocs i addurno'r silfT, a tbalodd am danynt fel o'r bla-en y prisiau a ofynid. Meddyliai Jack erbyn byn ei bod yn bynod brydfertb— yr oedd Oiwpid yn decbreu planu ei saetbau yn ei fro u ; ac wedi i Catti, yn yebwanegol at y petbau uchod, bv/rcasu par o wadnau clocs, yr oedd Jack mewn cariad dros ei ben a'i glustiau. Effeitbiasai ei barian parod fel allwedd i agor ei galon, a braidd na tbeimlai awydd i gynyg yn rbodd yr oil a bynasid ganddi, ond fel yr ofnai y buasai byny yn ei digio, Druan o bono, — ychydig feddyliai ef mai abwyd oedd yr arian yn llaw Catti i'w bela i'r rhwyd, a'i bod hi yn 24 TWM SHON CATTT. teimlo yn lied sicr yn ei meddwl ei bun y deuai ef a''r arian i'w meddiant dracbefn yn y pen draw. Prynasai Catti y fath nifer o fan gelfi fel y gwelai ei bod wedi dibysbyddu ainrywiaeth y stoc, gan byny mynodd banner dwsin arall o lwyau cyffredin ; ac fel arwydd o'i f awrygedd a'i sereb, casglodd Jack yn nghyd i'w wyneb hagr ac i'w lygaid mawrion boll deiniladau tyner a cbaruaidd ei galon, a cliyflwynodd iddi y 11 wy barddaf oedd yn ei feddiant. Derbyniodd Catti y rbodd gyda gwen o foddbad, a cban ddiolcb iddo yn y modd sercb- ocaf , dy wedai, * ' Mi'i cadwaf bi yn of alus er eicb mwyn cbwi, Jobn bacb!" ISTid allai Jack lai na synu wrtb glywed y fatb eiriau, canys hwn oedd y tro cyntaf yn ei gof iddo gael ei alw wrtb yr enw Jobn, beb son am yr ansoddair caruaidd a'i caniynai. Prin y gallai gredu ei glustiai — yr oedd yr ymadrodd mor anngbynefin iddo. Dygwyd yr ymddiddan i ben y tro bwn trwy i Catti ei wabodd i'w t£ nbw i gyfranogi o giniaw o lymru a llaetb, i'r byn y dangosodd Jack ei barodrwydd yn y modd goreu gallai ; a cban bel ei gelfi yn ngbyd i gwd, taflodd bwynt ar ei gefn, a cherddocld ocbr yn ocbr a Cbatti bycl at Lidiart-y-Ffynnon. Ar ol treulio o bonynt y prydnawn yn y modd mwyaf difyr, gwnaed iddo addaw y deuai i'w gwelecl mor fuan ac mor ami ag oedd yn ddicbonadwy ; a'r fatb oedd yr effaitb a gawsai eu tynerwcb ar galon Jack, fel y gadawodd ei boll ystoc o lwyau, lledwadau, a gwadnau yn eu gofal ; a cban ysgwyd Haw, ymadawocld a'r dagrau yn treiglo dres ei ruddiau, yn esampl byw o nertb cariad a tbynerwcb. Gwnaetb y tro bwn gyfnewidiad trwyadl yn mywyd ac arferion Jack. Crewyd syndod anarferol yn raysg gweision a morwynion y plas pan y gofynodd i un o bonynt yn mben diwrnod neu ddau i dori ei wallt ; a pban y tociai y bacbgen y cidynau mawrion cocb, ac iddo gyffwrdd a'i glust & min y gwellaif mewn cam- gjaneriad (?) nes y bu orfod i Jack druan waeddi allan dan effaitb ei arteitbiau, synid yn ddirfawr ei glywed yn mben munyd wedyn yn boli pris par o lodrau newydd, a cbadacb gwcldf cocb. Ycbwanegwyd at eu syndod un o'r dyddiau canlynol wrtb ei weled wedi ei wisgo mewn siwt newydd grai, a pban y tybiai ef nad oedd neb yn ei ganfod, yn ymddifyru yn yr arferiad hoenus o ddawnsio, yr byn a wnai yn debyg i fustacb mewn porfa newydd. Nid oedd ei gydweision yn TWM SHON CATTI. 25 inbell iawn o'u lie pan yr ymsynient nad oedd cyf- newidiadau fel hyn yn digwydd beb reswin digonol ; ond pan y gwelsant ef un o'r nosweitbiau dilynol yn prysuro tua bwthyn Catti, egiurwyd y ddirgelwcb yn y fan ; ac nid liir y bu cyn i'r petb fyned yn destyn siarad boll Dregaron a'i cbyffiniau. A pha ryfedd ? Jack o Sir Gaer wedi ei gymodi a'r rbyw fenywaidd ! — y gelyn wedi dyfod yn gariad ; a'r bwn yebydig cyn byny, yn ngrym ei wrtbuni a daflasai un o'r rbyw deg o'i ystafell i'r domen islaw, yn awr wedi tafru ei bun wrtb draed un o bonynt, yn bictiwr byw o edifeirwcb ac o nerth cariad ! Ond, bellacb, y mae yn ben bryd i ni ddwyn y ben- nod faitb lion i derfyniad. Soniasoni wrtb fyned beibio am lynirn a llaetb fel yr yrnbortb ar ba un y cinrawsai Jack a'i gariad y tro cyntaf y cyfarfuasant i fwyta. Y mae y darllenydd Cymreig yn broiiadwy, ni byderwn, o ragoriaetbau y pryd boffus bwn beb i ni fanylu. Y mae awdwr "Twin Sbon Catti" yn ein bysbysu f od llymru a llaetb ar yr adeg yr ysgrifenai ef (tua deng nilynedd ar bugain yn ol) yn noffusfwyd ^ynmysg tlawd a cbyfoetb- og yn JNgbyinru. Dicbon ei fod yn yr ben amser gynt 5 ond ofnwn nad gwiriouedd fyddai dywedyd byny am y dyddiau byn, er efallai y byddai yn well i bawb ped ymbortbent fwy ar y bwyd iacbus a syml bwn. Fe ddywedir fod yr awen yn meddu crjai ddylanwad ar ieuenctyd Cymru ; betb pe baem gan byny yn galw ami hi i'w argymell i fwy o sylw. Erglywcb gan byny MOLAWD Y LLYMRU A'R LLAETK. Mae awen Talhaiarn ar ledled y tir Yn datgan rbinweddau y " baril a'r bir ;" Hi gan am ogoniant cocb " liwydd y trwyn," Tra mesur ei moliant yw " Glan Medd'dod mwyn : y ' Ond gan fod y cwrw yn dw^m ami aetb, ISTewidiwn y testyn, a d'wedwn yn iFraetb Mai boffbetb y Cymry yw llymru a llaeth. CaV Sais ysglyfaetbus ymffrostio uwcbben "Gig eidion rhostiedig a pbwdin," beb sen ; Caiff Pat ddifa " tatws " ym mawredd ei sercb s A bwyt'ed y Scotyn gacenau "blawd ce'rcb.f- J TWM SHOST CATTI. Boecl rh.yd.did trwy'r hollfyd i bawb yn ddigaeth. I yfed a bwyta gan foddio en chwaeth — Blasusfwyd y Cyniry fydd llymru a UaetJi. Oes rhywnn yn rnywle — mewn dinas neu Ian — Yn brin o gilddanedd, a 'stumog go wan ? JVLae'r bwyd wy'n ei foli — hoff wrthddrych fy awd— Yn werthfawr i'r miloedd, cyf oethog a thlawd ; I'r henwr a'r plentyn, i'r rhydd ac Vr caeth, 1 I bawb mae'n amhenthyn, yn fel, ac yn faeth — Prif-feddyg y Cyniry yw llymru a llaeth. Gran hyny, gyfeillion, i wledda ar liwn, Ymgasglwn o gwmpas y crochan mawr crwn, Fel cynt 'r ymgynnllai Twm, Catti, a'i chwaer, I ddedwydd giniawa a Jack o Sir Gaer ; Ac unwn mewn bj^rdwn, gan gann'n ddigaetb, Gogoniant hen Cxymrn yw llymru a llaeth — Crogoniant hen Gymru yw llymru a llaeth ! PEXIS T OD V. ^Lle Vo camp y bydd rhemp. " — CanCn y gively. — Addysg era harwr yn myned rhagddi. — Ysgol y Curad. I7x diwrnod, tra yr oedd y cariadon yn gwledda ar lymru a llaeth, yr oedd Twm Shon Catti wrthi yn dyfeisio ac yn rhoi mewn gweithrediad gast go ryfedd a diniwaid ; a pha mor blentynaidd bynag y gall ym- ddangos i'r darllenydd, gan mai plentyn ydoedd Twm ar y pryd, ac yn enwedig am mai hwn yw y cast cyntaf o'i eiddo y gwyddis am dano, efallai mai gwell fyddai i ni ei groniclo yma. Tra yr eisteddai Jack o Sir Gaer a Chatti ochr yn ochr wrth yr hen fwrdd derw mawr, yn bwyta llymru, yn sibrwd serch, ac yn hollol ddiofal o bob peth a gymerai le o'u hamgylch, yr oedd ein harwr o'r tu ol iddynt yn gwnio c6b y naill a gown y Hall wrth eu giiydd. Wedi gorphen hyn o gamp, llwyddodd i gyraedd y drws heb i neb ei ganfod. Cyfarfu yma a Watt y Towr, a nifer lluosog o blant a hyfPorddasid gogyf er a'r amgylchiad, y rhai a unasant ag ef i waeddi 1 Jdcwn ystyr meddygoi neu aniaaj duol ! Tvv r M SHOIN" CATTI. 27 nerth eu penau, "Tarw gwyllt ! tarw gwyllt!" ac ar yr un prycl yn gyru llo blwydd o'u blaen i'r tf, yr hwn, dan ddylanwad syrobylau,- a redai dan neidio a phrancio, er mawr berygl i'r ychydig ddodrefn oedd yn y gegin, i fyny at y bwrdd wrth ba un yr eisteddai y cariadon. Ar glywed gwaeddi y plant a thwrw y llo, neidiodd Catti ar eu thraed, gan lusgo Jack ar ei hoi; arhoddodd ysgrech fawr ar ddyf od wyneb yn wyneb a'r creadur bach, yr hwn ar yr olwg gyntaf , dan effaith ei chyfrro, a ymddangosai iddi f el tarw mawr a blin, wedi dyicd yno yn hollol ddiwahoddiad i ddarogan diygfyd i'r teuiu. Ond buan yr argyhoeddwyd hi o'i chamgymeriad pan y gwelai Twm a Watt a'r haid ddireidus yn dawnsi© ac yn ehwerthin oddentu Jack, yr hwn, i'w fs.wr syndod a'i alar, a ganfyddai fed godreu ei g6b newj^dd yn hongian wrth gwt Catti, yr hon a'i tynasai ymaith yn ei byrbwylldra a'i hawydd i godi ar ddyfodiad y llo i'r ty. A phe buasai Jack o Sir Gaer yn nieddu ar ysbryd awenyddol y cyfrredinolrwydd o'i gydwladwyr^ diamheu genym y canasai : Nid digon oedd i wedd y fan F'ysbeilio o fy nghalon; Bhaid ydoedd iddi gydai th — n Ffoi ymaith a fy nghynffon ! Ond ofnwn fod Jack wedi ei lyncu i fymi i ormodeda gyda'i golled i allu canu o gwbl ; ond am Twm a'i barti, nid oedd diwedd ar eu llawenydd hwy ; ac fe ddyweclir i wen ymddangos ar wyneb yr hen chwaer wargam, am y tro cyntaf yn ei hoes, tebygir. Fe dafodwyd Twm yn arw gan ei fam am ei gast hwn ; ac i'r dyben o ym- heddychu a b6d mor ddireidus, ac i ddyogelu ei him rhagilaw, gwnaeth Jack anrheg iddo o lwy newydd. Yn lie gwneyd bow, a diolch iddo am y rhodd, fel bachgen da, edrychodd Twm ar y ilwy, a chan mai un gyffredin ydoedd, tanodd hi yn lied ddiserimoni i'r tan a losgai yn uchel ar yr aelwyd, a hawliodd "un o'r rhai goreu" yn ei lie. Teimlai Jack yn eithaf parod i gydsynio a'i gais, ac yr oedd ar fin estyn un iddo ond fel y rhwystrwyd ef gan Catti, yr hon, am y tro hwn, a ymfoddlonodd i'w gospi a bonciust, a'i yru gyda chil- gwthiad y tu allan i'r tf i vrneyd ei gydnabyddiaeth a haid o wyddau a ddigwyddai fod yn ymyi, er mawr anoa- .ZS TWM SHOX CATTI. yddwch yr adar diiiiwaid hyny, y rhai a godasant en lleisiau yn ucliel i ddatgan en hannghynieradwyaeth o'r fatli ymddygiad anhaeddadwy ac anfoneddigaidd. Pa f odd bynag, nid cynt yr aeth Jack tuag adref, ac y trodd Catti ei chefn, nag y cynierodd Twin ei ryddid i ddwyn gymaint ag oedd yngyneus iddo gario o'r llwyau goreu ; ac yniaith ag ef heb i neb ei ganf od, a gwerth- odd hwynt am bris eiddo lladrad i lien -wraig o'r enw Rachel Ketch., nen o leiaf a adnabyddid wrth y llysenw hwnwj oherwydd y t -3bygolrwydd cymeriadol oedd ynddi, niae'n debyg, i un John Ketch, Ysw. , o Heol-y* crogbren, Caerfyrddin. Hon yw yr engraifft gyntaf i I genym i'w chef nodi o dnedd ladrattaol Twm ; a phe bnasai ei fam ar ol dyfod i.wybodaeth o'r peth, yn lie dyfrhan a noddi gwraidd y pren a gadael i'r canghenau dyfu yn wyllt, trwy basio heibio yr am- gylchiad yn holiol ddisylw, yn gweithredu i fyny a'i hawdnrdod a'i dyledswydd fel mam, gan attal tyfiant y fath upas, dichon y lleiasid i raddan mawr cyfrifol- .deb Twin yn ei fywyd a'i weitkredoedd. Yr ydym yn awr ar ddechren cyfnod newydd a phwysig yn hanes ein harwr. Y mae yn myned i ysgol arall, yr hyn a ddigwyddodd mewn canlyniad i am- gylchiad ag y mae yn rhaid i ni ei eglnro cyn rayned yn mhellach. Diamhen y gwyr y darllenydd mai arferiad cyffredin iawn yn Nghymrn amryw flynyddau yn ol ydoedd "earn yn y gwely." Xis anturiwn ddywedyd pa mor gyffredin ydyw yr arferiad yn y dyddiau hyn, ond clywsom — yn wir gwyddom — eifod eto yn ffynn mewn rhai ardaloedd yn Nghymru,, Y mae awdwr "Twin Shon Catti" yn cyffwrdd yn lied ysgafn a'r pwnc ; ac ofnwn mai peryglus i'r darllenydd fyddai niabwysiadn, ac mai rhyfyg ynom ninau fyddai argymell ei syniadau ef ar y cyfryw. Y mae ef yn cyhawnhau, neu efallai yn esgusodi yr arferiad trwy ddywedyd na chyssyllter dim ag ef nad yw yn holiol nnol a chydweddol a gwir anrhydedd. Dichon f od hyn yn wirionedd ; ond ofnwn er hyny fod ami im yn pechn yn nghysgod yr esgnsawd hwn. Yn ein tyb ni rhaid yw fod yr hyn sydd yn tueddn i ddrwg yr un mor bechadnrus i'w ddilyn ac i gellwair ag ef, ag ydyw cynawniad o'r pechod at ba nn y mae yr ynrwneyd a'r cyfryw yn gogwyddo. Pa fodd ag, yr oedd yr arferiad cysurus hwn o gam yn twM SHOX CATtH. W flynu yn dra chyfiredin yn Nghymru yn amser Twin Shon Catti, er inawr tramgwydd a digter pried rin- weddol Ysgweier Treisgip. Y niae yn syndod meddwl gyda pha fath yni a phenderfyniad yr ymegniai y fon- eddiges dda lion i wella moesau y werin bobl, trwy eu hannog a'i gorfodi i ymwrthod ag arferiad a gyfrifid ganddi hi yn wrthun, yn beryglus, yn annuwiol, ac yn halogedig. Ni wnai gymwynas na ffafr, ac ni estynai ei nawdd un amser, i ddyn na dynes, mab na merch, a feddent ar berthynasau a gymdeithasent, neu a gys- sylltent en hunain mewn unrhyw ddull ag unrhyw nn a ddaliai i fyny yr arferiad hwn o gam yn y gwely ! Ni ddiangai un o'r tylodion a absent yn y plas i ymofyn y maidd a'r llaeth oedd yn ddyledus iddynt fel tal am eu llafur yn adeg y cynhauaf , heb eu boli yn f anwl ar y pen hwn ; a gwae y rhai hyny a feddent ar ddigon o wroldeb i dystio nad oedd drwg yn yr arferiad — nad oedd mwy yn y peth na bod y cariadon yn gorvvedd i 3awr yn eu dillad, ac yn ymddiddan fel hyny wrth eu pleser (wrth gwrs) am eu cynlluniau a'u rhagolygon yn y dyfodol ; a bod y fath sefyllfa yn well ac yn fwy manteisiol i garu nag eistedd ochr yn ochr ar y pentan yn ymyl tan a ddiffoddai yn fuan oddieithr y tendid ef o hyd ac o hyd. Yr oedd Mrs. Treisgip, yn yr ystyr hwn o leiaf yn grynswth o rinwedd. Os meiddiai unrhyw berson yn ei phresennoldeb hi sefyll i fyny i amddiffjni yr arferiad condemniedig a gwaharddedi^ hwn, byth ni ymostyngai i ddadlu y pwnc alian ac allan ; ei harfer hi oedd rhoddi terf^m ar y mater mewn dull tra chynw) T sfawr trwy dystio pe c'ai hi ei ffordd y llosgai yn fyw pa ferch neu ddynes bynag a gaed yn euog o'r fath halogedigaeth ! Yn ystod dwy flynedd trowyd ymaith o'i gwasanaeth ddim llai na phedwar o weision a chjonaint arall o for- wynion am garu ar y darlod wair, ar ba achlysuron nid bychan o beth fyddai iddynt allu dianc o'i chrafangau a'u personau yn ddianaf ; tra y sicrhaai iddynt mewn iaith go Main nad oedd o ddefnydd yn y byd iddynt geisio ei thwyllo hi nad oedd drwg yn y peth. Gwyddai hi yn well na hyny. Yr oedd hi wedi byw yn rhi hir i gymeryd ei hudo a chelwydd putain gyfiredm. Yn ei s§l dros rinwedd a gweddeidd-dra defn^'ddiai y gefc il neu'r poker, y rhaca-gwair neu'r pigrlorch fel orTeryiic\u cosj>edigaeth. Yr oedd y tauhei^Twydd yma yn fantafs SO T\V:>I SHOH CAT11. iddi ar f wy nag un cyfrif ; nid yn unig delid i fyny urddas a chymeriad y rhyw f enywaidd, ond f e ddewisai y merclied, yn hytrach na chael eu pennau wedi eu hollti a pTwker, a'u cyrff wedi en trywanu a phigfforch, fibi yniaith a gadael en cynogau yn nwylaw en meistresj Gwelai y rhai a ymddibynent i raddau mwy nen lai am en cynnaiiaeth ar haelioni Mrs. Treisgip mai y modd mwyaf sicr i ddyogeln ei ffafr fyddai nno a hi yn ei hymdrechion i ddarostwng ac i gondeninio yr arferiad. Os clywent am ryw gwpwi anffortunus a fnasent yn enog o'r trosedd ysgeler, rhedent ymaith am y cyntaf i hysbysu hyny i'w noddwraig ; a pne digwyddai i nn o'r haid glepyddol fod yn o bell yn ol mewn dwyn hysbys- rwydd, syrthiaih6noyneiffafr-niewncyfartaledd i'whan- mharodrwydd a'i hwyrfrydigrwydd i ddwyn y newydd, a bnan y cwtogid ei dogn arferol o laetli a maidd. Mewn amser daeth y fTorcld i galon Mrs. Treisgip yn eithaf hysbys i hen wragedd y gymydogaeth oil. Os byddai trefn rhaglnniaeth yn ymddangos braidd yn dywyll iddynt, ac os methent ddyfalu pa snt y gallai'r ' ' tran- oeth ofaln am ei bethan ei mm," deuai y cythranl i'w cynorthwy yn y fan ; ac yn niffyg digonedd o fleithiau gwirioneclclol, rhyngddo ef a'n medrnsrwydd arferol hwy, nid hir yr oedent greu chwedlan, yn enwedig os byddai ganddynt ryw elynion y chwenychent wneyd en brad : digon i ddinystr y cyfry w a'u lleshad hwy en hnnain rhagllaw fyddai hysbysn gwraig y plas i'r perwyl fod Mary Hon-a-hon a Shon Hwn-a-hwn wedi bod yn cam yn y gwely y noswaith a'r noswaith. Heb ymfoddloni ar y cynorthwyon distadl hpi yn ei hymdrechion dros achos rhinwedd, ennillodd Mrs. Treisgip drosodd i'w phlaid a'i chredo grv^ron nerthol a thra dylanwadol yn mherson y Parch. Inco Evans, cnrad Tregaron. Er ei mawr syndod a'i siomedigaeth bu eu holl ymdrechion i wneyd proselyt o berson y plwyf yn hollol aflwyddianiius, gan y tybiai ef mai per- ygius ac annlieg fyddai ymyryd a neillduolion a def odau henafol y bobl, yn enwedig gan nad oedd yr arferiad dan sylw, i'w wybodaeth ef, ond yn anfynych iawn, wedi esgor ar nemawr o ganlyniadau drwg; ac yn nigwyddiad ambell i amgylchiad pryd y canlynid yr arferiad gan ffrwylh, os paliai y carwr anflyddlon ddyf od i fyny a saf on anrhydedd a gofynion y gyf raith, effei thiau y bygythiad y gyrid ef i garchar, yr alltudid TmS. SKOK CATTT. 31 ef o wlad ei enedigaetb, neu y gorfodid ef i briodi, a ddwyn pob petb i'w le drachefn. "Heblaw byny," ycbwanegai y person parcbedig, gyda cbwertbiniad iacbus, ' ' dyna'r niodd y dygwyd f y ngbarwriaetb i yn mlaen ; ac y mae lluaws mawr o bobl, nad ydynt yn y radd leiaf yn elynol i rinwedd, ond yn bytracb yn bleidwyr gwresog iddi, yn tybied mai bi ydyw y ffordd oreu yn y byd ; a pbe digwyddai inii fyned yn ieuanc dracbefn — ba ! ba ! ba !— yr wyf yn meddwl yn siwr y canlynwn i yr ben flasiwn." "A niinnau befyd," gwaeddai Ysgweier Treisgip, "onerwydd nid oes genyf fi y gwrtbwynebrwydd lleiaf i'r arferiad." Y mae y darllenydd erbyn byn mor bysbys o egwyddorion yr ysgweier fel nad yw y geiriau olaf byn o'i eiddo yn taro yn cbwitbig iawn ar ei glust. Yn ol fel y syniai ef, cam yn yr iawn gyfeiriad fydclai annog jn ^ e anngbefnogi earn yn y gwely. Ond am Mrs. Treisgip, pe bnasai boll v^yneban ysbrydion aflan y pwll diwaelod yn nno yn ngbyd mewn un edryebiad cytbreulig, nid allai yr edryebiad b^vnw gyneu mwy o fileindra nag a bortreadid ar ei gwyneb bi wrtb glywed y geiriau byn yn disgyn yn gyntaf o enan y person, ac wedi byny o enau ei gwr. k 'Y cbwi, Mr. Treisgip," dywedai, **Y cbwi ! Yr y'cb yn fy synu ;" a chan droi ei gobwg ar y parcbedig, yebwanegai, "Ond pan y mae y bugail yn inyned ar gyf eiliorn, nid rhyfedd fod y defaid gwirion yn dilyn ei esampl!" Gyda hyny ysbonciodd o'r ystafeli yn mba un yr eisteddent yn ystod yr ymddi- ddan uchod, ac yn ei digter cauodd y drws ar ei bol gyda tbrwst, wedi ei mawr gytbruddo gan edryebiad tawel y periglor, a cbwertbiiiiad distaw ei harglwydd. Parodd yr anngbydwelediad gonest bwn o eiddo'r person a cbynllim drwygiadol Mrs. Treisgip, i'r fonedd- iges bono gyhoeddi rbyfel tragwyddol jm ei erbyn. ac i ddatgan fod ei olygiadau ar foesoldeb y fatb ag i alw oddiwrtbi yr amnbarcb mwyaf ; tra biraetbai yn f eun- ydcliol am ei farwolaetb, fel y byddai i acbos rbinwedd flaguro yn fwy llwyddiannns dan ofal ei banwyl gurad, cyflog yr bwn oedd yn awr mor facb, dywedai, fel nad allai iyw ond fel yr ymostyngai i gadw ysgol ddyddiol yn eglwys y plwyf. Gwr boneddig lied afrosgo yr olvv r g arno ydoedd y Parcb. Inco Evans ; yn debycacb i labrwr yn ei ddillad goreu nag i gurad dysgedig a cboetb. Yr oedd er byny •32 TWM SI-ION CATTI, wedi astudio y natur ddynol yn dda. Gwyddai i'r dim pa sut i ymddwyn at ei uwcbradd a'i isradd yn ol moesddysg y byd. At y naill ymddygai yn barchus, yn wasaidd, ac yn ostyngedig ; at y llall yn drabaus, yn awdurdodol, ac yn falcb. Ond gallwn yn bawdd esgusodi un o'i alluoedd a'i gyrbaeddiadau bycbain ef i ymddwyn yn y dull hwn. Mewn gwirionedd dyma yr unig gyneusdra sydd o fewn cyrbaedd dyn bach i ddyfod i sylw o gwbl. Trwy wemaith a gostyngeiddrwydd buan y gweithiodd y curad tylawd ei ffordd i lewys y foneddiges fawr bon. Cysurai a cbalonogai ef yn ei dylodi drwy ei sicrbau nad oedd yn bossibl i'r person, yn ol pob tebygolrwydd, fyw yn bir iawn, a bod yn rhaid i'w f arwolaetb, pa bryd bynag y digwyddai byny, ymddangos i feddwl pob Cristion diragfarn fel barn amo am bleidio yr arferiad balogedig bwnw o garu yn y gwely. Gan fod y fywoliaetb wedi ei baddaw iddo er's amser maitb, naturiol yw meddwl fod disgwyliadau y curad yn lied ucbel. Fe ddywed ben ddiareb y ' ' gall yr bwn sydd yn disgwyl am esgidiau dyn marw fyned yn bir yn droednoetb." Faint bynag o wirionedd all fod yn byny, gorcbwyl go anbawdd ydyw dysgwyl am danynt, yn enwedig os ydyw gwrtbddrycb y fatb bryder yn y mwynbad o iecbyd da i fyned oddiamgylcb i'w g^dsgo. Yr oedd y curad er byn i gyd yn ffyddiog, yn amyneddgar, ac yn ucbelgeisiol, ac edrycbai yn mlaen gyda boddbad i'r amser pan y rbodiai o gwmpas yn berson yr boll blwyf, ac y telid iddo y warogaetb sydd yn ddyledus i un o ustusiaid y sir. Ond er fod y fywoliaetb wedi ei baddaw iddo gan y foneddiges, gwy- ddai o'r goreu nad oedd ei gair a'i bewyllys bi bob amser yn ddeddf i'r ysgweier ; ni adawai gan byny i unrbyw gyneusdra fyned beibio beb wneyd ymgais i ennill ei 5'afr ef . Cbwarddai am ben ei cbwedlau ffolaf ; can- molau glendid ei blant birwynebog a tbrwynsmwt ; ac yn ei awydd i'w foddio siaradai am betbau na wyddai ddim am danynt, pryd y camalwai corgwn yn adargwu, ac felly yn y blaen. Rboddai bysbysrwydd iddo am y mercbed glanaf yn y pentref, ac am lawer iawn o betbau ereiii a dybiai ef yn debyg o daro cbwaetb y boneddwr ; fel o'r diwedd daetb yr ysgweier nid yn unig yn boff o'r curad, ond befyd i feddwl y byddai o fantais iddo ef ei bun i wneyd cyfaill o bono. Ar adeg yr ymweliad nodedig bwnw o eiddo Syr Jobn ag Ysgweier TWM SHOIST CATTI. 33 Treisgip y soniasom am dano mewn pennod flaenorol, argymhellwyd y curad i sylw y barwnig gan ei chwaer fel duweinydd haeddol yn mhob ystyr o ddyrchafiad ; ac fe addawodd Syr John gofio am dano ef a'i rinwedd- | au os digwyddai i rywbeth "droi i fyny." Aethai amser maith heibio, ac yr oedd yr addewid hon yn aros heb ei chwblhau ; er hyny parhaai y Parch. Inco Evans yn ei ddyfalwch i foddio teulu'r plas ; ac y mae awdwr "Twm Shdn Catti" yn ein hysbysu pe cymeryd i ystyriaeth xnaint a natur ei lafur yn y cyfeiriad hwn, ei fod yn wir deilwng o f y woliaeth dda- — mor dda, fel y mae ef yn awgrymu mai nid gormod fyddai ei anfon i rywle a'r draul y llywodraeth ! Ar ol unwaith lwyddo i weithio ei hun i serchiadati teulu'r plas, ei unig ofal wedyn oedd sicrliau ei hun yno. I'r dyben hwn, cefnogai yr ysgolheigion hyny o'i eiddo a feddent ar frodyr a chwiorydd mewn oedran ac o fantioli priodol i gam, fel pe tai, i ddwyn chwedlau iddo ef yn nghylch y dull a fabwysiadai y cyfryw i gario yn mlaen en carwriaethau ; ac fe lwyddodd yn Lyn i raddau mawr — gwiriwyd yr hen ddiareb, '* Gan y gwirion ceir y gwir." Sid bychan oedd y son a'r siarad tua'r ads^ hon am y gyfeillach a fodolai rhwng Jack o Sir Gaer a Chatti o Lidiart-y-Ffynnon. ac yr oedd srwydd y curad mor fawr i ddyfod o hyd i'w dull hwy o ddwyn materion yn mlaen, fel y teimlai o'r bron y gallai wneyd aberth o'i fys bach er cyraedd y wybodaeth. Ond yr oedd Jack yn rhy gyfrwys, a Chatti, er yn llai ei gwybodaeth, yn rhy drech i'r curad o ddigon. Aent allan yn unig wedi nos, a dewisent y manau mwyaf anghysbell i gyfarfod, fel mai anfynych iawn y gwelid hwy gyda'u gilydd. O'r diwedd fe dybiodd y curad ei fod wedi darganfod ben y ffordd i'r ddirgelwch. Er yn fab gordderch i Syr John Wynne o Wydir, yr oedd Twm Sh6n Catti yn wyr i'r foneddiges, ei chwaer, yn gystal a phe b'ai yn fab cyfreithlon ; ac er bod y foneddiges yn rhy uchel i arddel y berthynas, cymerodd y curad ei ryddid un diwrnod i sylwi mai gresyn o beth fyddai i ddafn o waed mor urddasol a'r eiddo y "Wynn- iaid fyned ar goll, pa mor annghyfreithlon bynag y gallai y cyssylltiad fod. Ar ol teimlo ei dir felly, a'i gael yn ddiogel, aeth rhagddo i awgrymu pe symudid Twm i'w ysgol ef, nid yn unig yr addysgid ef yn well ? 4 24 TWM SSOK dATHT. ond hef yd y gallai ef (y curad) felly ddyf od o hyd i ryw gymaint o hanes anigylchiadau ei fam, ac yn enwedig a ydoedd ei hymdrafodaeth garwriaethol & Jack o Sir Graer o natur gyfreithlon ai nad oedd. Cydweddai y cynllun hwn yn hollol a meddwl Mrs. Treisgip, a rhoddwyd ef mewn gweithrediad uniongyrchol. Boreu dranoeth gorchymynwyd, yn ei henw hi a'r eiddo ei brawd, y barwnig, fod i Twm o hyny allan gael ei anf on i ysgol y curad, i'r hwn orchymyn, wrth gwrs, yr uruddhawyd. PENNOD VI. Twm yn astudlo yn ysgol y Curad. — Effeithiau y wicdm, — " OW backllffrio iW tan." — Chwareu chwirligwgan. Ee fod gan y curad y f ath nifer o ysgolheigion nad oedd yn ddichonadwy iddo dalu sylw dyledus i'w haddysg, y fath yw annghyssondeb cenfigen fel yr en- nynwyd ei elyniaeth waethaf yn erbyn Catti druan, yn herwydd llwyddiant annghyffreclin ei hysgol. Effeithias- ai y codwm a gawsai ei briod oddiar ei cheffyl i'r ffynnon, tra yn myned heibio i breswylfod yr ysgolfeistres, yn nghyda'r ffaith fod llawer o'r dosbarth ieuangaf yn ym- wrthod a'i reolaeth ef i ymlynu wrth yr eiddo Catti, i chwerwi ysbryd balch ac uchelfrydig y Parch. Inco Evans yn erbyn ei gydlafurwraig dylawd. Fel y llwynog a'r grawnwin yn y ddammeg, gwawdiai yr hyn oedd allan o'i gyraedd, trwy ddyweyd fod "lie" yr ysgolheigion hyny a'i gadawsai yn llawer gwell na'u "cwmni." Tybiai Mr. a Mrs. Evans nad allai y drefniant newydd a wnaed o barth i addysg ddyfodol Twm lai na blino Catti ; ond, yn groes i'w disgwyliad, nid cynt y clywodd Catti y newydd nag y„ gwaeddodd allan yn symlrwydd ei chalon, " Diolch i Dduw am hyna ! Ef allai y daw yr hogyn yn gallach dan ofal y curad. Y mae yn myned yn debycach i lwdn y naiil ddydd ar ol y Hall dan fy nwylo i." Cyraeddasai Twm yn awr y seithfed gareg filldir ar bererindod ei fywyd, fel y dywedir, a chafwyd ef gan y curad yn ysgolhaig cyn gyndyn ag a fagwyd erioed gan "fam ordyner. Chwithig iawn iddo ydoedd cael ei am- iWM SHOX CATTI. ddifadu ar unwaith o'i bleserau anwylaf, y pyllau hwyad a'r cwterydd. a'i orfodi i cbwilio i rnewn i ddir- geledigaetbau y "llyfr corn;" a naturiol ydyw meddwl fod y c-yfnewidiad bwn yn o anbawdd iddo i'w ddioddef ar y cyntaf , Llochesai y casineb mwyaf at ' ' ly f ran corn" curadiaid croesion, a gwiail-bedw; wylai a sorai, cwffiai yr bogiau hyny a'i gwawdient, cadwai draw o'r ysgol ar brydiau, a fflangellyd ef mor fynych, fel yr agorwyd ei lygaid o'r diwedd i'r ffaith mai haws fyddai ymostwng i'r drefn na dioddef cosp troseddiad. Ar ol unwaith brofi effeithiolrwydd a dynmnoldeb y gwir- ionedd hwn, a chanmol o bono un diwrnod gan ei f eistr, meddiannwyd y baehgen gan ysbryd newydd : pender- fynodd y mynai ei ddialedd ar y bechgyn hyny a ? i gwnaent gynt yn wrthddrych eu gwawd, nid trwy en dyrnu, eitbr trwy gael y trechaf arnynt mewn dysg a gwybodaeth. Nid bir y bu nag y taflwyd y "llyfr corn " ganddo o'r neilldu. Yr un cyn pen nema^T o aniser ydoedd t}mged y " silliadur," a llyfrau egwydd- orol ereill; a thanbeidian balchder calon ieuanc a brwdfrydig 3m ei lygaid beirdd pan yr anrhegwyd ef gan ei f odryb urddasol — yr bon a glywsai gyda boddbad am ei lwyddiant anarferol — a Beibl 1 bardd, ar flaen- ddalen yr bwn yr ysgrifenasid, yn Hawysgrifen y fon= eddiges ei bun y llinellau canlynol : — " Derbynid'n anrJieg ' Lyfr y llyfrau: 1 Myfyria ynddo nos a boreu." Enghraifft o farddoniaeth a ystyrid gan bawb fel ar- wydd o f eddwl mawr ! Yr oedd y curad yn ucbel iawn 1 O holl ddigwyddiadau hrnod bywyd Twm, tybiaf mai hwa ydyw y mwyaf anhygoel a gofnodir. Byddai y rhodd yn weddus- ach i'r oes hou — oes y gyrndeithasau — oes y Beibiau rhad — nag i'r oes yn mha un y eyfieitb.wy d y Beibl i'r Saesonaeg gan Wiliiam Tyndale (1535, tua pnymtheg mlynedd ar hugain cyn i Tvrm gael ei eni). Dy chymyged y darlienydd* am haelioni mor fawr ag 1 rodd baich o Feibl tua banner Hath o hyd, troedfedd o led, a chwe modfedd o drwch, ac yn werth hanner can punt, o leiaf, i hogyn tylawd saith oed, fel anrheg am ei lafur a'i ddiwydrwydd yn yr ysgol ! Mor brin ac mor go..tf wr ydoedd Beiblau yn y blynyddau hyny, fel mai prin, 'rwy'n t}bied, y gailai hyd yn nod yr ysgweier fibrddio y fath drysor i'w deulu ei nun; cams anfynych iawn y pryd hyny y gwelid Beibl yn unman oddigerth metvn eglwys ; a ehymaint oedd y gofal a gymerid o hwnw, fel y eecwid ef yn bar= haus yn rhwym wrth gadwen a than glo. Ar ol c&ndemnio yr an- . nghyssondeb yna, efallai y bydd yn haws i'r darlienydd bellaeh ..gredu yffeithiav, a gofnodii jma.— Eilohxds, 3$ TWM SHO^ CATTC.' yn ei gymeradwyaetb ; a cblywyd ef yn bysbysu Mrs. Treisgip i'r perwyl ei bod wedi esgyn i binacl bryn Parnassus. Dangosai Catti druan y llyfr a'r fardd- oniaeth i'w cbymydogion oil, a tbystient bwytbau fod baelioni a pbrydyddiaetb y f oneddiges yn ogyfartal — tystiolaetb ucbel i'r f arddoniaetb os cymerir i ystyr- iaetb mawrwertb y rbodd, er nad yw y llinellau yn dyfod "i fyny a'n safon ni 9 " ys dywed y golygwyr. Ond yr ydyni yn annghofio " na ddylem edrycb i enau . ceffyl rbodd;" a cban mai rbodd oedd y f arddoniaetb yn gystal a'r Beibl, yn bytracb na'i beirniadu, gweddus yw i ni roddi i Mrs. Treisgip y clod sydd yn ddyledus iddi am ei baelioni ! Er gwaetbaf y llwyddiant niawr a ddilynasai ym= drecbion Twni yn ei ymofyniad am wybodaetb, yr oedd y Parcb. Inco Evans yn mbell o gael ei foddloni yn ei ysgolbaig, gan na cbyraeddasai eto yr amcan oedd ganddo me^Ti golwg yn nygiad Twm i'w ysgol. Gan fod cariad Twm at ei fam yr un mor fawr a'i gasineb at ei f eistr, - unig effaitb y fflangell oedd ei wneyd 3-11 f wy dysgedig ; a tbroasai pob ymgais allan yn aflwyddiannus byd yn byn i gael gan y bacbgen gwrol fradycbu ei fam. Yn ngw^meb yr anniolcbgarwcb tybiedig bwn ailenynwyd llymder y curacl. Pen- derfynodd y cloai i fynn ei dynerwcb arferedig (!) yn . ei ddesc, ac y dynoetbai y wialen nnwaitb yn rbagor. EfFeitbiodd y driniaetb anngbyfiawn bon o'i eiddo i wneyd Twm nid yn unig yn ddiofal o'i wersi ond befyd yn gyndyn a dialgar, ac mor faleisddrwg fel yr astudiai mynycb drician i nino ei feistr a'i gydysgolbeigioix byny a anngbytunent ag ef . Yn yr unfed flwyddyn ar ddeg o'i oed, decbreuodd ; amryw deitbi bynod wneyd ei bymddangosiad yn ei gymeriad. Hynodid ef am ei arabedd a'i ffraethddy- wediadau ; am eu f edrusrwydd mewn cyfrwysdrecbu ei wrtbwynebwyr ; ac am ei ddewrder a'i benderfyniad ar cbwareufaes yT ysgol, lie y rboddai ei gorff cryf a'i gyf ansoddiad iacbus y flaenoriaetb iddo ar ei gymdeitb- ion. Ei gyfaill ffyddlonaf ydoedd Watt y Tbwr, yr bwn, ar ol oriau'r ysgol a ddysgai iddo ami i wera ddefnydcliol a tharaiviadol, O dan ei gyfarwyddyd medrus ef daetb ein barwr yn fuan yn byddysg yn nefnyddiad y pastwn a'r ffonddwybig, a dygid mynycb dystlolaetb i'w ragoriaetb yn yr ben ymarferiadau cen- TWM SHOX CATTI. -'^37 hedlaethol hyn gan nadau uchel a phenau briwedig ei gydysgolheigion gorchf ygedig. Digwyddodd anffawd o'r natur hwn un diwrnod yn adeg oriau ysgol, a ddygodd y nieistr digllawn i'r man a'r lie gan hawlio niewn llais uchel ac awdurdodol beth a feddyliai ein harwr wrth y fath ymddygiad afreolus? "Wei, syr," atebai ein harwr, "gan eich bod bob amser yn cwyno na fedrwch guro dim i gloppa Pedr Benwag gyda'r wialen, yr oeddwn yn awyddus i weled beth a ellid wneyd gyda'r pastwn : dyna'r cwbl, syr !" Gadawyd y mater i or- phwys yn y fan yna am dro, ond fe addawyd iddo fflangelliad dda pan byddai yn gyfleus. Ychydig ddiwrnodau ar ol hyn anfonwyd ef gan ei feistr o'r ysgol i'w df oedd gerllaw i ymofyn llyfr oedd yn eisieu arno. Caf odd Twm bod y f eistres- -ar f orwyn ill dwy wedi gadael y tf i gynieryd gof al o bono ei bun — y naill i dalu ymweliad a thrigolion y plas, a'r Hall i gael trem ar ei hanwylyd — Watt y Towr. Ar fyned i mewn i'r parlwr, eanfu ar y bwrdd swp o rawnwin addfed a braf a anfonasid gan Mrs. Treisgip i'w feistr. Gan fod y ffrwyth yn bollol ddyeitbr iddo, cymerodd un neu ddau yn lied wyliadwrus i ddechreu, er cael allan a oeddent yn fwytadwy ; ond ar ol unwaith gael prawf eu bod nid nid yn unig yn hyfryd i'r golwg ond yn ddyniunol hefyd i'r archwaeth, a'u bod yn raddol ddiflanu cyhyd ag yr arhoai ef uwch eu pen, yn bytrach na'u bysgaru, meddyliai mai gwell fyddai iddynt gael myned i gyd yr un ffordd. Yr oedd y drychf eddwl o ranu yr ysbail gyda'r gelyn, trwy adael cyfran fechan i'w percbenog, yn rhy annheilwng i'w locbesi ; ac heblaw hyn oil, cytunai i'r dim , a hoff wireb ei feistr "Had gweddus oedd i ddau fwyta o'r un ddysgl." Penderfynodd gan byny y rboddai ben arnynt, a bwrw y bai ar y gatb os digwyddai iddo ef gael ei gybuddo o'r weithred. Ar hyn cymerodd i fyny weddillion y swp pereiddflas, a chyda cboegseremoni gofynai mewn llais ucbel, gan ddyn wared ei feistr, "Yr wyf yn cyboeddi gostegion priodas rbwng fy ngheg i a'r swp hwn o rawnwin. Os gwyr neb achos neu rwystr cyfiawn f el na ddylid cyssylltu y ddau hyn yn nghyd, myneged yn awr ;" ac am nad oedd "llais na neb yn ateb," gwaeddai drachefn, "Y mae dystawrwydd yn arwydd o gania- tad," a buan y cwblhawyd yr undeb dedwydd. Nid cynt y llyncwyd y grawnwin nag y gwnaeth yr ysgol- 38 TWM "SH02f OATTt. feistr ei ymddangosiad. Wrth weled Twm gyhyd ar ei neges, ymsaethodd yr achos trwy galon y curad fel gwefrysgytiad. Brysiodd tua'r tf , a'i wialen yn ei law, a chyrhaeddodd yno mewn pryd i fod yn dyst o'r undeb ; a dyna lie saf ai yn awr, gyda'r holl yagolheig- ion (y rhai a alwasai) o'i amgylch. Ar ol cael perffaith ddystawrwydd, ymanodd yn Twm, a chan noethi ei grwpper yn barod i'r wialen, dywedai, "Yr wyf finnau yn cyhoeddi gostegion priodas rhwng y wialen hon a phenol Twm Shon Catti. Os gwyr neb o honoch aehos neu rwystr cyfiawn fel na ddylid cyssylltu y ddau hyn yn nghyd, myneged yn awr." "Yr wy' i yn gwaraf un y gostegion," bloeddiai Twm. "Am ba reswni?" gofynau ei feistr yn ddigofus, gan ysgwyd y wialen yn fygythiol uwchben eisteddle condemniedig em harwr: "Am nad yw y ddau yn hoff o'u gilydd," atebai yr hogyn digrif, gan ymysgwyd o ddwylaw ei boenydiwr. Ar y foment hon dyma genad yn dyf od o'r j)\is i bysbysn y Parch. Inco Evans fod Mrs. Treisgip yn awyddus i'w weled yn ddioed ; oherwydd pabam f e ganiatawyd oedwarant i Twm am dyrohor, o leiaf. Nid yw hanesiaeth yn rboddi ar ddeall i ni ba achos yn neillduol y dylid priodoli rhyddhad ein harwr, pa un ai i'w ateb parod a phwrpasol, ynte i'r amgylchiad a alwai ar y curad i roddi ei bresennoldeb yn y plas ar y fath frys. Dichon mai yr olaf, er fod y fath ffraetbineb yil haeddu nid yn unig rhyddhad oddiwrth y gosp a of ynai ei drosedd, ond swp arall o rawnwin yn y f argen ! (?an fod achlysur o bwys yn galw i'r ysgolf eistr dreulio y dydd gyda theulu'r plas, fe ^hysbyswyd y plant, i'w mawr lawenydd, eu bod i gael gweddill y dydd iddynt eu hunain. Ond ow! mor anwadal ac hedegog yw pleserau'r ddaear ! Prin y cafodd y plant amser i ymwasgaru nag y clywent y curad yn dynesu dan ddylanwad digger anarferol. Yn y man dyma ef yn gwneyd eu ymddangosiad yn llewys ei grys, ac yn dal yn ei law estynedig ei got ddu oreu, "bddiar yr hon fe dynasai rhywun yr holl fotymau ! Dan effaith y brofedigaeth yr oedd ei wyneb, na feddai ar y goreu nemawr o brydf erthwch, yn ofnadwy i edrych arno ; a mawr ydoedd ofn yr ysgolheigion druain wrth weled eu teyrn yn nesu atynt dan floeddio, "Pwy gynlJwyn o honoch a dorodd y botymau i ffwrdd oddiar fy nghdt TOM SHOK CATTI, 39 I?" Atebwyd y gofyniad hwn gan lu o leisiau crynedig a phryderus, "Kid y fi, syr," "nid y fi, syr;" ond ar fwgwth o bono y curai ef hwynt "bod-ag-un" oddi- eithr y deuid o hyd i'r troseddwr yn uniongyrchol, gwaeddodd un hogyn bychan eiddil a thrwynlas, ar yr hwn a gosodasai y curad ei ddwylaw eisoes, mai Twm ShOnCatti oedd y gwr. "Lie mae'r llymyn?" rhuai y Parch. Inco Evans rhwng ei ddannedd. ' ' Yn chwareu chwirligwgan ar y gareg-farch, syr," atebai y trwynlas, " Yn chwareu'r diawl !" dywedai y boneddwr dysgedig, gan wasgu y truan eiddil yn ei graf anc diaigar ; ' ( Na, syr," meddai hwnw, tra yn crychneidio dan arteithiau y wasgfa, "yn chwareu chwirligwgan ar gareg-farch y mae, syr." "Mi chwirlia i ef," dywedai yr ysgolfeistr gan redeg i'r ysgol i gyrchu ei wialen, yr hon a fedydd- iasai yn "bren gwybodaeth." Ond yr oedd Twm, (yr hwn tin ai a ddyfalai betb oedd achos y cythrwfl neu ynte a gawsai hysbysrwydd o'r perygl a'i fygythiai). wedi gwneyd y defnydd priodol o'i goesau, am y syniai yn ddoetb mai "callineb yw y rhan oreu o wroldeb." " Y milwr ymladdo, gan gym'ryd y goes, Yw'r milwr i ymladd drachefn yn ei oes f fel ar yr adeg y byddai presennoldeb ein harwr yn dra dymnnol i'r curad, yr oedd y b6d hwnw yn brysur wrth y gorchwyl o dynu llun ei feistr gyda mymrym o sialc ar wal gerig mewn man mor gyfieus nad allai y pictiwr lai na denu sylw y cyhoedd, am ei fod oW tu fewn i dy bychan na fynychid oddmihr ar amgylchiadau o wir angenrheidrwydd, a lie y gallai yr ysgolfei6tr astudio y celfyddydau cain wrth ei hamdden; er, ofnwn, mai "ymofyniad am wybodaeth dan anfanteis- ion" fyddai astudiaeth yn y fath le ag y ceisiasom ddesgrifio ! Deuwyd o hyd, modd bynag, i'r holl chwirligwganod ar y gareg-farch, ac yn anffortunus i'r curad trodd y rhai hyn allan i fod yn ddim amgen na rhanau mewnol botymau ysbeiliedig y gdt anmharch- edig a dorasid ymaith gan Twm, i'r dyben, y mae'n debyg, o'u gwerthu i'r plant lleiaf, y rhai a ymhoffent f wy yn y chwareu esmwyth hwn nag yn ymarf eriadau celyd y ffonddwybig a'r pastwn. Ar ©1 ei siomi yn ei ymdrech i ddyf od o hyd i Twm 5 40 TWM SHON CATTf. prysurodd yr ysgolf eistr tua'r tf i ymofyn ei f antell Pw thanu dros y g6t ddifotymawg, gan " borthi ei lid i'w gadw'n gynes " erbyn dranoeth, pryd yr addawai fflangelliad o'r fath waethaf i'n harwr. Yn anffodus i'r curad, tra y croesai y boneddwr hwnw y buarth ar ei ffordd i'r plas, daeth i feddwl mochyn tew, a dreuliasai oriau'r boreu mewn breuddwydio yn ei laidwely yn ymyl yr hwyadlyn, mai dymunol fyddai gweled beth oedd yn ei aros i ginio yn y cafn ; ac i wneyd materion yn waeth, tra y prysurai y creadur diniwaid cyn gynted ag y gallai yn nghylch ei fusnes, wele gorgi bach 11a wn malais a cbenfigen, yn myned yn ddystaw o'r tu ol iddo ac yn brathu ei goes gyda'r fath greulonder, nes y rhoddodd y mocbyn druan ysbonc yn ei flaen i ffwrch y Parch. Inco Evans, yr hwn a godwyd oddiar ei draed, a chan golli ei fantol (nid ei f antell), i lawrag ef i ganol y dom — y " pridd i'r pridd," bu agos i ni ddywedyd, ond nid felly yn hollol, canys f el y bu gwaetha'r modd, yr oedd y pridd i ba nn y syrthiodd y curad anffortun- us wedi colli ei syhuedd naturiol, ac wedi ymollwng i'r elfen ddyfrol. Pan adgyfododd y gvvr parchedig o'i ' ' ymdreigliad yn y dom," fe gafodd, i'w alar, fod " gwrthddrychau'r lla^^r " wedi ymlynu wrth ei ddillad offeiriadol mewn modd nad oedd yn gweddu rhodiad anamheuedig Cristion a gweinidog yr efengyl, a bod ei u ddyn oddiallan " wedi ei anurddo i'r fath raddau ag i'w annghymwyso i ymddangos (yn barchus o leiaf ) o flaen pendefigion y tir. Felly, i'r dyben o wneyd y diffyg i fyny os gellid, cafwyd y forwyn i scrafellu y brethyn du, tra arwyddai y boneddwr ei fod nid yn unig wedi colli ei liw ond ei dymer hef yd ; canys clywid ef yn tyngu yn ei lid, ' * Pe gaiff mab Catti dalu yn ddrud am hyn.' , Boreu dranoeth, gan hyny, pan ym- welwyd a Twm druan a'r gosfa addawedig, daHwyd ef yn gyfrifol am ei bechodau ei hun yn gystal ag am yr eiddo y mochyn a'r ci ; a'r cwbl am iddo chwareu chwirligwgan a botymau y curad ! rVVM SHON CATTX. 'A PENNOD VII. Mr. Treisgip yn amddiffyn ac yn noddi arferion cenedU aethol y Cymry. — Mrs. Treisgip yn ymgynlienu. — Yr ysgweier yn cymeradwyo dull y Cymry o garu. — Cwrw Castell Newydd Emlyn. — Llygod sychedig — enghraift arall o drychineb meddwdod tra dyddorol i ddirwest- wyr. Oddeutu'r adeg lion cymerodd ymryson brwdfrydig le rhwng yr ysgweier a Mrs. Treisgip, a esgorodd ar ganlyniadau tra annysgwyliadwy i'r ddwy blaid. Er gwaethaf y rhagf arn a'r casineb a etrynasai ymddygiad- iadan a gweithrediadan llym yr ysgweier ar ei sefydl- iad cyntaf yn sir Aberteifi, yr oedd ef (fel "pob dyn byw bedyddiedig " a difedyddieiig) ynmeddn ar amryw ragoriaethau a dueddent y trigolion yn mhen enyd, nid yn unig i yniostwng i'w lywodraetb, ond befydi'wboffi a'i barchu i raddau mawr. Boneddwr gonest, hy', a synwyrol ar y cyfan ydoedd ^v[r. Treisgip ; ac er ei fod fel y cyffredinolrwydd o'i gydwladwyr, yn myn- wesu y syniadan uehaf am bob petb " Saesonaeg," yr oedd ar brydiau yn ddigon rbydd i addef fod rhai pethau, byd yn nod yn y genedl fynyddig hon, yn deilwng o efelycbiad ei frodyr gwar a cboetbedig ef. Y mae eithriad i bob rbeol ; a dichon y gellir cael hyd i ambell f oneddwr tebyg i'r ysgw r eier yn y dyddian hy n ; ond ofnwn wedi'r ewbl fod niwy o Saeson anbael — parod bob amser i wawdio pob ddefod Gymreig am ei bod yn Gymreig — nag a f eddyliai neb. Annghofiant fod ein defodan, ein harferion, a'n sefydliadan mor anwyl i'n calonan ni ag ydy w yr eiddynt i'w calonau hwy ; a pba mor bynod a dyeithr bynag y dichon i'r cyfryw ym- ddangos drwy syllwydran estronol, y mae y Cymro, er hyny, yn falch o'u nystyried fel rhanau o'i genedlig- rwydd. Gall fod y cnlni bwn yn awr yn raddol ddi- flanu. Y mae yr ager-beiriant gyda'i nerth anwrtb< wy^nebadwy wedi tori trwy y cwmwl du a ordoai ein gwlad ; a chyda ch.ynorth.wy spectol ryddfrydig yr oes, galluogir y Sais i weled ein harferion a'n defodan mewn goleuni gwahanol. 1 1 Yn y sylwadau ncnod yr ydwyf yn traethu syniadau awdwr Twm Shon Catti, ac er fy mod i raddau yn eydfyned ag ef yn ei olygiadftu, dymunaf ofyn a ydyw j cyfnewidiad amiwg liwn yn ym-= 42 TWM SHOK CATTI, Mewn amser a aethai heibio ni phetrusai yr ysgweier ddatgan ei annghymeradwyaeth o'r arferiad a ffynai yn mhlith ffermwyr Cynireig o adael yr f d ar y maes amser maith ar ol ei dori, yn lie ei ddwyn i ddiddosrwydd mor fuan ag oedd yn ddichonadwy ; ond o dipyn i beth dysgwyd iddo trwy brofiad, inai hwynthwy oedd yn iawn, ac mai efe a gyfeiliornai. \n nihlitb yr fd fe dyfai luaws niawr o chwyn, a chyn y gellid yn ddiogel gasglu yr £d, yr oedd yn ofynol i'r chwyn fod yn hollol sych, onide f e wenwynid yr £ d gan y chwys a'r poeth- der a darddai oddiwrthynt. Oaf odd hefyd fod dull ffermwyr Ceredigion, a manau ereill, o dori eithin y mynydd, a'i roddi yn ymbortb i'r ceffylau a'r gwartheg, yn deilwng iawn o sylw ; ac ar ol cael prawf digonol arno, argyhoeddwyd ef i'r fatb raddau, o -effeithiol- rwydd yr arferiad ag i'w benderfynu nid yn unig i ddilyn yr esanipl hon o eiddo ei gymydogion, . ond befyd rhoddcdd Jack o Sir Gaer ar waitb i gasglu. bad y planbigyn hwnw, er eu banfon i Loegr i'w bau a'u codi ar ei Sermydd yn sir Ddyfnaint. Cymeradwyai yn fawr y ddefod anwyl a tbeimladwy o osod blodau ar feddau cyfeillion ymadawedig. Ac nid beb reswm ycbwaitb • gan fod y cyfryw yn rbagori yn fawr ar ddull oeraidd y Saeson.(a'r Cymry yn awr), o addurno beddau perthynasau a meini trwsgwl, yr argraffiadau ar ba rai ydynt yn fynych mor amddifad o wirionedd ag ydynt o synwyr ac awen. Yn ei dyb ef tywysog pob offeryn cerdd oedd y delyn Gymreig ; a'r dull yn mba un y dygid yn mlaen priodasau yn isgbymru y goreu yn yr boll fyd ; ac fel arwydd o'i fawrygedd cyfranai bob amser at y " gwaboddiadau " arferedig, a chynorthwyai byd eithaf ei alluy sawl a elent i'r "ystad ddedwydd." Uwcblaw'r cwbl boffai y dull yn mba un yr arferai mercbed Cymru ymdrwsio, a tbystiai gyda gradd o wirionedd, nad oedd gwisgoedd pobl dylawd Lloegr, o ran defnydd a gwneutburiad, i'w gystadlu am foment a'r eiddo y dosbartb isaf yn Ngbymru. Er yn Gym- raes o waedoliaetb a magwraetb, yr oedd ei briod ucbel- ddygiad y Saeson i'w briodo'i i ddylanwad rhrddfrydig yr oes, ynte i'r ffaith eiii bod ni wedi ymwadu a'r defodau hyay a'n gwnaent gynt yn wrthddrychau eu gwawd, ac wedi cydymffurfio a'u harfer- ion hvry ? Gadawaf y cwestiwn i ystyriaeth y darilenydd ar ol dyweyd drosof fy hun, fod gormod o ragfarn yn nghyfansoddiad Johbt Bull, kyd yn nod yn y dyddiau hyn, yn erbyn pawb a phob peth y tu allan i Loeyr.—EiLQUfYBD, 5*WM SHON CATTrr 43 f r3 r dig yn mhell o gyfranogi ag ef yn ei syniadau ar y pynciau uchod. Pa bryd bynag yr adroddai yr ys- gweier y chwedl hono am lawenydd Polydore Virgil, yr hwn, wrth ganfod ar ei laniad yn Mbrydain, melyn- flodau'r eithin fel eurlen fawr yn gorcbuddio yr olygfa ar bob Haw, a benliniodd ar y llawr yn ymyl un o'r twyni, ac o'i galon a addolodd y Duw a roesai y fatb arwyddion o'i ddaioni drwy wisgo y ddaear a plilanigyn mor swynol a pbrydferth, dywedai hi, "Ffwl oedd Polydore Virgil ! O'ra rhan i, nid wyf yn gallu gweled dim i' w bom yn y peth.au pigog a ebas ; f y unig ddy- muniad i fyddai gweled tan yn eu hysu ac yn en difa o benbwygilydd i'n mynyddau." "Ac eto f'anwylyd, ,? yebwanegai ef , ' ' nid brodor o ddiffaethwch neu aniaL dir ydoedd Polydore Virgil ; eitbr preswyliai ef hyf ryd- wlad y llawryf , y cypreswydd, a'r gwinwydd ; yr eur= afalau, y lemon, a'r citron, a llawer iawn o fTrwythydd dymnnol ereill na cblywsoch cbwi erioed, ef ailai, son am danynt ; er hyny, yr oedd yn meddu ar ddigon o ryddfrydedd i ganmol yr hyn oedd yn brydferth i'r golwg hyd yn nod niewn binsawdd gogleddol, ac mewn gwlad arw a mynyddig, wrtb ei ehyclmaru a'r eiddo ef." berthynas i'r delyn, pa bryd bynag y canmolai ef ei pberoriaeth ddihafal, tystiai hi ei bod yn aflafar ac yn anoddefadwy i'w clilustiau, a rhoddai y flaenor- iaetb i gas bibellau y Scotyn, neu i'r ffidil ; tra chyf odai ei cbloch yn uwch fytb yn erbyn dull mercbed Cymru o ymdrwsio ; a gofynai i'w pliriod gyda gwawdwein, a ydoedd y cyfryw mor berffaith fel nad aflai ef gynnyg unrhyw welliant arno? "O nac ydyw, fanwylyd,'' atebai ef, " Er engraifft, pe caniataed i mi fy nymuniad, ca'i merched sir Forganwg wisgo esgidiau a thraed i'w bosanau, a tbroi eu buganau trwsgwl i wnau cryno a tblws. Ca'i rianod teg Ceredigion fwrw ymaith eu clocs, a gwisgo yn eu lie esgidiau o ledr. A mynwn rwystro niorwynion Bryclieiniog, a pbob merch arall sydd yn dilyn yr un arferiad ffol, i wisgo cadach am eu penau. Ond nis gwn am unrbyw gyfnewidiad y dy- munwn wneyd yn nillad mercbed swydd Benfro, oddi- gertb un, a gellir cymhwyso bwnw gyda'r un priodol- deb at ferched Cyrnru benbaladr, sef tanu beibio eu crysau gwlanen a gwisgo rhai llian. " Yn awr, pan yr ystyriwn mai un o brif wendidau Mrs, Treisgip oedd tuedd i ammeu ffyddlondeb ei gwr 44 TWM SHON CATTI. tra oddicartref, nid rbyfedd i'r sylw olaf bwn o eiddo'r ysgweier enyn ei digof aint : "Crysau, Mr. Treisgip!" gwaeddai. "Pa fusnes, atolwg sy' genycli cbwi i ymdraffertbu yn ngbylcb y fatb betbau? Cbwycbwi o bawb a ddylai wybod leiaf am y materion byn ; ond mi'cb gwrantaf eicb bod yn gwybod gormod. Nid oes ond un dynes yn y byd am grysau yr hon y dylech ymofalu o gwbl ; ond yn groes i bynyna, ymddengys i mi eich bod yn nysbys o doriad crys pob mercb yn y fro; ac ni allech ddyfod o byd i'r wybodaeth pa ar waban oddiwrtb un arall o natur bollol anngbyf reitb- lawn i ddyn priod betb by nag !" Fel morwr medrus yn awyddus o droi ei lestr rbag dyf od i gyffyrddiad a cbraig beryglus, dywedai yr ysgweier yn lied fwyn, "Gallaf, o'r byn lleiaf, f'anwylyd, wneyd y defnydd priodol o fy llygaid pan y taenir y dillad ar y gwrych i sycbu; ond," ycbwanegai ar yr un anadl, "pe bawn cbwi, f'anwylyd, mi wnawn ycbydig o ddiwygiadau — y fath ag afyddai yn gysson cfch chwaeth da elch hun — yn niblitb lancesau'r tf i ddecbreu, gan gymeryd gofal ar yr un pryd, yn anad dim, i beidio dinystrio byny o arwyddion o genedligrwydd f 'o yn nglyn a'u gwisgoedd. " Cafodd y sylw doetb a tbra pbriodol bwn o eiddo'r ysgweier yr effaitb fwriadedig ar y foneddiges ddig- 11 awn ; a tbrowyd ymaitb y ewmwl du oedd, y funyd o'r blaen, ar ymdori uwcb ei ben. Dylasem fod wedi hysbysu y darllenydd cyn byn i'r ysgweier, yn fuan ar ol ei briodas, fyned ar daitb drwy siroedd y debeudir, a tbra yno iddo "gymeryd yn ei ben," cbwedl ei briod, i gyflogi morwyn yn nabob sir yr elai drwyddi, fel, ar y pryd am ba un yr ydym yn ysgrifenu, gallesid gweled yn y plas wyryf-gynnrycb- iolyddesau, oil yn eu priodol ddullwisgiadau, o wabanol siroedd debeudir Cymru, oddieitbr Sir Faesyfed, o ba sir ni cbymerai yr ysgweier yr un, am fod bwngleriaith farbaraidd swydd Henffordd, gyda cbymortb y cotwm, wedi alltudio yr iaitb a'r wisgddull cynbenid o'r sir ! Yno cbwi allasecb weled un o forwynion dwt swydd Benfro yn ei gwn tywyll unlliw, o wawr gocbddu neu lwyd, wedi ei wneyd gyda medrusrwydd teiliwr, ac yn mtio cyn dj^ned ar y corff a marcbogwisg boneddigesau y dyddiau byn — yn bictiwr cywir o gysur a destlus- rwydd, yn gystal ag o cbwaetb dda. Yno cbwi allasecb. weled llances o sir Forganwg, mewn gwisg bollol gyfer- TWM SHON CATTI. 45 byniol i eiddo ei chyfeilles o Benfro, gydag hosanau traed y rhai a dorasid yrnaith wrth y migyrnau, ac hel: i esgidiau o gwbl ; ac, er yn fenyw liardd, o liw tywyll, gyda Ilygaid dysglaer yn gwenu dan aeliau duon, wedi ei gwisgo raewn math, o hugan check, o wneuthuriad oymysg o wlan a chotwrn, hollol amddifad o unrhyw Iun,"ac yn - glymedig o gwmpas ei chanol fel ysgub o wenith neu f aich o goed ; yn meddu niodd bynag, ar yr hwylusdod liynod y gellid nid yn unig ei gwisgo mewn munyd, ond befyd y fitiai pawb fel en gilydd, canys nid oedd nac yn wn nac ychwaitb yn fedgwn, eithr rhyw- beth gydrbwng y ddau — ond heb fod yn meddu ar wasg. Yno chwi alias ech. weled un o ferched ieuanc sir Frycheiniog, gyda'i gwyneb gwridog a phrydferth yn banner orchuddedig a chadach sydd yn anigylchynu ei phen, ac yn yniddangos ar y cyntaf yn debycach i ben wreigan nag i lodes ieuanc ddeunaw oed. Y mae ei gwii lin$e>? llaes wedi ei hel yn nghyd o'i chwmpas, ac wedi ei binio i fyny o"i thu ol o dan ei gwasg. Y mae ganddi glocs i wisgo ar hyd y wythnos, ac esgidiau Iledr gogyfer a'r Sul neu i ddawnsio, pa rai yn nghyda'i hosanau y mae mewn modd tragofalus yn tynn i ffwrdd os di^wydd i gawod o wlaw ei gorddiwes ar ei thaith ; ac wedi yr el heibio, hi a ylch ei thraed yn y ffrwd gyntaf y daw ati, a rhydd ei hesgidiau a'i hosanau yn mlaen drachefn. Dichon fed y darllenydd yn barod i feddwl mai dull go ryfedd i wertiifawrogi celfyddyd a chynnyrch y crydd oedd y dull hwn; ond gallwn ei sicrhau y byddai merched sir Frycheiniog gynt (beth bynag yw eu ffasiwn y dyddiau hyn) yn astudio cynnikleb yn gystal a chysur, ac yn synied am eu. hesgidiau eu bod wedi eu gwneyd i foddio y llygad yn gystal ag i amddi- ffyn y traed, ac efallai i'r dyben cyntaf yn fwy neiLU . duol. Y mae y llances hon yn lied ofalus nad yw ei dillad mor llaes ag i attal i*w chariad ac ereill ddotio ar ei inigyrnau crwn ac eiddil, a bod ei harffedog mor f ach ag i ddangos ei phais goch gwta gyda'r rhipiau du a ■ gwyn sydd ar hyd-ddi o'r tu blaen ac ar y cldwy ochr, Yn nesaf daw y lodes dew o sir Gaerfyrddin, gyda'i bedgwn du a"i phais goch fflamllyd, ati gwau hosan tra mae'n rhodio, ac yn ucheiganu can tra wrth ei gorchwyl o gribo neu nyddu. Yn ddiweddaf, er nid yn llai mewn pwysigrwydd, wele y bwten fer o sir Aberteifl, gyda'i chlocs a'i hugan gynnes. Y mae hon yn diystyru 46 TWM shoe CA r rn s gwisgiaci annhaclus a thraed noethion y ferch o si? Forganwg, ac yn casau balchder ffiaidd ei chyfeilles o sir Benfro, sy' mor chwyddedig ag i wisgo esgidiau lledr yn lie clocs gonest a syml. Ar yr un pryd hyfrydwch (nid balchder cofiwch) ei chalon ydyw eich hysbysu, a cliyda gradd o wirionedd hefyd, i'w dillad lii wedi'r cwbl gostio cymaint arall a'r eiddo yr un o'r lleill. Mewn gwirionedd y mae dillad merched sir Aberteifi (y rhai yn gyffredin ydynt o liw glas gyda rhipiau coch ar hyd-ddynt, ac wedi eu hymylrwymo a chaddis coca neu las) i gyd o wlan, o wneuthuriad da a thrwchus, ac, o ganlyniad, yn f wy costus na'r rhai a wneir o finco neu linsey, neu o ddefnyddiau cymysg o wlan a chotwm, ac yn ymddangos yn hynod drwm a chynnes, er, efallai, na feddant ar nemavvT o ddestlusrwydd. Un o neiliduolion yr ysgweier oedd arferiad i alw ar y merched hyn, nid wrth eu henwau priodol, eithr wrth enw y siroedd i ba rai y perthynent, fel hyn: " Ty'd yma, Benfro fach, a body ma f 'esgidiau i ; & thithau, Caerfyrddin, moes i mi bicynaid o botes. Ceredigion, cerdd dithau i alw ar Forganwg a Brycheiniog, a dywed wrthynt am yru pawb 'i 6g drwy y rhan sy' wedi ei ar- edig o Faesygraig. " Ar fyned i mewn i'w ginio ychydig ddiwrnodau ar ol cynghori o hono Mrs. Treisgip i wneyd y cyfnewidiad= au hyny yn ngwisgoedd y merched ag a farnai - ei chwaeth da hi yn fwyaf anghenrheidiol a phriodol, canfu yr ysgweier er ei syndod a'i alar, fod Mrs. Treis- gip wedi gwneyd y defnydd goreu o'r rhyddid a roesai yn ei dwylaw, ac wedi eu gwisgo oil mewn gwnau cotwm, a hyny ar draul y merched eu hunain! Fel y mae'n naturiol meddwl, arwyddodd y merched gryn an- f oddlonrwydd i'r cyfnewidiacl, nid yn unig ar gyfrif y draul, ond hefyd am nad allent fyned i'r dref heb ddi- oddef gwawd eu cydnabod a'u cymydogion. Am y llances fach o sir Aberteifi, yn hytrach na chyfranogi yn y dirmyg a denid ar ei gwlad drwy wisgo lifrau y Saeson, dewisai ymadael o'i gwasanaeth; i'r dyben hyny rhoddodd fis o rybudd i'w meistr. CyfFrowyd digllonedd yr ysgweier yn arw wrth weled yr ymosod- iad annhrugarog hwn o eiddo Mrs. Treisgip ar ei drefn- iadau diniwaid, ac ar ol bytheirio cyfres o lwon a rheg- feydd yn ol dullwedd y Saeson yn erbyn y newydd- wisgoedd yslabi a llipa, heb ymgynghori gair a'i asen ; TWAI SHOli* CAfTT. 4*7 Sbrchodtl i : r merclied eu cyrchuato ef yn dciioed, i'r hyn yr ufuddhasant o fodd eu calonau, a chyn pen nemawr o funydau gwnaed y cwbl yn goelcerth ar ganol y buarth. Yna, mewn llais awdurdodol, gorchymynodd ei briod i beidio ymyryd byth yn rhagor a gwisgoedd cenliedlaethol y merched ; i'r hyn yr atebodd y fonedd= iges yn dra ostyngedig y caent oil, os ewyllysiai ef, gerdded oddiamgylch nior noeth ag y daethent i'r byd, a myned at y cythraul yn y ffordd y gwelai ef yn oreu ! Ar y foment hon dynia Benfro fach yn dyfod i'r t^ dan wenu, ac yn hysbysu ei meistr fod Jack o Sir G-aer o'r tu allan yn dymuno cael gair ag ef ar fater pwysig iawn. Ar glywed y genadwri hon chwarddodd yr ysgweier, a gofynai beth allai fod wedi digwydd gan fod Jack ar y fatb frys i'w weled ? "Mewn gair, syr, " atebai yr eneth lygadlon, dan wrido a gwenu bob yn ail, ' * y mae y Parch. Inco Evans, wedi cael allan ei fod yn euog o garu yn y gwely gyda Chatti o Lidiart-y- Ffynnon, ac y mae wedi rhedeg yma, a'i wynt yn ei ddwrn, er cael y blaeh ar y curad i'ch hysbysu chwi, syr, mai celwydd i gyd yw'r stori." " Dyna i chwi rascal drygionus ! " gwaeddai foneddiges y t£, " yn cy- huddo gweinidog yr efengyl o ddywedyd anwiredd ! Ond yr wyf i'n siwr fod y peth yn wir, cam^s y mae drwgdybiaeth yn fy meddwl er's talm yn nghylch y ddau yna." "Mrs. Treisgip, dylai yr ymwj^bodoL rwydd o'ch sefyllfa, a'r symlrwydd sydd yn gw T eddu i'ch rhyw, ddysgu i chwi mai po leiaf y bydd i chwi ymyryd a'r materion hyn, mwyaf oil y 'bydd eich parch, 1 ' dywedai yr ysgweier mewn llais nad ellid ei gamgymeryd. "Yrwyf fi yn gorchymyn," atebai y foneddiges drahaus, "fod iddo gael ei roddi yn y cymon, a'i drochi wedi hyny yn yr afon." " Yr wyf fi yn gorchymyn na wneir dim o'r fath beth," dywedai yntau yn gadarn, "aco hyn allan ni oddef af i unrhyw berson gael ei erlid a'i aflonyddu oherwydd hyn, ond fe gaiff pob dyn a dynes, mab a merch, garu yn y modd ac yn y lie y gwelont yn oreu. " "Pa beth !" gwaeddai Mrs. Treisgip, "a lanwech chwi y wlad a bastardiaid?" " Na, madame," atebai ei harglwydd, "eithr gyda chynifer o deuluoedd dedwydd ag sydd yn ddichon= adwy." Wrth weled sut yr oedd pethau yn troi, a bod Mrs- Treisgip yn cael y gwaethaf o'r frwydr, dyma'r fenyir 48 TWM SHON CATTI. . fach o sir Aberteifi yn myned at ei meistr, ac yn gofyn .-, am iddo ei rhyddh.au o'i wasanaeth, am fod ei meistres, meddai, wedi tafiu sarhad ar ei chymwysderau a'i medrusrwydd fel darllaw-wraig, yr hyn yn awr oedd agos a thori ei chalon ; "canys," dywedai dan grio, * ' myn nad y w y cwrw sydd yn cael ei ddarllaw genyf n yn gymmwys i'w yfed gan Grist 'nogion, a braidd yn ffit i foch ! Ond," ychwanegai y forwyn fach yn wrol, ' ' mi ddoi's i o Gastell Newydd Emlyn, gwlad y bir — yr unig artref lie mae cwrw da hen Gymru yn cael ei eni a'i fagu ; a byddai yn well geny' farw nag i ryw- iin ddyweyd wrthyf nad wyf yn niedru darllaw." " Yn wir,. Ceredig fach," dywedai yr ysgweier gyda gwen, ' ' pa mor annghyfiawn bynag y dichon fod cy- hnddiad dy feistres, y mae yn rhaid i mi gydnabod nad oedd y ddau ddarllawiad olaf o'th eiddot yn agos cystal a'r tro o'r blaen." " Achos da paham, syr. Pwy, mi ddymunwn wybod, all ddarllaw heb h ops a brag ? Pwy fedr wneyd priddfeini heb wellt ? Mi glyw'is droion fod y darllaw- wyr yna yn Llundain yn gwneyd heb na hops na brag ; ond cymerwn i mo'r byd i yfed y stwff budr. Ki Avnai eu darllaw hwy mor tro i ni yn Xghas- tell Xewydd Emlyn, yr wy' i'n gwybod ; ac nid yw eich gwenith chwi, syr, sydd w r edi egino oherwydd ei dori yn y cynhauaf gwlyb, a'i amighymwyso felly i wneyd b'ara, yn ddim ond esgus am frag — gall wneyd y tro, efallai, i ddarllaw- wyr cwrw main Hwlffordd ac Aber- ^tawe, i drigolion duon Merthyr a bechgyn Caerdydd, ond ni wnai ein llanciau ni yn Nghastell Newydd Emlyn ond troi i fyny eu trwynau a,r y fath stwff." "0 damnio Castell Newy^dd Emlyn!" gwaeddai. yr ysgweier, yr hwn a fLinid gan ei chlochdran parhaus am horf le ei genedigaeth. " Meistr ! meistr !" dywedai yr eneth gan godi ei dwylaw, ' ' peidiwch damnio Castell Newydd Emlyn, da chwi ; byddai yn well geny' i chwi fy nharo i lawr na damnio Castell Newydd Emlyn ! — y wlad lie megir y bobl oreu — y wlad lie mae y cwrw goreu yn cael ei ddarllaw — y wlad lie " — 1 ' Fe ddar'u tithau ddarllaw eitha' cwrw o'r gwenith eginedig y tro cyntaf," dywedai yr ysgweier, gan dori ar ei thraws. "Da, yn wir!" atebai Ceri fach, gan dynu gwyneb fel pe b'ai ar gyfogi ! "da, yn wir ! Och a finau ! Mi dd'weda' i chwi beth, meistr, yr wy' i wedi'ch cael chwi yn feistr da a thyner, ac, o ran hyny, i\Y_\i SHON CATTt. 43 'does geny' ddim yn neillduol i'w ddyweyd yn erbyn uieistres, aclios mi fyddai byny yn anweddus, ond ni pbrofasocb chwi na bitbau erioed debyg i'n cwrw ni yn Ngbastell Newydd Emlyn, lis yn unig y geilir cael pwrw da ; a pbe gwnaecb ond rlioddi i mi hops a "brag priodol, gwnawn yr un fatli i cbwi yfory nesaf." ' ' Ond, Ceri f acb, y mae'n rbaid f od genyt rbyw f ath o reswm i'w gynnyg dros nad oedd y ddau ddarllawiad olaf yn ogystal a'r cyntaf . Ti aliet gynt ddarllaw cwrw da o'r un demyddiau ag a roddir i ti yn awr. Ond, atolwg, Ceri, i ba acbos y geilir priodoli y gwyneb cas a wnaethost end y funyd hon, tra'n son am y cwrw a wnaetbost a'th ddwylaw dy linn ?" "Mewn gwirionedd yr oedd yr olaf yn ilawer gwell na'r cyntaf. Ac o bartb i fy wyneb — Ocn a finnau ! — y mae y son am y cyntaf yn ddigon i godi cyfog ar y cytbraul ei bun, pe ba'i yn gwybod betb oedd yn y ewrw!" "Eglura dy bun — be' wyt ti'n feddwl, dywed?" gofynai'r ysgweier yn synedig. ' { Mi wna, syr, pe bawn yn cael fy nghrogi wedyn," atebai Ceri yn b3'derus. '' Ymddeiigys fed y llygod mor hoff o gwrw a Cbrist'nogion, ae f ei bwytbau yn meddwi, le, ac yn marW hefyd weitbiau o dan ei effeitbiau fel csampi i lygod ystyriol a doeth. Ond nid yw bynyna nac yma nac acw, a chas/geny' giywed rigmirol o stori — diwedd y cyfan yw byn ; pan yn golcbi allan y barilau ar ol y Sarliawiad cyntaf mi gefais liyd i dair Ilygoden yn un, ' a dwy yn y ilail." " Be' gefaist ti?'' gofynai'r ysgweier a*r foaeddiges ar unwaith. "Mi ge"s bum' Ilygoden, syr, wedi ymdori ar en traws wrtb yfed cwrw, ac yna wedi syrfchio i mewn, mae'n debyg, a boddi — yr oeddent yn drewi pan y troais nbw ailan o'r barilau, a 'does dim dadi yn y byd nad i byny y geilir priodoli y bias da oedd ar y cwrw ; a'r rbeswm nad oedd y ddau ddarllawiad olaf yn .1 a'r cyntaf yw'r ffaitb en bod beb lygod. Ond pe buaswn yn deall eicb cbwaetb, jpsbydig o betb fuasai i mi ladd banner dwsin o lygod, a'u berwi yn y breci !" Parodd yr eglurhad bwn i'r merclied wenu, ac i'r ysgweier enwertbin yn galonog ; ond am Mrs. Treisgip, arwyddodd hi yr ergyd a gawsai ei cbyf ansoddiad gwan 5 50 TWM SHON CATTI. drwy wneyd wynebau hyllion, a snwffiau i'w ffroenau gynnwysiad ei photel salts. "Yn awr, Ceri, dywedai Mr. Treisgip, "y mae y ganmoliaetli uchel a roddi i gwrw dy wlad yn ddigon cywir. Yr wyf yn addaw i ti y cei y goreu © hops a brag gogyf er a'r darllawiad nesaf ; ac yr wyf yn hyderu y bydd yn ogystal a chwrw goreu Castell Newydd Emlyn. hyn allan, hefyd, ni geisiwn wneyd heb na llygod na chathod ynddo — wyt ti'n clywed ?" Cafodd hyn yr effaith o ddwyn pob peth i'w le drachefn, oddieithr y feistres uchelfrydig, yr hon, ar ol ei darostwng yn ngwydd ei morwynion, a ymgiliodd i'r parlwr yn syn ei gwedd, tra yr elai ei phriod i roddi i Jack o Sir Gaer y gwrandawiad a ddymunai. PENNOD VIII. ' Arferion a defodau cyssylltedig dphriodas yn Nyhymru. — Y Neithlor, y Gwahoddicr, y 'Stafell, Pivrs a Gwregys, Pwython, <£c, yn mha rai y viae ein harwr a Watt y Toivr yn cymeryd dyddordeb anarferol. Nid aethai heibio neniawr o'r wyliadwriaeth a gadwai Jack o Sir Gaer am ei f eistr o'r tu allan i ddrws y plas, nag i Benfro fach redeg ato yn Uawn llawenydd i'w hysbysu fod y gwaharddiad i garu yn y gwely yn awr wedi ei ddiddymu yn llwyr ac am bytli, a'i fod bellach yn rhydd, pa an bynag a ydoedd yn euog a'i nad oedd. Cafodd y newydd da hwn y f ath effaith ddy- munol arno ag i'w alluogi i gyfarfod ei feistr yn bur hyderus ; ac ar ol hir ymdrechu i ddarostwng i raddau yr yswildra oedd yn reddfol yn ei natur, llwyddodd o'r diwedd i ddatguddio y ddirgelwch oedd mor agos at ei galon — ei fod ar fedr priodi Catti yr ysgoKeistres ; ac i ddechreu bwrw'r draul, dymunai wybod a gania- taed iddo aros yn ngwasanaeth ei feistr ar ol hyny. Yn awr, yr oedd amgylchiad o'r natur yma yn taro chwaeth yr ysgweier i'r dim. Proffesai ac annogai hoffder i, ac ymlyniad wrth, arferion henafol y Cymry, a chynnygiai amgylchiad o briodas gylleusdra rhag- orol iddo i astudio yr arferion cyssylltedig a'r cyfryw. Am y byddai yn gyffredin yn cyfranu yn dra helaeth TWM SHON CATTI. 51 ar yr achlysuron hyn, naturiol ydyw meddwl yr edrych- id i fyny ato gan y werin bobl fel "eu noddwr a'u cy- mwynaswr, a theirulai ef yn falch iawn o'r anrhydedd. Rhoddodd ei ganiatad yn ebrwydd i ddeisyfiad ei was ; ac ar ol yehydig o gellwair a Jack yn nghylch dded. wyddwch y sefyllfa briodasol, archodd fod i'r Gwa- hoddwr fyned oddeutu ei waith yn ddioed. Afreidiol fyddai i ni aros yn hir yn y fan hon i egluro i'r darllenydd yr arferiad oedd y pryd hyny yn fiynu yn gyffredin yn nihlith pob dosbarth, uchel ac isel, ond a gyfyngir yn y blynyddau hyn yn fwyaf neillduol i'r dosbarth gweithiol yn sir Aberteifi a rhanau o sir Gaerfyrddin yn unig. Afreidiol hefyd fyddai i ni draethu ein barn am briodoldeb neu anmhriodoldeb yr arferiad; digon yma fydd dywedyd mai arferiad ydoedd a homd yn fawr gan yr ys^eier, ac un hefyd a ddelid i fyny ganddo fel yn deilwng o efelychiad y cenhedloedd ! Fel y gwyr y rhan luosocaf o'n darllen- wyr, dyben y ■ ' Gwahoddiad " ydyw galw yn nghyd holl gyf eillion a phertb^oiasau y par ieuanc fyddo ar gael eu huno i'w cwrdd \ti nbai eu rhieni, neu mewn unrbyw le arall, ar ddiwrnod pennodedig. Rhoddir croesaw hefyd i unrhy^v ddieitnriaid a ddewisant fod yn bresennol ; ond f e ddisgwylir ar bawb, yn anad dim, i ddyfod a rhy^ T faint ya eu llogellau er gwneyd i fyny " Pwrs" i alluogi y par ieuanc i ddecbreu eu byd yn gysurus. Y mae ganddynt hawl ar haelioni y cyfr}^w bersonau, yn mbriodasau y rhai y buont hwy eu hunain yn bresennol ; ac nid yn uuig byny, ond y mae eu rhieni a'u perthynasau hefyd yn rhoddi ar ddeall y disgwyliant hwy ar y dydd hwnw ad-daliad o'r holl "Bwyth- on " sydd yn ddyledus iddynt hwythau. Cedwir cof - restr o'r tanysgrifiadau hyn, a chyfritir hwy fel dyled- ion i'w had-dalu ar achlysuron o briodasau ym unig. Ond y mae lluaws o danysgiiliadau a g^^frinr fel yn rhydd, megys yr eiddo meistr a meistres y par ieuanc, os ydynt yn meddu ar y cyfryw, y rhai, ^vl , th gwrs, a gyfranant "neb obaith." Ar rai achl^'suron, pan y bydd y par ieuanc yn perth^m i deuluoedd parchus, y mae yr elw sydd yn deilliaw oddiwrth yr arferiad yn fawr iawn. dywBom am rai a fuont mor ffodus a derbyn cymaint a 140/>. ar ddydd eu priodas. Dan amgylchiadau felly, nis gallwn lai na gofyn, pwy nad elaii'r 'stad briodasol ? I rai annghynetin a'r arferiad 52 TWM SHON CATTI. Cymreig o u Wawdd," golwg led ddieithr ydyw gweled y Gwahoddwr yn myned o d£ i dy gyda'i ffon swyddol yii ei law, yr hon, fel efe ei him, a wisgir a rhibanau amryliwiog gogyfer yr amgylchiad. Fel hyn f e a i bob t} 9 megys un ag awdnrdod ganddo, ac yn nghanol chwerthiniad iachns y bobl ieuainc, a gweniadau yr ben, cynier ei sane ar ganol y gegin, a cban daro ei fibn yn ngliyd a'r 11a wr, fel arwycid am delist awrwydd, cy- boeddir y brio-das f'o ar gymeryd lie, weitbiau ar gan, ond y rban fynycbaf inewn rbyddiaith. Ond i ddychwelyd at ein banes, rhoelciwyd allan y gostegion yn ddioed, a gwnaeel pob parotoaelan gogyfer a'r briodas. Pennodwyd Watt y Towr — y coegyn digrifaf yn yr boll blwyf — gan yr ysgweier i lenwi y swydd o Wahoddwr ; ac i anfarwoli yr amgylchiad, fe gyfansoddwyd amryw bennillion, tra pbriodol i'r acblysur, gan glerigwr ieuanc o'r enw Jobn Dafydd Rhys oedd ar y pryd yn niwynhau llettygarwch Ysgweier Treisgip, yn debyg i hyn : — l ' ' Dydd da i chwi bobol, o'r hynaf i'r baban, Mae Watt y Gwahoddwr a chwi am ymddiddan ; Gyfeillion da mwynaidd, os felly'cb dymuniad, Cewcb genyf fy neges yn gynes ar ganiad. " Y mae rhyw greadur trwy'r byd yn grwydredig — Nis gwn i yn bollol ai glanwedd ai byllig — Ag sydd i laweroedd yn gwnentbnr doluriad, Ar bawb yn goncwerwr, a'i enw yw Cariad ! ' ' Yr ifanc a'r awebus mae'n daro fynycbaf, A'i saeth trwy eu hascn mewn model truennsaf ; Ond weitbian a'i fwa fe ddwg yn o fnan dan ei lywodraeth y rbai canol oedran. " Weithiau mae'n taro yn lied annatnriol Nes byddont yn babwyr, yn wir, yr hen bobol ; Mi glywais am rywun a gas yn aflawen Y bendro'n ei wegil yn ol pedwar ugain ! " A thyma'r creadnr, trwy'r byd wrth dramwyo, A d'rawodd y ddan-ddyn wyf drostynt yn teithio 1 Cymerwyd y gan h'i}, can mwyaf, o Welsh Minstrels;/ y diweddar J. LI. Pritebard, yn Uyfrgell y Parcb. Robert Jones, M.A.j peiiglor All faints, Rotherhithe. TWM SHON CATTI. 53 I nol eich cynnorthwy a'ch nodded i'w nerthu ; Ad-delir i chwithau pan ddel hwn i'ch brathu. 1 ' Ynidrechwch i gynnal i fyny yn ddilys Bawb oil yr hen gwstwro. — nid yw yn rhy gostus— tSef rhoddi rbyw sylltach rai, 'nol eu cyssylltu, Fe fydd y par ifanc yn foddgar o'u meddu. " Caent bryu.ii rbyw betliau yn nghyd, gan obeithio Gael byw yn o dawel, a'u plant yn blodeuo ; Dwyn bywyd mor ddewis wrth drin yr ben ddaear A brenin y Saeson, neu gynt yr ben Caisar. " Can's nid wyf fi'n nieddwl mai golud a moddion Sy'n gwneuthur dedwyddwch, dyweden' hwy wedon' ; Mae gofid i'r dynion sy'n byw mewn sidanau — Gwir yw mai'r byd hawsaf yw byw heb ddim eisiau. i ' 'Eoedd brenin mawr Lloegr a'i wraig yn alluog, A chig yn en crochan, ond eto'n byw'n 'serchog ; Pe cawsai y dwliaid y caib yn en dwylo Yr wyf pi ystyried y buasai llai stwrio. ' i Cynnal rbyw gweril yr o'ent am y goron, Gan ymladd a'n gilydd a hyny o'r galon ; Er eymaint en golud a'u mawredd, mi dynga' Nad oeddent mor ddedwydd a'r teulu bacb yma. ' - Fy neges yr awrbon yw gwawdd i briodas (Os nad wy'n canisynied) par ieuanc gwir addas, Sef Jack o Sir Gaer, fel y gelwir e'n gyson, A Chatherine Jones o Lidiart-y-F£ynnon. ' ( Os byddant mewn iecbyd y maent yn bwriadu Priodi dydd Sadwrn, pythefhos i 'fory, A disgwyl maent bwy a'u pertb'nasau yn ddilys Y telir pob "pwython " sydd iddynt cldyledus, " Attolwg yr ydwyf ar bob un o'r teulu I gofio y neges wyf wedi fynegu, Pvhag ofn i'r gwr ifanc a'r wraig y pryd byny, Os na cba' nbw ddigon, dyweyd mai n fu'n diogi. " Cbwi gewcb yno roesaw, 'rwy'n gwybod o'r hawsaf, A bara 'chaws ddigon — pe amgen mi ddigiaf ; §4 TWM SHON CATTI. Caiff pawb ei ewyllys, dybacco, pibelli, A diod hoff ryfedd — 'rwyf fi wedi'i phrofi. 11 Gwel'd digrif gwmpeini wy'n caru'n rbagorol — Nid gwiw i ni gofio bob amser ein gofol ; Mae amser i gwyno, mae amser i ganu, Gwir yw mai ben banes a ddy wed in' byny. 11 Cwpanau da fawrion, a dynion difyrus I mi sy' ryw olwg o'r ben amser bwylus ; Ac nid wyf fi'n digio os bydd i un waeddi O'i gell yn y gornel, * A yii di Watti V " Dydd da i cbwi weitbian, mae'n rbaid i mi deitbio Dros fryniau, a bronydd, a gweunydd, dan gwyno ; Gan 'stormydd tra awcbus, a cban y gwlaw ucbel Caf fi lawer cernod — a cbwitbau'n y cornel." 1 Yn ngbanol yr boll belynt caniatawyd wytbnos o " wyliau M i Twm Sbon Catti, a cbymerwyd ef gan ei gyfaill Watt i'w ganlyn i bob tf yr elai iddo i wabodd. I un yn meddu ar alluoedd craff Twm yr oedd gweled yn addysg, ac addysg yn efelycbiad. Tarawyd ef a'r 1 Yn yehwanegol i annerchiadau y Gwahoddwr, y mas dull arall yn ffynu mewn llawer man o wahodd i briodas gyda nodyn argraff- edig. Yn wir, y mae y dull hwn wedi myned mor gyffredin yn y dyddian hyn, ag i hebgor yn gyfangwbl a gwasanaeth y Gwahoddwr druan. Mewn ystyr, y mae hyn yn biti o'r mwyaf, canys y mae yn yabeilio yr hen arferiad o un o'i nodweddion tlysaf. Felly, fy anwyl ddarlleny dd , o un i un, y mae olion * ' yr hen amser gynt" yn diflanu o'r golwg i roddi lie i rigwm Bych a ffurfiol fel y canlyn :— Mai laf, 1869. u Gan ein bod ni sydd a'n henwau isod, yn bwriadau myned i f r ystad briodasol ar ddydd Sadwrn, yr ain cjfisol, annogir ni gan ein ffryndiau i gynnal 'Neithior' ar yr achlvsur, yn JShynant, cartref y wraig ieuanc. Yr ydym, gan hyny, drwy hyn yn erfyn y ffalr o'ch presennoldeb, a pha beth bynag a welooh yn dda gyfranu i ni ar y pryd, derbynir ef gyda diolchgarwch diffuant, ac fe'i ad- delir yn lion pa bryd bynag y gelwir arnom ar amgylchiad cyffelyb* ' V Yr eiddoch yn ufudd, a A. B. "C. D. u O. Y.— Y mae rhieni, brodyr, a chwiorydd y gwr yn gystal a'r eiddo y wraig ienanc vn dymuno ar fod i boS rhodd o'r natur uehod sydd yn ddyledu3 iddynt hwy, gael eu dychwelyd i'r gwr a'r wraig ieuanc ar y dydd uchod. Byddant hefyd yn ddiolchgar am eich ffafrau ycnwaIlegol/ , TWM SHON CATTI. 55 drychfeddwl y gellid gwneyd Gwahoddwr o hono ef ; ac nid cynt yr esgorwyd ar y meddylddrych nag y rhodd- wyd ef mewn gweithrediad uniongyrcliol. Torodd helygen gref, dirisglodd hi, a rhwymodd swp o flodau a dail ar ei phen. Dywedir iddo hefyd "ddeffro yr awen," yn ol esampl y beirdd, a chyda'i chymorth hi iddo gyfansoddi y pennillion canlynol gogyfer a'r am- gylchiad. Wedi y darfyddai Watt ei lith, tarawai eia harwr ei ffon yntau yn nghyda'r llawr i hawlio yr un sylw, a chyda llais uchel, dywedai, 1 s Dyna Watt ar ben a'i garni j Hob y deri dando ! Gosteg, meddaf, bawb o'r teulu, Dyma garni eto, "Mae 'nghyfaill y Towr, yn orlawn o ddawn, Yn ffraethbert a llithrig ei dafod, Yn gwahodd i'r Xeithior — 'rwyf finnau, siwr iawn, Yn annog pob coppa i ddyfod : 'Rwy'n erfyn yn daer Dros Jack o Sir Gaer A Chatti o Lidiart-y-Ffynnon, De'wch oil o unfryd — Mewn gair, de'wch i gyd, Y inerched yr nnwedd a'r meibion. 1 ' Mae'r ddau f el en gilydd ana newid eu 'stad, A Jack yn awyddus i brofi Yr hyn (os amheuwch, gofynwch i 'nhad) Nad ydyw yn neioydd i Cattl! 'Itwy'n addef a gw§n Fod y ddau yn o hen, Ond os nad yw'r cnawd yn anmharod Cyn hir daw un bach . A'i hyllig 'wich wach* I yru Twin Catti i'r cysgod ! "Wrth gofio y diwrnod chwi gofiwch y bydd Y byrddau yn llwythog a seigiau ; Ond gwyliwch annghofio pri£ neges y dydd — De'wch chwithau yn llwythog eich cefnau : De'wch a 'menyn a chaws, Neu, os ydyw'n haws, 56 TWM SHON CATTI. Be' well a sachaid o arian a chroesaw ; Cig mocli a cliig 11 o, Gwna rlieiny y tro Yn gampus, cliya welwch, i giniaw. 1 ' 'Bwyf finnan wrth ddarf ocl yn hawlio'r un tal A gaf odd fy nghyfaill y Towr ; Fel yntau 'rwyf fimian'ii awyddus i gael Y fcwrw sy'n gweddu i Wahoddwr : A bfellacn, fy firynd, Mae'n bryd ini fyn'd, I wahodd rhaid i ni 'rnro'i ati ; 'Nawr Duw gadwo'n glyd Y frenhines o hyd, A'i chyfaill mynwesol Tymi Catti !" Cyimyrcliai adroddiad Twin o'r pennillioii kyn chwerthin a Hawonydd mawr ; a chawsant yr effaith ddymunol, gyda'r eiddo V* r att, i ddenu sylw cyfTredinol at y Neithior hon. Gran fod y rhan luosocaf o blant gwahanol dai j y gyinydogaeth un ai yn gydysgolheigion a Twm, neu yute yn aelodau o ysgol ei fam, teimlai rhieni y rhai hyn eu bod o dan fatn o rwymau i fod yn bresennol yn mhricdas Catti. Am fod Jack wedi ei <4 eni a'i fagu," fel y dyvedir, yn sir Gaerfyrddin, yno o ganlyniad y trigai y rlian fwyai o'i gydnabod a'i berthynasau ef ; penodwyd, gan kyny, ar Wahoddwr arall gan ei feistr i fyned gydag ef i'w gartref i alw ar ei ffryndiau; ac mor anrnydeddus yr yinddygocld yr ysgweier ar y pryd, fel y rboddodd benthyg pawb i geflyl iddynt i wneyd y daith. did y niae yn ddrwg genym ddywedyd mai aflwydd- iannus iawn y bu Jack a'i Wahoddwr yn y rban lion o'r wladj am y.beuid ef yn arv/ gan ei gydnabod oher- wydd ei ymddygiad anwladgarol yn priodi dynes ddyeithr mewn gvvlad bellenig ! Ond gan na ddaetbai Jack yno gyda'r dyben o glywed pregetb, yniadawodd a hwy mor fuan ag y gallai, yn ffiaidd ganddo eu hym- ddygiad anhael, ac yn drist iawn oherwydd y siomedig- aetii a gawsai. Nid yn unig liyny ; gwelai Jack hefyd yr ymddangqsai ymddygiad anngbyfeillgar ei bertbyn- asan ef yn waradwyddus iawn wrth ei gystadlu ag baelioni a chymwyiiasgaiwch yr eiddo Catti; gan liyny, er mwyn cadw y petb yn ddystaw rboddodd TRM SHON CATTT. 57 banner coron fel arian taw i Ianto Gwyn y telynor (yr bwn oedcl gydag ef ar y pryd yn gwasanaethu yn y cynieriad o Wahoddwr) a dygodd gydag ef i Dregaron mewii trol logedig y dodrefn y disgwylir i'r mab ieuanc barotoi, sef gwely, bwrdcL, eadeiriau, a tlireser neu silff, gan gymeryd arno ei fod wedi eu pwrcasu a'r arian a dderbyniasai fel pwytbon gan ei frryndiau yn sir Gaerfyrddin. Dnian o Jack ! cafodd ef i'w alar brawf digonol mai enw gwag iawn ydyw cyfeillgarwcb. Ac etc, y niae ein anrliydedd ni ein bunain mor gyssylltiedig ag aiirbydedd y mai a elwir genym yn gyfeillion, fel, yn hytracli nag iddynt bwy ddyfod i wartb, yr ydym yn barod i wneyd unrbyw abertb o'r bron i ddyogelu en anrliydedd (?) er mor anbaeddiannol y diclion iddynt fod o'n namddifiyn. Dydd Grwener yn gyfrredin ydyw y dydd y dygir adref "Yr Ystafell" — dodrefn y wraig ieuanc — yn gynnwysedig o gofir derw, gwely plu' a blancedi, llestri pridd a phewter, cawgiau a phicynau, dysglau a llwyau, a'r cwbl o ddedrefn y silff; ond am fod Catti eisoes yn meddu ar y rliai byn nid oedd ganddi nemawr i barotoi yn y ffcrdd yma. Gan y byddai yn anngbenrbeidiol i Jack gael rliyw fatb o ystafejl i dderbyn yr ycliydig bwython a allent ddyfod o sir Gaerfyrddin, cynnygiwyd iddo wasanaeth parlwr unig dafariidy y pentref, yr bwn a elwid — neu yn bytracb a drwyddedwyd-— "Y Llew," ond a adna- byddid yn gyffredin fel "Y Gath," oberwydd fod yr arwydd a grogai uwcbben y drws, ac a fwriadwyd ar y cyntaf i bortreadu Hew, yn debycaeli mewn gwirionedd i gatli nag i'r anifail arddercbog bwnw. Ar y dydd Gwener yn flaenorol i'r briodas, o ganlyniad, cav/n fod Jack yn y fan lion yn brysur wrtb y gorcbwyl o dder- byn rnoddion ei gyfeillion — arian, caws, ymenyn, &c, tra ar yr un pryd yr oedd Catti yn ei cbartref ei hun yr mi mor brysur yn Mwynbau baelioni ei frryndiau lluosog bitbau. Gelwid yr arferiad bwn "Pwrs a gwregys," a diamlieu genym ei fod yn lien iawn. G'r diwedd wele y Sadwrn bir-ddisgwyliedig a pbwysig yn^wawrio ar Dregaron ! Pennodir ar ddydd Sadwrn fel y mwyaf eyfleus o boll ddiwrnodau" yr wytbnos, nid yn unig am yr ystyrir ef yn fwy ffortun- us, ond befyd am ei fod yn cael ei ddilyn gan y Sab- botb— dydd a groesawir gyda ikwenydd gan boll feibion Hafur, Siomwyd Jack o'r ocbr oreu. fel y dv- 58 TWM SHON GATTL wedir, wrth weled fod lluaws mawr o'i gydnabod yn sir Gaerfyrddin wedi edifarhau am eu hymddygiad an- nghyfeillgar ato ef a'i "Wahoddwr, ac wedi dyfod yno i wneyd iawn. Caf odd ymadawiad digllon a sydyn Jack o'u plith effaith dda ar eu teimladau ; ac ar ol ym- gynghori a'u gilydd, penderfynasant na ch'ai preswyl- wyr gwlad ddyeithr ymddwyn at un o'u cydwladwyr hwy yn well na'i gyfeillion a'i gydnabod ei nun. Pen- nodwyd felly ar fod i ryw nifer fyned i'r briodas i gyn- nrycliioli ac [i gario gyda hwynt bwython y lleill, y rhai ni theimlent awydd i ymgymeryd a'r fath siwrnai — pellder o bum milldir ar liugain — siwrnai a gyfrifid yn y dyddiau liyny yn un faith iawn, ond a ystyrir genym ni yn yr oes naiarnaidd hon — oes yr agerbeiriant, y rheilffordd, a'r pellybyr — yn unig fel gwaith pum munyd ar hugain. Pa fodd bynag, daeth cyfeillion Jaek yno ar gefnau eeffylau by chain ; sl da genym allu dywedyd, er clod i sir Gaerfyrddin, iddynt dalu eu pwython yn anrhydeddus, gan erfyn ei faddeuant drostynt hwy eu hunain a'u brodyr gartref am eu cam- ymddygiad. Ar ol gadael eu rhoddion yn nwylaw Jack, a chyf ranogi o honynt o ychydig ymborth ar ol eu taith, hwyliodd deuddeg o'u nifer, fel cyfeillion y mab ifanc, ar gefnau eu ceffylau, ^dan arweiniad a llyw- yddiant Ianto Gwyn, at Lidiart-y-Ffynnon, i hawlio y briodasferch. Yno yr oedd yn eu disgwyl Watt y Gwahoddwr, yr hwn a gymerasai arno ei hun y swydd bwysig o wasanaethu yn y cymeriad o dad i Catti ar yr amgylchiad ; ac er yn wybyddus ddigon o bresennoldeb y gwfr dieithr o'r tu allan i'r t^, gallesid casglu oddi- wrth ei ymddygiad dihidio nad oedd yn clywed y llinellau canlynol a gyfeirid ato ef gan y telynor Hon galon oddiar gefn ei f erlyn : — * c Agorwch yn ebrwydd y ddur — Gwasgarer y ddaear a blodau ; Moeser y goreu sy'n 'stdr — Hulier a bwydydd y byrddau ; Pentyrer yn uchel y tan — Croger uwchben ef y crochan ; Brysiwch, agorwch, gyfeillion glan, A dygwch y f einwen allan ; Can's dydd ei phriodas — dydd dedwydd y w hwn ; Mae hithau'n awyddus i gychwyn, mi wn." TWM SHON CATTL 59 Ar hyn, dyma Twm Sh6n Catti, yn annisgwyliadwy iawn, yn taro ei ben drwy un o'r ffenestri'r t6, ac, yn groes i bob rheol, yn gwaeddi, " Paid a chamgymeryd, Ianto, Mae mam yn dweyd na fyn hi mo'no !" Ac yna yn diflanu mor sydyn ag y gwnaeth ei ymddan- gosiad, fel pe ba'i dylanwad Catti yn gweithredu yn rymus o'r tu ol iddo. Gan nad oedd neb yn ufuddhau i w£s Ianto, ac heb hidio cyfarchiad anamserol (?) ein harwr, ychwanegai un o'r cwmni oddiallan, " A'i cysgu mae'r teulu ar foreu mor bwysig? Pa le mae y f ein wen yn aros cyhyd ? A yw yn petruso, a hitnau mor unig Ei chyflwr, wrth feddwl am newid ei byd?" Watt (o'r tufewn, gan gymeryd arno neidio o'r gwely yn frysiog) : " Drycliiolaeth fy nam a'm gwaredo ! Be' gebyst yw'r euro a'r cyffro ? (Yn rhedeg at y ffenestr) Yn enw pob rheswm, y trystiog lu ? A ilinir chwi gan y bendro ? Rho'wch wybod ar fyrder ai lladron y'ch chwi Yn dyfocl yn nghyd i f'ysbeilio ?" Un o'r cwmni oddiallan : " nage, y cyfaill, ond dyfod 'rym ni I 'mofyn eich merch at yr eiddo." Watt : ** Wei dyma haerllugrwydd ! Ha ! ha ! fel 'rwy' byw^ Tebygwyf mai gwallgof yw'r bobol : Os iawn wyf fi'n cofio, mae'r ferch, onid yw Yn eiddo'i rhieni'n briodol ? Ganhyny, gyfeillio n ? dydd da— lydclwch'w 60 TVVM SHON CATTI. Ianto Gwyn : " Nid felly, y cyfaill, yn hollol, Os nacl ydych eto'n wybyddus o'r ffaith, Mae calon eich merch er's amser niaith Yn eidclo un arall ; a'n neges yn awr Yw dwyn at ei chariad y fun deg ei gwawr ; A gwel'd ei phriodi ag un y mae hi Yn 'garu'n anwylacli o lawer na chwi ! Mae felly am adael eicli preswyl, bid siwr, A heno hi gysga dan gronglwyd ei gwr — Yn dawel a dedwydd yn nireichiau ei gwr ! Gan hyny gwell i chwi ei gollwng i ni," Un arall : " A hyny' bur ffri," Un arall : ' ' Onide, yr hen gadno, ni dynwn yn dipia' Y if yn garneddi o gwmpas eich clustiau ;" Un arall (a mwy o f rwdf rydedd yn ei galon, nag o awen yn ei ben) : " Ac hyd nes y cawn afael yn Nghatti i'w dwyn at Jack o Sir Gaer, rnyn gafr ! ni wnawn bob peth yn yfflon man gyrbibins o gwnrpas y tf !" Un arall (yn perthyn i'r Gymdeithas Heddwch — y pryd hyn heb ei sefydlu) : " Arafwch, gyfeillion, mae bellach yn bryd, A chofiwch be' ddywed y Doethwr, Mai 'ateb arafaidd a ddettry lid' — Ymbrofwch ei rin ar y Tbwr : Mae Catti, mi'i clyvvaf, yn erfyn yn daer Am gemiad ei thacl i briodi ; Mae felly cryf obaith i Jack o Sir Gaer Y daw o i feddiant o honi : Os felly cawn ninau a'n firyndiau'r nos hon Ymyfed a gwledda yn nwyfus a lion." TWM SHON CATTI. 61 At hyn dyraa Watt, y towr enwog, yii bwysig ac yn f awreddog iawn 3 f el tad y f erck ieuanc, yn taflu y drws yn agored, ac yn gwaeddi, " Heddwch, dedwyddwch, a chyni'dogaeth dda;" gan brysuro allan i groesawu ei gyfeillion dieithr, a'u cynnorthwyo i ddisgyn. Ar ol cyfranogi yn niheliach o ychydig ymborth — bara ceirch, ymenyn, a chaws — a'i olchi i lawr gyda drachtiau helaeth o'r cwrw goren, aethant oil dracliefn ar gefnau eu ceffylan ; ac wedi ymuno a liwy gan boll gyfeillion y briodasfab, prysur- asant yn un dorf tua'r eglwys. Ac yn wir dychymygwn niai torf hardd yr olwg ami ydoedd, canys yr oedd pob gwyneb yn danbaid o sirioldeb, a phawb yn yniddangos yn ddedwydd, oddieithr, efallai, fod anibell i fercb ieuanc ofalus a phryderus yn edrych yn lied gyhrous o'r tu ol i'w thad, yr hwn, dan ddylanwad anorclifygol Syr John Heidden. a roddai amLygiadau mynych mai eisteddle ansicr iawn ydyw'r cyfrwy pan y mae yr un sydd yn ei ilanw yn teimlo braidd yn "orfoleddus," cliwedl Talbaiarn. Yr oedd pob math o greadur ar Inn ceffyl — bach a maw, da a drwg, dall a chloff — wedi ei sicrhan gogyfer a'r amgylchiad; ac neb ym- gynghori a chig a gwaed," (heu, i siarad yn fwy eglur, a maint a nerth y creaduriaid druain) yr oedd pob un dan yr angheiirheidrwydd o gario dan ; ac felly elent rhagddynt ar eu taith, tra y boddid ymcldiddan y naill ran gan iloeddiadau a cbwerthiniad y Hall. Ac er fod yr hen bob! — h.y., y rhai hynaf yn y dorf — yn annog i weddeidd-dra, gan alw sylw neiilduol at bwysigrwydd yr amgylchiad, drwg genym ddywedyd na chafodd eu cynghorion nemawr effaith ar yr ieuenctyd penchwiban ac ysgafngalon. Rhywsut neu gilydd, buasai Jack yn anffortunus iawn yn newisiad ei geffyl, coesau yr hwn a grynent dano fel dail yr aethnen, a thremiai ei es^yrn drwy ei groen fel pe baent yn hiraethu am ddydd eu hymddattodiad ; a dywedir fod y cwn ar yr olwg arno yn cilwenu yn eu dull hwy wrth feddwl n:id oedd yr amser yn nihell pan y caent wledda ar ei gorpws ! Ond am Catti — mor wahanol ydoedd yr olwg ami hi ! Yma eto cafwyd engraifffc o ewyllys da yr ysgweier, canys marchogai Catti un o'i geffylau goreu o'r tu ol i Watt, fel ei thad, heb nag ysgilgyfrwy nag arall, ond yn dal 62 TWM SHON CATTI. gafael tjii yn nghot ei chydyniaith. dipyn i beth, yn unol a'r arferiad, cynierodd Watt yn ei ben i redeg ymaith a'r wraig ieuanc ; a chan droi pen ei geffyl i'r ffordd sydd yn arwain i Aberteifi, tor odd yn sydyn i garlam wyllt, yn cael ei ddilyn yn y modd goreu gallent gan y gweddill o'r cwmni, y rhai a yrent nerth garnau eu ceff'ylau, f el haid o bentrefwyr ar ol lleidr penffordd, i'r dyben o adennill y briodasferch. ." I'w calonogi yn eu nymdrech glodwiw, cynnyrchodd awen barod Ianto Gwyn y llinellau difyfyr canlynol : — "Darbwyllwch y lleidr ! gyfeillion da fwriad Ymlidiwch a dygwch y feinwen i fi Fel caffwy'i hadferu i fynwes ei chariad — Ymlidiwch, gyfeillion, ymlidiwch yn hy' : Mae march y chwyrn dowr yn gynym fel corwynt A'r eiddom fel malwod — (O'r neilldu yn gysurlawn wrth ei anifail) Ymnertha f y ffrynd ! (Dos yn dyflaen, geffyl!) Prysurwch y diawliaicl ! — f u'r 'rioed y f ath helynt — Mae 'ngheffyl i fr cythraul) yn gomedd a myn'd ! "Ond na hidia, Jacko bach— gad iddo'i chael hi am dymor. Mi dynga i y cei di ddigon arni cyn pen blwyddyn !" Wedi llwyddo i adael ei ymlidwyr yn y pellder, tyn- odd Watt ei geffyl i mewn, ar daer ddeisyfiad Catti, yr hon a gwynai ei bod yn dioddef yn dost oddiwrth y crwpper? Trodd ei geffyl gan hyny i'r ffordd a arweinai at yr eglwys, pryd y canfyddwycl ac y can- lynwyd ef gan y cwmni. Cyrhaeddasant yn fuan hen eu taith; ac ar ol disgyn a diogelu eu hanifeiliad, aethant i'r eglwys, yn ddefosiynol iawn yr olwg arnynt. Er dangos pa mor bwysig oedd ei swydd, ac efallai i daflu ychyclig o ddwfr oer ar ddeclwyddwch y cwmni fel ad-daliad am y trochfa a gawsai ei briod gynt yn y ffynnon, cymerodd y Parch. Inco Evans ofal da i oedi ei ddyfodiad am oddeutu tri chwarter awr. A phan o'r diwecld y daeth, gallesid gasglu oddiwrth ei wyneb- pryd ei f od wedi dyfod i gladdu ac nid i briodi. Mewn gwirionedd, yr oedd y briodas hon wedi dyrysu cyn- TWM SHON CATTI. 63 llimiau y parcliedig gurad gyda golwg ar Jack a Chatti. Yn He llawenhau gyda'r rhai oeddent lawen ar am- gylchiad oedd ynddi ei him }ii gam ar iwybi rhinwedd, teimlai y dyn hunanol hwn yn nin ganddo am ei fod wedi methu yn ei ymgais i'w cael yn euog o'r trosedd a fuasai 3m eu hiselhau yn ngolwg Mrs. Treisgip. With ganfod rhai o'r cwnmi yn edrych yn lied siriol, bygyth- iai nad elai 3m mlaen a'r gwasanaeth os nad allent "fyhafio;" dan ddylanwad pa fygythiad buan yr erlid- iwyd y wen oddiar eu hwynebau, ac aethant oil yn y man "cyn sobred a saint." Ond cyn gynted ag i'r cwlwm priodasol gael ei wneyd yn ddyogel, ac iddynt ddeall y gallent yn awr hebgor a gwasanaeth y curad druan, tor odd eu llawenydd allan yn uniongyrehol, tra yr oedd Ianto Grwyn, hyd yn nod yn y fynwent, yn chwareu ar y delyn nerth ei fysedd yr hen alaw Gym- reig "Morwynion Glan Merionydd," yn cael ei ddilyn a'r geiriau gan luaws o'r bobl ieuanc. Yna cafwyd ' ; Megan a gollodd ei gardas," ac ereill o'r hen alawon anwyl a thwynigalon, wrth glywed pa rai y mae calon pob Cyrtiro gwladgar yn chwyddo yn ei fynwes gan iaweuydd. (Maddened y clarllenydd fy mrwdfrydedd os dywedaf 3m y fan hon, yn. nghanol mwg a thwrf Llundain. byth — byth na ddystawed "hen delyn ber- seiniol fy ngwlad;" a boed i'r adgof o'r wrhydri a emiynai ei thannau gynt sicrhau iddi anrhydedd a pharch holl feibion Gwalia "tra pery byd a bardd.") Ar ol cwblhau y seremoni, dychwelasant yn yr un drefn, neu, efallai, yn fwy priodol dylasem ddyweyd yr amihrefn, y daethant, gyda'r gwahaniaeth fod y briodasferch. 3m lie marchogaeth wrth ysgil ei thad, yn awr yn marchogaeth y tu ol i'w phriod, — cyfnewidiad o'r gwaethaf, tebygem ni, os cymerir y creaduriaid i ystyriaeth, faint bynag briodoldeb allasai fod yn y cynllun, — tra y chwareuid hyd ar y delyn, a'r cwnmi yn uno yn yr alawon. Ar ol cyrhaedd y ty, cawsant fod yr hen chwaer wargam wedi treulio eu habsennol- deb i bwrpas ; ac< i'w croesawn o'r eglwys, wedi parotoi ciniaw yn iawn — amrywiaeth o ddysglau, a digonedd o bobpeth, a pha barotoadau, prin y mae achos i ni gry- bwyllj y gwnaed berffaith gyhawnder. Gorfodid i bawb dalu am y cwrw a }*fent — y dynion, with gwrs, yn tain am yr hyn a yhd gan y merched. Trenliwyd y prydnawn mewn dawnsio a chwareuaethau amryw. 64 TWM SHON CA^Tl. Dawnsiau Catti yn clra gwisgi ; ond am Jack, yr oedcl ef ynia a thraw ac yn mhobman — yma yn sathra traed hwn, ac acw yn sangu ar odrau gown y Hall ; dyferai y chwyb oddiar ei dalcen gan faint ei laf ur ; ac yr oedd yn amlwg ddigon mai hon oedd y wers gyntaf a gawsai yn y gelfyddyd o ysgwyd ei goesau i aniser eerddor- iaeth, ac y mae genyin ei air ef ei hun i'n sicrhau mai hon fyddai yr olaf hefycl. Ond pa le yr oedd Twin yn nghanol hyn i gyd ? Fel y gweddill o'r hil ddynol, yn dilyn cwrs natur, gyda Gweno Cadwgan fach ar ei iin niewn congl o'r gegin yn " chwareu cariadon !" Ac i berffeitliio yr efelychiad, yn ol esampl y cwmni, ar- weiniodd y fechan i ganol yr ystafell, a hith.au o hyd yn gwenu o lawenydd, ac yn gwrido fel y rhosyn gan gy- wilydd diniwaid ; ac er mai dyma yr ymgais gyntaf i bob mi o'r ddau, aethant drwyddi yn anrhydecldus, ac er mawr ddyfyrwch i'r holl gwmni. Bu pob moddion i gael gan " yr hen chwaer " i uno yn y ddawns yn holl- ol aliwyddiannus ; ac f e anrhegwyd Watt a bonclust da • am ei anfoesgarwch. yn ceisio ei llusgo i mewn o'i hcuifodd. O'r diwedd, yn flinedig gan lafur y dydd, ao yn bryderus yn ngliylch gyflwr digymmorth en cyfeill- ion mcddw, daeth i feddwl nifer, yn enwedig y merch- ed, fod yn hen bryd droi tuag adref. Yr cedd crbyn hyn yn tymi yn lied hwyr, ond cyn ymadael rhaid oedd niyned drwy y serenioni arferol o guddio y briodasferch oddiwrth y briodasfab. Wrth ganfod ei cholli, braw- ychwyd Jack druan yn anarferol. Am nad oedd yn naturiol o duedd chwareugar, ac am na fuasai erioed yn y fath gwmni o'r blaen,dechrenai feddwl o ddifrif fod - Catti wedi edifarhau o herwydd ei bargen, ac wedi cy- meryd y goes a dianc; a mawr oedd llawenydd y cwnmi wrth ei welcd yn myned yn frysiog i fyny ac i lawr ar hyd y if i chwilio am dani a gwynebpryd sobr anarferol. O'r diwedd, i'w fawr gysur, canfn cldarn o'i phais goch odditan yr hen gadair freichiau, a buan y tynodd hi o'i hymgnddfan. Yna daeth yr awr i ym- adael — awr y llongyf arch ac ysgwyd dwylaw ; yr awr pan y mae y mwyaf sobr yn ddifrifo! ac yn wresog yn eu dyiniiiiiadau da, a'r banner meddw yn nchel eu siarad am ddedwyddwch y — wel, — am ddedwy ddwcli y sefylifa briodasol. Cyimygiai rhai eu liunain yn dadau bedydd i'r plant, pan y deuent, tra y daliai ereili gyn- wystlau pa un ai bachgen ynte lodes fyddai y cyntaf ; a TWM SHOX CATTI. 65 Jack, druan, gan faint ei gywilydd, yn dyninno yn ei galon f od yn rhywle — o dan y gareg aeiwyd er engraifft — o gyraedd y fath awgryniiadau personol a chywilydd- U5. Ond tra yr oedd pethau yn y cyflwr yr ydys wedi deogritio, denwyd sylw cyffredinol at ymddygiad dieithr rhyw ddyn a eistecldasai yr holl brydnawn niewn congl o'r ystaf ell, yn hynod annghymdeithasgar ei ddull. Xi chlywsai neb ef yn dywedyd gair ; a phan y gofynid iddo gwestiwn, nen y cymiygid iecliyd da y par ieuanc, ni wnai ond amlygu ei gydsyniad drwy ysgwyd ei ben yn frysiog anarferol, ac yna mygu mor angherddol nes y collid golwg arno yn hollol dros ysbaid niewn cwniwl o fwg. Ymddangosai un petli yn ddigon amlwg i feddyliau y ewnmi, pwy bynag ydoedd, ei fod wedi dyfod yno f el ysbiwr ; ac i'r fath raddan y llyncasid bawb i fyny gan en pleserau, fel na thalesid iddo nemawr sylw. Ond yn awr ar ymadael sylwyd ei fod yn cerdded yn dra ansef ydlog ei gamrau tna'r drws ; a dywedai rhywun, os meddw ydoedd, niai y mwg yn ft nig a'i meddwasai, gan nad yfasai ond ychydig iawn drwy ystod yr boll brydnawn. Gan yr ystyrid hyn ynddo yn arwydd o gybydd-dra digywilydd ac an- amserol, i'r dyben o'i alw i gyfrif, ac i gael dipyn o " spri " gydag ef, gwaeddai ffermwr ieuanc allan yn dra awdurdodol, "Holo ! 'r hen foy, wyt ti wedi talu dy bwython ?" " Nac 'dw,' " atebai y dieithrddyn distaw hyd yn hyn, " ond y maent yn barod geny'. Hwda Catti, fy merch, clerbyn nhw," (gan osod yn ei Haw bum gini,) " a mawr les i ti o honynt." Gyda syndod a diolchgarwch ar dderbyniad y fath rodd anrhydeddus, edrychodd Catti yn ei wyneb, a gwaeddodd, ' ' Fel 'rwy'n fyw, os nid y 'sgweier sy' ynia !" Ar hyn rhuthrodd y dieithr ddyn o'r t$ — neidiodd ar gefn ei geffyl, a dinanodd ; ac, yn syn ganddynt y ddigwyddiad, dilynv/yd ei esampl gan y gweddill o'r ewmni. 66 TWM SHON CATTI. PENNOD IX. Y mae Twm yn gwella o dan addysg ragorach no? eiddo y Parch. Inco Evans. — Oastiau Watt. — II d bulon pedler tylawd. — Twm yn dechreu ei brentlsiaet) gydaffermivr i ' Hwntwaidd. " I'r clyben o fod yn llygad-dyst o weithrediadau cwmni priodasol, wedi ei ffugwisgo niswn dillad gorei un o'i weision, treuliasai Ysgweier Treisgip yr he I brydnawn yn eu mysg ; ac er fod ei ymddygiad dieitjl ac annghymdeithasgar yn ei osod yn agored i wawdiaetf ei gyfeillion gwledig, cafodd ei fawr foddio gan y dn yn mha un y dygid y seremoni yn mlaen. Ar y Sil yn ganlynol i'r briodas (yr hwn a gedwid fel ' ' Neithior'' arhodd y par ieuanc gartref i dderbyn eu ffryndiau, rbai a alwent gyda'u pwython, ac i ddymuno iddyi I * * hir oes a lwc dda. " Er fod y dydd yn cael ei dreul mewn yfed, da genym allu dy wedyd gymaint a by mai yn yr ystyr yma yn unig yr anngbond mai Sabboth ydoedd — yf ai pob un ei gwrw mewn dystai rwydd ! Y boreu canlynol, gan fod y ddiod v/e diflanu, cyfeiriodd pawb eu camrau ansefydlog tua cartrefleoedd, yn wag eu llogellau, yn llawen eu calo au, ac yn ysgafn eu penau. Yna aeth Jack a Chatl fel y gweddill o " blant y byd hwn," i gyfrif eu rhod : ion ; a chawsant eu bod yn cyrhaedd i'r swm o sai bunt ar hugain, wyth swllt, a chwecheiniog, hebla^ pedwar cosyn ar ddeg cyf an, a dau ar hugain o hannei o gaws, y rhan fwyaf o ba un a drowyd yn fuan i ariai Dan amgylchiadau ffafriol felly y dechreuodd Jack Chatti eu byd. Yn awr, gan fod ein harwr o'r cyfnod hwn o'n ham i gyfodi mewn pwysigrwydd, i'r dyben o roddi iddo! le priodol, y mae yn ofynol i Jack a Chatti gilio maes. Ar ol eu gweled, gan hyny, wedi ymsefydlu y byd, gadawn hwynt bellach i fwynhau y sefyllfa i ddedwyddwch tybiedig yr hon y mae cynifer hiraethu, ac i ba rai y mae cynifer, ie gormod, rhuthro yn ddifeddwl. Mewn canlyniad i haelioni yr ysgweier ar yr fti gylchiad o briodas Catti, yn nghyda'r arwyddion a rois o'i hoffder at arferion y Cymry, a'i ddatganiad i'r perw ei fod yn benderfynol i'w noddi, ennillodd iddo ei hi TWM SHON CATTL 67 serch cynredinol yr holl wlad. Pan, gyda hyu i gyd, y tystiodd am ddull y Cymry o wisgo, niai ef oedd y defnyddiolaf, y gweddeiddiaf, a'r harddaf yn yr holl fyd, taenwyd ei glodydd yn mhell ac yn agos, ac fel eithriad i'r rlieol gyffredin (medd yr awdwr), daeth un o hiliogaeth John Bull yn enwog ac yn boblogaidd yn ein plith ! Aeth gam yn nihellach i'w serchiadau pan y canmolodd y delyn Gymreig (!) ac y rlioddodd, yn ychwanegol i fan symiau achlysnrol yn flaenorol i hyn, gini aur i Ianto Gwyn am ei wasanaeth ar ddydd priodas Catti. Ond pan y deallwyd ei fod wedi tystio wrth Mrs. Treisgip, a hyny yn nghlyw ei holl was an- aeth-ddynion, na chai yr arferiad o garn yn y gwely ei ddiddymu, yr oedd pawb — yn enwedig if merched! — yn barod i'w goroni. Yn ystod y teyrnasiad dedwydd a ehyffredinol hwn, ymgiliasai Mrs. Treisgip a'r parch- edig gurad i'r cysgodion. Tystiai y foneddiges druan nad oedd yn bosibl i'r byd ddal neinawr yn hwy, tra yr oedd anfoesoldeb acIrs. Treisgip druan, pennododd yr ysgweierycuradi'r fywoliaeth wag. Mewn pythefnos wedi hyn, modd bynag, bu hithau farw — amgylchiad, efallai, nacl achosodd nemawr alar i un creadur creuedig. Daeth y fFaith hynod fod boneddwr o vSais yn Xgheredigion mor haelfrydig ei galon ag i fod pi bleidiwr ac yn noddwr i arferion y Cymry yn hysbys mx 68 TWM SHOIST CATTI. yn fuan clrwy'r siroedd cymydogaethol ; a phan, at rliinweddau gwladgar hyn, fel math o "estyn." y chwanegwyd fod ei df a'i bwrs yn agored at wasauaeti beirdd a llenorion y genedl, fel y mae'n naturiol meddwlj ymgasglai yr eryrocl llenyddol at yr ysglyfaeth o bell ac agos. Yn mhlith y lluaws a dclaethant i ymofyn ei nawdd, denwyd ei sylw ynneillduol at wr ieuauc oberson o'r enw John Dafycld Rhy s, am yr hwn y cawsom eisoes achlysur i grybwyll mewncyssylltiad a chany Gwahocld- wr. Ond, mewn eymhariaeth, ychydig o sylw a gawsai barddoniaeth a'r ' ' pedwar mesur ar hugain cerdd daf awd" ganddo ef. Ei hoff astudiaeth ydoedd ieithyddiaeth, hanesiaeth, a hynafiaethau Cymreig ; ac y mae yn dd; genym allu dywedyd iddo dderbyn oddiar law y: ysgweier y gefnogaeth a haeddai ei ymdrechion yn eanghenau hyn o lenyddiaeth. Yr oedd ganddo a: waith ar y pryd Rammadeg Cymraeg yn gystal Geiriadur Seisonaeg a QJiymraeg ; ac fel y calf id ia\y hamdden i fyned yn mlaen a'r rhai hyn, rhoddwyd ar ddeall iddo gan yr ysgweier, nid yn imig y byddai yn dda ganddo roddi iddo bob cymhorth oedd yn ei allu ef i'w gyfranu, ond hefyd mai ei ewyllys oedd iddo yn y cyfamser i wneyd ei df ef yn gartref. Pennododq arno hefyd i ddilyn y Parch. Inco Evans yn y swyddi o gurad ac ysgolfeistr, am wasanaethu pa rai yr oedd i dderbyn yn nynyddol y swm o ddeugain punt. Da fuasai i Rhys pe digwycldasai i'r hen berson goroesi Mrs. Treisgip ; yn mha amgylchiad, y mae pob sail i gredu mai ef a gawsai y fywoliaeth ac nid Evans, yr hwn na hoffid yn fawr gan yr ysgweier. Ond i'n harwr yr oedd y cyfnewidiad yn im ffodus. Fel y crybwyllasoiu eisoes, gyda'r rhelyw o ieuenctyd ei genedl, amlygasai duedd i rigymu ; a phan y deallodd fod ei feistr newydrt yn hanesydd, yn hynaiiaethydd, ac yn brydydd, ac, i goroni y cwbl, yn wr ieuanc hynaws, tyner, ac evyllys- gar, talodd iddo warogaeth galon serchog. Syniai Twm am dano mai efe oedd y dyn dysgedicaf yn yr holl fyd wrth ei glywed yn adrodd am y brwydrau gwaedlyd a ymladdwyd gynt rhwng y Cymry a'u gelynion, y Rhuf einiaid, y Brithwyr, a'r Sacsoniaid ; a chynnyrchai hyn ynddo awydd i allu siarad felly am wrhydri ei gyn- dadau, a chyfansoddi caneuon gwladgarol fel y gwnai ei feistr. dan addysg ragorol Rhys daeth yn fuan yn alluog i ddadlu yn wrol ac yn rhigil a'r hen Ianto TWM SHON CATTI. 69 Gwyn ar luaws o bynciau hanesyddol dynis ac ara- rnheus. Profai iddo a ffeithiau nad oedd Geoffrey o Fyiiwy amgen na ffugchwedleuydd, ac nid yr hanesydd campus y tybid ei fod : nad Joseph o Arimathea oedd y cyntaf i efengyleiddio Prydain, eitlir Bran ap Llyr, tad y gwrol a'r enwog Caradoc ; ac felly yn y blaen. Talai y fath barch i'w feistr — gwrandawai nior astud ar bob gair a ddyferai oddiar ei wefusau, ac ymlynai wrth ei wersi gyda'r fath yni ac ymroddiad, fel yr ennillodd yn fuan sylw a hoffder y elerigwr ieuanc. M&wn gwirionedd, teimlai Rhys yn falch ei fod wedi darganfod yn un mor ieuanc a'n harwr cliwaetli at ei hoff astudiaeth ; ac i'r dyben o feithrin y cyfryw, ni arbedai unrhyw drafferth i'w oleuo yn yr hyn a allai ar y cyntaf ymddangos iddo braidcl yn dy wyll. "Y mae ymddyddanion drwg yn llygru moesau da ;" a buasai yn dda i Twin pe na rwystrasid ef yn ei astud- iaetb gan dueddiadau llai anrhydeddus eu natur. Ond airfynycli iawn y mae dysga chellwair, Lladina lleban- eidd-dra, castiau drwg ac hanesiaeth, yn. cydfyned a'u gilydd. Yn anffodus daeth Watt y Towr ac yntau j T n g3 7 feillion mawr ; ac yn y diwedd daeth eu cyfeillgar- wcb yn il awel mor ddiwgffe] y dywedir) na chwythai les i neb." Yn mben tua blwyddyn a banner wedi i Phys ym- sefydlu yn y gymydogaeth, un prydnawn yn ystod gwyliau y Kadolig, daeth Watt at ein harwr i erfyn arno i ymuno ag ef i roddi mewn gweithrediad ysmal- branc, yr hwn, i 5 w iawn gwblhau, a'u cadwent i fyny y than fwyaf o'r ncs. Arwyddodd Twm ei barodrwydd yn y fan, heb wne^'d unrliyw ymholiad i natur yr an- turiaeth — digon iddo ef oedd y sicrwydd y caed wm- breth o sport, a gorbwysai y sicrwydd o h^ii bob ystyr- iaeth arall yn ei feddwl anofaius ef. Prif amcan y ddyfais newydd hon o eiddo Watt oedd tynu i lawr holl arwyddfyrddau siopau a thafarndai y pentref — trafferth go fach wrth ystyried pa mor ychydig oedd o honynt — a'u hail grogi drachefn uwchben drysau nad oedd yr angen lleiaf am danynt. Boreu dranoeth, ynte, mawr oedd syndod y siopwyr a'r taf ai nwyr wrth weled fod eu harwyddfyrddau, a grogent y noson o'r blaen yn eu lleoedd priodol, yn awr yn addurno tai eucymydog- ion yr ochr arall i'r heol ; a haws yw dirnad na desgrifio digter y Parch, Inco Evans pan y caufi* fod arw^ r dd- 70 TWM SHON CATTI* fwrdd y "Llwynog a'r Gwydd" yn crogi yn ddengar iawn uwchben drws ffrynt y persondy, ac odditan y iluniau y geiriau canlynol yn breintiedig, "Lletyaeth dda i ddyn ac anifail !" Yn fuan iawn, natnriol ydyw meddwl, ymgasglodd torf o bobl cddeutu'r tf, a inawr oedd y chwerthin a'r digrifwch, a'r im mor fawr oedd digter y Parch. Inco Evans oherwydd y fath ymddyg- iad afreolus ac aninharchus. I wneyd materion yn waeth, wele hen bedler Ysgotaidd, a deimlai ar y pryd braidd yn sychedig, gaii dybio fod y tf yr hyn a osodid allan ei fod ar yr arwyddfwrdd, yn anffodus iawn yn myned i mewn, a chan daflu ei bac ar fwrdd y parlwr, a chnro y llawr a'i ffon, yn gwaeddi, i ' Holo ? Llwynog a Gwydd !" Ar hyn dyina y person a'i briod yn gwneyd eu hyinddar.gosiad, y naill yn chwerthin yn galonog a'r Hall yn gwgu yn ddiawledig. "Ah! ch'i ddaethoch o'r diwedd, ai do?" dywedai y 'Scotyn siaradus yn ei ddiniweidrwydd — " Ar f'enaid ! erioed ni welais i ddau yn ateb mor berffaith i'r cymeriadau-— g\\ydd siriol, a llwynog sur ! Ond bellach, dowch a photiaid o'r cwrw goreu i mi, canys y mae syched ofnadwy arnaf." Rhedodd Mrs. Evans allan yn mron tori ar ei thraws gan chwerthin; ond am y person, dywedai ef yn samg, " Os arhosi fnnyd, fy ffrynd, ti gei yr hyn a : th foddlona," a chan droi ar ei sawdl, gadawodd yr ystafell gan gau a chloi y drws ar ei ol. Xis gallai y 'Scotyn lai na synu at ymddygiad fel hyn, ac ar ol cerdded yn ol ac yn mlaen am dymor yn dra anamyneddgar, dywedai, " Be' gebyst sy'n 'n cadwnhw cy'd ? Mi gwranta rwan 'n bod nhw yn darllaw y cwrw ! Wei, v/el ! dyma'r t^ tafarn hynota' y bum i ynddo erioed ; ac mi gym'ra fy llw mai anhawdd fyddai cael hyd i'w gyffelyb pe baed yn cerdded o Gaergybi i Gaerdydd." Torwyd yma ar ei synedigaeth gan ddy- chweliad y person, yr hwn a ganlynid yn awr gan ddwy o'i forwynion, y rhai a ddygent yn eu dwylaw dau lestr pewter, yn llawn o ryw wlybwr llai dymunol na sug yr heidden, cynnwysion pa rai y tanasant yn sydyn ar ben y pedler druan, tra y gwaeddai y person yn orfoleddus, " Dyna i ti ivwbeth, fy ffrynd, i ceri dy dymher gellweirus, ac i dori dy s^^ched am sport." ^hedodd y merched allan yn uchel eu crechwen, tra y ^id hwy gan y 'Scotyn hanner boddedig fel "gafrod ^a melldigedig y mynyddoedd." Ar y foment TWM SHON CATTL 71 hon, yn teimlo dros y truan a wnaeth yn wrthddrych y fath driniaeth anhaeddedig, aeth Twm Shon Catti ato rwhysbysu ei fed wedi camgymeryd tf person y plwy' ac ustus y dre' am df tafarn, gan ychwanegu ei fod yn mawr ofni y byddai y cwnstabliaid yno yn y man i'w oscd yn y cyffion. Prin y mae achos i ni grybwyll nad crpbwyscdd y pedler dan ddylanwad yr oi'n hwn hyd nes y goscdedd amryw filldiroedd rhyngddo a Thregar- on, a chredwn yn ddibetrus os gwnaed defnydd o gcesau erioed i hyny gael ei wneyd gan y 'Scotyn ffo- edig ar yr amgylchiad dan sylw — canys elai rhagddo i rywle yn wysg ei drwyn, fel pe b'ai diogelwch ei gorff yn ymddibynu yn gyfangwbl ar gyflymdra ei draed. Gan na theimlai yr ysgweier nemawr awydd i wasan- aethu yn y cymeriad o Ustus Heddwch, rhoddasai y swydd i fyny i'r Parch. Inco Evans, yr hwn a deimlai yn falch i'w derbyn. Cyrhaeddasai yn awr ei uchel- gais — wele ef, erbyn byn, yn berson y plwyf ac yn ustus heddwch ! Xid rbyfedd, gan hyny, fod yr an- mharch uchod a deflid arno yn chwerw anarferol i'w ysbryd balcb ac uchelgeisiol. Fel y mae'n digwydd yn gyffredin, trwy fod y ddir- gelweh wedi ei ymddiried i un y gellid ymddibynu arno am ei gadw, daetb yn hysbys yn fuan mai Twm a Watt oeddent y troseddwyr. Er nad allai y wobr o ugain swllt a gynnygid gan y person, argymmell neb i frad- ychu yr euog, eto nid hir y bu nag i'r flaith gyrhaedd clustiau Mrs. Evans trwy gyfrwng " bellybyr clepydd- ol " y merched ; o ganlyniad, wrth gwrs, gwnaed Mr. Evans yn hysbys o'r holl fanylion. Aeth yn syth at yr ysgweier, a goscdedd ei gwyn o'i flaen gan ddisgwyl cael cyflawnder, a byny " hyd eithaf Uymder y gyfraith." Yr unig gosp, medd bynag, a gafodd Watt a Twm ydcedd cerydd da, a'u gesod dan eu perygl na wnelent y fath beth yn y T dyfodol. Dygodd yr ymgyffyrddiad hwn a Twm i feddwl yr ysgweier yr amg> lchiadau dan ba rai y cedwid ef cyhyd yn yr ysgol ; ac un diwrnod, tra yn ymddyddan a Phya y curad, (i'r hwn yr ymddiriedasai eisoes y ddirgelwch cyssylltiedig a genedigaeth Twm, a'r 'piniwn a gymer- asai Mrs. Treisgip yn ei phen i roddi iddo addysg dda am fed ychydig waed teulu Gwydir yn rhedeg yn ei wythienau), dywedai, "Be' gynllwyn sydd i ddyfod o'r inrpyn drwg yna?" Gan fod y cyssylltiad a fodolai 72 TWM SHON CATTI, rhyngddo a Syr Jolin mewn ystyr wedi ei dori ar far- wolaeth Mrs. Treisgip, ni theimlai ei him bellach dan unrhyw rwyniau i dalu i'n harwr y sylw lleiaf . Ac er i Rhys siarad yii nchel ac yn wresog o blaid ei dalentau anarferol, a'i barodrwydd i dderbyn addysg, i'w alar gwelai na thyciai ei eiriolaeth ef i argyhoeddi yr ysgweier o'r priodoldeb o'i gadw yn hwy yn yr ysgol, canys dywedai, "Mwyaf oil yw'r piti, canys nid oes ganddo o'i flaen. amgeni'w ddisgwyl na thylodi a llafur. Y mae eisoes wedi clerbyn addysg rhy dda i ateb i'w aingylchiadau ; ac y mae yn bryd iddo bellach ymad- ael a'r ysgol. Gan nad ydyw Syr John yn dewis edrych ar ol ei blentyn ordderch, methaf weled paham y dylwn i. Y mae un awdwr yn dywedyd fod "gor- mod o ddysg yn gwneyd dyn yn ffwl," ac y mae Twin wedi cael digon i'w gario trwy'r byd ; gan hyny, goreu po gyntaf yr el i chwilio am ei fwyd ei hun." Teimlai Twm a'i feistr yn hynod ane^yllysgar i ym- adael a'u gilydd, canys yr oedclent mewngwirioneddyn debycach i gyfeillion nag i athraw ac ysgolhaig. Ac ni allai y tynergalon Rhys ymattal rhag wylo wrth weled un mor ienanc, mor dalentog, ac mor obeithiol a'n harwr, fel rhosyn tlws diddadblygedig ei ddail, yn cael ei daflu ar anialwch oer ac ansicr y byd, i ymladd a'i wyntoedd croesion. Bu Twon am enyd wedi hyn gartref gyda'i fam, yn fachgen maw pymtheg oecl, yn segnra ei amser ymaith, ac heb unrhyw olwg am y dyfodol. Yn bryderus iawn yn ei gylch, a than ystyriaeth o'i haiiallu ei hun i'w gynnal, aeth Catti un diwrnod at yr ysgweier i erfyn arno i wneyd rhy wbeth o blaid ei n> ab, ac fe addawodd ef yn dyner \djwn y gwnai — rhoddodd ei addewid mewn gweithrediad drwy ei anfon fel prentis plwy' at ttermwr a drigai yn mysg y mynyddau cymydogaethol ! PENNOD X. TeiiJu Morns Grvy. — Ehagolygon pmddcudd, Tua phedair milltir ar ddeg o Dregaron, rhwng ^mynyddau gwyllt, uchel, a ban," (ys dywedy beirdd) TWM SHON OATTI, 73 ar dyddyn bacli o'i eiddo'i him, preswyliai Moms Grug, y fferrawr i ofal pa un y traclclodasid Twm gan awdur- dodau y plwy', ac ar y ffordd i dalu yinweliad a'r hwn y cawn ein harwr, yn nghwmiri a than arweiniad Watt, yn av t T? yn ymdeithio. Pradd a difywyd iawii cedd en siwrnau, canys teimlai y naill a'r flail ei fod ar golli cyfaill, ac f el pe i oedi yr ymwahaniad poenus, cerddent yn araf a dystaw ar en taith ddigysnr. Ar ol cyraedd y lie penncdedig, ymsuddai calon Twm o'i fewn yn ngwyneb yr olygfa o'i flaen. Adeilad hir ac isel ydoedd y rTermdy, i gyd o dan yr un gronglwyd a'r beudy a'r stabl ; ac am fod y cyfan yn orchiiddedig a hen do du a charpiogyn gyfanscddedig o wellt a rhedyn pydredig, yr unig arwyddion oddeutu'r if y preswylid ef gan fodau dynol ydoedd coin simneu adfeiliedig ar y naill hen iddo, a dau nen dri o offerynau amaethyddol yn gorwedd wrth ddrws yr hofel. Adnabyddid y He — i'r yenydig yr oedd yn adnabyddns — wftb yr enw Cwm y Gwern Ddu. Daethai y if a'r tir eyssylltiedig ag ef o ddarn i ddarn i feddiant taid Morus Grug trwy y drefn "Hafod-un-nosyddcl" — yr hon drefn, hyder- wn, sy' mor hysbys i'r darllenydd, ac i arbed i ui y drafferth o fanyln ami yn y fan hen ; ac mor neill- duedig ydoedd y lie oddiwrtb y rhan hohlocaf o'r plwy', fel na wnawd nemawr sylw gan y prwyfoKon o'r iros- eddiad hwn ar hawliau y faenoriaeth; felly, ar ol llwyddo i ddal y tf a'r tir am driugain mlynedd heb aflonyddu arno gan warcheidwaid. y plwy', daeth o'r diwedd yn ngrym y gyfraith yn eiddo diddadleuadwy iddo ef ac i'w blant ar ei ol. Xid oedd y ffaith fed y lie wedi aros cynyd bron yn guddiedig yn ymdclangcs yn rhyfedd lawn i Twm ; ond teimlai yn ofidus ei galon na lyncasid y cwbl i fyny gan ddaeargryn nen ryw chwildroad anianyddol arall 03m erioed iddo ef fod mor anffortunus a dyfod i drigo yap. Sajai y tyddyn ar lechwedd yn gwynebu cwm ncetli a difFrwyth yr olwg arno, yn ymylu ar fynydd creigiog uwchlaw, ac yn wabanedig eddiwrth cors cldyfrllyd a mawnogaidd gan nant fechan glir a thrystieg. Safai y tf a'r adeiladau perthyncl iddo ar y gors yr ochr arall i'r nant, yr hon a groesid trwy gymorth pent fechan wedi ei fturfio gceden syrthiedig yn arwain i'r caeau, a thrachefn i wtre fudr drwy'r coed i'r mynydd uwch- 4 TWM SHOU CATTI. iw. Yn]lle y drain-gwynion, yr belyg, a'r colleu, ydd yn gyffredin yn cyfansoddi gwrycboedcl tyddynod ynrru, anigylcbynid y caeau bycbain a tbylodaidd yn gan eitbin pigog yn gymysgedig yma a tbraw a rug. Ycbydig yn uwcb i fyny na'r bent ddisaernedig, ylifai y dwfr grisialaidd a pbur— dibalogedig byd yn yn gan gyffyrddiad dyn — yn rbaiadr fecban, dros cbwyn craig lefn a tbywyll ; tra islaw ar ei disgyniad ydyn ymdorai i ewyn gwyn, fel pe i dafiu cynfas drcs gorwecldle. Gelwid y rbaiadr lion "Y Pistyll," ac 'r llyn islaw y tynid y dwfr angbenrbeidiol at wasan- etb y teulu. Oddiyno befyd y caed y graian a ddefn- ddiai y llancesi i olebi y styciffc llaetb, y rbai drwy ei fferynoliaeth a wnaed cyn laned a cbyn wjned bron 'r llaetb a gynwysent. Islaw i'r bent, iledasid y nant d ag i ffuiflo llyn niawr a cbwrnpascg, yn rnba un yr mbyfrydai aelcdau nofiadwy y tenlu — y gwycidau a'r wyaid a'u cywion, ymloni — yr oeddem ar yebwanegu, wrtb eu pleser ;" ond gan fod y rban uwcbaf o'r llyn n nn a'r ffordd fe arlonyddid arnynt weitbiau gan y pffylau a'r bucbod y rbai a groesent drwedd i'r caeau idraw. Arweiniau Ihvybr troedig drwy y cced beibio ysgwydcl craig ucbel ac origlcg, ac ar draws ben leddfa gerrig, i'r mynyddau. Terfynid pen ucbaf y loddfa ben gan ddibyn ofnadwy peclwar ugain troed- fad o ddyfnder, adnabyddus fel Allt y Graig Lwyd. Frth ddilyii y Hwybr i fyny ocbr y mynydd, ac ar ol /raedd y pigyn uwebben y gloddfa, ar nn Haw nid xld dim iVganfcd ond gwastadedd eang o fynydd-dir ; ■a ar y llall tciid ar ffurfioldeb yr'olygfa gan afenydd llynau, y rbai a orweddent yn ngbeseiliau y brymau 1 "taflem o arian byw a dysglaer, ac yn y pellder mddyrchai mynydd ar fynydd nes ymgolh yn y ■ mylau. . , ; Ar gyflwyno o'n barwr gan Watt 1 ofal dyn tal, Eyrnog, a thywyll yr olwg arno,— neb amgen na r oius Grug ei bun,— fel y prentis a anfenasid id do gan I plwv', cryebai y ffermwr ei dalcen melyn, a ffiacbiai I n o"i lygaid ffyrnig gan ddigter a sicmedigaetb ; a cban ■rychar T^rndruan gyda'r unrbyw ddnmyg ag yr : , Irvcb gybycld ar bryfyn distadl yn ymlusgo wrtb ei 5 feed, gan synu yn ei ddvgn anwybodaetb i ba detyben creasai y nefcedd y fatb betb divert h, mor anallueg ! rrario coedueu dynu dwfr, dywedai, "In brat, yn TWM SHON CATTI. 75 wir, y maent wedi anfon ! O ba ddefnydd ybydd ( ;i ac eiddil fel hwn i ini ?" "0 unrhyw ( y byd," gwaeddai lien wrachhagr, hell, a "ond.i fytta bwyd. Mi dynga wrth ei ws teneu a'i wddf hir, fod ganddo 'stuniog bytheuad. ie corn ei wddf yn edrych fel pe b'ai eisoes wedi ei i ; bnd os nad yclyw, inae yr olwg Jarno yn ddigon s mai dyna fydd ei ddiwedd." Ar hyn dyma c si, merched y tf 9 yn gwneyd eu hyniddang- drych ar ein harwr, y naill dros ysgwydd ath fodd agi beri i un feddwl niai anghen- . ■. ' doedd, atyrlrwn perygfus fyddai dynesu. Wrth vrdd eisteddai labrwr mewn siaced wen, yr hwn a ai ar yr ymborth oedd o'i flaen fel pe b'ai yn myfyr- io ar ei ragoriaethau ; ac er fod y bwyd yn prysitr ddiflanu oddiar ei blat, troai ei drwyn ar i fyny yn awr ac yn y man i arwyddo rnai pryd o anghenrheidrwydd -■ hytrach nag o loddest ydoedd. Yn ei yniyl ac ;h yr un gorchwyl, eisteddai glaslanc bynocl a ehwithig iawn yi olwg arno — teneu ei gorff, gwelw ei wyneb, craff ei lygad, a chrymanog ei drwyn — yr unig un, er byny, a yniddangosai fel pe b'ai'n dda ganddo * reled ein karwr ; canys nid cynt y deallodd iba ddyben daetliai Twin yno, nag y dechreuodd chwerthin uwch- t h ei blat fel pe b'ai wedi darganfod rywbeth hynod iawn yn ei fwyd, a tbanbeidiai ei lygaid duon gan sirioldeb. " "Wei, Moses, dyma iti gydymaitli yn awr i dy helpio i fytta bwyd a segura," dywedai Morns Grug, tra yr amneidiai ar Watt a Twin i gymeryd en lie wrth y bwrdd ; " Ie, dyma iti gydymaith yn aYv~r i dy helpio i fytta bwyd a segura,''. ail-ddywedai Shan, merch henaf y ffermwr, yr lion, i'r dyben o gael ei hystyried yn un o awdurdodau'r tt a adseiniai bob gair a ddy- wedai ei thad a'i mam. Gwyddai Moses o'r goreu nad oedd wiw iddo gynnyg amddiffyniad ; gallesid casglu, er hyny, oddiwrth osgo ei ysgwyddau a dull ysmala ei wynebpryd, mai ychydig, os dim, o wirionedd oedd yn y cyhuddiad ; a thybiai Twm iddo'i jweled yn sychu deigryn ymaith o'i lygad a llawes ei got garpiog tra y codai yn frvsiog oddiwrth y bwrdd ac y cerddai allan o'r tf, Yn ystod hyn i gyd yr oedd Watt wedi bod yn llygadu y labrwr yn y siaced wen ; ac er nad oedd dim yn neillduol r w ganfod yn ei ymddangosiad, gallesid ^76 TWM SHON CATTJ. gweled foci Watt yn cymeryd dyddordeb anarferol ynddo. Ar 61 • gorphen o'r labrwr ei giniaw, a pban fcedd ar roddi ei bet ar ei ben i fyned at ei waitb, ;gofynai Watt iddo, " Onid Abel ProsseSf yw dy enw •di?" "Nage," dywedai y dyn yii gyffrous. "Ie," .gwaeddai Shan, " i be' wyt ti'ngwadn dy enw d'wad?" ' :" Os felly," atebai Watt, " y mae geny' warrant yn dy ;erbyn fel tad anffyddlon plentyn Palli'r Bais Wen; gan liyny, gyfeillion, helpwch fi iSv ddal yn enw'r frennines," • Ar liyn rhnthrodd y labrwr o'r tf — rhuthrodd ac ym- Jidiodd Watt ar ei ol ; ond gan na welwyd yr nn o honynt am fisoedd lawer wedyn gan denln Cwm y Gwern Ddu, y mae yn rbaid i'r darllenydd ymfoddloni i adael effaith yr ymlidiad yn dclirgelwch am dymbor ,yn mhellach. ' ' Y diawl a gipio Watt y Gwahoddwr yna ?" gwaeddai j Shany Grug, gwraig y fiermwr, "canys nid yw yn ' Jdwyn dim ond tristwch a belbul i'r ty pa bryd bynag y daw yn agos i'r lie. Dwy flynedd yn ol dygodd i ni y Moses yma — mab gordderch i ddyhiryn o Iuddew a jdwyllasai morwyn dylawd y ty tafarn yn mha mi y ' Jlettyai yn acblysurol ; a tbyma fo yn awr wedi dyfod ' ag nn arall beb nemawr chwaneg o nerth nag sy' niewn ,catb ; a gwaeth na'r cyfan — (a plioeth y b'ccb dithan, fshan, am agor dy geg o gwbl)— y mae wedi eyfiro j'ymaith Abel Prosser; a pbetb yn y bycl mawr sydd i'w •wneyd bellach, Duw yn rafig wyr — 'dwn.i ddjm !" tl v "Gwneyd," atebai Shan, "ni wnawn yn eitba'. Yn fenw pob daicni gwnewcb i'r ddan larp yna wneyd gwaith Abel, cCv gwaith eu Mnain he/yd!" Felly, bynta. •y Gwern Ddu PENNOD XL Y mac Hoses yn tveddu ifod yn chwannog. — Fraw/fod angen yn gvmeyd lechgyn (yn gystala Mewod) yn hy\ Fe ddywedir mai cysur i un a f'o'n dicddef adfyd TWM SHON OATTI. 77 ydy w ymwybodolrwydd f od ereill yn clioddef odcliwrth yr anhwylderau, neu yn cldarostyngedig dan yr un profedigaeth.au ag y mae ef yn eu clioddef . " Yn awr, 05 gwir hyn, y mae yn rhaid fod Twm a'i gyfaill ludclew- aidd yn hynod ddedwydd, canys yr oeddent ill dau fei eu gilydd yn clioddef yn dost odcliwrth clcl.au beth an- hawdd iawn i'w clal gan y natur dclynol — gormod c waith, a rhy fach o fwyd! Ond ofnwn fod mwy c resymeg nag o wirionedd yn hyn. Pa fodd bynag am liyny, y mae un peth yn sicr, os nad oedd y gydnaws- edd a fodolai rhwng eu teimladau yn ateb y dyben i'w gwneycl yn ddedvjydd, effeithiai i'w dwyn yn gyfeillioi o'r rnwyaf, a thueddai hyny i leddfu ychydig ar ev blinder an. Ar y cyntaf teimlai ein harwr yn gas gandcio ei gyfeillach, canys nid oedd model cael gandelc siarad am clclim ond yn unig am betha.u bwytadwy— rhdst a berw, a'r cyffelyb. Byrdwn ei gan ef bol amser oedd, ' ' Pa beth a yf wn, neu pa beth a f vryta wn ?" Pan yr adroddai Twm wrtho, weithiau, am 3 gwleddoedcl gwychion yr arferent gael yn mhla; Ysgweier Treisgip, enynau ei lygaid yn ei dwfn loches an fel yr eiddo teigrau newynllyd, gan wane annesgrif iadwy, a ely wedai, " ! t Arglwydd anwyl ! on leicswn i foci yno ? Mi glywais ddyn unwaith yn so T am fustach a gawsai ei rostio yn gyfan — ai tybed j gallai y fath beth fod 3m wir? Y fath— ! 'r fat] olwg ! Mi ddymunwn yn fy nghalon fod yn agos rwygo o'i ochr un, ie, dau neu dri, o'r asenau poetliios yn clyferu o frasder peraidd. ^Ii awn i mewn i\ gorpws ; ac er gwaethaf y gwres a'r iraicl, mi f'yttwi fy rlorcld allan ! Pe gallwn ond dianc o'r ardal uffern ol jnna, a llwycldo i gyrhaedd rhyw dref fawr, m dd'wedaf iti, Twm, sut yr hoffwn i ennill fy mywol iaeth — mi fyttwn am wager! Mae pethau felly y: digwydd yn ami ; ac i ddyweyd y gwir, mi allwn far^ yn ddedAYydd ddigon pe cawn fy mol yn llawn o gi am unwaith. — am ddim ond unwaith ! Mi rwygwn a mi lynewn " — ac yna, ar ol y pallai iaith i fynegu e orhoffedd, chwyrnai fel ci uwchben asgwrn pan y dai un arall yn mlaen i gwestiyna ei hawl i'r cwbl. By chrynid Twm wrtn welecl yr arwyddion h}Ti o wallgoi rwydd yn y truan newynllyd — ei lygaid yn mellten ac ar neidio o'i ben, a'i ddwylaw teneu yn estynedig y: bryderus fel pe i afaelyd mewn ymborth dychymygo] 78 T\VM *HON CATTI, Ceisiai Twin ei gysuro a gobaith am ddyddiau gwell, pan y c'ai ei wala o'r hyn fyddai arno eisiau ; ond ni thyciai dim, canys ymollyngai wedyn i flit o wylo, a thra y treiglau y dagrau i lawr ei ruddiau llwydion, yn mha rai yr oedd aniser a newyn eisoes wedi gwneyd rhigolau dyfnion, gwaeddailmewn anobaith, " ISTa, na, Twm, mi fydda' farw ar y mynyddau hyn ; nid oes yn fy aros 1 ond gwaith a gofid, gwaith a gofid hyd fy medd !" Yn ddisymmwth neidiodd ar ei draed, a chan newid ei don brnddaidd i im o orf oledd, gofynai, ' ' A fedri di fwyta wysfeu*H ammrwd, Twin? Mae gem i stor o honyn' nhw yn gnddiedigyn yr hen 'sgubor yma, ac heno, fy machgen i, ni fynwn wledd yn iawn !" Dylasem fod wedi liysbysu y darllenydd mai ^m y 'scnbor yn dyrnu"yr oedd y ddau lane pan y digwydd- odd yr hyn a adroddwyd nchod, ac yn flinedig gan eu llafur yr oeddent wedi tatlu en hunainjar y gwellt i orphwys. Gan fod y llawr dyrnu'fyn nglfn a'r tf, syrthiodd dystawrwydd y ffustiau yn chwithig iawn ar glustiau agored Shany Grug, ac i'r dyben o wybod beth allai fod yr achos, brysiodd tua'r lie. Yn anffortnnus, cyrhaeddodd yno mewn pryd i glywed Moses yn. swaggro yn nghylch yr wyan. Gyda throediad ysgafn a dystaw cath sydd yn gwylied y foment fwyaf gyilens i ymdaflii ar ei hysglyfaeth,festynbdd ei Haw i ymaflyd yn y glicied — agorodd y drws yn sydyn — neidiodd i ganol yr ysgubor, a chan afaelyd ar ffnst ddyrnu, addun- edai a chlamp o l\v y torai hi bob asgwrn yn ei gorff oddieithr y dangosai iddi mewn banner munyd'yn mha le y cuddiasai yr wyan. Am ei bod nnwaith wedi tori ei goes, yr hon a osodasid yn ei lie yn o anmherffaith gan Evan y Go', gwyddai Moses o'r goreu nad oedd dim i'w wneyd ond cydsynio a'i chais. Druan o bono ! Yr oedd ei ysbeilio fel hyn o'r rhagolwg oedd ganddo am bryd yr un mor boenns iddo a phe baed yn tynn dafnau o waed o*i wytnienau ; a llanwai ei lygaid a dagrau mawr a gloewon tra y casglai Shany yr wyan yn ei 'ffedog, ac y cerddai ymaith a hwynt yn orfoleddus ei gwedd. "Yr hen bitsh!" gwaeddai Moses, cyn gynted ag iddi droi ei chef n ; '''does ond siomedigaeth yn fy aros i. Ar ol inyned i'r drafferth am ddiwrnodau ar ddiwrnodau i gasglu yr wyau yna, gan feddwl cael gwledd yn iawn arnynt, a'u colli i gyd wedi'r cyfan ! Myn d— 1 ! pe buaswn yn gwybod hyny, cyn y cawsai tw>: SHOS OATH. 7 hi 5 nhw, ni gur'swn" 1 y cwbl yn r dipiau man, ac mi ' tan'swn i'r domen wedyn." Os ydy w cynnildeb yn rlian bwysig yn y gyf undref denluaidd, yr oedd Shany Grug, tn hwnt i bob amhei aeth, yn deulnyddes yn ol ystyr manylaf y gair. mae doethion "cymmedrol" y dyddiau byn yn cwyno y fawr fod y dulliau newyddion yn mba rbai y cogin ymborfcb yn tueddu dynion, yn fwy oddiar chwant ns o wir angen, i fwyta yr byn nad yw yn llesol i'w cyfai soddiadau, a inwy o bono nag sydd yn dygymod a' dedwyddwch. Ond am Shany Grug, gofalai bi r cbai neb o'r teulu a ymddiriedasai rhagluniaeth f gofal ddioddef oddiwrth byny, canys edrycbai \ ddyfal nad oedd dim a fwyteid ac a ynd^'yn rby dc neu yn rby flasus ; o ganlyniad yr oedd cyinalwst i anhwyklerau felly yn ddieitbriaid bollol] i Gwm Gwern Ddu. Iddi hi yr oedd ;i y geiniog a gynnilir mewn gwirionedd, "yn well na'r geiniog "a ennillir canys i'r dyben o ddiogelu ei tbenlu rhag yr anhw\ derau canlynol ar foethni, yr oedd yn angenrbeidiol : ymbortb fod nid yn imig yn fras ond befyd yn feddia nol ar yr hyn a'i gwnai yn barhaol. Er engbraiii- pobai digon o fara ar y pryd fel na ellid dyfod i ben i "pobiad" nes y byddai 1111 banner iddo wedi llwydo cbaledu i'r fatb raddau fel nad oedd yn; anbawc iawn i neb wrthsefyll y brofedigaeth o fwyta i ormo edd o bono, pa mor newynllyd bynag y gallai fod. P; yn parotoi llymrn — hoffusfwyd y labrwr — cadwai blawd yn ngwlycb am gyhyd o amser nes y byddai c; sured a cbrebsyn anaddfed. Ystyriai fod y llae llefritb a yfid gydag ef yn rby rone i'r 'stuniog yn gyflwr naturiol (os gellir ystyried llaetb llefritb ; naturiol o gwbl), gan byny cymmwysai ef ag ychyci o ddwfr. Elai y maidd a'r llaetb enwyn drwy yr i cwrs o barotoad ; ac yr oedd y caws a gedwid at wasa aeth y teulu mor wydn a cbaled ag i beri Twm syl weitbian, y cadwai efe ef i wadnu ei esgidiau onil fod ei fol mewn mwy o angen o bono na'i draed, er f rheiny yn ddigon diamddiftyn. Anfynycb iawn gwelid darn o gig ar y bwrdd, | ond pa bryd bynag gwnai ei ymddangosiad, ac yr ymeflyd ynddo a damie gwancus gan y rbai oedd o'i gwmpas, bnan yr ymc yngeut en gafael (fel y ci dall a gamgymerasaijy poi einasboeth am asgwrn) mewn dyebryn anarferol, d SO TWM SHON CATTI. y dybiaeth ofnaclwy foci darn o wraig Lot wedi syrtliio yn eu mysg ; a glynai ei heneiddilas ar eu genau hyd lies y golctiid ef ymaith a drachtiau helaetli o ddiod rad natur. Fel un a ddirmygai moethau, yr oedd Moras Grug ei han yn esampl ogoneddus i'w deulu. Pleser mawr yn ddiammea i Twm a Moses ydoedd ei glywed yn siarad yn hyawdl am ddrygioni ac ofnadus- rwydd byw yn foethas, tra y cadarnhaai yr liyn a ddywedai a chwedlau am ddynion a fuasent mor resynas ag i fwyta eu hunain i farwolaeth. Mynycli yr adroddai wrthynt am y poenau ofnadwy a ddygasai rhyw ddyn arno'i hun drwy fyned yn rhy dew. Yn ei dyb ef yr oeddbywyd dyntew yn uffern fach ar y ddaear. Soniai am ddyn o'r enw Huwcyn Prys y Bolgi, yr hwn a aethai mor dew ac mor ansymudadwy, fel yr yinrol- iodd yn wirfoddol i gafn o ddwfr, gan ddewis marwol- aeth yn hytrach na byw yn liwy yn ei boenau ! I'r dyben o ddangos ei bod yn gwrando, ac yn derbyn yr addysgiadau gwerthfawr a osodid allan yn y ffeithiau dyddorol hyn, agorai Moses ei lygaid a'i geg mewn syndod aruthr, er, ofnwn, fod y posibilrwydd o'r fath farwolaeth yn ymddangos yn amheus iawn iddo ef ; a phe b'ai liyny yn ddichonadwy credwn na fuasai ganddo unrhyw wrtliwynebiad i ddioddef poenau mertiiyrdod ar yr un telerau o fyw a Huwcyn Prys y Bolgi. "Bwydplaen, ac mor ycliydig /) bono ag sy' bosib', ydyy/r goreu, " sylwai Morus, gan fain ar yr un pry d lonaid ei geg o ffa duon a chelyd gyda chig mocli ballt a bras; "ac y mae lefain," ycbwanegai y doetliwr mynyddig hwn, "yn 11a wer gwell mewn bara na burum — y mae ei surni yn cynhesi fy 'stumog i, ac yn fy ngwneyd yn foddlon ar ychydig." Yr oedd ein harwr er hyn i gyd yn wrol ei galon, a phe porthasid ef yn well, dichon y buasai yn dioddef ei galedwaith gyda'r ysgafnder a'r diofalwch oeddent yn naturiol iddo. Yn nghwrnui gwyllt Moses troai hyd yn nod yn awr ei drueni yn Avrthddrych o lawenydd yn hytrach nag o olid. Bwytaai y ddau lane 11a wen a di- reidus hyn eu boreubryd o fara llwyd a llaeth teneu gyda 'stumogau newynllyd, tra y difyrent eu gilydd dan isel en wer thin trwy ddyn wared dull a gwynebpryd yr hen Shany Grug, yr lion a elai o gwmpas y t$ yn frysiog ac yn llawn ltwdan. A phan y teflid dwfr i "lygaid " y potes oedd eisoes yn ddigondall, hynyyw, hebnemawr TWM SHON CATTT. 81 frasder arno, i'r dyben o wheyd iddo Lara ychydig yn hwy, rlioddai eu gwynebati arwydd o'r teim'adau tii- mewnoi pan y maent weithiau yn amlygu eu gwrtliwyn- ebrwyddar Iiui bwayn ymarlhvys o'r eyila, ac yn llwyth- Og o'r hyn sydd yn ei gynhyrfu ! Mynyoh y proiid en hamynedd drwy y drmiaeth hen. t-anys pan y ty.bient hwy tod y poles o ba tua y eyfranogeni wedi ei ddyfrhau am y tro oiaf, siomid hwy wrth wekd phiulaid arall o ddwfi } 7 ii cael ei dafiu i'r eruchan er estyii ei gyniiwya* ion i bryd yn mhellaeh. Yr oedd y drill ivwn o ivvy, mewn gwirionedd, yn gyfnewicliad tidst i Twin wrth ei gydmaru a'i fywyd yn ilaenorol i'w ddyfodi&d i drigo yma, nid yn unig ar gyfrif yr yniborth, end am y gor- t'odid ef o azsgenrheirfrwydd iymwadu ynhollci a'rbyn a ddysgasai ac a garai gyni. Pan gartref nid t~ed& ganddo ddim o bwys i'w wneyo. oddieithr ebwareu, ehwedleua, a chanu a rhigymu Laledi gyda'i hcffgyfaill Watt. Yma, nid oedd math yn y byd o lyfr i'w weled, na chaii na sain telyn i'w clywed o'r naiii ben o'r ftwyddyn i'r Hall. Ei*i i g3 r d, ni ddigalcnai Twin, ac, eSeithiai ei Loewder a'i dyinher dda i gadw Moses druan rhag syrihio i eigion anobaiih, ar ddibyn yr hwn y salai yn leunyddiol ; a bn mwy nag unwailh mor fforiitmis ag i godi gw*n ar wynehau celyd y ddwy fercli ieuangaf, y rhai, modd bynag, y foment nesaf, a ddwrdiasant en linnain am en bod wedi ymoctwng i'r fa:h raddan ag i gael boddhad yn yr hyn a ddywedai ''prentis plwy'." Yn ystod ncsweithiau hirfaith y gauaf, pan nad ailai neb gut yn y byd ddyfeisio gwaiih iddynt, goddend i Twin a Moses eistedd wrth y tan. Tra yn sdrycb ar y tan yn llosgi yn ddysglaer o'i flaen, gan fyfyrio arno yn ei gyssylltiad a chogim'aeth, tafiai Meses y flrwyn ar war ei ddyehymyg. 31' hwn a redai yn naturiol, lei y nedwydd at ei hogleddbwynt, ar ei liofi* bwne : adroddai Twni chwedlau am ysbrydion, y rliai (nid yr ysbrydion) a gytlroent y merched bron i futiau, ac hanesion rliyf elgar aglywsai gan lanto Gwyn a'i ieistr, Rhys, nes peri syndod a difyrweh nid bychan i'w ^vrandawyr, neu o leiaf i ryw nifer o bonynt, canys cyfrifai Sliany Grug a'i hadsaiii, Shan, yn wawd gan- ddyiit fod ynuno bonynt, a thystient y dylai fod amo ef gywilydd i gaboli y fath gelwyddau. Y mae pobl cybyddlyd weitliiau, er gwasthaf eu gofal, yn methu yn eu ndd. Bigwyddai felly ami i dro 7 82 TWM SHON CATTI. yn ISTghwrn y Gwern Ddu. Buasai yr hen John Elwesl yn f alch o gyfrif Morus Grug yn mhlith ei ddysgyblion ; tra buasai cybyddion ereill yn edrych ar ei ddull ef &'i deulu o fyw yn foethus i'r pen draw. Ond y mae rhaib neu awydd yn esgor ar bechodau gwaeth ; a phan y digwyddai i Morus Grug a'i briod rinweddol fod yn absennol oddicartref am ychydig oriau, dygent yn eu personau holl gynnildeb y teulu, o leiaf ni adewid nemawr o'r trysor hwnw dan ofal y merched, canya gwledda y pryd hyny fyddai rheol y dydd. Un diwrnod ffair, ar ol ymadawiad eu tad a'u mam, hwyliodd y merched i gael spri yn iawn. Yr oedd Twm a Moses (y rhai, wrth gwrs, a gedwid yn y pellder sydd yn gweddu i wasanaeth-ddynion) allan gyda'u gilydd yn M cau," pan y dechreuodd yr olaf snwffian y gwynt a chwythai o gyfeiriad y t$, ac a ddygai ar ei adenydd arogl hyf ryd o ryw ddanteithf wy d oedd yn swynel iawn iddo. " Twm," dywedai yn ddifrifol, gan ollwng y bilwg o'i law fel pe buasai wedi ei daro a diffrwytn- dra sydyn, " 'r wy' i'n arogli crempogau." <( Felly finnau, " atebai ein harwr. ' * Ha !" chwyrnai Moses yn genfigenllyd, u y mae y llarpesi hunanol yna yn stwffio'u perfeddia rhywbethneis." ^Ydyn','' ychwan- egai Twm, gan ddyfynuy doethair, "Panfo y gath o'r ffordd fe chwery'r llygod.' , Ond aros di yma, Mosea — os na ddo' i a rhan o'r hyn sy'n cael ei barotoi acw cyn pen pum munyd, mi lynca'r bilwg a'r menyg yma y naill ar ol y Hall." Gyda'r fath sicrwydd a hwn am wledd chwarddodd Moses yn foddgar, a dechreuodd lyfu ei geg mewn disgwyliad, tra y prysurai Twm yn wyliadwrus tua'r t£. Aeth i mewn yn sydyn anghy- firedin, gyda baich o danwydd dan ei fraich fel esgus am aflonyddu arnynt ; ac mor annisgwyliadwy ydoedd ei ddyf odiad fel y taflwyd bob peth i benbleth ofnadwy. Nid cynt y clywsant ei law yn cyfrwrdd a'r glicied nag yr ymaflwyd yn y piser o ddiod fain gan ddwy o'r merched, a throsglwyddwyd ef i'r golchion yn hollol ddiseremoni ; a throdd Shan cyn wyned ei gwyneb gan ofn a'r grempog ddigrasedig oedd ar y radell o'i blaen uwchben y tan, dan y dybiaeth fod ei rhieni wedi -dychwelyd yn anamserol, ac wedi eu dal wrth yr or* chwylion annghyfreithlon hyn. * ' 'Does yma neb ond y 1 Cvbydd nodedig a chyfoethog anarferol a fa farw yn y flwydd* yn 1780. TWM SHON CATTI. 83 cytliraul Twm yna," gwaeddai Shan, yr hon oedd y gyntaf i ddyfod eilwaith i feddiant o'i phwyll. " Na hidiwch, ferched, " ychwanegai, " ew T ch i felysu ychwan* eg o ddiod, canys y mae yn amiichon i 'nhad a'm mam ddyfod adre' cyn nos." " Ie, ewch i felysu 'ehwanego ddiod, a gadewch i mi a Moses druan gael rhan o'r ddiod a'r crempogau," dywedai Twm, gan edrych yn ffyrnig ar blatiaid o'r rhai olaf hyn yn nofio mewn menyn o flaen y tan : * ' gadewch i ni gael rhan, ac ni bydd meistr a meistres fymryn callach ar ddim a ddy- wedaf fi wrthynt." "Dos at dy waith, y diogyn b'ytteig," gwaeddai Shan, gan ei daro a'i holl aerth a'r badell ffrio. ' ' Nid cyn y ca' ii f y rhan i gy meryd gydami," dywedai ein harwr, gan neidio fel cath ar lygoden at y swp o grempogau, y rhai a lwyddodd i ddwyn ymaith er gwaethaf ymdrechion unol y merch- ed i'w hadennill. Ond yr oedd ei ddull o'u cludo, gallem feddwl, yn fwy diogel na chysurus ; canys am eu bod yn rhy boeth i'w cario yn ei law, brathasai y rhan fwyaf i ffrynt ei grys a phocedi ei glos, ac yn llwythog fel hyn ymaith y rhedodd dros y bont, a thrv/y'r wtre i'r coed, yn cael ei ddilyn gan y merched. Yn awr, os oedd y crempogau yn boethion i'w law, naturiol yw meddwl eu bod yn fwy felly Ue'r oeddent yn bresennol ; a chymaint oedd y poen a achlysurent, fel y temtid ef yn fynych i'w r taflu dros y clawdd i'r ffos. Erioed ni ddawnsiodd St. Vitas jm hoewach dan ei arteithiau nag a ddawnsiodd ein harwr dan ddylanwad y crempogau poethion. Mewn gair, gellir ei gymharu yn y gwres a ddioddefai i'r bod hwnw a ehvid Sala- mander (tan-fwyttawr), gyda'r gwahaniaeth fod yr anghenfil hwnw yn cael ei osod allan fel un a ymhyf. rydai mewm g^^es, tra yr oedd yn hollol groes i hyny g} r da Twm. Gyda'r naill, mater o ddemsiad ydoedd; gyda'r olaf angen(rheidrwy T dd) yn unig a'i cymhellai i ddioddef y fath danbrawf. Pa fodd bynag, penderfyn- odd Twm yn wrol ei galon i ddal ei feddiant ar y trysorau, er gwaethaf y gwres a'r cwbl, heb annghofio am funyd y wledd oedd yn ei aros, a'r pleser a g'ai wrth weled Moses yn cael ei wala am unwaith. Fel hyn y rhedai ac y rhuai, y rhuai drachefn ac y rhedai, nes llwyr ddianc o gyrhaedd ei erlidwyr, fy rhai a droisant yn ddianadl tuag adref), ac y cyrhaeddodd hyd at ei gyfaill Moses, heb nemawr 'chwaneg o wynt 84 TWM SlION CATTI. yndclo nag sy'n ofynol i ddifiFodd canwyll frwyn; ae; yrria, niewn dirgelfa faeli glyd, eisteddasant i lawr i fwynhan ffrwyth ei lafur a'i ystryw. Yr oedd y He liwn, i ba u:i yr ymnieillduasant wledda ar y crempogan, wedi ci ddargaiifod gan Mcsea cyn erioed i Twin ddyfod i drigo yn Nghwiii y Gwern Ddii, ac yn ei gilfaeban ereigiog yr arferai guddio yr ychydig ymborth a allai ddwyn yn ddiganfyddedig o'r %f. Safai nwehben y nant yn oclir y niynydd, ar gyinniau pellaf y tydsyn, He yr oedd y gors fel pe vredi troi yn ystyfnig, ae wedi r.coinmedd gymaiiit a thrwchy blewyn yn yehwansg i diybeirion amaethyddol, Ond yr oedd y ddan lace draain yn rhy brysur ynawri daln y syiw lleiaf i brydferbhion iioii annilirydferihion. yr olygfa : ga&awn hwynt, ganhyny yny nrwynhad o'u hysglyfaeth. PEXXOD XII. Myfyrdcdau pysgotaal a chnmvdol, a fh itiau uwryw yn nglyn a hwynt. Tro " mochynaidd" — gair cyfysiyra "budr" end ycliydig yn fwy arvjyddvcaol yn y fan hull. EFFEiTKiorD y Ilwyddiant anarferol a ddilynasai ymdreeidoii y llane:au yn en irymofyniad am fVyd, yn ystod y tri mis eanlynol ar yr Lyii a adroddir yn y ben- ned fiaencrol, i'\r gwneyd yn Lyf yr. en hanturiaelhau yn y cyfeiriad Lvmv. r . Ar mi o'i deii 1 ian ymcrrvriliad- oi dygvryddodd i Idcs^ un difvuiod edrych i tin oV llynaa ii lynyjdig (am la rai y soniasom v.Ttb fyned heibio), a tbra }.m syllu ar ei inn a adlevryrcLid yn y dwfr ravel a clilir, or ei ddirf wr synded a'i lawenydd gvrelai bysgodyn o faintioli go levr yn yxasaethu ar draws ei ddelw yn y llyn am fome:it, nc yna yn yiad"diS«iii. Yr oedd hya yn ddarganfyduiad iiad ai'al lai na plieri i ge^ Moses icmvi a dwfr; a:; 3m ebrssrydd cyfodai gweledigaethau o bysgod o liaen ei l} r gaid synilyd a ehwanncg. Yn y mwynhad o'r fath tfbai'Ii cysurlawii, dechreuodd ddawxis'o oddcnm'r llyn fel India:! diwar- eiddiedig o gvnupas ei ysgiyfaeth, a plirirs y gallai Tumi ei atal rba^ rhutliro ar ei ben i'r dwfr i gelsio ei ddal. TWM SIIOK CATT1. S5 Ot dydd bwnw allan cyhoe&dwyd rliyfel tragwyddol rhyngddo a'r pysgod, nid ani eu bod yn elynion iddo, dywedai, ond am fod en marwolaeth hwy yn angen- rheidiol i'w fyw} 7 d ef! Eriidiai hwy bytii a hefydj ond sioinwyd ef yn ei holl gynllnnian i'w dal ; ac urt diwrnod digiodd yn arutlir wrth Twm am iddo chwer- thin am ben ei yindreehion anwyddiauims i wanu pen- hw\ r ad auft'ortunns efo hen fforch dom. Bn Twin ychydig yn JFwy ffodus yn ei yingyrchiadau ar y brith- illiaid a'r Hysywod a fodolent yn y nant, a hyny heb gynihorth oiferynau pysgotaol na dim o'r cyfryw, Digwyddodd iddo sylwi nn diwrnod ar droiad yn y liaut ar luu pedol ; a phenderfyiiodd, gyda chyncrth- wy Moses, i roddi ei yscil beirianol ar waith i dori sianel newydd i'r dwfr, fel y byddai iddo rcdeg yn y dyfodol mewn eyfeiriad kollol uuion, gan adael yr hen sianel yn sycli. Gyda llawer o lafur ac ymroddiad ilwyddasaiit yn mheii ainser i gario allan y ddyfais i berffeitlirwydd : a phan y rliedodd y ffrwd ar hyd ei gwely newydd, gadawyd yr hen wely yn orchuddedig ag haenen dew o laid, i ganol pa nn, yn noeth eu traed, y treiddias mt. ac ar cl ymbalfalu yn inltob eyfeiriad anrhegwyd eu hynidrechion a chynauaf toreithiog o frithil.iaid a llysywod. Yn ngwyneb y fath Iwyddiani anarferol ymhraneiai Mcses oddeutu y twr o bysgod iei ebol blwydd ; ac mor anamyneddus ydoedd i arcs iddynt gael eu rliostio, fel y teimlai y qmnlhai bach. awydd i'w hwyia yn anmirwd ! Pa fodd bynag, nid hir y buont cyn cyneu tan, trwy rwbio dau ddarn o bren pwdr yn nghyda'u gilydd, a chyda chymorth 3 T chydig o ddail sychion a mawn, daeth yr hen gleddfa -odditan Allt y Graig Lwyd yn aelwyd ar radd heiaeth i'n harwr a'i gyfaill Iuddewaidd. Am na feddiannent yr efferynan cogyddol a ddefnyddir yn gyflredin i barotoi pysgod i'r bwrdd, ac am mad " angenrheid- rwydd ydyw mam dyfais, " gwnaethant ddefnydd o gerig poethion, 3m cl y dull eyntefig o gogino, yn mha orchwyl y gwnaeth Moses ei him yn ddefnyddiol dros ben, gan lyfu penau ei fysedd bob tro y cyfryrddai a'r pysgod, dan yr esgus y llosgid hwy gan y cerig poethion. Ond ow ! ow ! Cafodd Twm a'i gyfaill brawf annymun- ol o wirionedd yr hen ddihareb hono o eiddo ein cy- mydogion sydd yn ein dysgn nad oes nemawr sicrwydd y bydd i'r cwpan gyrhaedd y genau er fod y llaw yn y 50 TWM SHON CATTI. weithred o i Jfludo yno, ac er fod y Ilygai d eisoes wedi yfed ei gynnwysion ; canys tra yr oedd y pysgod eto ar y tan, ac yn swyno Moses a'n harogl peraidd, wele gwynebpryd tywyll a chuchiog Morus Grug yn ym« ddangos o'r tu ol i'r graig, ac yn atal eu gweithrediad- au f el y mae edrychiad y sarff (yn ol tystiolaeth natur- iaethwyr) yn swyno ei hysglyfaeth. Gan nesu atynt, gofynai y ffermwryn sarugpa sut y beiddient wastraffu eu hamser yn y fan hono, ac i ba cldyben ffol a gwaeth na diwerth y cynenasid y tan a losgai yn erbyn y graig ? DigWyddai yn ffodus fod gan Twm a Moses gydrhyng- ddynt ddigon o gelwyddati (neu o ' ' bresennoldeb meddwl," fel y mae cehvydd weithiau yn cael ei gam- alw), wrtli law i'w ateb. berthynas i'w ofyniad cyntaf, dywedai Twm ei fod wedi clywed ei feistres yn cwyno y blinid hi ar brydiau gan y colic, a than y dyb- iaetli nad allai dysglaid o bysgod lai na pheri esmwyth- Lad iddi aetliai i gryn draffert.li i ddal ychydig, gan gyfeirio a'i fys at y swp a fwriadwyd i'w cinio yn gorwedd ar y glaswellt, fel prawf o wirionedd yr hyn a ddywedai. Mewn ffordd o atebiad i'w ofyniad olaf tystiai Moses gyda phob digrifwch mai eu dyben yn cyneu y tan oedd i gyflroi ymaith y brain, y barcutan- od, ac adar ysglyfaethus cyffelyb a allent ddigwydd syrthio mewn cariad a'r Avyn neu a'r gwenitli yn y cae cymydogaethol — dull o ofalu am eiddo ei feistr a al]ai o leiaf liawlio gwreiddioldeb, 3 7 n mha ystyr bynag arall yr ymddangosai yn ddiflygiol. Yr oedd Morus Grug mor g^amil yn ei eiriau ag ydoedd gyda'i dda bydol ; gan hyny, heb aros i'w croesboli ac i wneyd ymcbwiliad i wirionedd yr atebion hyn, gorchymynodd yn sydyn ar fod i Moses gario'r pysgod i'r tf, a mynecl o Twm i roddi gwair i'r bu'chod, " A bydd di'n siwr," ycliwanegai y ffermwr darbodus, "o ro'i digon i'r fuwcli sy'n rho'i y mwyaf o laetli." "O'r gcreu, mi fydda'n siwr o wneyd," dywedai Twm yn benderfynol, tra yr elai ymaith ; a chyn pen nemawr funydau, er syndod a digter annhraethadwy Morus Grug, wele ef yn taflu coflaid o wair o dan y pistyll, gan ddywedyd, * ' Dyna'r fuwch sy'n rho'i y mwyaf o laeth i mi, canys y mae y defnyddiau a pha rai y gwneir y potes a'r sicca n melldigedig a fAyyteir genyf fi a Moses yn cael eu tynu bron yn gyfangwbl o'r pwrs anhysbyddadwy yna !" Wrth gwrs fe ddilynid yr araeth lion ag encil- TWM SHOK CATTI. 87 iad brysiog ar ran ein harwr, a gadawyd Closes Grug i wneyd y goreu o'r eglurhad. Dranoeth wrth ginio, diolch i ysbryd maddeugar Moms, daetli bob peth i'w le drachefn. Bwytaai Twm a Moses y siccan teneu a barotoasid iddynt yn ngbanol yr arogl hyfryd a ddyr- cbafai oddiwrtb y pysgod ar ba rai y ciniawai Shany a'r merched, tra y canmolent eu pereidd-dra ar ol pob tamaid a lyncent. Rhineiai dannedd Moses yn eu gilydd gan ddigter, a tbeimlai dan ei siomedigaeth chwerw fel pe gallai ei difodi am ei ysbeilio ef a'i gyfaill o'r pryd a fwriadwyd ar y cyntaf iddynt hwy. Llyncai Twin ei fwyd mewn distawrwydd, gan ben- derfynu ynddo'i bun y mynai o hyn allan fyw yn well. Cbwarddai Shan "fel un o gatbod Caer yn disgyrnu mewn pot mwstard." Ymogoneddai yn siomedigaeth y Uanciau ; ac edrychai ar Twm yn orfoleddus ei gwedd fel pe y dyw^edasai, ' ' Wyt ti'n cofio'r crempogau ?" Ar orphen o honynt eu ciniaw, denwyd sylw Twm a Moses at gyfarthiad ci dieithr yn y buarth. Aethant allan a gwelent gorgi bach newynllyd, a berthynau i labrwr oedd ar y pryd yn tori mawn ar y gors yn ymyl y if. Yr oedd y creadur truenus yn dadlu hawl un o'r moch i'r oil o gynnwysiad y cafn o ba un y bwytaai hwnw ; ac i'r dyben o ddial y trawsymwthiad hwn ar ran y ci, — gan dybied pa faint bynasj o hawl oedd gan- ddo ef fel mochyn i'r oil o'r cafn, nad oedd gan y Hall fel ci hawl i ddim o bono sut yn y byd — trodd y moch- yn ato, a chnodd ei goes ol yn ddwy. Yn ngwyneb y iath anffawd a cholli y bedwaredd ran o'r hyn oedd yn angenrheidiol i'w " gynnaliaeth " udai y ci druan yn hynod wylofus ; ond distawyd ei alarnadau a therfyn- wyd ei boenau am byth drwy i Moses ei daro a chareg yn ei dalced, a bu farw yn y fan. Brysiodd y labrwr adref cyn gynted ag y gallai, wedi ei gyffroi gan Twm, yr hwn a ddywedai y rhoddid cyfraith arno amy niwed a achlysurasai y ci. Gyda chymorth ]\loses, i'r hwn, wrth gwrs, yr ymddiriedodd y cynllun oedd ganddo mewn golwg, hwyliodd ein harwr i faeddu traed ol y mochyn yn ngwaed y ci, a chan arllwys ychydig o dy- wod man i'w glustiau, gyrodd ef o gwmpas y buarth yn uchel ei rochiadau. Yn flin ganddo am yr hyfdra a gymerasid fel hyn a'i berson, rhuthrai y mochyn i fyny ac i lawr, yn ol ac yn mlaen, yma a thraw, ar hyd y buarth, yn gyffelyb i'w hynafiaid g^mt, y rhai, dan S8 TW11 SHON CATTI. ddylanwad cynhyrfus y cyihreuliaid, a foddasant eu Lunain a'u trallodion yn eigion y m6r. Cyfododd Morus ei ddwylaw yn nghanol ei deuiu ymgynuiledig a dywedai yn d&frifbl, "Mae'r diawl yn y mochyn ! n Yr oedd ei ysunniau mewn gwirionedd yn rliyfedd dros ben. Weiihiau saf'ai ar ei clraed ol fel bod dynol, gan 0felych.il y syimuliadau " breichyddol ; ' hyny sydd nivor naturiol i ddyu. f'o a'i "hwyliau yn y gwynt," a phan y dy wed yn ei benwendid dan deimlad o'i faw- redd, " Yr wy' l'n g-gystal dyn a'r g-goreu o honoch!" Yna safai ar ei ben, a ilnchiau ei draed ol ar i fyny fel pe i dariu diysiyrweh ar y fatii syniad ; ac ar ol ructhu yn y Cyfiawniad o'r gamp h6no i'w foddhad rhuthrai yma ac acw draehefn mewn anobaith. Fel hyn yr ynifywiogai y buarth a'i ystumiau rnewn modd a ym- ddangosai yn liynod annghysson a'i fywyd tawel yn Haenorol i'r digwyddiad anffodus hwn ; yn yr olwg ar ba rai y dychrynid Morus, y synid y merched, ac y bod Llonid Twin a Moses lawn cymaint a phe b'ai anter- iute yn cael ei chwareu o'u blaen ar y pryd. " Y mae pethau fel hyn.wedi cymeryd lie yn yr ainser gy nt," dywedai Morus, gyda gwynebpryd fTugdduwiol a thrist. " Os coeliwch chwi ii, niae'r mochyn wedi ei feddiannu gan gythraui." " Gan gythraul I n gwaedai Shany yn ddychrynedig, gan osod pw3 r s neillduol ar y rhif, "gan lu o gythreuhaid ! " " Y mai y mocliyn yn gynddei- riog, " sylwai Moses ; ' ' Yr oedd y ci a gnodd y mochyn yn gynddeiriog, " yehwanegai Twm. Tueddai y sylw hwn o eiddo em harwr a bricdolai achos naturiol dros ymddy- giadati dieithr y creadur dirboenedig i dailu goleuni ar y ddirgelwch, ac i ddifrifoli pawb a'r syniad ofnadwy fod y mocliyn druan wedi syrthio yn ysgiyfaeth i'r gyn- ddaredd. Yn ngwyneb hyn fcrodd Moses yn dduwiol iawn ar nnwaith, gan sylwi y galiai fod hyn yn un o'r arwyddion oedd i ragflaonu dcLwedd y byd ! "Ah ! " sisialai Twm 3*11 nglust Moses, " beih bynag am hyn- yna, y mae un peth yn siwr — arwydd ydyw sy'n rhag- ilaenu ddiwedd y mochyn !" Yn argyhoeddedig gan dystiolaethau unfrydol Twhi a Moses fod y mochyn yn "gynddeiriog noeth lymim," ac yn beryglus i'w adael i fyned oddiaingylch, tristaid Morus Grug yn f wy wrth f eddwl am golli y mochyn na phe buasai yr hyn a ddywedasai ychydig yn ol am "ymddatodiad bob peth" yn debyg o ddigwydd mewn TWM SCON CATTI. 89 gwirionedd. Awgrymai yn drist am y golled a fyddai ei ladd cvn ei besgu yn iawh. " Gan ei fed yn rhy deneu i'w halltu a'i sychu," dywedai, " rhaid i ni ei ladd ar unwaitb, a'i fwyta yn Jf'resh." "Fe gaiff ei ladd a : i (jlaclda fel ei," gwaeddai Shany yn. ddychryn- edig, "neuniawii i gyd yn gynddeiriog, gan redeg oddeutu a ebnei pawb a piiob peth a ddaw o fewn cin cyrhaedd — O'r fath biti i golii mochyn mor braf I" "F'yta i 'rim tamaid o gig cynddeiriog," adseiniai Slian ; "Ka miiiau,'"' "Na niinau," gwaeddai y lleill, yn. ddychrynedig gan y meddwl ofnadwy o gael eu mygu rhwng dan wely plu', yr hen farwolaetb, fel y sicrliawyd iddynt gan Twin gyda gwynebpryd difrifol iawn, oedd yr esmwythaf dan y fath amgylchiadaa poenus, a'r anig ffordd gyfreitblon i drin y gynddaredd ! "F'ytwn ni 'run tamaid o bono," gwaeddai y merebed i gyd ar unwaith. "Ond fe wnawn ni, serch hyny," dywedai Twm a Moses y naiil wrtb y ilall, tra y rkedai eu niyfyrdodau ar y wledd a gaent ar ei gorpws. ]3iinid Moras, yn fawr yn ngwyneb y i'aih ardd&ngosiad o ysiyinigrwydd ar ran ei deulu, a phenderfynodd arcs hyd boreu dranoeth cyn cyhceddi ei ddedfryd ar y creadur anffodus. Yn y cyfamser gcrchymynodd ei gloi i fyny yn yr ysiabl. Noson o brofedigaetb cbwerw ydoedd y noson bono i Moras Grog. Yr oedd eolli mochyn cyfan ar tin waXih yn ergyd ofnadwy; a gweddiai (yn ei ddull ef o weddio) am estyniad einioes ac adferiad iecbyd iddo, neu ynte ar fed i ryw borib- mon tynergalon ddisgyn o'r cymylau a'i brynu o"r fiordd. Yr oedd cydwybod Moras Grag o gyfansodd- iad ystwytb anarferol. Pe buasai i'r pcrthmon dy- chymygoi bwnw ddyfod, yn ol fel ydynmnai, a pbrynn y moebyn, ac i ereill drwyddo gael en gwneyd yn. gynddeiriog, wrtb gwrs nid oedd a fynai ef a hyny. Cysurai ei hun a'r meddwl pe digwyddai i nnrbyw un fyned yn gynddeiriog trwy fwyta cig y mochyn. nad arno ef fel gweHhwr y gorpbwysai y Lai, ond ar y neb a'i prynai, am y syniai y byddai cyngbori ereill pa beth i brynu a pha both i fwyta yn groes i reolau boneddigeiddrwydd. Ac o barth i rybuddio y neb a'i prynai o'r anhwyldeb a pha un y blinid ef (fel y myn rhai inai dyledswydd 3m y gwertbwr ydyw dangos allan anmberffeitbderau yr anifail y b'o yn ei werthu) haerai ef boll ddynion y byd i brofi. 90 TWM SHOX CA.TTI. fod hyny ynfai oedd iddo ef yn a^ffawd! Hynyna am foesoldeb Morns Grug. Mawr ydoedd llawenydd Twm a Moses tra yn ail fyned dros y digwyddiadau hyn ar ol cloi i fyny y mochyn yn y 'stabl, a thra yn ceisio dyfeisio pa belh i ddywedyd yn y boreu o barth i iechyd y mochyn. "Beth pe baern yn ei olhvng allan," cyngborai Moses, "a dywedyd iddo dori trwodd i'r bnartb a cbnoi y ceiliogwydd (gallwn ladd hwnw befyd a'i f 'yta wedyn) ; i'r ceiliogwydd fyned yn gynddeiriog a cbnoi y ferfa- drol ; i'r ferfa-dol rntbro yn ngbyd a'r trwnibel, ac i'r ddan yn en cynddeiriogrwydd rolio gyda'u gilydd ar byd y bnartb drwy'r nos gyda thrwst mil o gyth- renliaid !" Ond fe welai Twm na wnai y fatb stori ansynwyrlawn a bona y tro ; gan byny, pan yr holwyd ef yn y bore, dywedodd fod y mochyn yn waetb nag erioed, ac yr ofnai ef oni leddid ef yn fnan y glynai ei anbwyldeb wrtb yr y stabl, fel mai peryglus fyddai rboddi y ceffylau yno nes y gwyngalchid y muriau ac y glanheid pob man yn berffaith gwbl. Dan y fath amgylcbiadan gofidus ymddangosai y drefn bon yn briodol iawn i Morus Grug ; ac o'r diwedd gwnaeth ei feddwl i fyny mai'r ffordd oreu ydoedd i ladd a chladdu yr "anghenfil cynddeiriog" fel y dywedai. Rhoddwyd hyn mewn gweithrediad uniongyrcbol, a chyda pbob pj,rodrwydd gan em harwr a'i gyfaill, yn cael en cyimorthwyo gan Mike y 'scubellwr, yr bwn a drigai mewn hofel druenus yn y gymydogaetb, ac a ennillai fywioliaeth iddo ef ei bun a gwraig a phlentyn trwy wneyd ys^ubellau, cycbod gwenyn, a'r cyffelyb betbau, y rhai a werthai o g^inpas y wlad. Wrtb gwrs, fe ymddiriedwyd y ddirgelwch i Mike; a'r noson bono bwyliodd y tri at fedd y mochyn druan a syrthiasai yn ysglyfaetb i'r fath farwolaeth anamserol ; adgyfod- wyd ef o'i orweddle unig, a chludwyd ef gyda llawen- ydd i dy Mike, He y talwyd mwy o anrhydedd iddo yn ei farwolaeth nag a dalwyd iddo erioed o'r blaen. Cyffelyb, ie, i'r mochyn druan hwn, yn hyn, ydyw tynged ami i fod dynol — yn barchedicach yn ei farwol- aeth nag yn ei fywyd. Gresyn fod neb yn byw yn y fath fodd fel na thynir dagrau biraeth a galar o lygaid y rhai a wyliant y corff gwael yn amneidio ffarwel dra- gywyddol i'r byd a'i bethau ! Lluosog a 11a wen fuont y nosweithiau a dreuliwyd TWX SHON CATTI. 91 gan Twin, Moses, a Mike a'i deulu uwchben gweddill- ion niarwol y mochyn. Dan yr esgus eu bod yn ym- neillduo i'w gwely yn y daflod wair, ynigyrchai y llanciau gobeithiol hyn hwyr ar ol hwyr i d£ Mike, He y treulient y rhan fwyaf o'r nos i wledda a'r gig y mochyn cynddeiriog (?) PEXNOD XIII. Moses yn amlygu el fedrusrwydd yn y ddarpariaeth o gig da/ad. — Y mae'r ystorm yn ymdori, a thriciau Twm a Moses yn dyfod ?V goleu. — Huwcyn Hir yn eu cyhuddo, ac yn derby n el wobr. — Y ty mewn terfysg. Fel yr oedd y defnyddiau angenrheidiol i barhad y wledd yn raddol leihau, megys lleuad dlos tua'i chwarter olaf, deuai Moses yn fwy anesmwyth y naill ddydd ar ol y Hall, am y gwelai nad oedd yn ei aros ar ol y dybenid a'r mochyn ond un o ddau beth— ymbortli aninhur neu newyn. Gan 11a fedrai g}~sgu, fe dreuliai oriau tawel y nos i ddyfeisio cynllun i ddarparn Hun- iaeth erbyn y dyfodol. "Twm," meddai nn boreu, * ' yr wyt ti fel y n yn hoff o gig daf ad ; a chan i ti ddarpar y teisenan a'r mocliyn, yn gystal a'r pysgod (yn boeth y b'o rliai a'u llyncodd!), i'y nhro i yn awr ydyw arlwyo'r wledd. Nid yn nnig mi ddo' i o hyd i'r cig, ond mi drefna' materion yn y fath fodd fel y caifF Shany Grug ei hun ei gogino i ni." Yna aeth rhagddo i adrodd, yn ol yr hyn a gly wsai o enau Morns, fel mewn blynyddan a aethent heibio y syrthiasai ami un o'r defaid o uchder Allt y Graig Lwyd, ac fel mewn can- lyniad i hyny y gwnaethpwyd gwrych dew i'w cadw draw o yniyl y dibyn. " Ond nid oes angen yn y byd i ni fod mor fanwl 'rwan," dywedai Moses; "mewn gwirionedd, y mae yn fy mryd i berswadio un o'r defaid i gynawni hunanladdiad un o'r diwrnodau nesaf ; yna gallwn fwyta a bod yn ddedwydd unwaith yn rhagor. Xi fpwn newid y tro hwn — yn lie cig nioch ni fynwn gig daf ad." " A'm holl galon," dywedai Twm ; " yn unig g^-na'r cwbl dy hunan, yna mi gaf wel'd beth a fedri wneyd hebfy nghynorthwy i." Wedi ei slensio felly, teimlai Moses mai gweddus i'w an- 02 TWM SRON CATTL -rhydedd fyddai gweithio allan ei gynllun lieb gymborth neb. I'r dyben gan byDy o sicrhau iddo ef ei bun y clod a ddeilliai o'r anturiaeth, deisyfodd ar Twm i aros islaw tra yr olai ef i ddwyn ei ddyfais i derf yiiiad. Heb priii ofalu yn nghylch y mater niewn Haw cynier- odd Twm ei eisteddie ar lidiart yn gwynebu clogwyn ucbel Alit y G-raig Lwyd, tra y rhedai ei fyfyrdodan ar ei gartref pell a'r boil' fanau a adawsai i ddyfod i breswylio i'r gwyUidiroedd byn. Uwcblaw pobpeth meddyliai am ei fam, yr bon na welsai am gybyd o amser ; a tbreiglai dagrau biraetb dros ei ruddiau llwyd- ion, tra y cydmarai ei tbynerwcb arferedig hi a'i fywyd caled presennol. Yn y cyfamser esgynasai Moses y mynydd yn araf lies y eyrhaeddodd y pen uchaf o'r tu ol i'r clogwyn. Gyda cbymortb y ci, bnan y gyrodd un o'r myliarod tewaf i gilfach ouglog a ffurfid gan wrych y gcedwig gyfagos nwchben y dibyn ofnadwy. Ar oi uiiwaith. ei anneg, rfmthrodd y ci ar ei ysglyfaeth ddiamddinyn gan gyfartb a bratbu yn ddibaid, tra y bloeddiai Moses nertn ei geg, gan chwifio ei freichiau o'i gwmpas fel bvvyliau melin wynt, nes o'r diwedd wedi ei iwyr ddyli, neidiodd y creadur diniwaid dros y gwrycli i'r awyr deneu islaw, yn bollol ddiwybod o'r diffwys angenol a ymagorai i'w dderbyn y tu arall i'r clawdd. Dadseiniai y cymoe yud Moses i arwyddo ei foddhad, diolehodd i'r nefcedd am anfon iddo y fatb wr*s fryddlon, gan yebwanegu ar yr un ar.ad ; , " Gwyiia dori'r eroen !" Rhoddodd byn ddigon o v/aitb i'n barwr a Moses am y gweddill o'r pryd- nawn, tra yr aetb Morus i'r t.C* i hybysu iV deulu y newydd anarferol y bwriadai en banrbegu a gwledd yn iawn, a'i fod i'r perwyl byny wedi gorchymyn ar fed i mi o'r defaid tewaf gael ei lladd. Ar y dydd canlynol, tua diwedd y ciniaw addawedig, pwy ddaetb i'r if end Kiiweyn Hir, y labrwr tai a thenou, perchencg y ei a laddwyd gan Moses dan yr esgus ei fod yu gynddeiriqg. Ar ol ychydig o ymgem yn nghyleh y tywydd, ac felly yn y blaen, fel rbagar- weiniad i'w neges, rboddodd ar ddeail i Morns a Shany. mewn dull tra ebyfrinaebol, fod ganddo stori bir a hynod i adrodd- Iddynt. Ar ei ddyfodiad i mewn, edrychasai yn gilwgus ar Moses, nes peri ymwybodol- rwyjLd yn meddwl yr Ittddew fod a fynai y stori rbyw- sut nea gilydl a^ ef;gan byny eyfododi odliwrtb y bwrld a rho'Jdd II ei h^t ar ei baa y i !!b I :r 7310*5 ; ond tra vr bw^lisi i alael y t>, rhoidjil rlawev r a ar dlei'liMnns fol a fyial ei d U^a 1 lb llgiemia a'r hill deilti, a: y d3 rau, o gvilyiiah i Ty.n % Mbsos fod yn brssenajl i glywed y^ hyn a ddygid yn en 94 TWM SHON CATTI. herbyn — mai dyn ydoedd ef a deimlai yn wawd ganddo gyhuddo unrhyw un y tu ol i'w gefn. Edrycliodd Moses aruo yn hy' ac yn heriog, er yr ofnai yn ei galon fod "rhyw faw yn y caws," fel y dywedir. Unig ddifyrwch Twm ar y pryd ydoedd syllu ar wynebpryd cyffrous yr Iuddew, tra yr ymegniai i ddyfalu beth allai fod swma sylwedd y datguddiedigaethau hyn o eiddo y labrwr, a sut yn y byd y digwyddai ei fod ef a'i gyfaill yn wrthddrychau y fath gyfrin gynghor a hwn. Ond, i fyned rhagom, wele y teulu oil yn awr yn eisteddedig — Huwcyn yn llenwi hen gadair freichiau a osodasai mewn sefyllfa gyfleus i warchad y fynedfa at y drws, rhag y digwyddai i'r drwgweithredwyr geisio dianc — Morus ar ei gyfer yn edrych fel cerflun o iStoic, a Shany a'i hiliogaeth ferchaidd ar ymdori gan gywreinrwydd i glywed pa gythrauleiddiwch yr oedd Huwcyn ar fedr ei amlygu. Ar ddinystriad ei gi gan law amihrugarog Moses, y mae'n yniddangos i'r labrwr anffodus fFoi yraaith mewn dychryn mawr gan lwyr gredu, yn ol fel y rhybuddid ef gan ein harwr, y rboddid cyfraith arno am y niwed a wnaed gan ei gi dan ddylanwad y gynddaredd. Gwyddai Huwcyn o'r goreu mai celwydd ydoedd hyn, a chan y tybiai mai celwydd hefyd ydoedd y gweddill o'r ymdrafodaeth, llocliesai y syniadau chwerwaf o ddialedd yn erbyn "y cenaw distadl o Iuddew," fel y'i galwai, a laddasai ei gi tlawddan rith- ymhoniadau. Dan deimlad o'r camwri a dderbyniasai ymddialai ei hun weithiau yn ystod nosweithiau y gauaf trwy dori gwrychoedd Morus Grug, gan wybod nad allai lai na rhoddi wmbreth o drafferth i'r llanciau, tra ar yr un pryd y darparai iddo'i hun ddigonedd o danwydd. Un noson tra yn brysur wrth y gorchwyl annghyfreithlon hwn, daeth o hyd i ddirgelwch a gyn- nygiai iddo gyileusdra yn iawn i dywaHt ei gasineb gwaethaf ar eu penau diamddifFyn. Yr ydoedd ar gychwyn tuag adref a baich o goed ar ei gefn, pan y clywai swn traed yn nesu ato. Ar ol gosod ei faich o'r neilldu, ymguddiodd yn frysiog fel ysbiwr lladradaidd, ac arhodd i weled yr achos. Tra yn y sefyllfa hon, gyda chynorthwy goleuni gwan y lleuad, cafodd olwg cryno ar Twm a Moses. Gan adael y baich o goed y tu ol i'r gwrych, gwyliodd eu camrau nes y canfu hwvnt vn mvned i mov.m i rV"^ 1 ^! A Jike v 'Sfilil^llwr, TWM SHON CATTI. 05 Aeth i fyny at y ffenestr, a gwelai yr holl deulu wrth y bwrdd yn gwledda ar weddillion y mochyn, ac yn chwerthin yn galonog uwch ei ben ; tra y tueddai y rhanau hyny o'u hymddiddan a glywai ef i gadarnhau y drwgdybiaeth a fodolai eisoes yn ei feddwl. Dilyn- wyd hwy felly gan Huwcyn amryw nosweithiau dilyn- ol, a gwelodd yr un peth yn cymeryd lie hwyr ar ol hwyr, nes o'r diwedd y galluogwyd ef i gasglu hanea lawn a chryno o'r holl draf odaeth ; acO! mor gysur- lawn iddo ydoedd y meddwlfod y moddion i ddial marw- olaeth ei gi yn awr yn ei law ! Ar y dydd yn naenorol i'r hwn am ba un yr ydym yn ysgrifenu, galwasai Huwcyn yn nh£ Mike, ac yn llawn o orfoledd a malais hysbysasai iddo fod ei holl wleddoedd nosawl wedi eu darganfod. Crynai Mike druan dan ofn y canlyniadau a allent ddeilliaw iddo o'r rhan a gymerasai ef yn ninystr y mocliyn ; ac i'r dyben o heddychu ysbryd digllon ei gymydog dialgar, cyfaddefodd yn rhwydd yr oil a wyddai am y mater. Ymddangosai fel pe b'ai ysbryd dial wedi gostwng ei glust i roddi gwTandawiad parod i holl ddymuniadau Huwcyn, canys ar y pryd- nawn dan sylw, tra yn llercian yn y coed yn yrnyl Allt y Graig Lwyd, bu yn dyst o ysgelerdra olaf Moses, yr hwn, gyda chymorth y ci, a yrasai y ddafad a borai yn mysg y praidd ar ben y mynydd, dros y dibyn ofnadwy. Adroddwyd yr holl fanylion hyn gan Huwcyn (heb adael i'r amgylchiad lleiaf ddianc yn ddisylw, oddi- gerth y rhan a gymerasai ef ei hun yn anrheithiad y gwrychoedd) gerbron y teulu ymgynnulledig ; a rhai tra yn gwrando am y f ath weithredoedd anfad a godasant eu dwylaw tua'r nef mewn syndod a dychryn aruthr. Haws fyddai i'r darllenydd ddirnad nag a fyddai i ni ddesgrifio effaith ddadblygiad yr adroddiad uchod o eiddo Huwcyn Hir ar wynebau Morus Grug a'i briod gynnil. Och'neidiai hi dan dristyd annhraethadwy, tra y rhinciau ef ei ddannedd yn eu gilydd gan angherddoldeb ei ddigofaint. Awgryniai fod angen mawr am ddiwygiad yn. nghyfreithiau y tir — mai gresyn ydoedd fod dau brentis plwy' maleisus a diwerth o fwy o bwys ngolwg yr awdurdodau na bywyd mochyn diddrwg neu ddafad ddiniwaid. Cerddai o gwmpas y t^ yn ol tua phum' miildir yr awr yn mron o'i go' dan bwys ei drallodion, gan fwmian wrtho'i hun grynodeb 96 TWM SHON CATTI. Ua^ra o'r boll aniTodion a ddigwyddasai iddo : c ' Mochyn ddim yn gynddeiriog wedi'r cwbl — tywod yn eiglustiau — wedi ei fwjrta i gyd gan yr hogiau a Mike y 'Seubell- wr — damnio'u pert'eddi ! — y ddafad v/edi ei gyru dros y clogwyn — wyih swllt o golled o leiaf — ! anfadwaith. na clily wyd erioed am ei bath ! Yr oedd y byd yH ddiniwaid liyd yn hyn, a phob ysgelerdra end megys ehwaren plant wrth ei gydmaru a tbriciau fel yma — ■ rhaid fod diwedd y byd yn o agos — y inae'r proifwydi -wedi rhagddywoyd"— - ' ; Bo' ddaeth o'r lioll floneg, y feliniaid?" gofynai Shany yn wylofns gan feddwl am y deisen frail a goliasid iddi am byth ; tra y dyrysai y merched eu menyddiaa wrth geisio dyfalu at ba broiiwy&oliaeth y cyfeiriai en tad. Grin na theimiai neb awydd i ateb ei gofyniad dorus, parhaai Shany i guro tabyrddiad y diawl ar y llavrr a gwadn&u ei chlocs, tra y dysgyrnau Hawcyn llir fel eilyll ar y niwed a achlysurasai. DeffrdTryd Moras a Sliany o'r diwedd o ddysiaw- rwydd eu synedigaeth drwy i Hnweyn cfyn, "Wei, be'dych chi am v.moyl a lihw? Mas gen i gv/p^l o rail* in yn fy nilioced a wnant y tro yn iawn. Gwell fyddai i ni g'lynra eu dwylaw o'r tu ol iddynt a'u han- fon rnewn trol i'r carchar, lie y erogir nhw'n feinv i ddechreu ac y sibbedir nhw wedyn fel rhybudd i ddyhirod a gymerant ymaith fywydan efrn diniwaid" — "a moch," dywedai Morus, "a dexaid" gwaeddai Shany, fel i selio eu heuogrwydd. Gnd yroedd Tv/m a Moses yn ystcd hyn i gyd yn berffaith efiro ; ac niewn llai o amser na a gymer i adrodd y fTaitb., tsiiodd yr elaf stol dri-ihrqed at ei gyhuddwr, a hyiiy gyda'r faih nertb nes y torodd benelin ei fraieli ddo. Daeih Hnw- cyn ato'i bun, modd bynag, cyn pen mnnyd, ac yr oedd ar ruthro ar yr luddew gyda'r clyben y mae'n ddiammeu o'i ddifodi, pan y cipiodd tin harwr i fyny ha gadair dderw, a liyrddiodd in gyda'r fatli anneliad perffaith at ei ben fel ar y foment nesaf y gorweddai ei gorii teneu ar y llavrr yn drybaeddedig a gwaed. Yr oedd pethau erbyn hyn yn deehreu edrych yn dra echrydns; oncl buan y nevridiwyd agwedd yr olygfa gan Sbany, yr hbn a ymosouai ar Moses a lion 'sgnbell fedw, tra y swmbylid ef yn ei benol a'r frorch grasu gan 1111 o'r merched ieuangaf, nes y brefai fel Ho ar dranc. Yn nherfysg y ffrae ymosododl Shan arei rms. shon c^tti. 97 ihad a lledwad fudr a gipiasai o'r croclian Hymni, nes gwynu ac anharddu ei farf ddu a thrwchus i'r fath raddau ag a barai i un f eddwl ei fod dan law yr eilliwr, tra y safai ef a'i geg yn agored gan synu ynddo'i hun a*i nad oedd yr ymddygiadau dieithr hyn ar ran el deulu yn arwyddlon ychwanegol o ddiwedd y byd. Gan wybod o'r goreu y bwriedid y ffonodiadau hyn iddo ef ae nid i'r ffermwr diniwaid, ymafiodd Twm yn Shan o'r tu ol — daliodd ei phenelinod yn djn ar ei hoehrau — argraffodd gusan ar eu gwefusau drwy eu cnoi — «a chan ei chwirlio i ben pellaf y-gegin, neidiodd dros gorpws Huwcyn Hir, a chyrhaeddodd y drws yn ddio- gel a dianaf. Dilynwyd ef gan Moses, a'r holl haid wrth ei gwt, gan gosi ei ben a rhwbio ei din dan effaith ergydion y 'sgubell a brathiadau y fforch grasu. Gwnaed eistedd yn orchwyl lied anhawdd iddo am dymhor wedyn; a thybiai ei fod wedi diocldef gyf- felyb gosp a welsai wedi ei phortreaclu mewn hen bictiwr yn rhywfan, lie 'roedd ei fawrhydi satan- aidd yn gwanu hen wrach yn y rhan bono o'r ccrff i hwylusdod pa un y dyfeishuyd cadeiriau. PENNOD XIV. Ffoedigaeth yr Israeliad a Mike. — Llawenydd yn cael el droi yn qfid. — Lladd d thynerwch, ac achub drwy esgeulusdra. — Gwdedigaeth ddysglaer, a chyfarfydd- tad goruwchnaturiol. — Diwedd y teulu cybyddlyd. Ab ol llwyddo i ddiano mor groeniach o afaelion eirth y gegin, ymneillduodd Twm i'w gysegr yn y daflod wair — tanodd ei hun ar ei wely, a chwarddodd yn galonog wrth feddwl am y digwyddiadau ysmala a adroddwyd yn y bennod naenorol, gan synu yncldo eihun beth yn y byd a ddaethai o'i gyf aiU anffodus. Mor f awr, modd bynag, ydoedd y benbleth i ba un y tanwyd Moses druan gan ffustiadau ysgubell Shany a thry- waniadau fforch Gweno faeh, fel y rhedodd yn ei flaen yn syth, yn wysg ei drwyn, fel y dywedir, heb wybod yn iawn i ba le. Ond os oedd ei ddau ben fel hyn yn ysigedig, yr oedd ei goesau ynl led ystwyth , a'r fata 8 08 TWM SHON CATK. .ydyw nertli greddf fel y dygasant ef cyn pen nemawp amser i'r llanerch lie y treuliasai gynifer o oriau hapug «-*rbwthyn y 'scubellwr I Cafodd i'w syndod fod Miks gylchiad syd(l ar gael ei adrodd, tystiai fod yr hyn a welodd, er rhyfedded ac anhygoel y dichon iddo ymY ddangos, wedi ei anfon gyda bwriad neillduol ; ac nad ydoedd dan ddylanwad cwsg na phensyfrdandod pan y digwyddodd, ond ei fod mor effro ac mor synwyrol ag a fu erioed pan yn y mwynhad o berffaith iechyck Tra yn troi ac yn trosi ar ei wely isel a chaled, yu flinedig gan dywyllwch didor ac yn wan gan boenatt parhaus, syrthiodd cydgan o leisiau per a nefolaidd ar ei glustiau synedig, Mewn moment wedyn chwafc wyd y tywyllwch dudew ar unwaith gan oleuni tan*, fcaid a ffrydiau i'r daflod, a goreurwyd pob gwrtli- ddrych adnabyddus yn yr hen adeilad a llewyrch art naearol. Yn gydweithredol a/r sain a'r weledigaetli defirowyd teimladau swynol yn ei fyawes, a diflanodd iSl holl boenau , Tra yn ymegnio gyda chymorth rheswm I gyfrif am yr hyn a welai ac a deimlai, f "^ ^ridod annhraethadwy canfu foneddiges ieuanc dal p ^arydferth, ac wedi ei gwisgo mewn dillad duon k chywrain, yn sefyll yn ymyl ei wely. NI allesid ganj foa yn ei hymddangosiad ddim o'r nodweddion hyny a TW2I SH01T &A.TTI. W$ ^twir yn ■ f onrwchnaturiol, " canys yr oedd ei phersoii yn berffaith sylweddol ; ac er yn deg annghyffredin ei gwedd, nid ydoedd amgen na boneddiges fyw mewn? galarwisgoedd gweddw y cyfnod hwnw. Fel yr ym> suddai ein harwr megys dan ei hedrychiad sefydlo'g a fhosturiol, estynodd tuag ato y Haw dlysaf a welsai erioed, gan gyfeirio yr un pryd at ddwy fodrwy briod?* astol, y J naill uwchben y llall r ar drydydd bys ei Haw aswy. Edrychodd yn astud am funydyn ar y modrwy*. au, a thra yr edrychai, tybiai y gwelai un arall, o liw gwanach, yn raddol ymddangos uwchlaw y lleill, ond aT graffu ami yn f anylach, gwelai nad ydoedd anigen nag ysnoden wen wedi ei chylymu yn y dull neillduol nwnw a elwir yn " gwlwm cariad." Tra y crwydrai ei O'lwg drachefn a thrachefn o'i bys at ei gwyneb serchus, gan ynidrechu i roddi ymadrodd i'r cwestiwn a grogai ar ei wefusai o barth i ystyr y f ath weledigaeth, cyffra- wyd ef o'i ddwfn fyfyriad a'i ymsyniad liapus gan waedd dorcalonus o'r t£, a darfu y weledigaeth ogon~ e&dus jn nghyda'r goleuni a'r beroriaeth nefolaidd yn y fan, gan adael Twm druan eilwaitb mewn tywyllwch, yn fwy siomedig nag a fu Tantalus erioed. Fel maeS hudnwy yn y diffaethwch yn raddol ddiflanu ar ddy* nesiad y teithiwr sychedig, gan ei adael yn nin a d> ysbryd, y dinanodd y weledigaeth hyfryd hon o gyfr- haedd ein harwr. Er hyn i gyd, cafodd yr hyn a welodd y fath effaith dymunol arno, fel y cysurai ej nun a'r gobaith fod dyddiau gwell a blynyddau decj> wyddach yn ei aros yn mm y dyfodol. Effeithiasai y teimladau dedwydd a gyffrowyd yn ei fynwes gan yr amgylchiad uchod i adferu i'w feddwl ei hoewder arferol, o ganlyniad, fel ail effaith, cafodd fw fawr gysur fod ei grachenau yn dechreu ymryddhau al gnawd yn raddol greithio, Ond fel yr adennillau ef clwg ac y gadawai y clefyd ef, cynnyddai ei chwani am fwyd mewn cyfartaledd, a daeth yn fuan yn hynod newynog, heb unrhyw beth o fewn ei gyrhaedd am a wyddai ef i foddloni ei angen, ac yntau eto yn rhy wan i adael y danod i fyned i ymof yn dim. Ar brydiau, modd bynag, fe'i cynddeiriogid i'r lath raddau gan gno- feydd newyn fel y gwnai ymdrech i wthio ei ddwy law teneu a gweiniaid i ganol swp o wellt pys a orweddai yn bentwr rhwng ei wely a'r wal ; ac weithiau, ar oj Hjaith chwilio, i'w lawenydd anrhegid ei ymdrechiadau: 104 TW3I SHON CATTJ. ag ainbell i goden gyfan a ocbelasai guriadau y ffust ddyrrni. Pan yn yr ysgol clywsai a darlienasai cbwedlau am longddrylliadau a tbrycbinebau ereill pryd yr arferai y dynion fwrw coelbreni yn mysg en imnain pwy o honynt a gaent eu lladd i ddiwalln angen y Heidi. Teimlai yn awr y gallai gredu y cbwedl- au byn, er mor anhygoel yr ymddangosent iddo gynt. Qs deuai o byd yn awr ac yn y man i ddwy neu dair d /godenau pys, er gwaetbaf toster ei ddwylaw a'i enau, agor&i bwynt a bwytaai eu cynnwys gy da gwanc an- nesgrifiadwy. dipyn i betb, fel y mae'n naturiol meddwl, dibysbyddwyd yr adnawdd truenus bwn ; end nn diwrnod, ar ol ymchwiliad anwyddiannus a pboenus, cyffrowyd ef gan drwst sydyn yn y gwellt, a tbynodd <£ law yn ol rbag dyfod i gyffyrddiad a llygodem Fel rbyddbawyd modd bynag oddiwrtb yr ofn bwn ar glywed glwciadau giar, yr bon y foment nesaf a ddis- gynodd trwy dwll yn llawr y daflod i'r 'stabl islaw, I)aetb yr aderyn teuluaidd hwn yn awr yn t 'aderyn o ai*- goel dda " iddo (ac yn un befyd a ddewisodd mewn biyn- yddau wedyn fel arwyddarf ei deulu) ; canys ar ol yn> cbwiiiad byr daetb o liyd i ddim liai na thri o wyau yn ^ uytb. Yr oedd byn, mewn gwirionedd, yn fanna yn yt anialwcb i'w obeithion adieiliedig— yn fiynnon o &4wfr mewn dinaetbwcb i'r yjndeitbydd sycbedig — yn baf an dyogel a d3Tnunol i'r morwr llongddrylliog, a£ yn gyf oetb annysgwyliadwy i un mewn tylodi. Erioed ni cbroesawyd y benclitbion ucbod sryda mwy o lawenydd a diolcbgarwcb nag y croesawyS y wyau byn gan ein foarwr newyiillyd. Ond er mor wertbfawr a dymunoi ydoedd yr adnertbiad bwn, gwyddai o'r goreu na wasanaetbai ond am enyd facb i gadw y blaidd oddi- srrtb y drws ; ac er yn. gwella yn raddol o effeitbian Ofnadwy y frecb wen, teimlai ofn weitbiau y syrtbiai wedi'r cwbl yn abertb i angen a newyn. Er byn i gyd yr oedd ei galon yn llawn gobaitb ; ac er yn ieuanc, yn WyUt a difeddwl, nid oedd yn ddyeitbr bollol i'r cyan* a'r dyddanweb sydd yn deilliaw i'r duwiolirydig o .ymddibyniaetb ar law baelionus Ebagluniaetb. Tra yr oedd newyn fel byn yn tremio yn ngwyneb J frentis plwy^ druan, gwabanol iawn ydoedd y sylw £ elid i blant y tf; Eto'i gyd f e ymddialwyd yr esgeiv lusdra a pba un yr ymddygid ato ef gan y sylw neillduol a delid iddynt Hwy, canys trodd yr esgeulu&d^a TWM SH03T CATTI. 105 hwn ar ran y ffermwr a'i wraig allan yn iecbyd- wriaetb i'n barwr, tra y tueddai y tynerwcb (amryfus) a ddangoswyd ganddynt at eu plant i ddinystr y eyf ryw ; mewn gair, fe\i lladdwyd a thynerwch ! Yn yr absenoldeb o farn a ehyngor amgen na'r eiddo yr Lea wragedd bunanol a cbonsetiyd a ddaethent yno i weini (?) rboddai Shany Grog ei holl ddyfais ar waith i barotoi yn y ffordd oreu y danteitbion rirwyaf a f eddai y t£ -er ca-el gan y cleifion i fwyta. Cauid allan pob awela awyr iacb o'u bystafelloedd, a mygid bwy bron gan j baicb o ddillad a bentyrid ar y gwely. Kboddai Iddynt y teisenau melusaf y gallai niedmsrwydd unedig yr ben fenywod barotoi, yn ngbyda cbwrw poeth, gwin llysieuedig, a'r cyffelyb betban niweidiol, mor flwyr y llyncasid pob nieddwl o gynnildeb a bydoi- rwydd gan j nwyd arddercbocacb a chryfach o serch ai ei pblant cystuddiedig. Erbyn byn syrthiasai tair o ? r mercbed yn ebyrtb i'r afiecbyd, a gorweddai y bedwaredd niegys wrth ddrwa angau. Nid oedd dim i'w glywed drwy'r tf ond wylofain, gruddfan, a gwae; er byn i gyd ni wnaed defnydd o unrbyw feddyginiaetb i ddwyn oddiamgylch. adf eriad yr olaf , Yn mben deuddydd nen dri yrnwel- wyd a'r He gan saer o'r pentref cyfagos, yr bwn a ddygai gydag ef mewn trol yr eircb a barotoasid i'r meirwon. Gyda cbymorth yr ben wragedd banner meddw dodwyd bwy i orwedd rbwng yr ystyllod teneu. Edrycbodd y rbieni trist arnynt unwaith yn rbagor tra'n ocbneidio ffarwel bytbol; boeliwyd y caeadau i lawr — ac yna bwyliodd yr ben wragedd i wledda dracbefni Gwledda yn ngbanol tristyd y tenln — gwledda, er fod angau yn brysur wrtb ei waitb yn y t£-~ a gwledda, er fod tair arcb ac ynddynt dri o gyrff meirwon yn gorwedd ar fwrdd yn en bymyl I Rbostient a berwent o'r boreu byd yr bwyr, a diolcbent yn wresog y mae'n ddiammen am y fatb fara beunyddiol a hwn; ac er na cbyfranogai y tenln galarns o ddim a fcarotoid ganddynt, gwledda, er byny -. — gwledda jfdoedd en barwyddair bwyi Fe geir yn fynych, modd bynag, mai pobl ofergoelus iawn ydyw pobl dideimlaxL Felly'r nen wragedd byn. Aflonyddwyd arnynt mewn dull tra bynod a digrif yn ngbanol $u holl wledda a'u llawenydd cuddiedig. Fel eryrod a Sgoglant maes y frwydr o Jiirbejl dilynasid y saer i 106 TWM SHDK CATTtv Gwm y Gwern Bdu gan liaid o hen wragedd y pentrell yn mha un y trigai, y rhai gyda chymorth ychydig t> rith-gydymdeimlad a'r teulu yn eu hadfyd a obeithieafc gael eu cyflogi i weird ar y gweddill o'r cleifion. Ond pan y gwelsant fod y maes eisoes wedi ei feddiannu cafwyd hwy yn euog yn ngolwg yr hen wragedd ereill o?r trosedd ysgeler o gynnyg eu gwasanaeth yn rhad ao am ddim i eistedd i fyny i weini ar ac i wylied yy anhwylus. Fe wyr y darllenydd yn dda mai swydd ydoedd hdn a hoffid yn fawr gan bersonau o'r desgriflad. uchod, yn enwedig os byddai y teulu yn mha nn y gweinyddenfc yn "meddu ar gryn foddion," fel y dywedir; a bod gloddesta mor gyifredin (amryw flynyddau yn ol) ar achlysuron o wylied y claf a chladdu y marw ag ydoedcl ar achlysuron o briodasau. Gan nad allai yr hen wragedd cyflogedig ddisodli y gwirfoddolion, ymddialasant arnynt trwy eu beichio a holl galedwaith y t$ , heb annghofio ar yr un pryd i sicrhau iddynt hwy eu hunain reolaeth bwysig y do£- barth coginaethol, gan uchel synied mai pobl annhek Iwng o unrhyw ymddiried neillduol ydoedd y bobl a ymwthient lie nad oedd eu heisieu, Fel y crybwyllasom eisoes, yr oedd ofergoeledd ytt ochel yn mysg yr hen wrageddos hyn, Esbonient y digwyddradau mwyaf dibwys, megys udiad ci neti ganiad ceiliog yn ystod y nos, fel yn argoeli marwolaeth nn o'r teulu. Dywedai rhai eu bod wedi gweled ** canwyllau cyrff " yn tramwy o Gwm y Gwern Ddft yn nghyfeiriad y f on went yn flaenorol i farwolaetfe genethod ifainc y tf ; tra y tystiai ereill iddynt, ryw noswaith ddu, weled claddedigaeth ddrychiolaethol yn gynnwysedig o lu o ddynion yn rhodio yn ddidrwsfe megys cysgodion, a phedwar yn eu mysg yn dwyn # eu hysgwyddau elor yr ymadawedig. Un noson, rhwng deuddeg ac un, a'r tair arch &% cynnwys yn gorwedd ochr yn ochr ar yr hen fwrdcl derw, tra y cynnorthwyai Moras ei briod i gynnal wrtn y tan eu merch olaf (dros wynebpryd yr hon yr oedd gwelwdra angau yn ymledu'n lladradaiddj, a thra y£ ymhelaethai un o'r hen wragedd (oedd ar y pryd ytt brysur wrth y gorchwyl o rostio lwyn o gig dafad) a» sicrwydd ymddangosiadau goruwchnaturiol, gan gadarn* liau yr hyn a ddywedai a fieithiau a ddaethant dan e£ TVftf SHOX CATTI, 10? eflw nefllduol Li ei hun, torwyd yn ddisyinmwth ^f draws yniresyiniad yr hen wrach gan swn a threigL drwst aaarferol, fel pe b'ai holl ddodrefn y tf yn cae£ eu dynichwelyd a*u chwilfriwio. Llanwyd calona^t pawb a dychryn sydyn, a neidiodd yr hen wragedd a* eti traed gydag hoewder merched deunaw oetf. Farhaodd y swn i gynnyddn ac i nesn yn raddol fei pe b'ai rhywun yn ymbalfalu yn y tywyllweh. xsgrechai rhai, a rhedai rhai i gomeli pellaf y gegfru gan guddfo eu hwynebau yn en ffedogau ; tra yr eisteddai ereill yn ddianadl ac fel pe wedi en hoelio at y faino— y chwys yn sefyll ar en talcenau fel dafnau gwlith a? fresychen, a'n llygaid ar neidio o'n penau gan fraw'a, phryder annesgriiiadwy. Ar hyn gwthiwyd y drws yn agored gan nn a edrychai yn debycach i wallgof ddyn nag i ddrychiolaeth — tremiodd yn wyllt o'i ddentn a* yr olygfa ddyeithr, yna rhuthrodd i fyny at y tan*— cipiodd y cig hanner rostiedig oddiar y llinyn, a dina%- odd gan yngan mewn llais dwfn a gresynol, ■ ' Dduw I fe'm newynir yn fnan gan y filehiiaid hyn !" Pigwyd cydwybodau Morns Grug a'i briod i'r byw wrth gofio'y prentis druan a adawsid ganddynt mor annynol i ym*- ladd mewn nnigedd a'r anhwyldeb marwol oedd eisoes wedi en hamddif adn o dri o'n plant ; ac ni adawai y fferniwr i neb adennill y cig T ond, gan gipio torth oddiar y bwrdd, rhedodd ar ei ol, a deisyf odd arno ddyfod i*r if i fwyta ei wala wrth y tan. Ar ol unwaith cael gafael ar y dorth, modd bynag, brysiodd Twm eilwaiih i'r daflod, a difaodd ei ysglyfaeth yn y tywyllwcli gyda gwancusrwydd bytheuad newynllyd. Hwa oedd y pryd melnsaf a fwytawyd erioed gan ein harwr. A£. ferai ddywedyd, pan yn adrodd yr amg}^lchiad hwn yn mhjja blynyddau wedjm, mai i'r lladrataeth hon crl eiddo y priodolai y ffaith ei fod yn fyw ar y pryd. TxU yr oedd y ffermwr eto a dagran edifeirwch yn ei lygaid yn erfyn arno ddychwelyd i'r tf> syrthiodd ysgrech nchel ar ei glustiau, a gwybu ar unwaith fod ei bedwaredd ferch wedi marw. Aeth yn ol i'r t^, ac mewn ing annoddefadwy a gwyllt syrthiodd ar ei Eniau, a chydag ocheneidiau torcalonus dywedai, f? Bwy'n gweled LLaw y nef oedd yn hyn ; ac y mae bari£ drom a chyfiawn wedi ein gorddiwes am ein creulondeft at y bachgen tylawd yna. Ond fe'i achnbir ef yn fy^jr — -«ef, yr hogyn at yr hwn yr yniddygasom yn waeti 108 TWM SHOS GATTI. nag yr ymddygem at anifail direswm. Fe oroesa ef yr taint, tra y lleddir fi a'r eiddof ganddo." Ac f elly y hu ; canys ar ddydd claddedigaetb ei f ercbed bu yntau hefyd farw yn resynus er yn edifeiriol ei gyflwr. Owelodd yr un fhvyddyn gladdu y rbelyw o'i blant 5 1 a, than effaith yr boll dristyd ac anwydd a syrthiasai arni naor sydyn, collodd Sbany ei synwyrau, a byth xfedyn crwydrai o gwmpas y wlad yn hurtes bendrwni a tbraenus. I ddychwelyd at ein harwr, cwblbawyd yr byn a ragddywedwyd gan Moras Grag — adferwyd ei cyn pen nemawr o ddyddiau i'w gynefinol iecbyd, Keiliduodd i'w wely yn y danod wair un noson, gan henderfynu niai bono gai f od yr olaf a dreuliai fyth (Jan y gronglwyd f elldigedig bon. tENBTOD XV. Dychweliad ein hanvr i Dregaron. — Ycroesaw a gafodd gan ei hen gyfeitlion cCi gydn'abod. — Ei gyflogi gem Tsgweier Treisgip, a'i ddyrchafu yn gymdeithasol a cliorfforol. Otfododd ein barwr gyda'r banl boreu drannoetb, ac $r ol cerdded yn galed drwy ystod y dydd ar byd y ffordd fynyddig a arweiniai tua Thregaron, dycblamodd ei galon yn ei f ynwea gan lawenydd, a llanwyd ei lygaid & dagrau biraetbus jDan, tua'r prydnawn, y eanfu boff i angre ei enedigaetb yn ymledu fel pictiwr tlws wrtb ei draed. Ymddangosai pob gwrtbddrych a welai mor ad- nabyddus iddo a pbe na adawsal y lie ond y dydd o'r blaen. Nid oedd na tbwyn na lleccyn o gwmpas y fan ■na ddygai i'w gof rby w gast neu giiydd a roddasid mewn gwed thrediad gynt ganddo ef neu ei gyfaill Watt y Towr, ac er fod ei draed mor ysigedig fel mai prin y gallai symud, ceisiai ysbrydoli ei gymalau a'r unrbyw deinv \ Pan gyflvrynir Moras G-rug a'i deulu gan yr awdwr i sylw y fodd y geiriau hyn ddylanwad nid by chan ar fywyd TWM SHON CATTI. 133 dyfodol Twra. Ni annghofiodd hwynt byth — fe'u hargrafrwyd ar lechau ei galon. Geiriau oeddent a ddyferasant megys yn rhagluniaethol iddo oddiar wef usau un a garai ac a barchai ; a pha nior f eius bynag y dichon fod holl ysmaldod a thriciau direidus ei oes, yr oedd ei yinlyniad manwl wrth yr egwyddor, ' ' Nac ymladd a'r gwan," a blanwyd yn ei feddwl gan y cur ad Rhys, ar y noson dan sylw, yn galw arnom i daflu mantell cariad dros ei holl ffaeleddau. Ond yr hyn a foddhaai Twm yn fwy na dim yn awr oedd y meddwl hapus na ddwrcliwyd ef nemawr gan ei ffrynd drwy ystod ei holl bregeth am y gosfa a roisai i'r ysgweier ieuanc ; ond pan yr addunedai Twm yr ymddialai arno yn mhellach os digwyddai iddo ei gwrdd wrtho'i hun yn y dyfodol ar y mynyddau, dygodd y curad ar gof iddo y perygl yr oedd ynddo, yn nghyda'r anghenrheidrwydd o edrych at ei ddiogelwch ei hun, gan ei annog i beidio ymberyglu ei ryddid a'i gymeriad yn ddiachos." Y boreu canlynol wrth frecwast sylwodd y curad yn fwynaidd wrth ein harwr, " Yr wyf wedi bod yn meddwl cryn lawer am yr helynt yr wyt ynddo yn bresenol, Twm, ac nis gallaf, wedi'r cwbl, weled fod pethau mor ddrwg ag yr edrychent ar y dechreu. Nid oes yr anghenrheidrwydd lleiaf iti adael wlad dy enedigaeth, fel yr of net : yn unig cadw o'r ffordd am dymor, ac mewn amser priodol ymdclarostwng i'l ysgweier trwy ddyweyd dy fod ya edifar am dy fyr- bwylldra a'th annghallineb. Y mae'r ysgweier yn mhell o fod yu ddyn caled ; ac os gwnei fel hyn, diam- heu genyf y daw pob peth iV le drachefn cyn bo hir." Mabwysiadodd Twm y meddylddrych, er fod syniad o ymddarostwng i'r ysgweier, a gofyn eu faddeuant am yr hyn a ystyriai ef yn weithred dclewr, yn groes iawn i'w feddwl. Pa fodd bynag, gadawyd materion i orphwys yn y fan yna, am y presenol, a thua'r cyfnos croesodd Twm y mynyddau yn nghyfeiriad t^ Cadw- gan, a chafodd yn fuan yr hyfrydwch o weled ei gariad fach dlos, ac o eistedd yn ei hymyl, rhyngddi hi a'i thad ar yr aelwyd Ian o rlaen y pentwr o dan mawn. Ar dclynesiad ein harwr at y t^, aeth gwyneb mwyn a charuaidd yr eneth yn welw annghyffredin ; ond gyr- wyd y gwrid eilwaith i'w gruddiau a'r llawenydd i'w llygaid, pan y teimlodd gvvasgiad ei law, ac y derbyn- 134 TWM SHON CATTL iodd ei gusan. Yr oedd y son am y gosfa a roisai Twm i'w feistr ieuanc wedi dyfod eisoes i glustiau Cadwgan, a chynghorai y ffernrwr tyner galon ef yn anad dim i beidio adael gwlad ei enedigaeth ar gyfrif y fath ddi- gwyddiad dibwys, ond yn hytrack i ddilyn yr hyn a ddywedwyd wrtho gan y cnrad, a gwneyd eu tf hwy yn gartref liyd nes y deuai pethau i'w lie drachefn.' Eiliwyd y cynnygiad liwn gan Gweno, a chariwyd ef yn unfrydol — caniataodd Twm i aros. Treuliodd ein liarwr amryw ddiwrnodau yma yn dra difyr, ond yn mlien tua wythnos, meddiannwyd ef gan chwant sydyn i f yned i saethu am ychydig orian ar y myuyddan cymydogaethol. Gan nad arwyddasai yr j r sgweier nemawr awydd i'w ddal, fel y clywsai Cadw- gan yn Nhregaron, tyhid nad oedd fawr o berygl os byddai iddo fyned ; yn unol a'r farn hon, gan hyny, rhoddodd y ffermwr fenthyg ei wn ai gi iddo, gan erfyn * irno gymeryd gofal mawr o honynt, am fod y ddau — y gwn a'r ci — yn werthfawr iawn yn ei olwg. Annogai ef hefyd i gyfyngu ei liynt i fynydd anghysbell a elwid Twyn Du, yr hwn, am fod ei ocliran yn dra chreigiog a serth, na fynycbid ond yn anaml iawn gan foneddigion yn y cymeriad o helwyr. Fel byn, gyda'i gi wrth ei gwt, ei wn dan ei fraich, a'i lwynan wedi eu gwregysu a gwi^egys shots, teimlai ein barwr ei hun yn fod uwcb a gwahanol yn mhob ystyr i ddim a deimlodd erioed o'r blaen, yn enwedig pan y'i sicrhawyd gan Gweno fod gwisgiad beliwr yn gweddu iddo'n dda, a'i bod braidd yn teimlo awydd i syrtbio mewn cariad ag ef ! Ar ol ysgwyd Haw a Cbadw- gan a cbusanu ei gariad, cyfarcbodd well iddynt, ac i ffordd ag ef, gan adael gyda bwynt y sicrwydd y dycb- welai tua'r nos yn llwytbog o asgafaetb. Yr oedd Twm yn awr yn ei elfen. Ymfalcbi'ai yn y rbyddid a'r annibyniaetb a fwynbaai ; ac fel hyn, a'i galon yn ysgafn, a'i anneliad yn gywir, cwympai aderyn ar ol aderyn wrth. ei draed fel pe i aalu gwarogaeth i'w fed- rusrwydd gyda'i wn. Bua-sai bellach ar ucheldiroedd Twyn Du am oddeutu awr a banner, a llanwasai ei ysgrepan yn o lawn o adar, pan, yn anffortunus iddo ef, denocld s\vn ei ergydion helwyr eraill i'r un gymy- dogaeth. Clywai nifer o leisiau ar y mynydd cyferbjm, . a gwelai wrboneddig ar gefn ceffyl hardd dros ben yn disgvn i'r gwm a wahanai y erygl o gael ei fradychu gaiuldo. — Ei gyfrwysdra yn rliy drecli i gynllwynion unedig Watt, Parch. Ineo Evans, a'i wraig. — Yn diane dg ysglyfaeth fawr. Yr oedd y dydd eisoes yn hwyrhau, a machludiad pwl yr haul yn arwyddo noson niwliog a chymylog, pan y gadawodd Twm df cysurus Cadwgan, ac y cychwynodd ar ei daith dros y mynyddau yn nghyfeiriad Llanbedr. Erbyn cyrhaedd o honofryncynbachuwchben Tregaron, ymledasai y nos o'i ddeutu, Erlidiai gwynt cryf y cymylau boldduon ar draws y ffurf afen, ac yiiiegniai y Ueuad yn dra aneffeithiol i ymwthio ei phelydran gwan drwy y niwl a'r caddug oedd rhyngddi a'r ddaear. Safodd Twm am ychydig funydau i dremio ar yr olygfa dlos a ymledai o'i flaen. Syllai gyda chalon hiraethus a llygaid lleitbion ar ei dref enedigol, mor lawn iddo ef * o adgofion melus a dedwydd — mangre ei fabolaeth, a chartref ei f am ; a chyda'i gariad at y lie daeth hen bennill i'w gof ; "Pe teithiwn holl gyrau anghysbell y byd, A gweled cywreinion y gwledydd i gyd, Yn nghanol y cwbl, fy nghalon ro'i lam I fro 'ngenecfigaeth — hen gartref fy mam." Fel y dyfnhaai y tywyllwch, neidiai goleuni megys, i ffenestri tai y dref ; a thybiai ein harwr y gallai weled canwyll yn llosgi yn ffenestr bwthyn ei fam — ei fam dyner a charuaidd ; a chyda'r meddwl na chai ei gweled byth ond hyny, daeth llif o adgofion melus i'w galon am ei chariad mawr a'i chymwynasgarwch diflino tuag ato, a theimlai fel pe b'ai rhyw linynau hiraethus yn ei dynu tuag ati. Gydasydynrwydd dieithr, sychodd y dagrau oddiar ei ruddiau, a phenderfynodd yr ym- welai a'r hen dref unwaith yn rhagor; efallai y c'ai gyfleusdra i weled ei fam, hefyd, a chanu fFarwel iddi cyn ei ymadawiad. Cjai pen awr, ynte, wele ef yn 142 TWM SHOtt CAT!TL cerdded heolydd dystaw Tregaron, wedi ei wisgo, fel y desgrifiwyd yn barod mewn dillad menyw. Cyfarfu a dwy neu dair o hen wragedd a adwaenai yn dda, ond ni chymerasant nemawr sylw o hono. Yr oedd yn lied hwyr erbyn hyn ; a phan y cyrhaeddodd hyd at d^ ei fam cafodd ei bod wedi myned i'w gwely. Ofnai gnocio wrth y drws rhag y digwyddai iddo ddeffro Jack o Sir Gaer hefyd — gwyddai o'r goreu y byddai n y n y y n ddinystr hollol iddo. Cerddodd yn ei flaen, gan hyny, yn wyliadwrus, gan gadw ei lygaid ar bob ffenestr a drws yr elai heibio iddynt. Yr oedd y dref mor ddystaw a'r bedd, oddieithr pan y torid weithiau ar ei dystawrwydd gan swn agoriad yn troi yn y clo, neu drwst ambell i ben follt rydlyd yn disgyn i'w mortais. Yn ei flaen ag ef yn araf, gan fyfyrio ar yr amgylchaid a'i gwnai mor ofnus i gwrdd a'r rbai a'i hadwaenent, hyd nes y daeth ar gyf er bwthyn ei hen gyfaill Watt y Towr. Buasai farw mam Watt er's wythnosau bellach, a thrigai ef yn awr wrtho'i hun yn y tf yr aferent fyw ynddo gyda'u gilydd. Fe ddy- wedyd drwy'r pentref eifod wedi'i sobri cryn lawer, ac yn ol pob arwydd y byddai iddo " wneyd yn dda " mewn canlyniad. Daeth i feddwl Twm yn awr ei fod wedi clywed Watt yn gwadu bodolaeth ysbrydion a drychiolaethau, ac yn brolio nad allai dim o'r fatlx bethau ei gyffroi yn y radd leiaf. " Mi ro'f brawf ar ei wroldeb yrwan," dywedai ein harwr wrtho ei hun, gan nesu at y ffenestr. Gwelai Watt yn y gwely yn mhen pellaf y bwthyn, a than mawr o fawn yn llosgi ar yr aelwyd, yr hwn a daflai ei le^yrch ar y muriau gwyngalchog nes g wneyd yr ystafell mor oleu a'r dydd. Aeth at y drws — cododd y glicied yn wylaidd — rhoes gam i mewn \ a chan gerdded yn ddystaw tua'r aelwyd, eisteddodd ar ben st61 drithroed yn nghornel y simneu; ymafiodd mewn hen fegin ddidrwyn, a dechreuodd ehwythu y tan a'i holl egni. Ar glywed swn y fegin, neidiodd Watt ar ei eistedd yn y gwely mewn dychryn anarferol ; ond pan welodd y ddynes dal yn eistedd ar y st61 drithroed yn nghornel y simneu, dan y dybiaeth mai ysbryd ei fam oedd yno, crynai yn ei grys gan ofn ac aruthredd, a rhedai y chwys i lawr ei wyneb fel rhaiadrau by chain. Plethodd ei ddwylaw yn nghyd yn weddigar a thorodd allan i lefain yn wyllt, " 'Gwared ni Arglwydd daionus !' ysbryd anwyl fy mam, cymer TWM SHON CATTI. 14? drugaredd arnaf!" Chwarddodd Twm yn ucliel ar glywed hyn, a rhedodd i fyny at erchwyn y gwely gan ddywedyd, " Cau dy geg, y ffwl ; 'does yma neb ond y fi, Twm Sh6n Catti. Deffrodd Watt yn raddol i ym- wybodolrwydd ei fod wedi gwneyd ynfyttyn o hono ei linn, ac nad oedd ei wroldeb ar yr achlysur hwn yn gymesur a'i frol. Ar ol rhwbio ei lygaid i argyhoeddi ei hnn nad yn brenddwydio yr oedd, cododd o'i wely, ac eisteddodd yn ymyl ein harwr wrth y tan. Adrodd- odd Twm wrtho ei holl hanes, a than ba amgylchiadau y daethai i Dregaron "y noson hono. Gwrandawai Watt arno mewn dystawrwydd, gan arwyddo cryn anesmwythdra a thrallod ; ac ar ol gorphen o'n harwr ei stori, cododd ar ei draecl, a chan ddodi ei law ar ei ysgwydd, dywedodd yn ddifrifddwys, " Buasai yn well iti fod yn ngwaelod yr afon heno, Twm, na bod yn y fan yma, canys fe'm gorfodwyd gan y Parch. Inco Evans i gymeryd 11 w, os digwyddai iti alw yn fy nhf i, yr hysbyswn ef o'th ddyfodiad yn ddioed ; ac nis gallaf, ti wyddost dori fy llw i blesio neb." " Wei, ni feddyliais fimyd," atebai Twm yn dawel, "y bnasit ti, yr hwn a doraist gynnifer o gyfreithiau, yn petruso rhy w lawer i dori llw a dyngaist dan orf odaeth ; ond mi welaf snt y mae pethau yn sefyll : nid yw hen gyfeill- garwch ond ysgafn iawn yn nn pen i'r glorian pan y mae gwobr nchel am fy nal yn y pen arall. Mi fedd- yliais pe b'ai hyd yn nod yr holl dref yn troi yn fy erbyn, y buasit ti o leiaf yn sefyll o fy mhlaid. Ti arweiniaist fi i ami i ddyryswch cyn hyn, ac mi gymer- ais y bai i gyd ar fy ysgwyddan fy hun i'r dyben o dy achub di; a thyma'r diolch yr wyf yn cael wedi'r cwbl. " Yr oedd Watt erbyn hyn wedi agos gwisgo am dano, a gallesid gweled wrth ei wyneb fod geiriau ein harwr wedi effeithio yn ddwys ar ei feddwl ; (i ]S T a, na, Twm," dywdedai, " chymerwn yr holl fyd i'th fradychn; ond pe digwyddai i'r person ddyfod i wybod fy mod i yn dy noddi, fe ddinystrai hyny fy holl obeithion. Ti wyddost fy mod wedi bod yn cam yr hen Betti Weflog, morwyn y person, er's deng mlynedd bellach, ac yr wyf yn myn'd i'w phriodi y wythnos nesaf. Wei, y mae y person wedi addaw gwneyd rhyfeoModau pan ddaw y ' Neithior ;' a mwy na hyny, mi gaf y swydd o glochydd a thorwr beddau cyn gynted ag y bydd farw 144 TWM SHON CATTI. yr lien Forgan Meredydd ; ac nis gall hyny fod neppell — 'rwy'i wedi ei anrhegu a pheswch mynwentol trwy dori twll yn y td uwchben ei wely. Mae ganddo gryg- ni ofnadwy eisoes, a chyn y daw y Sul f e fydd wedi colli ei lais yn llwyr ; o ganlyniad, wyt ti'n gwel'd ? fe elwir arna'i wasanaethu yn ei le!" . "Mi wela' wedi'r cwbl dy fod yn ffrynd imi o hyd," dywedai Twm, yr hwn a fuasai mewn synfyfyrdod dwfn yn ystod syl- wadau olaf Watt, "ac yr wyf yn dy longyfarch ar yr hapusrwydd mawr sydd mewn stOr genyt. Ni fynwn er dim ei ddinystrio na'i leihau, ond ti elli wneyd cym- wynas a mi heb dori dy lw, na briwo dy gydwybod yn y radd leiaf. Y mae fy ngalju dynwaredol yn hysbys iti eisoes. Gwel mor dda y mae yr hen wn yma yn f y ffitio ; aros ychydig funydau a tin gei wel'd hefyd mor dda yr wyf finan yn fitio'r hen wn. Onibai imi ddat- gnddio fy hun, gallaswn ymgomio a thi am gryn awr heb wybod o honot fymryn pwy oeddwn — ond gad imi wel'd, Watt, sut yr wyt ti yn edrych yn yr hen hugan ynia." Ar hyn tynodd y fantell oddiamdano, a thaf- lodd hi ar ysgwyddau Watt, ac ar ol ychydig o gellwair ar y pwnc, sylwodd yn frysiog, "Eistedd yma am oddeutu deng mnnyd, a'r hugan drosot, tra yr elwy* i allan i ro'i tro bach — gyda chymorth yr hen bac yma, mi dy syria' i di yn f uan a f y nullnewidiad. " Dywedwyd hyn gyda'r fath hoenusrwydd a ffrwst, fel y tarawyd Watt a syndod, chydsyniocld yn rhwydd, gan gymeryd ei eisteddle o flaen y tan, heb f awr feddwl beth yr oecld yn ei gylch. Ehedodd Twm nerth ei draed tua'r persondj^, ac ar ol euro y drws a'i ffon nes oedd yr oil bentref yn adsain, deffrodd y per- son, yr hwn yn ebrwydd a agorodd y ffenestr gan holi tl Be' ydi'r mater ?" " Codwch mewn munyd, os gwel- wch chwi'n dda, syr," atebai ein harwr gan ddyn- wared llais Watt ; "y mae Twm Sh6n Catti y foment hon yn eistedd o flaen y tan yn fy nhf i, a hen hugan lwyd am dano. Gwell i chwi frysio, syr, os ydych am ei ddal— efallai na chewch siawns eto." Yr oedd y newydd hwn yn fel ar fysedd y Parch. Inco Evans. Deffrodd yr holl d£ yn ebrwydd, yn en- wedig dau was cryf ysgyrnog a'i canlynent weithiau yn y cymerfad o gwnstabliaid pan na byddai yn ei bulpud. Gorchymynodd y rhai hyn, yn y lie cyntaf i gyfrwyo ei gefi'yl, rhag y byddai dan angenrheidrwydd i heb- TWM SHON CATTI. 145 rwng Twni i garchar Aberteifi, yna i'w ganlyn i &f Watt. Cyrhaeddodd y tri yno cyn pen nemawr fanyd- an, gan nesu at y tf ar flaenau en traed fel clrwiwlad- ron. Ysbiodd y Parch. Inco Evans drwy y ffenestr, a gwelai ddyn tal yn eistedd o flaen y tan, ac wedi ei wisgo a mantell fel yr hysbyswyd iddo. "Dyma fo, yn siwr i chwi," sisialai wrth y gweision: "Yn awr mynwch y cyrt yn barod i rwymo ei ddwylaw o'r tu ol iddo, ac arhoswch yma nes y galwaf arnoch i mewn ; yn y cyfamser gwyliwch y drws yn dda." Gyda dywedyd hyn, cododd y glided, ac i fewn ag ef. Yn absenoldeb ein harwr rhoisai Watt ychwaneg o fawn ar y tan ; ar ddyfodiad y person i'r ty, gan hyny, yr oedd yr ystafeli fach bron mor oleu a'r dydd. Cododd Watt ar ei draed, a phan welodd yr ustus clerigol yn sefyll o'i flaen (dan y dybiaeth mai Twm oedd yno yn ei rithio) torodd allan i chwerthin yn y modd mwyaf annghymmedrol. " Ha ! ba ! ba ! Da ofnadwy, Twm I" gwaeddai — " da ofnadwy ! ft'eles i eirioed y fath. betb — dyna'r hen rascal i'r dim. Sut gebyst yr wyt ti yn gallu ei ddynwared gystal ? Oni bai fy mod yn gwybod mai ti sydd o fy mlaen, gallwn dyngu mai yr ben Evans ei bun sydd yma. Yr wyt yn edrycb yr un fath yn gymwys ag yr edrychai ef pan yr addawodd y gwnai fi yn glocbydd y plwy*. Da ofnadwy V Yn ystod yr araeth glodforus bon o eiddo Watt, safai y person yn ei synedigaetb mor sytb ac mor fud a gwTaig Lot pan y trowyd hi yn golofn halen ; ond pan syrthiodd y gair "clochydd" ar ei glust, daeth o by d i'w dafod. '* c Clochydd y plwy ' ddywedaist ti ?" ebai ef gan rincian ei ddannedd, "yn hytrach dywed ' diawl y plwy,' Y dyhiryn uffernol, a godaist ti fi o fy ngwely i'r dyben o fy ngwawdio, ac i chwareu rbyw gast fel hwn a mi ? Ond mi dyngaf y bydd yn edifar genyt byn cyn pen wytbnos." Edrycbodd Watt arno gyda'r syndod mwyaf, a dywedodd, " Wei, wel, wel ! ni cblywais i erioed y (ath betb: yr wyt yn meddu ar lais a brol yr ben filain i'r dim. 'Kwyt agos a 'nghyffroi i, myn diawl ! Mi alhvn gyoaeryd fy 11 w y fuuyd bon mai yr hen Evans yn ei grynswth" a safai o fy mlaen. Y mae yn gas geny* ei olwg brwnt ; ac ni ymddygwn mor foesgar tuag ato onibai fy mod yn coledd y gobaith y bydd imi neidio i esgidiau y clochydd cyn bo hir." Tybiai Evans, erbyn hyn, y rhaid ei fod unai yn waligof neu yn feddw ; heb ychwaneg o seremoni, gan byny, galwodd 11 1.46 T\VM SHON CATTt ei ddau was i'r (y, a gorchymynodd fod iddo gael ei rwymo a'r rheffynau a fvvriadwyd i'n harwr. Torodd goleuni oV diwedd ar feddwl Watt — gwelai mai y person ei him ac nid neb arall a safai ger ei fron ; dechreuodd weled y cast a wnaed ag ef gan Twm, a rbuthrodd tna'r drws gyda'r dyben o ddianc; ond yr oedd y ddau fulldog yn rhy drech iddo, ac ar ol cryn drafferth llwyddwyd i'vv ddiogelu, " Wei, well" dywedai mewn ton anobeiihiol, "ffarwel i fy boll freuddwydion — ffarwel i doi, a ffarwel bytbol i'r swydd o glochydd a Betti Weflog. A gellwch chwithau, yr hen gythraul maleisddrwg," ychwauegai, gan droi at y person, "r'oi ffarwel i'r gobaith o dadu eicb plentyn anngbyfreithlon arna' i pan y daw, ac ni bydd byny'n hir — y mae eicb morwyn Betti, fel y gwyddoch, yn feicMog fawr yrwan. Os anfonwch fi i garchar, mi wna yr boll wlad yn bysbys o'ch ystrywiau aicb dicbcllion ; ond os gollyngwcb cbwi fi yn rhydd ar un- waith, mi adawaf Tregaron am bytb cyn pen ygnydig: ddiwrnodau, ac mi af dros y mor i eunill fy mywoliaetb mewn gwlad bellenig." Er syudod y dynion yn gystal a Watt ei hun, ymddangosai y person fel pe wedi ei lwfrbaa gan y bygythion hyn, ac ar ol gwneyd rhyw fTugarddaugosiad o benderfyniad i'w gospi, arcbodd fod iddo gael ei ollwng yn rhydd. Gan adael Watt wrtbo'i hun yn ei fwthyn gyda'i fyfyrdodau, dycbwelodd y Parch. Inco Evans yn wyneb- drist a siomedig anarferol tua'i dy, yn cael ei ganlyn gan ei geisbyliaid. Tra yr elai yr hyn a ddesgrifiasom ncbod yn mlaen yn nby Watt, yr oedd gan Twm chwareu bach o'i eiddo'i bun mewn man arall, yn cael ei gario yn mlaen ar gost y person yarchedig- Ar ol gwylio camrau y cwmni ceisbyddol hyd at ddrws Watt, brysiodd ein harwr yn ei ol tua'r persondy, gan waeddi'n uchcl mewn llais ffugiedig un o'r gweision, "Mistres- Evans ! Mistres Evans ! brysiweh os gwelwcb cbwi fod yn dda ; y mae ar Meistar Evans eisio ei godllyfr a'i arian yn union deg. Y mae Twm Shon Catti wedi ei ddal, ac yr y'm yn myn'd ag ef i garchar Abertein." Clywodd Mrs. Evans, yr hon a gysgai mewn ystafell yn ngwyneb y ty, y gwaeddi; neidiodd o'i gwely yn sionc i'w ryfeddu, a chyn pen dau lunyd yr oedd y pwrs yn nwylaw ein harwr. "Oes arna fo ddim eisieu ei faritdl?" gofynai Mrs. Evans; "O'r anwyl fawr ! oei — bu agos imi annghofio hyny," atebai ein harwr, ac yn ebrwydd yr oedd ho no hefyd yn ei feddiant. Gan ddymuno iddynt siwrnai gysurus cauodd Mrs. Evans y tfWM SHON CATTi. I4f ffenestr. ¥r oedd y ceffyl eisoes wrth y llidiart wedi ei gyfrwyo ya barod. Neidiodd Twm ar ei gefn, a marchogodd ymaith yn yraogoneddu yn y fuddugoliaeth a gawsai ar ei hen elyu. "Dyma ddial yn iawn," ebai ef, "am y trwbwl a'r erlid a ddygodd y gwrboneddig parchedig yna arnaf fi. Dyma'i geffyl danaf, ei fan tell drosof, a'i arian yn fy mhocced !" PENNOD XX. Twm yn cael ei ysbeilio gan leidr-penffordd. Ei fyfr- dodau. Yn cael ei anrheithio drachefn gan gipsy a baledwraig. Yntau yn mabwysiadu y grefft "gleraicld" ac yn ei dilyn ynffair Aberteifi. I'r dyben o ochelyd ei erlidwyr dewisodd Twm ffordd fyn- yddig a chwmpasog yn arwain i Lanbedr. Ei ofal cyntaf, ar ol myned mor bell ag i alln teimlo yn lied ddiogel, ydoedd newid y wiss; fenywaidd oedd am dauo am ei ddillad ei hun, nid yn unig ar gyfrif eu bod yn fwy cyileus i farehogaeth ond hefyd am y syniai nad ymddangos^nt mor ddrwgdybus a'r eiddo y diweddar Mrs. Cadwgan, yn mba rai y teimlai fel Dafydd gynt yn arfogaeth Saul. Cwblhawyd hyn yn mben ychydig iunydau, a throsglwyddwyd yr hen wn a'r celfi eraill i'r pac. Cyrhaeddodd Llanbedr rhwng uq a dau o'r gloch yn y boreu; ac yn ei anwybodaeth o'r byd, yr oedd mewn penbleth ofnadwy pa ffordd i gymeryd wedyn. Ccfiodd fod hwn yn lie eanolbarthaidd, a bod gwahanol ffyrdd yn arwain o hono i Aberystwyth, Llanymddyfri, Caerfyrddin, Aberae- ron, ac Aberteifi ; ond y pwnc yn awr oedd [?a un o honynt i ddewis. Daith yw got' yn sydyn fod ffair yn Aberteifi dran- noeth, a phenderfynodd ar unwaith yr ai yno, ac y gwerthai geffyl y person. Gan fod holi drigolion y dref yn ei gwelyau, ni allai ddyfod o hyd i neb i'w gyfarwyddo yn nghylch y ffordd a arweiniai drwy Aberaeron i Aberteifi. Yn ei ddyrys- weh, mentrodd, o'r diwedd, i'guro wrth ddrws bwthyn bach a safai ar fin y ffordd, ac ar ol deffro o hono wr y ty, llwydd- odd i gael yr hysbysrwydd a ddymunai. Eel yr agoshiiai at Aberaeron, am y tro cyntaf yn ei oes tarawai dwfnruad y mor yn y pellder ar ei glust, gan gyn- 148 TWM SHON CATTI. nyddu mewn mawredd fel y dynesai at y Ian ; a llanwyd ei fynwes ieuanc a syndod, anrthredd, ac ofn. Effeithai swn ebychiadau pruddaidd y dyfroedd nerthol tra yr ymgilient oddiwrth y traeth, a thrachefn pan y dychwelent megys a gallu adnewyddol i arllwys ei cynddaredd gafoeriawl ar y creigiau, ar enaid em harwr ya awr fel Mais ysbryd cyhuddol yn edliw iddo ei droseddiadau. DefFrodd y dychy- mygion hyn ei gydwybod, a than ei cholyniad hi dechreuodd ystyried ysgelerder ei weithred olaf; meddiannwyd et' ar unwaithgan ymwybodolrwydd o euogrwydd, ac ymaflodd ofn y gosp ar ei galon gyda nerth anwrthwynebol. Ar gymhell- iad y foment penderfynodd y gadawai geffyl y person ar ei ol, ac y dychwelai ei arian a'i fantell iddo y cyfleusdra cyntaf a g'ai. Tra y cynhyrfid ei fynwes gan y teimladau hyn, ychwan- egwyd at ei fraw gan swn traed ceffyl, a chyn pen nemawr funydau gwelai y ceffyl a'i farcbogwr yn dynesu tuag ato ar garlam gwyllt. Yn awr, er fod y dyeithrddyn yn gym o gyfeir- iad hollol groes i'r cyfeiriad o ba un y gallai y perygl ddyfod a fygythiai Twm, eto i gyd, y fatb ydyw gryra euogrwydd fel y tybiodd ein harwr, yn mawredd ei bryder, mai y Parch, Iuco Evans neu Ysgweier Treisgip ydoedd. Pa mor boenu3 by nag, dan amgylcbiadau cyfFredin, ydyw cwrdd & lleidr- penffordd, yr oedd yn ysgafuhad mawr i feddwl Twm ar yr achlysur presenol i wybod mai un o'r alwedigaetb annibynol hon ydoedd y dyeithrddyn. Nesaodd y gwrboneddig digroesaw hwn ato gyda chyflymder corwynt — tynodd i mewn ei geffyl o'i flaen gyda sydyurwydd a'i cyffrodd ; a chan anelu llawddryll at ei ben, hysbysodd ef gyda chlamp a reg mai efe oedd "Deio'r Diawl ;•* fod amo flys i'w arian ac i bob peth arall a feddai o wertb ; ac yn niffyg cydsyniad rhwydd a'r cais rhesymoi hwn mai gwell fyddai iddo ymbarotoi yn ebrwydd i farw, Cafodd enw y Ueidr ofnadwy hwn, a ysbeiliasai gynifer o ffermwyr y wlad, ac a ddrwgdybid o fod yn euog o fwy nag un mwrddrad, ei effaith briodol ar Twm. Khoddodd i fyny bwrs y person heb yrgan gair namyn i'w sicrhau mai dyna y cwbl y feddai yn y byd, ac y byddai yn ddiolchgar iawn os goddefai iddo gadw gini, fel y galluogid ef i dalu ei ffordd ne9 cael gwaith. Ymddangosai y Ueidr fel pe b'ai'n dda ganddo fod mewn sefyllfa i gydsynio a'i gais, a dyblodd y swm a ddymunai ; ond, ar yr un pryd, hawliai ei geffyl a'i fantell oddiarno fel math o gydnabyddiaeth am y ffafr. I arwyddo ei ddiolchgarwch rhoddodd Twm hwynt i fyny yn ddirwg- TVOI SHOtf CATTI. 149 nach : a chan dymnno iddo "foreu da" gyda rooesgarwch gwatwarllyd, marchogodd Deio ymaith yn nghyfeiriad Llan- bedr, ag awen ffnvyn ceffyl y person dros ei fraich aswy. Nid cynt y diflanodd y lleidr nag y tarawyd Twm ag ar- gyhoeddiad cryf o ynfydrwydd yr ofnau a'i blinent ychydig funydau yn ol ; ac i'w beffaith. arletbol hwy ar ei feddwl y priodolai y ffailh ei fod wedi gadael i Deio'r Biawl eiysbeilio o'i eiddo mor diwrthwynebol. Adduriedai wrtho'i hun, ar ol cryn dipyn o ystyriaeth, pe b'ai ond yn meddu ar bar o law- ddrylliau, nad allai unrhyw leidr-penffordd yn Lloegr wneyd iddo ef sefyll drachefn i gael ei ysbeilio o'r cwbl a feddai, Ar ol unwaith adael i'w fyfrdodau redeg yn y sianel hon, rhulh- rent yn eu blaeu yn wyllt a didrefn, fel ffrwd fynvddig, ar uchelgais annghyfreithlon, "Y fath fywyd bra'," dywedai ynddo'i hun, "y mae Deio'r Diawl yma'n arwain; efe yd^w brenin y ffordd fawr a dychryn y dyhirod cyfoethog hyny a lethant y diamddiffyn dan ei traed, a nevvynant y tlawd an- fibdus, ac a eisteddant mewn brawdleoedd i farnu y rhai y mae eu banelusengarwch a'u hunanoldeb hwy vvedi gorfodi mewn yst.yr i droseddu y gyfraith. Wele hwn yn byw ar hufen byd — yn enwog yu y wlad, ac yn ddycbryn i bawb p'le bynag yr 61; tra mae ami i ddyn gonest yn gorfod gweithio fel ceffyl, ac ymlusgo trwy'r byd heb ddigon o fwyd yn ei fol efallai, a raarw yn y diwedd yn ddirmygedig — a'r cwbl am ei fod yn dlawd f" Yr oedd pwys a mawredd y syniadau hyn y fath ag i'w orchfygu ac i beri iddo ddal ei dafod am dro. Daeth ato'i hun yn fuan, fodd bynag, ac aeth rhngddo i ychwanegu: "Ni waeth gen i beth y mae pobl eraill yn ei ddyweyd — mi blesiai i fy hun, nid da gen i waith caled, ac nid da gen i fwyd gwael ychwaith, chweithach y difri a'r cernodio a geir gan y gwyr mawr, fel y'u gelwir; a phe b'ai gen i lawddryll, myn diawl ! fuasai waeth gen i — ." Ar y foment hoa pasiwyd ef gan ddyn gwledig yrolwg arno, yn Haw yr hwn y gwelai Twm y pac, yn cynwys yr hen wn, a'r dillad eraill, a syrthiasai yn ei fraw ar ddynesiad y lleidr- penffordd. Ehedodd ein harwr i fyny ato i hawlio ei eiddo ; ond mtheimlai y dyn awydd yn y byd i gydsynio &'i gais, hyd nes y dangosodd Twm ei benderfyniad i'w adenill, trwy dynu ei got, a rhoddi arwyddion eraill o J i fwriad i baffio. Yr oedd y rhesymeg yma yn rhy gryf i'r gwladwr, a rhoddodd i fyny ei feddiant o'r pac heb ychwaneg o 'scwrs. Fel y mae'n naturiol meddwl, ni chafodd yr ymryson fach hon a'r g'wladwr anonest yr effaith o ddiddyfn; brvd Twm 150 TWM SH03T CATTI. I oddiar ladron-penffordd, a'u dull annibynol o fyw; a chyda'i feddwl yn feichiog a hen chwedlau am. wrhydri y bone- ddigion hyu daeth at dy tafarn bach yn ymyl Aberaeron, yr hwn oedd yn awr nior lawn o ddyeithriaid fel mai prin y gallai gael lie i eistedd. Gyda'r eithriaid o ddau neu dri o forwyr neu bysgotwyr, pobl oedd y rhai hyn yn aros am enyd i , orphwys eu hanifeiliaid ac i adnewyddu eu hunain ag ychydig 4 ymborth a diod ar eu ffordd tua ffair Aberteifi — ceidwaid ston- dingau a gwerthwyr cacenau perflas a'r cyffelyb bethau. Gahvodd Twm am dipyn o fara-a-chaws a pheiut o gwrvv, a thra y bwytaai, ymddifyrai ei bun drwy sylwi ar arferion y , "taclau" dyeithr oedd o'i gwmpas. Llwyddasai i wthio ei hun rhwng dvvy fenyw a eisteddent ar fainc y ffenestr, y rhai, yn foesgar iawn, a wnaethant le iddo yn eu hymyl, ac a gymhellasant ef i wneyd ei hun yn gysurus. Teimlai Twm wrth ei fodd yu ei sefyllfa newydd, ac nid bychan oedd ei syndod pau y cydmarai ymddygiad hynaws a thirion y ddwy lodes a eisteddent un ar bob ochr iddo, a. dull afrosgo, anfoes- gar, a sarug, y gweddill o'r cwmni. Ni feddyliodd yn waeth o honynt, ychwaith, pan y deallodd fodun o honynt yn gipsy a'r Hall yn faledwraig ; a thybiai mai y peth lleiaf y gallai wneyd yn ngwyneb y fath hynawseddareu rhan fyddai gofyn iddynt i gyd yfed ag ef. Teimlent hwy yn eu tro eu bod dan rwymau neillduol, yn eu pryder o barih i'w iechyd dyfodol, i ddychwelyd y peint i'w law yn wag bob tro yr estynid ef iddynt yn llawn. Achosodd y fath haelioni ar y naill law, a'r fath diriondeb a moesgarwch ar y Haw arall i gyfeillgar- wch sydyn iawn dyfu rhyngddynt. Mynai y gipsy ddweyd ei ffortiwn yn ddidal, a chymhellai y faledwraig ddwy neu dair o'i chaneuon goreu arno am ddim ; a Twm, i ddangos ei ddiolchgarwch, yn ordro peint ar ol peint o gwrw ; a'r tri dan effaith y cyfryw yn myned yn fwy cariadus y naill lymaid ar ol yrtlall. Tra yr oedd Twm yn brysur gyda'r gorchwyl o edrych dros y swp o faledi, yn mhlith pa rai y cafodd hyd i amryw o'i hen ffryndiau, galvvyd un a'i gyfeillesau o'r neilldu gan ddyn a cisteddai yn mhen pellaf y gegin. Aeth y ddau allan mewn ychydig funydau, a dilynwyd eu hesampl yn fuan wedyn gan y gipsy. Ar ol dewis y baledi a hoffai fwyaf, eisteddodd ein harvvr am dro yn dra amyneddgar i aros eu dychweliad. Ond ar ol aros am gryn awr, a gweled ymadael y bobl eraill o uu i un, Leb unrhyw arwydd am ailymddangosiad y rhianod teg, TWM SHON CATTL 151 dechreuodd anesrnwytho, a holodd y gwestywr a wyddai ef beth a ddaethai o honynt. Atebodd hwnw na wyddai ef ddim yn eu cylch mwy na'u bod, ar ol talu iddo ef yr hyn oedd arnynt, wedi myned o gwmpas eu busnes. Ar glywed hyn meddyliai Twm mai lodes garedk iawn ydoedd y faled- wraigj gan ei bod wedi gadael ei holl ganeuon dan ei ofal, fel rhodd yn ddiddadl, ac wedi dianc fel hyn yn wylaidd heb roddi cyfleusdra iddo i ddiolch iddi am dauynt. Newidiodd ei farn yn fuan, fodd bynag, pan, ar fyned o hono i'w bocced i'r dyben o dalu ei westywr, y cafodd i'w syudod fod ei arian i gyd wedi diflanu. "Troddmor wyned ei wyneb a'r pared," fel y dywedai gwr y ty, wrth weled ei ofid a'i ddyryswch ; ac ar ol chwilio ei boccedi drosodd a tbrosodd dracbefn bu orfod iddo gyfaddef ei fod wedi colli ei arian, a hyny mewn inodd nas gwyddai, u barth i'r model y collaist nhw," sylwai meistr y t^'gydag arafweh trahaus, " os rhydd hyny rhyw gysur iti, mi ddywedaf fi wrthyt, a chroesaw — wrth eistedd rhwng y ddwy ladrone9 yna gyneu — y gipsy a'r faledwraig. Be' arail alJesit ti ddisgwyl oddiwrth rhyw gleriach fel yna ?" Tarawyd Twm druan a mudanrwydd cegagored ar glywed y newydd hwn ; ac eisteddodd am gryu hanner awr wedyn yn resynus ei gyflwr, a'i benelinod ar y bwrdd, a'i ben yn gorphwys ar gledrau ei ddwylaw. Deffrovryd ef, o'r diwedd, o'i synfyfyrdod gan lais y gwestywr yn gofyn tal ganddo am yr hyn a yfasai ef a'i gyfeil'esau, gan ychwanegu yn dda ei natur(!) " Os nad oes genyt arian, dydw i ddim eisieu bod yn galed arnat — gelli adael dy got gyda mi ynile." "Fy ngh6t!'' gwaeddai Twm yn ddigllon ; " yn enw Duw ! y mae hono werth cymaint ddeg gwaith a'r hyn sydd arnaf i chwi." (i Md oes a fynwyf a hyny— dyna fy nhelerau i ; a dylet tithau fod yn ddiolchgar iawn i mi am ei chymeryd yn lie arian caled," atebai yr hen genaw annhosturiol. Yn y cyfamser, dechreuodd un o'r pysgotwyr gellwair ag ef, gan sylwi'n gnafaidd, "Ti elli ganu baledi heb yr un got, oni elli ? Mi gynghorwn i iti fyned, gan hyny, i flair Aberteih" — diehon y byddi mor lwcus yno a dj fod o hyd i dy hen ffryndiau." Teimlai ein harwr yn rhy drist yn awr i gymeryd nemawr sylw o'r ymgeisiadau egwan hyn ar ran y pysgotwr i fod yn synwyrlym ; pen- derfynodd, fodd bynag, i gymeryd mantais o awgrym y siaradwr olaf, a gwneyd ei ymddangosiad cyntaf fel cantwr cyhoeddus yn flair Aberteif], Felly, heb 152 TWM SHON CATfl. ycbwaneg o ymdroi, diosgodd ei g6t, a thaflodd hi iv? westywr, gan yngan mclldith arno am *i greulondeb a'i galon galedwch, a chychwynodd ar ei daith Rhoddwyd gwn gwraig Cadwgan yn mlaen eilwaith, nid yn unig ar gyfrif ei fod yn gweddu i'r alwedigaeth gleraidd, ond hefyd am y gwasanaetbai (fel Cariad) i guddio lluaws o ffaeleddau — yn ei wisg ei hun; ac wedi ei rithwisgo fel hyn efe a gymerth y ffordd tuag Aberteifi, yn wyneb- drist iawn mewn canlyniad i'r profiad a gawsai o dwyll y byd, ac yn isel ysbryd i'w ryfeddu wrth feddwl am y sut y syrthiasai yn ysglyfaeth i ystryw a ddichell y gipsy a'r faledwraig. PENNOD XXI. Ymddangosiad Tivm yn y cymeriad ofale&wr yn Aberteifi. Dychryn sydyn. Y Parch. Inco Evans t druan. Ffoed- igaethfrysiog Turn Y mae i'r wtre hwyaf droiad, a phen i'r daith fwyaf flinedig. Cyrhaeddodd Twm Aberteifi o'r diwedd, a hwyliodd ar unwaith i barotoi gogyfer a'i alwedigaeth newydd a dyeithr. Er yn lied hyf wrth naturiaeth, ac yn llawnach'o hyder yn ei aliuoedd ei hun nag a weddai efallai i un o'i oedran ef, nid heb cryn lawer o ymdrech i ddarostwng ei yswildra yr anturiodd o'r diwedd i ganu yn yr heol gyhoeddus. Ar ol llyncu dracht yn iawn o ben gwrvv i godi ei ysbrydoedd, ac yn teimlo yn lied sicr yn ei feddwl ei hun ei fod yn meddu ar lais heb ei gym- bar yn y sir, cymerodd ei safle mevvu rhan aughysbeli o'r ffair, a dechreuodd ar ei waith; ac nid hir y bu cyn i'w Uais mwyn a cherddorol, a'i ddull digrif a gwreiddiol, ddenu torf fawr o'i gwmpas, a pheri ymofyn anarferol am ei faledi. Gan fabwysiadu dull ac osgo cyffredin y rbai a ddilyn- ant yr alwedigaeth gleraidd, dodai ei law wrth ei enau fel y gallai y pellaf oddiwrtho glywed yr hyn addywedai, a chyflwynai ei taledi i sylvv ei wrandawyr mewn modd TWM SH02T CATTL 153 tebyg i byn: — "Yn awr, fy mechgyn a 'ngenethod mwynioD, mi gana' i chwi gan am weddw fach dwt a drigai unwaith yn eich cymydogaetb, os gwir y dywed traddodiad, yr hon, yn groes i rybuddion a chynghorion ei pherthynasau a ! i chydnabod, a briododd un o'r dyhirod mwya' meddw a thwyllodrus a droediodd daear Duw erioed, a'r hwn yn y diwedd a syrthiodd yn ysglyfaeth i'w ddichellion ei hun trwy gwympo oddiar goeden mewn cyflwr o feddwdod :" SHON PUW A'R WEDDW.l Ar lanau y Teifi (os gwir ydyw'r stori) Preswylio wnai gweddw fach gynt Mewn bwth wrthi 'i hunan, yn llawen a diddan— » Yn ddedwydd a hoenus ei hynt: 'Roedd en aid duw Cariad yn nhroad ei llygad Yn enyn awenydd pob bardd, A'r gwlith ar ei gwefus felfedaidd raor felus A mefus melusaf yr ardd. Kid rhyfedd, gan hyny, fod llanciau y Teifi Yn teimlo yn ysig eu bron, Gan yfed, a rafio, a chwffio, a phaffio, I ddangos eu hoffder at hon : Er gwaetha'r ymrafael, Sh6n Puw Pantygrafel A feddai ei chalon fach hi; Efe oedd ei hoffddyn, efe oedd ei heiluD, Efe oedd ei balchder a'i bri. Ond hyn oedd yn arw, 'roedd Shon yn un meddw> A thystiai y weddw fach dlos Ka wnai ei briodi i'w gario fel babi Yn feddw i'w wely bob nos: I frysio ei dynged, fe wnaeth Sh6n addunod Ar dir nud ymyfai ddim mivy ; A than y cytundeb hwn seliwyd yr undeb Tra dedwydd gan berson y plwy'. Aethpethau'nburdrefnussaithwythnosneuddeufis, A Sh6n yn parhau yn ditot; 1 Yr wyf yn ddyledna am ddryehfeddwl y faled hon i'r gan "Pat and the Widow*' o gyfansoddiad fy nghyfaill Mr, Clement O'^eiit 154 TWM SHON CATTI. 'Roedd swynion ei briod yn gryfach na'r ddiod— Yn drech na hudoliaeth y pot; Ond collwyd yn sydyn y cenaw anhydyn, A chwiliwyd holl gyrau y wlad, A chawd ef o'r diwedd, yn fawr ei orfoledd, Ar Deifi ynfeddw meiun had! **Y meddw anhygar!'' dywedai eigymhar, Gan wthio Shon druan i'r dwr, [undeb " Pa le mae'th gytundeb? Mae'n ddrwg geny'r A wnaeth fi yn wraig i'r fath wr." " damnio yr undeb, a damnio'r cytundeb !" Sh6n dd'wedai dan effaith ei spri, — " Mae'r naili heb anmharu, a'r Hall heb ei dori — Ond meddw ar ddwr V ydw* i /" Fe'i dygwyd trwy'r pentre* ar ferfa i'w gartre', Fe'i cludwyd i'w wely yn sal ; Ac O ! 'r fath dafodi a caiodd cyn codi Y boreu canJynol o'i wal : Fe dyngodd lvv wedyn — a llw annghyffredin— Na chroesai'n fyw drothwy ei ddor Fyth wedyn os meddwai, os yfai, os profai 'R hen ddioden ar dir neu ar for, Fe gadwodd ei ammod dros ysbaid tri diwrnod, Er dirfawr rhyfeddod y dre', Ond wfft i'r arferiad, "fel hwch i'w hymdreigliad,'' Dychvvelyd i yfed wnaelh e* : Ac eilwaith fe'i collwyd, ac eilwaith fe chwiliwyd Yr afon a'r goedwig gerllaw, A chawd ef inewn deewen, yn feddw ofnatsen, A photel o gwrw'n yn ei law ! "A thyma dy ammod, ai e?" ebai briod — " Myn cebyst ! mi fyna' dy waed;" A Shon yn ei ddychryn a syrthiodd yn sydyn O'r goeden yn gorff wrth ei thraed ! Ac felly bu farw Shon Puw, fel mae'n arw, Yn feddw fel ag y bu fyw, Yn siampl o wastratf; a thyma'i feddargraff— ♦'Gochelwch ymddygiad Sh6n Puw!^ TWM SHON CATTI. 155 Cymeradwywyd y crc an hon i'r fath raddau gan ei wrandawyr fel cyn pen nemawr funydau gwerthasai bob copi o honi oedd ganddo ar law. Dewisodd, gan hyny, un arall o'r swp, fel rhagymadrodd i ba un y dywedodd, " Yn awr, fy firyndiau, mi gana' i chwi gwyn bachgen ifanc o Gymro, yr hwn a fu mor anffodus ag i golli ei wraig ar enedigaeth plentyn, tua naw mis ar ol ei phriodi, ac a adawodd ei hen wlad i fyned i ganol barbariaid a dynion cochion. Heddweh a nawdd Duw iddo!'* CWYN YR YMFUDWR.l "'Rwy'n eistedd ar y gamfa, Gwen, Lie gynt eisteddem Di Ar foreu hyfryd yn yr haf, Y dydd priodais di : Bla^uro 'roedd yr yd yn wyrdd, l r r hedydd ganai'n lion ; Tlws wridog oedd dy wefus, Gwen, A chynes oedd dy iron. "Mae'r lie heb newid eto, Gwen, ▲ byfryd fyth yw'r wawr ; Mae can yr hedydd yn fy nghly w, A gwyrdd y w'r yd yn awr : Ond nid oes yma'th dyner law, Isfa'th anadi ar fy ngrudd, A disgwyl clywed 'rwyf y llais Sy'n ddystaw yn y pridd. "Mae'r wtre gul y rhodiem gynt, A'r eglwys fach, gerllaw — Yr eglwys lle'n priodwyd, Gwen, 'Rwy'n gwel'd ei chlochdy draw ! Ond gorwedd rhyngom mae dy fedd, A'r blodau arno'n lion ; Can's huno 'r ydwyt yn y pridd, A'th faban ar dy fron. " Yn awr acnedwydd ydwyf, Gwen — Yn d'lawd, yn wael fy ngwedd; 1 "Efelychiad o "Lament of the IrUh Emigrant" gan jv Auihydedclua Mrs, Norton. 156 r . TWM SHON CATTI. Heb frawd, heb chwaer, heb ffrynd, heb gar Heb obaith— -ond y bedd : Ti oedd y cwbl feddwn, Gwen— Fy malchder a fy mri; Ond nid yw'r byd i mi yn ddirn Ar ol dy gladdu di. " Meddiennit ti y galon ddewr Sy'n ddiddig dan ei briw; Fan ballai f'enaid i ro'i bwys Ar allu dwyfol Duw 'Roedd beunydd fivvsig ar dy fin, A llonder ar dy wedd; A'th garu'r ydwyf er dy fod Yn oer yn ngwaelod bedd. " Diolchaf iti am y wen A huliai'th wyneb llwyd, Pan oeddit ti, fy ngeneth ddel, Yn marw o eisieu bwyd : Ac am y mynych gysur ro'ist ♦ I'm henaid lawer pryd — » Gwen, 'rwy'n diolch am dy fod Yn awr uwch gofid byd ! "'Rwy'n canu ffarwel liir yn awr, Fy anwyl unig ffrynd ; Ond cludo'th adgof wnaf yn gu I'r wlad lie 'rwyf yn myn'tl : Mae gwaith, fe dd'wedir, yno i bawb- Mae pobpcth yn ddi-lyth ; Ond nis annghofiaf Gymru fad Pe b'ai yn deccach fyth. " A mynych dan gysgodau'r gwydd Goblygaf yno'm pen, A'm meddivi grwydra yn ei ol I'r fan lle'r huna Gwen : A thybiaf wel'd y gamfa fach, Lie gynt eisteddem ni, A'r gwenith ir, a'r wawrddydd glir, Y dydd priodais di." TWM SHON CATTI, 157 Gwerthfawrogwyd y gan hon i raddau mawr iawn, y gwerthwyd tua thri dwsin o honi ; ond fe welai Twm, ar hwn erbyn hyn a ddaethai yn berffaith hyddysg yn ei alwedigaeth newydd, fod chwaeth ei wrandawyr yn tueddu i'r lion yn fvvy nag i'r lleddf. Rhoddodd iddynt, gan hyny, yr hen ddeuawd poblogaidd, " Hob y deri dando," yr hwn a ganai ci fain an, gan ddynwared llais dyn a llais dynes— llais garw a llais main—bob yn ail a er mawr ddifyrwch ei wrandawyr gwledig. YMGOM CAEWRIAETHOL. Shon : Gweno, rho i 'nghwyn wrandawiad — * Griieno : Hob y deri dando ! S, Mae fy mron yn drist gan gariad ; G. Dyna duchan eto ! >S'. Paid a bod yn galon galed G. Taw, Shon, taw— S. O fy ing rho im* ymwared : ' f Ol'rbrwyn \ taw a'th gxVyn, o. I clyw fy nghwyn, Y ddau G. Dal dy dafod ) e S. .ByddyndirionJ er f * mw > n - T ddau G. Dywed, Shon, a wyt o ddifri'? S. Ydw* f'anwyl Gweno; G. Wei, mi ddo' yn feddiant iti — S. Dyro gusan eto I G. Ond cofia hyn, os deuaf, druan— S. Wei, Gwen, wel; ^ G. Mi fyna' i fy ffordd fy hunan ! ' '%• Ol'rbrwyn! $ er fy mwyn «■• J ( er fy mwyn S. Bydd yn hynaws ) u -,, r G. Byddynufudd { byddynfwyn. Canasai y ddau bennill hyn, a gwerthasai tua dwsin o gopiau, pan y canfu wyneb maleisddrwg y Parch. Inco Evans o J i flaen ar gyffin pellaf y dorf. Gan fod ein harwr yn gwisgo peisiau, cynnygiai y llanciau iddo wm- breth o " iferins " yn y ffordd o gacenau a chwrw, ac i ddangos eu serch a'u mawrfrydigrwydd yn mhellach i'r dyben o sicrhau ewyllys da yr eneth dybiedig, rhoddai am! un o honynt arwyddion o baffio. 153 TWM SHOK CATTL Gyeta'r fath lu a hwn o gampwyr, cariadon, a gweini- dogion o'i amgylch, penderf^nodd Twm i'w defnyddio i roddi mewn gweithrediad ddyfais newydd o ddialeild yn erbyn y person anmhoblogaidd. " Chwi welwch yr hen ddyhiryn acw mewn clillad duon," ebai of, gan alw eu sylw at y Parch. Inco Evans : u ceisbwl ydy w, a'r adyn gwaetha' yn yr holl wlad y deuais i o honi ; ac mi gym'ra' fy llw ei fod hyd yn nod ar y foment hon yn ffuredu allan rhyw facbgen druan neu gilydd gyda'r dyben o'i da flu i garcbar. Yr oedd arno eisieu fy ngharu i unwaith, gyda'r bwriad y mae'n ddiddadl o fy andwyo : ood pe carasai fi a chariad tebyg i'r eiddo Dafydd ap Gwilym at ei Forfyd ni fynwn mo bono, byd yn nod pe buasai ei hen groen melyn wedi ei stwffio a'r gemau mwyaf cost- fawr. Yr hen gythraul maleisddrwg! Am na cliyd- syniwn a'i ddymuniadau anllad aeth mor fileinig a'r hen Pharoah gynt, a thrwy ddywedyd lot o gelwyddau arnaf bu'n achos o fy nhroi o'm sefyllfa heb garitor, a'm dwyn mor isel a hyn — i ganu baledi ar yr heolydd." Meddiannwyd ef yma a'r fath duedd i chwerthin, fel y bu dan orfodaeth i guddio ei wyneb yn ei ffedog, yr hvu a gamgymerwyd gan y dorf am ffit o wylo, ac a enniflodd yn ebrwydd eu cydymdeimlad mwyaf calonog. Ond yn sydyn, gan godi ei ben oddiar y -ffedog yn' mha u n y claddasai ei wyneb i guddio ei ragritb, dy wedodd *ydag anngerddoldeb teilwng o gecwraig ieuanc, " Mi ro^wn y byd i gyd yn grwn i weled yr hen ddiavvl yna yn cael oi daflu mewn gwrthban !" Ni chafodd hyawdledd John Elias, fwy o eflfaith erioed ar ei gynnulleidfa na* a gafodd y frawddeg hon o eiddo Twm ar ei wrandawyr. Gan amlygu yr hoffder arferol at wenau lodes ieuabc landeg sydd yn reddfol yn y fynwes ddynol, a than ddy- lanwad cynhyrfus sug yr heidden, ennyowyd sel y llanc- iau hyn i uchder anarferol o blaid yr eneth dybiedig a ddyoddefasai y fath gam ; a cheisiai y naill y blaen ar y Hall i ddial y cyfry w yn y modd yr awgrymasai hi ei hunan, Brysiodd un o honynt, mab i dafarnwr yn y dref, i ymofyn gwrthban ; a chan wylied ei gyfleusdra, tra y cerddai y Parch. Inco Evans yn ei llaen yn hollo I ddifeddwl o'r driniaeth oedd mewn stor iddo, "tripiodd ei draed i Fyny, a derbyniwyd ef gan ei gyfeiilion yn y gwrthban; ac yna hwyliwyd at y gwaith o roddi awvr i'r Barcut Du, neu, (fel y dywedai Kosser Barod, digrifddyn o'r cwmni) o chwareu y bibeli-wynt i ddawns TW3I SHOX CATTI. 161 y ceisbwl. Ac er caletted orchwyl ydoedd hyn, cawsai yr alwedigaethau celyd o dywya yr aradr drwy y tir ystyfnig a thrin y fwyell drom, yr effaith o galedu breichiau gewynog y bechgyn direidus hyn gogyfer ag ef . Gan dynu y gwrthban estynedig mor d\iied a plien tabwrdd, gyda'u hymdrechion unedig, Huchient ac ail- luchient i fyny, a derbynient drachef n gorff brawychedig a chrynedig y Parchedig a'r Gwir Anrhydeddus Inco Evans i'r hyn a fygythiai bob moment fod yn amdo iddo. A pha mor anmnleserns bynag y dichon fod y sport i'r gwrboneddig clerigol, yr oedd yn nihell o fod felly i'r edrychwyr, canys, i ddywedyd y lleiaf am danynt, yr oedd ei ehediadau trbellysgogiadol ysmala a chwithig y fath ag a emiynasai ehwerthiniad y sant mwyaf sobr pe bnasai yno i'w canfod. "Fel yr ymsaetbai i fyny, oil yn goesau ae adenydd ac y disgynai eilwaith yn yr nn dnll ymrwyfawl, cymharai un ef i gath yn cael ei saethu o fagnel, arall i froga o'i go', tra y cynddeiriogai eu hysglyfaeth anffortunus nes dylifai yr ewyn o'i enan yn ei ynidreehiadau trwsgl ac a&wyddiannus i ymaflyd yn ochrau y gwrtliban ar ei ddisgyniad. Os digwyddai iddo lwyddo am foment i gyraedd ei amcan, ac i adennill ddigon o anadl i fytbeirio rb.es o fygythion o ddialedd yn erbyn ei boenydwyr, gorfodid iddo oll^mg ei afael ar unwaith gan gnoc ofnadwy yn erbyn y ddaear, ac i f} 7 ny ag ef dracliefn fel pelen wrtlmeidiol yn cael ei hyrdddio i'r LLawr gan law plentyn ysgol. O'r diwedd, yn flinedig gan en llafnr, ac wedi eu temtio a'r dyrnaid o arian a gymrygid iddynt gan y person thrist fel heddoffrwm, dygwyd y chwareu i ben, a gadawyd i Evans druan fyned i'w fTordd gydar cjmghor tra annealladwy iddo ef y gobeithient y byddai yr hyn a gawsai yn rhybudd iddo rhagllaw i beidio erlid lodes ieuanc dylawd a dianxddifiyn. Nid atebodd Inco air, oddieitlir yn unig pan, yn teimlo ei hun yn analluog i gerdded, y deisyfodd am gael ei gludo i'w west^v, lie yr arhosodd ainryw ddiwrnodau, yn glwy- fedig a dolnrns o wadn ei droed hyd goryn ei ben. Ymwahanodd y llancian yn awr, a rhedasant i bob cyfeiriad i'r dyben o ocliel ymlirliad yr awdurdodau. Cwrddasant yn ngliyd cyn pen nemawr funydau, fodd bynag, mewn lie appw^mtiedig— y lie yn inha un y 162 TWM SHON CATTI. gadawsant ein liarwr rhwng troliau gweigion gwerthwyr llestri pridd a'r cyffelyb nwydd.au. Ar gyraedd yno chwiliasant yn ofer am yr hudoles yn ngwasanaeth yr hon y gwnaethpwyd y fath orchestion o wrhydri, — yr oedd y lie yn hollol wag o'i phresenoldeb ! Gan nad oedd i'w cliael yn unman, ymwthiodd drwgdybiaeth i'w mysg ei bod wedi chwareu cast a hwynt, ac yn ebrAvydd dechreuodd y llu bentyru melldithion a rhegfeydd ar ei phen, ac ar benau pob un o'r alwedigaeth gleraidd. Ond yn nghanol liyn i gyd tarawyd Rosser Barod a drychfeddwl sydyn iawn. Cyn dechreu chwareu yr hyn a alwasai ef "y bibell wynt," tynasai ei g6t a gadawsai hi dan ofal y faledwraig deg. Pie 'roedd hi ? Ai tybed ei bod wedi diflanu ? Symudwyd ei amheuon ar y penau hyn cyn pen nemawr dro ; canys ar ol dyfod i wybodaeth sicr o'r fan y gadawsai hi, daeth o hyd i'w chyflawnwisg fenywaidd yn rhwymedig mewn sypyn destlus wedi ei gylymu wrtli un o'r troliau a rheffyn o wellt ; gydag hysbysrwydd mewn ysgrifen i'r perwyl ei bod wedi cadw ei ddillad ef ac wedi gadael yr eiddo hi euhunan iddo fel arwydd o'i serch, ac yn diweddu a'r esgusawd " Nid lladrad y w cyf newidiad ;" arwyddair yn yr hwn nis gallai Rosser druan, dan yr amgylchiad weled unrhyw egwyddor o gyfiawnder. TW3i SHON CATTI. 163 PEXXOD XXII. Ffoedlgaeth Twm oAherteln. — Yn cy fhrfoda Kenffrynd. — Acres MaesyfeUn — dimedl echryslaum i'w ryfed Boddhawyd Twin yn ddirfawr gyda'r ychwanegiad hwu at ei ddilladaeth. ac ni rwystrai ei gydwybbd ef, ychwaith, i'w ddefnyddio, canys cofiai pa mor ddisere- moni yr ysbeiliasid ei yohydig ddiwrnodau cyn hyny o'i fantell, Gran na tlieimlai yn orfanwl o barth i ystaf- ell-wisgo, ymneillduodd i lien ystabl, lie yr vrndrws- iodd niewn dillad gwrywaidd, ac y rhoddodd am dano got yr anffortunus Rossei Barod. Yna hwyliodd i wregysn ei lwynau gogyfer a ffoedigaeth frysiog, fel yr hawliai angenrheidrwydd yr amgylcniad ; ac yniaith ag ef nerth ei draed i lawr i heol St. Mair, heb arcs fuiiyd nes y eyrkaeddodd y ffordd fawr, ac y gadawodd Aberteifi amryw filldiroedd o"r tu ol iddo. Yn mhen dwy awr neu dair eyrkaeddodd dref fach Oastell Newydd Emlyn, ar lanau rhamantus y Teih, yn gwa- hanau siroedd Ceredigion a Cnaerfyrddm, ac yn sefyd- ledig ar ddau tu yr afon. Aeth i niewn i if tafarn, ac ar ol tori ei syebed a'r cwi'w cryf a pkereiddnas (am ba un y mae y lie wedi bod mor enwog am gyhyd o ainser) a diwallu anglienion y "dyn tumewnol " a cbiyn ddeubwys o fara a chaws, dechreuodd ymddy- ddan yn gyfrmachol ag ef ei him o barth. i'w ragolygon presenol a dyfodol, a daeth i'r penderfyniad nad oeddent ar y eyfan o neniawr werth. Er fe ddichon, nad allai ond ycbydig les ddeilliaw iddo o ? r ystyriaeth ddyfnaf a difrifolaf ar y pen hwn, rhyddhawyd ef yn dra amiisgwyliadwy o'i ddyryswch gan ddigwyddiad tra dibwys, a syniudwyd ei bryder o barth i'r presenol o leiaf . Yn yr ystafell nesaf ato, clywai borthmon moch. trarrynciadau yr hwn nid yntinig a ryddhasai eidafod. ond a'i cynnysgaeddasai a nerth auarferol. yn brolio yn uchel iawn am y fasnach ryfeddol a wnaethai yn flair Aberteifi ; a phenderfynodd Twin ar unwaith y dilynai yr un ffordd, lie bynag yr arweiniai hono. Aeth, i'r 164 TWM SHON CATTI. ystafell lie yr eisteddai y dyeithrddyn, ac ar ol holi cafodd ei fod yn myned i Llanyniddyfri. Yn falch o gwmni, estynodd y porthmon meddw ei law tua'n harwr, gan ei groesawu fel cyd-deithydd ; ac ar ol yfed iechyd naill i'r Hall, cychwynasaut ar eu taith. Tua deg o'r gloch y noson hono cyrhaeddasant Llanbedr — yr ail dro i Twin' ymweled a'r lie ; a chan nae oedd daearyddiaeth y wlad yn hysbys iawn iddo teimlai graddau o ofn wrth gael ei hun mor agos i le ei enedig- aeth ; ond yn ngliwnini y porthmon llawen a siaradus (yr hwn ar ei ddyfodiad i'r dref a gerddasai yn syth i'r tf tafarn cyntaf a gynnygiodd ei hun i'w sylw), ffodd ei ofnau yn ebrwydd, ac adfeddiannodd ei hoewder arferol. Tra yr oedd Twm a'i gydymaith yn mwynhau eu liunain uwchben potyn o gwrw ewynog, clywai y blaenaf ei enw yn cael ei grybwyll — cyf ododd ei olwg, a chars fu ei hen gyfaill Rhys y curad, yr hwn tra yn eistedd mewn parlwr cyf agos a welsai ef ar ei ddyfod- iad, ac a ddaethai allan i'w wahodd i gyfranogi o'r swper oedd ar gael ei barotoi iddo. Derbyniodd ein harwr ei wahoddiad gyda phob parodrwydd ; ac ar ol ysgwyd Haw a'r porthmon uchelfrydig, yr hwn a adroddodd iddo holl ddirgeledigaethau ei alwedigaeth, a chyfarch nos da, ac ewyllysio pob llwyddiant iddo yn ei fasnach ddyfodol, dilynodd y curad i'w ystafell. Ar ol swper kysbyswyd ef gan Mr. Rhys ei fod wedi gadael Tregaron am byth, wedi ei lwyr fneidclio a'r driniaeth a dderbyniasai oddiar law yr hen Evans, a'i fod yn awr ar y ffordd i Lanymddyfri i gymeryd meddiant o guradiaeth Llandingad, i'r hon yr appwyntiesid ef gan y vicer, y Parch. Rhys Pritchard. Fel math o gyf- newid am yr hysbysrwydd yna, adroddodd Twm ei auturiaethau ef ei hun er y pryd y gwelsai ei gyfaiH y tro olaf, gan eu lliwio yn y fath fodd ag i greu argraff ffafriol ar y curad, (yr hwn a chwarddai yn galonog am ben amryw ranau o'i stori) a therfynodd trwy ddyweclyd ei fod yntau hefyd wedi penderfynu talu yrnweliad a Llanymddj'fri i weled pa ffyniant oedd me^n stur iddo— fod rhywbeth neu gilydd yn sisial yn ei glust y byddai yn iwcus yuo. ''Wei," ebai Mr. Ehys, "ymae holl gwrs dy fywyd hyd yn hyn yn rhamantus i'r pen draw ; ac y mae glewder tebyg i'r eiddot ti yn rhmwedd a weddai iui gyd ; a pha beth tWM shox catti. 165 bynag a fedraf fi wneyd i'th gael i wasanaeth pan y deui yno, gelli fod yn sicr na fydd liyny yn eisieu ar fy rliau." Gyda'r dealltwriaeth hwn cyfodwyd gobeitliion Twin i'r cymylau megysj ac aeth i'w wely i freudd- wydio eu cwblhau yn y dull dedwydd y dymunai. Cyfododd y ddau yn brydlawn y boreu canlynol, ac ar ol brecwesta, cychwynasant ar ei taith— y curad yn arwain ei geffyl fel y gallai yn hwylusach yniddyddan a'n harwr. Yr oeddent agos a chyraedd goppa mynydd Penygarreg, dros yr hwn y mae'n arwain y ffordd a Lanbedr i Lanymddyfri, tra y tanai haul y boreu ei lewyrch melynaidd ar yr olygfa dlos o'u cwmpas, pan y trodd y clerigwr at ei gyfaill, gan ei anuerch fel hyn: " Yr ydym yn awr ar y llecyn sydd mewn amser i ddyfod i gael ei anfarwoli, efallai, gan yr a wen mewn cysyllt- iad a gweithred ysgeler a gynawnwyd ynia yn ein dyddiau ni, pan y gwnaecl glanau y Teiti yu ddryehlen o alanasdi-a ofnadwy. Y tyrau acw yn y pellder ydynt y cwbl sydd yn awr yn aros yn ngweddill o faenordy Maesyfelin, trigle teg teulu henafol y Fychaniaid, un- waitli yn enwog iawn yn y rhan hon o'r Dy wysogaetli. Deng mlynedd yn ol preswylid ef gan foneddiges ieuanc a'i thri brawd, yr olaf o'r teulu hwnw. Yr oedd y foneddiges yr hon a elwid Eien, yn brydferth i } w ryfeddu, a cherid hi gan fab yr hybarch Rhys Pritchard, vicer presenol Llanymddyfri "Yn gyniwys ar y fan lie yr ydyru ni yn awr yu sefyll eylymai y gwr ieuanc ei gadach ar ben gwiale.i, yr hon a ddaliai yn ei law fel llumanbren, ac a gan- fyddid yn ebrwydd gan Aeres Maesyfelin ; a phm y gallai hi lwyddo i gael ei brod} 7 !' o'r ffordd, atebid yr arwydd hwn o serch ganddi hi drwy chwifio ei chadach o un o ffenestri uwchaf y tf. Yna rhedai y ddau i lawr i'r dyffryn i gwrdd eu gilydd nes sefyll wyneb yn wyneb un ar bob tu i'r Teifi ; ac os digwyddai i'r afon fod yn anhyryd, nofiai y g\vr ieuanc drosodd, a gwasg- ai yr eneth deg i'w fynwes. Ond feallai y dymunit gl}^ved yr hanes galarus yn fwy cyflawn ; os fell} 7 , gan fy mod wedi defnyddio cyfran o'm horiau hamddenol i'w droi i fath o chwedl, mi a'i darllenaf iti jti awr." Khoes Twm arwydd o'i barodi^wydd i'w chlywed, ac eisteddodd y ddau i lawr ar ochr y mynydd, pryd y tynodd Rhys ysgrif o'i bocced, a darllenodd i'w wran- dawr astud. 166 TWM SHON CATTI, AERES MAESYFELIN A BLOBEUYN LLANYMDDYFRI. Ar lanau tlws a rliamantus y Teifi, amryw flynyddau yn ol, ar y llanerch ar ba un y mae'n sefyll yn awr yr adfeilion a welir draw, safai lien faenordy Maesyfelin, ac yma a trigai teulu urddasol y Fychaniaid. I'r teulu hwn, ar yr adeg am yr hon yr ydym yn yegrif- enu, yr oedd geneth deg ei phryd — balchder ei rhiamt, a hoffder yr holl wlad oddiaingylch. Cyfarfod ynddi wnai pob tegwch a rhagoriaeth sydd yn gosod neill- duolrwydd ar ei rhyw. Hi ydoedd gwrthddrych addoliad holl lanciau y siroedd cymydogaethol, a thestyn holl ganiadau beirdd serchglwyfus y fro. Yn wir nis gallaf ddesgrifio ei swynion a phrydferthwch ei chymeriad yn weil nag yn ngeiriau un o 1 r beirdd hyn pan y canai am yr amgylchiad yr wyf yn awr ar fedr ei adrodd : "'.Roedd gwrid Gwyleidd-clra ar ei gruddiau gldn, A Diniweidrwydd yn ei llygaid lion Fel angel pur yu denu'r byd yn mlaen I wel'd yn eu dyfnderoedd gleision, clir, Hawddgared berl yw Rhinwedd. Is ei bron — Ei bron iforaidd, ganaid, esmwyth, hardd,— Ymchwyddai calon dyner lawn o serch A gurai'n unig i edmygu un A garai fel ei hoedl — un a f ai Yn deilwng o ddewisiad unrhy w ferch — Blodeuyn Llanymddyfri teg ei wedd." I'r teulu hefyd yr oedd pedwar mab — meibion afradlon, gwamal, drwg eu moes, bryd y rhai oedd yn unig ar wneyd drygioni. Dilynent arferion gwaethaf a llygred- iccaf yr oes y trigent ynddi, heb hidio cynghor, rhybudd, gwawd, na sen ; a drygsawr oeddent fel yn ffroenau'r wlad. Dan yr amgylchiadau gofidns hyn nid rhyfedd fod y rhieni trist (wrth fedclwl nad oedd yr amser yn mhell pan y rhoddid hwy i orwedd yn nystawrwydd pridd y llan, o gyraedd byd a J i betha u, TWM SHON'CATTL 167 heb fodd i weini cysur i'w mereh rinweddol, ddiddrwg, a diamddiffyn, na gallu ychwaith i attal rliuthr chwyrn eu meibion tua dystryw) yn edrycli gyda phryder ar eu plant. Bhagwelent hyn, os byddai iddynt adael yr hen faenordy ch weg, a'r etifeddiaeth eang fawr ei gwerth, i'w meibion ofer, y treiilid y cwbl mewn afrad- lonedd. Felly, dan deimla,d dwys o'r sicrwydd hwn, diryrnodd y tad yr hen ewyllys a wnaethai flynyddau yn ol, a gwnaeth un arall. Dyna'r olaf a wnaeth ; canys yn mhen enyd, ar ol trefnu ei df f el hyn yn gall, dodwycl ef mewn hedd, a'i briod fwyn r'un fel, i huno hun annefFroadwy meirwon marwol fyd, a'r ferch adawyd, ac a groesawyd gan y wlad o'r bron, yn Aeres Maesyfelin. * * * # * Paham yn awr mae gruddiau glan yr eneth deg mor lwyd ? Paham mae mor ddiysbryd ? ; a phaham y - dring o ddydd i ddydd y bryncyn draw i syllu mor bryderus tua'r lie mae'n disgwyl ei hanwylyd hofF ei drem — blodeuyn Llanymddyfri ? Gwybod mae fod llygaid dig ei brodyr ar ei hdl, yn gwylio ei symudiadan, fel mae'r sarff yn gwylio ei hysglyfaeth ; ac mae ofn yn ei chalon rhag i'r dirgelwch o'i serch ddyfod yn hysbys iddynt. Gan hyny ni oddefa i'w chariad ddyfod yn agos at y tf oddieithr pau y rhydd awydd iddo y gall ddynesu heb berygl ei weled ganddynt. Aethai diwr- nodau a wythnos heibio er pan y cyfarfuasant olaf ; er hyn i gyd, ymgyrchai y llanc ifanc ffyddlon o ddydd i ddydd i ben y mynydd gyda'r gobaith o weled arwydd ei anwylyd yn ei wahodd i Faesyfelin ; a ehyn hir coronwyd ei ffycldlondel) a llwyddiant. • Un diwrnod, aeth brodyr yr eneth ieuanc allan, i hela, a gadawyd hi wrthi ei hun gartref. Gwylio di hwy o'r golwg, yna brysiodd tua'r bryncyn uwchben y Plas, yn awyddus i weled yr hwn cidd mor anwyl i'w chalon. Cylymodd ei chadach ar ben deildy bychan tlws a adeHadesid iddi yma gan ei thad, ac yna - edrychodd am enyd yn bryderus tuag uchder Peny- garreg. Cyn pen nemawr funydau, gwelai arwydd cyffelyb i'r eiddo hi yn chwiiio yn yr aw el, a gwybu ar unwaith mai arwydd ei hanwylyd ydoedd. Brysiodd yn ebrwydd at Ian y Teiti, ar y tu arall i'r hon y safai gwrthddrych ei serch. Gan fod yr afon yn uchel, neidiodd y gwr ieuanc i'r dwr ? a nofiodd i'r ochr dr^ } 168 TVVM SHON CATTI. lie y derbyniwyd ef gan ei gariad ofnus a breichiau agored. ! pa iaith all ddesgrifio y teirnladau gwresog a lanwant mynwesau cariadon pan yii cyfarfod ar ol ymwahaniad maith ? Y mae i bawb ei bleser neillduol : i'r f am ei plilentyn newydd eni ; i'r cybydd ei drysorau o aur ; i'r milwr y clod sjdd yn deilliaw iddo o'i wrhydri ; i'r niecldwyn ei win ; i'r plentyn ei degan ; i'r dyngarwr ei weithredoedd da ; i'r bardd ei feddyl- ddrychau ; ac i'r person ei fywoliaeth ; ond nid yw y pleserau hyn yn ddim wrth eu cymharu a gwynfyd- edigrwydd eusan cariad. Melus i'r clwyfedig yw meddyginiaeth ; i'r newynog ymborth ; i'r sycliedig ddiod ; i'r ysig ei fron geiriau cysur ; ond mil melusach na'r melusderau hyn yw geiriau serch yn nghlustiau geneth ieuanc A charai y ddau hyn eu gilydd gyda chariad anngherddolaf y fron ddynol, a mynych, yn y modd y desgrifiwyd uchod, y cwrddent yn nghyd i arllwys teimladau tyneraf eu calonau i glustiau eu gilydd, ac i ymhyfrydu yn y gobaith y caent cyn pen nemawr dro gyfarfod heb rhwystr na gwrthwynebiad i sylweddoli y disgwyliadau dedwydd yr ymlonent ynddynt dan yr anhawsderau oedd ar eu ffordd yn awr. Un tro, ar ol ymgyfarfod fel hyn ar Ian y Ten, a thra'n eistedd ochr yn ochr ar foncyn hen bren oedranus a est ynai ei ganghenau cygsod fawr uwcli eipenau megys deildy aruthrol, canodd y llencyn i'w gariad y gan fechan argoelus a sjanlyn, yr hon a dynodd y dagrau o lygaid yr eneth ddiniwaid a thyDergalon. " f tyred, anwylyd fy mron, gyda mi At lanau y Teifi furmurawl ei Hi', I rodio dan gysgod cauadfrig y gw£ dd, Dan wenau yr huan, yn llewyrch y dydd, I selio'n dyweddi yn ngwyddfod y nen, A Duw a'i angylion yn dystion uwchben. ' " l At lanau y Teifi furmurawl ei lliV Atebai yr eneth, 'y deuaf yn hy' ; "Wrth rodio dan gysgod cauadfrig y gw£dd, Dan wenau yr huan, yn llewyrch y dydd, Cawn selio' dyweddi yn ngwyddfod y nen, A Duw a'i angylion yn dystion uwchben.' TWM. SHOX CATTI. 169 "Fel yna wr ieuanc golygus ei lun, A ganai dan ffenest' ystafell ei fun ; Fel yna, 'n garuaidd ei niynwes, y fercb A eiliai sercb-ganiad hoff wrtbddrych ei sercb, Ond gweision ddygasant eu bwriad i'w tliad ; A'i cbariad a syrtbiodd yn abertb i'w brad. " Yn ngbocbwaed ei galon y trocbwyd y cledd, A lladdwyd y llencyn dibafal ei wedd ; Wrtb wel'd ei lofruddio, o'i fTenestr fry Y tanodd yr eneth ei liunan yn hy' Ar gorff ei banwylyd ; ac felly, yn syn, Y seliwyd gan Angau dyweddi'r rbai byn." Parbaodd y ddau i gwrdd fel byn am dymor maitb ; ond yr oedd llygaid eiddigeddus frodyr yr enetb ieuanc ar y wyliadwriaetb i attal agosbad unrbyw un a f'ai'n debyg o edrycb gyda llygaid caruaidd ar eu cbwaer, a tbrwy ei pbriodi eu bysbeilio bwy o'r etifeddiaetb a ddigwyddai iddynt, yn unol ag ewyllys eu tad, os byddai iddi farw yn ddiepil. Yn anffortunus i'r par ieuanc, bu ymdrecliion y brodyr yn y cyfeiriad bwn yn orlwyddiannus. Darganfyddasant, un diwrnod, ar W3~dd eu cbwaer yn cbwifio o ben y deildy bycban y soniasom am dano, ac arwydd arall yn ei ateb o ucbder Penygarreg. Arbosasant dros ysbaid ycb}'dig f miydau i weled y canlyniad, a cbawsant y boddbad maleisus o fod yn llygad dystion o gyfarfyddiad tebyg i'r rbai y desgrifiasom eisoes. Yr oedd byn yn ddigon. Tara- wy4 hwy & drychfeddwl sydyn i gael y llanc ifanc i'w magi, a pbenderfynwyd ar roddi y ddyfais fileinig me^vn gweitbrediad y cyfleusdra cyntaf a gaent. Felly y bu ; a'r boreu canlynol tra yr oedd eu cbwaer yn brysur yn y tf gyda'i gorcbwylion teuluaidd, cytymodd un o'bonynt gadacb ar ben y deildy, a pbrysurasant wedyn at Ian yr afon i wylied. Yn mben ycbydig funydau, gwelent arwydd y g\vr ieuanc yn cbwifio o ben y mynydd cyferbyn. Ymguddiasant yn ebrwydd yn rnysg y llwyni i aros dyfodiad eu bysglyfaetb ; ac yn y man, wele y llencyn diniwaid yn dynesu ar frys, ac yn nofio ar draws yr afon yn llawn awydd i weled ei anwylyd. Ond pa le y mae bi ? Tybio mae Blodeu- yn Llanymddyfri ei bod yn ymguddio o'i olwg yn cbwareugar yn mysg y brwyn a'r llwyni ; a tban y 170 TW1$ SHON CATTI. dybiaetli hon y mae yn mynecl o dvvyn i dwyn i chwilio ani dani, gan ei gwahodd yn llawen ei lais, " Tyr'd o dy ymguddfa, fy Elen deg ! tyr'd i maes, fy mun, i groesawu dy anwylyd !" Er hyn i gyd, nid yw Elen yn gwneyd ei hymddangosiad, ac ni >thery ei llais cynefin ar ei glust ; i'r gwrtliwyneb, y mae swn traed dyeithr yn disgyn ar ei glyw, ac yn y man dacw dri neu bedwar o ddynion yn rhutliro tuag ato, a bwriad ufFernol yn argraffedig ar eu gwynebau. Dan ddylan- wad braw annesgrifiadwy, ac yn hollol anwybodus o barth i bwy ydoedd ei erlidwyr, rhedodd y llencyn am ei einioes tua gallt o goed yn nghyfeiriad Maesyf elin, a thrachefn, heb aros funyd i anadlu, f el hydd ymlidiedig, ifyny y mynyddtua'r t£, a meibion y Plas yn ei ddilyn fel gwaedgwn. "Y mae'r llwynog wedi rhecleg i'r fiigl o'i wirfodd," dywedai yr byna.f o honynt, ^vvrtli weled f od y g^Vr ieuanc wedi myned i'r tf. ' - Yn awr, os ydycb am rwystro Elen i briodi, a chael plant i'n hamddifadu o'r etifeddiaetb a ddylasai fod yn eiddo yn gyfangwbl i ni, byddwch wrol a phendertynol, ac mi addawaf i cliwi y daw yr byn a ewyllysiocb i ben. I'r dyben yma, y mae'n ofynol i'r llencyn liwn, pwy bynag ydyw, gael ei osod o'r neilldu — ei ladd a'i gladdn — ac i'w farwolaeth fod yn ddirgelwcli i bawb ond i ni em hunain. Os ydych yn un a mi yn byn, mynegwch. ' '■ " Yr ydym," atebai y lleill yn unfrydol; " bydded fel y dywedi, a melldigedig fyddo'r fraich a estynir i'w acnub." Gyda dyweclyd byn, prysurasant tua'r Plas, ac ar ol arfogieu hunain a chyllyll, a.pbaro- toi o honynt sach a rhaff, aethant yn un dorf tuag ystafell eu chwaer, lie y cawsant y par ieuanc yn eistedd ochr yn oclir, mewn ofn a phryder anarfeiol. Ar eu dyfodiad i mewn, rhoes Elen ysgrech uchel a thorcalonus, a syrthiodd ar unwaith i lewyg yn mreich- iau ei chariad. Ond ni thyciai wylofain y naill, nac ieuenctyd y Hall, i attal y dynion hyn yn nghyf- lawniad eu hamcan cytbreulig. Syithiasant ar y g\vr ieuanc diamddiffyn gyda gwallgofrwydd bwystfilod rheibus : brathasant gadach i'w enau i fygu ei waeddi; rhwjanasant ei ddwyiaw o'rtuol i'w gefn ; a thynasant sach dros ei ben, gan ei chylymu am ei draed. Yna neidiasant ar ei gorfF, a thorasant ei holl asenau; a thra y griddfanai eu hysglyfaeth ei fy wyd ymaith dan ing ei arteithiau, ymaflasant yn ei wddf, a chan benlinio ar ei TWM SHON CATTI. 171 fron, tagasant ef i farwolaeth. Yna dygwyd y eorff ganddynt yn y sacli at Ian y Teifi, a thatiwyd ef i lyn dwfn yn yr afon. Deuwyd o liyd iddo, fodd bynag, yn mhen ychydig ddiwrnodau wedyn, aniryw filldiroedd yn is i lawr ; ond bu pob moddion yn aflwyddiannus ar y pryd i ddyfod o hyd i wybodaeth yn nghylch y lie a'r sut y cyfarfu a'i farwolaeth, er fod drwgdybiaeth gref yn bodoli yn meddyliau pawb o barth i bwy ydoedd y trosecldwyr. Fel hyn, yn moreuddydd ei oes, y syrthiocld Samuel, Blodeuyn Llanymddyfri ; a threfnwyd yn dirion na byddai i'r eneth anffodus ei oeroesi yn hir. Ymaflwyd ynddi gan wallgofrwydd anobeithiol, a chrwydrai o gwinpas y wlad yn noeth ei dwyfron, yn wyllt ei threm, a'i gwallt hirllais euraidd yn chwifio yn yr awel o gwmpas ei phen, Llwyddodd, im diwrnod, i oeliel y rliai a'i gwylient, a chroesodd y mynyddoedd i Lanym- ddyfri, lie y cafodd nocldfa yn nh£ tad y llanc ifanc a garai gymaint. Derbyniwyd hi gan yr hen wr fel ei blentyn ei hun, ac ymddygodd tuag ati gyda holl dir- iondeb tad. Ond yr oedd Elen deg, erbyn hyn, y tuhwnt i adferiad ; a ehyn pen nemawr wythnosau dodwyd hi i orwedd yn yr im bedd a'i chariad anffodus. Galarodd Rhys Pritchard yn hir am ei fab llofruddedig, ac yn ei ond annghysuradwy, melldithiodd y brodyr a fuasent yn euog o'r weithred ysgeler : melldithiodd gwlad eu genedigaeth ; eu hannedd a'u haelwyd ; eu tai a'u tiroedd ; eu cnydau a'u hanifeiliaid, a phob peth a berthynai iddynt, ac y mae y felldith hono yn aros ar Fatsyfelin hyd y dydd hwn. Ar ol unwaith cael yr etifeddiaeth i'w dwylaw eu hunain, dechreuodd y brodyr annynol hyn ymrafaelio a'u gilydd yn ei chylch, a throwyd y t$ yn f ath o uffern ar y ddaear gan eu cynhenau. Yn eu meddwdod par- haus, tyngent, rhegent, a chernodient eu gilydd gyda'r fath fileindra, fel yr ofnai eu cydnabod gynt ddyfod yn agos at y t£. Un noson ddu ystormus, a'r gwynt yn rhuo o gwmpas- hen faenordy Maesyfelin fel gwyllt ysgrechiadau lleng o ysbrydion drwg, dywedir fod swn eu rhegfeydd, eu llwon, a'u hymrafaelion i'w clywed o hirbell yn ymgymysgu megys a dwndwr a chynddaredd y dymhestl. Tua deuddeg o'r gloch, gwelwyd fflamau yn rhuthro o ffenestri y tf. Deffrowyd yr holl wlad ar unwaith, a brysiodd y trigolion o bell ac agos i rocldi 172 TWM SHON CATTI. y cynnorthwy oedd yn gallu i attal y tan rhag ym- ledu. Ond ow ! y fath olwg oedd yn eu disgwyl [ Mewn ystaf ell eang, yn nghanol dodrefn, gwydrau, s plioteli drylliedig, cafwyd tri o'r brodyr gresynus hyn yn gorwedd yn feirw ar draws eu gilydd, a'r hynaf yn crogi oddiar drawst yn nghronglwyd y gegin — ei ddillad wedi eu rhwygo, a'i ddwylaw yn gochion a gwaed ei frodyr ! Y mae Maesyfelin yn awr yn annghyfannedd ; y td wedi syrthio i mewn ; y muriau yn malurio, ac yn ymollwng i lwch ; a drain a mieri yn liulio yr ardd a'r lawnt a addurnid unwaith a blodau a phrysglwyni dewisedig, A mynych yn nyfnder nos, dywed y tri- golion cylchynol, gellir gweled ysbryd Elen yn ym- syniud o gwmpas y deildy bach ar y bryncyn uwcliben yr adfeilion, neu yn rhodio yma a thraw yn mysg y 11 *vyni ar ran y Teili, a drychiolaeth ei chariad yn sef yll ar uchder Penygarreg ; tra o Faesyf elin cyfyd ysgrech- feydd annaearol y rhai a syrthiasant mewn modd mor hynod dan f arnedigaetli y Du w a ddy wedodd, ' ' I dywallto waed dyn, trwy ddyn y tywelltir ei waed yntau. " Gwrandawsai Twm gyda'r astudrwydd difrif- olaf ar yr hanes echryslawn, ac eisteddai yn awr yn berffaith ddystaw, a'i olwg wedi ei hoelio megys ar dyrau adfeiliedig Maesyfelin a'r golygfeydd tlysion o bob tu i'r Teifi, fel pe yn ceisio, trwy rym ei ddych.- ymyg, i ddwyn o flaen ei lygaicl holl weithrediadau y pruddchwareu teuluaidd hwn. Sicrbawyd iddo gan Bhys fod holl fanylion y lofruddiaeth yn berffaith wir, fel yr adroddir hwynt yn y chwedl, gan eu bod wedi eu cadarnhau, nid yn unig gan dystiolaeth yr eneth anffortunus ei hun, ond hefyd gan yr eiddo labrwr a welsai y lleiddiaid yn dwyn y corff liw nos wrth oleu y lleuad ac yn ei daflu i'r afon, ac ysbardynau gloewon y gwr ieuanc llofruddedig yn ymwthio o enau y sach oedd i wasanaethu iddo yn lie amdo. Ond y fath ydoedd annhrefn y wlad ar y pryd yn herwydd y rhyfeloedd cartrefol a gymerent- le rhwng y brenin a'r senedd, fel na chymerodd yr awdurdodau unrhy w sylw o'r weithred anfad. 1 Ar ol y sylwadau hyn cyfododd 1 Gwrthddrycli yr anfadwaith hwn o eiddo meibion Maesyfelin vdoedd Samuel, mab i Rhys Pritchard, Vicer Llanymddyfri, ac TWM SHON CATTI. 173 ein harwr a "Rhys o'u heisteddleoedd ar y glaswellt, a chychwynasant eilwaith ar eu taith tua Llanyinddyfri. PENNOD XXIII. m Pregeth ar fynyddau y labrwyr. — Twm yn ymddial ar Deio'r Diawl, gydaJr hwn y mae yn rayned yn fudd- ngoIiaetJius i Lanymddyfri. — Y foneddiges o Ystrad- jfun, a givrhydri ein harwro'i pldaid. Fel y dilynent eu taith drwy wlad hynod fynyddig, datganai Twm ei syndod wrth weled torwyr niawn a chyweirwyr gwair yn dilyn eu galwedigaethau ochr yn ochr, megys, yn yr ardal wyllt ac anniwylliedig hon. " Wei," ebai ef, "mi wn fod cryn lawer wedi cael ei ddyweyd, a'i ganu, a'i ysgrifenu erioed mevn ffordd o foliant i olygfeydd mynyddig ; a pha le bynag y ceir hwynt yn rhamantus yn gystal a gwyllt yr wyf fi fy hun yn eu hom yn fawr. Ond y mae yn rhaid i mi addef nad yw yr olygfa o fy mlaen yn taro fy chwaeth nemawr — y mae yn rhy farw yn ei yniddangosiad annghyfanneddol i mi. Yma nid oes unrhyw sun yn disgyn ar y glust oddieithr ysgrechiadau cethin ychydig o barcutanod ysglyfaethus, a'r rhai hyny yn ddigon newjmog i fwyta eu gilydd ; ac ni thery unrhyw wrth- ddrychau y llygad oddieithr y diffaethwch diflas a diysbryd, gydag ambell i fwthyn gwael, diaddurn, a digysur, yma ac acw ar hyd ei wyneb hagr ; tra unig gorchwylion y trigolion diddysg ydy w tori mawn o'r awdwr enwog " Canwyll y Cymry " — cyfrol o ganiadau erefyddol y fwyaf boblogaidd, a'r un a wnaeth y mwyaf o les, dywedir, o ddim a gyhoeddwyd erioed yn yr iaith Gymraeg. I'w fab anwylaf hwn y cynwynodd yr awdwr duwioLfrydig y mwyafrif o'i gyfan- soddiadaubarddonol, gan ei gyfarwyddo a'i gynghori wrth ei enwi fuchedd rinweddol a chrefyddol. Ar glywed am ei lofrnddiad, dywedir i'r hen wr dori allan yn yr iaith wylltaf a phrofrwydoliaeth- us yn y felldith canlynol ar leiddiaid ]Maesyfelin : " Melldith Duw a fyddo'n dilyn Bob rhyw ach o Faesyfelin, Am danu blodan prwy' Llanddyfri Ar ei ben i Dein i foddi." m fWM SHOtf CATTT. eorsydd, neu hela i mewn y cnydau ysgeifn o wair rhos a gludir i ddiclclosrwydd yn ffedogau y merched gogyfer a chynnaliaeth y buchod hanner newynog yn ystod y gauaf. I fy meddwl i, nid oes dim mor arwyddoccaol o ddygn dylodi a than mawn. Y mae i'r ffagod clinclarcldacliyddol a'r cyffbren Nadolig en nod- weddion gwledig ; i'r glo ei gynhesrwydd balch a sylweddol ; a *dysgleirdeb lion ac adfy wiol i danau clai-a-glo Ceredigion a Sir Benfro ; ond y mae y mawn — y mawn myglyd, drewllyd, a llwchog — yn dwyn ar gof y gors a'r rhos, camylau beichiog o wlaw, a by thy nod wedi ei toi a rhedyn, clwydi henaidd y rhai, ar eu liysgubo gan y dymhestl, a ddangosant en ceu- breni ysgyrnog f el asenau noethion tylodi. Y mae yr hen bennill yn ddigon gwir pan y dywed, ' Mor deg ydyw'r dyffryn a chnydau o £d O gwmpas tyddynod cysurus a chlyd ; Tra'n pyncio mae'r adar ar frigyn pob twyn, Ni cheir ar y mynydd ond golwg anf wyn. ' Ac heblaw hyny," ychwanegai Twm, " mi allaf roddi i chwi ychyclig linellau o fy nghyfansoddiad i fy hun i'r un perwyl. Dyma nhw : Tri pheth i fy meddwl i'n hawddgar y sydd : Ffrwd glir yn adlewyrch teleidion y dydd Wrth ddirwyn trwy'r dyffryn ; a bwthyn bach gwjn, A chwpwl cariadus i brisio 'r rhai hyn. " Wei," atebai Rhys, " na fydded i ni feio y golyg- feydd hyn i ormodedd, canys fe gymhellai yr adgof or hyn ydoedd ein henwlad fynyddig oesan yn ol i mi gusanu daear yr ardal fwyaf anenwog a marwaidd o'i mewn, pan y meekly liwyf sut y bu yn noddfa i'n hynaf- iaid gorchfygedig yn y dyddiau gynt pan yr oedd seren rhyddid, yn ol pob ymddangosiad, ar dclifiann o'u golwg dros byth." Dechreuai y curad, erbyn hyn, gynhesu gyda'i bwnc, a thanbeidiai ei lygaid dnon gan frwdfrydedd tra yr elai rhagddo. 4< Byddai yr un mor ddrwg genyf fi edlin i fy serchus fam y rhychau y mae amser wedi aredig yn ei gruddiau a rhoddi sen i'r rhan fwyaf liagr o'r henwlad anwyl, a gysegi^vyd gynt gan droediad gen orl 1 rydd, a gwaed gwroniaid a ym- 1WYT SiIGS CAITJ. 1/5 laddasant ac a roisant eu bywydau i lawr i gadw y gornieswr estronol draw. Na, Twm, dichon fod ami i wlad gyfoethocach, frrwythlonach, a phrydfertliach na hon ; ond i'r bardd a'r lienafiaetliy dd, ac uwehlaw pawb. i'r Cymro gwladgar, nid oes unrhyw wlad dan haul all gystadlu a hi. A clian dy fod ti wedi cymhell yr Awen o"i hanfodd i dafiii math o ddirmyg arm, efallai y goddefi. i miimau yu fy nhro ganu esgusawd iddi fel hyn yn ddifyfyr : Nid flrwythlawn wiiillanoedd a llwyni Hispania, ]S"a gerddi hyfrydlori yr Eidal a Ffrainc, Ond creigiau ysgythrog — elogwyni hen TValia, A cheinion fy mamwlad enjmant fy nghainc : — Y bryniau fu'n noddfa rn dewrion h^mariaid, Y llenyrch gysegrwyd a sathriad eu traed, Y cymoedd lie brw} r drent a chreulawn estroniaid, A'r nentydd rhaiadrawl a liwivryd a'u gwaed. Mae hen wlad y Brython jn orlawn o swynion, Mae'i gwylltni'n odidog, ei hacrwch yn hardd ; Hi ydyw y deccaf o wledydd i'w meibion, A pherffaitli baradwys y gwladwr a'r l3ardd : Angyles f wyn Rhyddid ! ymleda'th adenydd Goruwch em mynyddau, a gwylia ein gwlad ; Amddiffyn ei heniaith, a nodda ei chrefydd ; Holl oesoedd y ddaear O ! llwydda ; i lleshad. Derbyniodd Twm y sylwadau hyn o eiddo Rhys fel ceryddon arno am ei nodiadau iselhaol ef ar wlad ei enedigaeth ; ac y? oedd ar esgusodi ei hun am ei ddiffyg o genedlgarwch, pan y sylwodd y curad yn fiysiog, gan edrych tua'r haul, ei bod yn tynu tua chanol dydd, ac y byddai dan orfodaeth i'w adael yn uuiongyrchol i'r byben o gyfarfod vicer Llanymddyfri mewn lie appwyntiedig, Neidiodd, gan h}'ny. ar gefn ei geffyl, ac ar ol cyfarwyddo ein harwr o barth. i'w ffordd, a chan ddatgan y gobaith y ca'i ei weled ar fyrder, marchogodd ymaith. Wedi ei adael fel hyn wrtho ei hun, dechreuodd Twm ymbarotoi gogyfer a thaith hir, a dilynodd ei ffordd mewn dystawrwydd myfyrgar clros amryw fiildiroedd. O'r diwedd, arhodd am ychydig funydau i edrych o'i gwmpas, ac i'w syndod g^yelai ei fod wedi crwydro 176 TWM SHON CATTI. oddiar y ffordd, a'i fod yn awr yn tramwyo y mynydd dilwybr, gyda'r ymwybodolrwydd annghysurlawn ei fod wecli myned ar gyfeiliorn heb unrhyw wybodaeth yn ei feddiant i ddyfod o hyd i'r iawn ffordd. Ar ol sylwi yn fanwl ar y wlad oddiamgylch, daeth i'r penderfyniad y rhaid fod ffordd yn arwain drwy y bwlch a welai yn gwahanu y mynyddau yn y pellder. Daeth o hyd iddi o'r diwedd, a cberddodd yn ei flaen yn frysiog hyd nes y daeth at f wtliyn ar ymyl y ffordd, ar gyfer pa im safai tas anferthol o fawn, a edryehai oddiyma draw fel hen ysgubor ddu. Aeth i fyny at y bwthyn a holodd os ydoedd ar y ffordd iawn i Lanym- ddyfri. "Y ffordd iawn!" gwaeddai hen wr teneu a'i cyfarfu wrth y drws, " Wyt, fy machgen i, gycla hyn o wahaniaeth, dy fod ti a'th gefn ar Lanymddyfri, a'th wyneb tua Chastell Newydd Emlyn !" Fel mae'n naturiol meddwl, edrychai Twm yn hynod siomedig ar glywed yr ateb yina ; ac ennynodd yr anobaith a bortreadid ar ei wynebpryd trist dosturi yr hen wr, yr hwn a'i gwahoddodd i mewn i orphwys ychydig — gwa- hoddiad a dderbyniwyd yn dra ewyllysgar gan ein harwr. * ' Dy fwriad, mae'n debyg, oedd bod yn bre- sennol yn Llanymddyfri heddyw i glywed y pregethu sydd yno ?" gofynai gwraig y t^— hen ddynes fach dew a eisteddai wrth y tan yn cribo gwlan. " Nage,'' atebai Twm, i i chlywais i ddim am unrhyw bregethu sydd i fod yno." " Y mae hynyna yn rhyfedd hefyd," dywedai yr hen wr, canys y mae yr holl wlad yn hel yno o bell ac agos i glywed y duwiol Khys Pritchard, vicer enwog Llanymddyfri." "Mi glywais ei f od yn boblogaidd iawn," ebai Twm. " Yn boblogaidd !" gwaeddai yr hen wr teneu ei wyneb, fel pe yn ddigofu3 yn herwydd clairineb canmoliaeth ein harwr — " efe ydyw goleuad dysgleiriaf ein dyddiau ni ; a da hefyd y galwodd ei lyfr duwiol yn * Ganwyll y Cymry,* canys y %nae, mewn gwirionedd, yn llosgi gy da than beidrwydd anarferol, ac y mae wedi tywys miloedd o dywyllwch colledigaeth i oleuni rhinwedcl a santeidd rwydd. Pan y clywir ei fod yn ddigon iach i bregethu, y mae yr holl wlad yn heidio i'w glywed. Yma y mae y ffermwr yn gadael ei dycldyn, y siopwr ei siop, y masnachwr ei fasnach, a'r crefftwr ei alwedigaeth i glywed miwsig ei araeth. Llesgedd yn unig sydd wedi fy amddifadu i o'r fraint ; ond am fy ngwraig nid yw TWM SHON CATTT. 177 hi bemawr well nag anffyddiwr ; ac mi dyng-af y dewis- .ai y foment hon glywed y crwtb ysgrecbog, neu'r delyn halogeclig, na cblywed y bregetb fwyaf byawdl ac "efengylaidd a ddyferodd erioed oddiar wefusau santaidd.*' Yr oedd byn yn ormod i unrhyw ddynes ddioddef mewn dystawrwydd, beb ddywedyd gair neu ddan mewn ffordd o amddiffyniad ; a chymerodd y wraig facb fantais o'r cyileusdra cyntaf a gafodd i sicrban ein barwr mai brenddwydiwr banner gwallgof oedd ei gwr, a bod ei ynienydd wedi en llwyr droi gan ysmaldod pregetbwyr loenboetb ; iddo redeg, tua tbri mis yn ol, gryn dair milldir, gan ndo fel ci a sospon wrtb ei gym Son, dan y dybiaetb fod y gwr drwg yn ei erlid ; a pban y rboddwyd clwt o eitbin y mynydd ar dan, nn diwrnod, i wrteitbio y tir, ni allai dim ei argyboeddi nad oedd y byd ar dan. a bod dydd y farn wedi dyfod, ac iddo, dan deimlad o wirionedd byny, gladdu ei hnn byd at ei en yn yr afon am gryn ddwyawr ; y canJyniad a fu iddo gael y cryd — a tbyna f o ! " Petban ystyfnig iawn ydyw ffeitbian, ac nid rbyf edd i'r ben wt arwyddo tuedd i wringo yn erbyn y symbyl- au pan y tenid y twirioneddan ncbod i'w ddannedd, a byny yn mbresenoldeb dyeitbrddyn. Mewn gwirionedd, yr oedd pob lie i gredu yr esgorai y gynben ar rywbetb gwaetb na geiriau, pan y denwyd eu sylw at swn traed ceffyl ; ac niewn eiliad wedyn pasiwyd y drws gan farcb a marcbog gyda cbytlymder corwynt. Ond cyn pen neniawr fnn- ydau clywent ef yn dycbwelyd, ac yn disgyn oddiar ei geffyl ; ac ar ol cnro wrtb ddrws y bwtbyn a pben ei ffrewyll drom, bolodd mewn ton awdnrdodol a ddig- ■wyddasai iddynt weled foneddiges yn myned beibio ar byd y ffordd bono yn ngbyf eiriad Llanyniddyf ri o f ewn yr banner awr olaf . Sicrbawyd iddo gan yr ben wr, mewn llais crynedig, na welsai unrbyw foneddiges yn myned beibio am orian ; ar dderbyn pa bysbysrwydd gorcbymynodd y marcbog cncbiog ar fod iddo ef a'i wraig ymgadw yn y tf , a pbeidio ar nn cyf rif yn y byd, os prisient en bywydan, wneyd en bymddangosiad o'r tn allan i'r drws byd nes y rboddai ef ganiatad iddynt. G-wystlodd yr ben wr ei air y rboddid nfndd-dod per- ffaitb iddo yn byn, a cbanodd y drws. Ar byn cerdd- odd y dyeithrddyn ar draws y ffordd gan arwain ei 13 178 TWM SHON CATTI. geffyl, ac ymguddiodd o'r tu ol i'r lien ddas fawn j soniasom am dani eisoes. Yn ystod yr ymddyddan uchod, gwrandawsai Twia gyda'r astudrwydd mwyaf, a syrthiai llais y dyeithr- ddyn, pwy bynag ydoedd, yn gynefin iawn ar ei ghist. Cofiodd, o'r diwedd, mai yr eiddo ei hen ffrynd, Deio'r Diawl, ydoedd, a drwgdybicdd ei amcanion ar un waith. Hwyliodd, gan hyny, i barotoi ei hun i gymeryd rlian yn yr ymdraf odaeth agoshaol ; ac i ddechreu, gof ynodd i'r tyddynwr brawychedig a chrynedig os oedd ganddo yn y if y fath beth a bilwg, i'r hyn yr atebwyd yn naccaol gan yr hen wr druan, a'i ddannedd yn clecian yn nghyda'u gilydd gan ofn. Ar ol chwilio y tf o benbwygilydd, yn cael ei gynorthwyo gany wraig y i'w fawr ond ni allai ddyfod o hyd i unrhyw erfyn oddigerth hen fwyell rydlyd, a chryman digarn. Tra yr oeddent eto yn chwylio, syrthiodd swn traed ceffyl arall ar glust ein harwr, clyw yr hwn, dan effaith y cyfiro yr oeddent ynddo a'r perygl a grogai uv/ch eu penau, cedd yn nihell o fod yn farwaidd ; ac ennynodd y swn fflam yn ei galon, a gwaeddodd ar yr hen wr digymmorth a'i gymhar ffwdanus, " Er mwyn Dhw! dowch a rhyw erfyn i mi, neu fe dorir ein gyddfau cyn pen nemawr funydau ; " ond ni wnaeth yr appel hwn o'i eiddo ond ychwanegn at y cyffro a'r terfysg a fodol- ent eisoes. Md cynt iddo ddywedyd hyn, nag y safodd foneddig- es ar gefn ceffyl hardd anarf erol o flaen y ty, ac yn union- gyrchol rhuohrodd y dyeithrddyn o'i yinguddfa o'r t.a ol i'r ddas i fyny ati, a chan annelu ei lawdclryll at ei phen, hawliodd ei harian. Tystiai y foneddiges yn y dull difrifolaf ei bod yn ddamweiniol wedi gadael ei phwrs gartref, ac y byddai dan orfodaeth pan y cyr- haeddai Lanymddyfri i fenthyca oddiar gyfaill, os na ddigwyddai iddi gwrdd a'i phriod yno. Ar y foment hon, cafodd Twm gipolwg ar ei gwyneb, a threidcliwyd ei holl gyfansoddiad a rhyw ymsyniad dyeithr ac annirnadwy mewn canlyniad, canys teimlai yn sicr yn ei feddwl ei hun ei fod wedi ei gweled o'r blaen, er na wyddai yn mlia le neu dan pa amgylchiad, a phender- fynodd y gwaredai hi o'r perygl yr oedd ynddo hyd yn nod 3S collai ei fywyd ei hun yn yr ymgais. "Chym- era' i mo fy siomi am ddim," gwaeddai yr adyn dideim- lad : ' ■ nid y w Deio'r Diawl i gael ei 4wyllo mor hawdd TWM SHON CATTT. 179 a hyna ; heblaw liyny, yr wyf wedi ymddibynu arnoch chwi, fy moneddiges dig o Ystradfiun, am ysglyfaeth yn iawn lieddyw ; ac os na tliynwch am danoch cyn pen dan funyd, a rhoddi eich dillad i mi, fe gaiff y belen sydd yn y llawddryll hwn drywanu y corff eiddil a thlws yna." Ymbiliai y foneddiges druan am dnigaredd, gan addaw gwobr lielaeth iddo ar ddiwrnod pennodedig os gadawai iddi fyned ; ond mewn ffordd o atebiad i hyn 111 wnaetb y dyhiryn ond cbwerthin yn ddiystyrllyd yn ei gwyneb, a cblo-dreecio ei lawddryll, ar giywed pa un rhoes y foneddiges ysgrech uchel, a llesmeiriodd ar ei cbyfrwy, pryd y dynesodd yntau ati, ac yn ebrwydd bwyliodd i'w thynu oddiar gefn ei cbeffyl, ac i'w hysbeilio o'i dillad. Yn ystod hyn i gyd, berwai gwaed ein harwr yn ei wythenau gan ddigllonedd cyfiawn, a neidiodd i fyny yn awr o'r tu ol i geffyl y foneddiges, a tharawodd y lleidr-penffordd ar ei arlais gyda'r fath nerth a pholyn trwchus a dynasai o'r gwrycn, gan ddiiyn yr ergyd a d?vU neu dri o rai cyfFelyb, fel cyn pennmnydgorweddai Deio'r Diawl mewn llyn o'i waed annuwiol ei bun. Yn mlien enyd, decbreuodd y foneddiges adfywio elan driniaeth dyner yr ben wraig, jt bon a drocbodd ei gwyneb a dwfr; ac 0! fel y gwobrwywyd Twm gan yr edrycbiad o ddiolcbgarwcb a bortreadid ar ei gwyn- ebpryd! Y mae'n wir ei fod wedi ei gwaredu o berygl mawr, ond, ar yr un pryd, dygasai ei bun drwy byny i ddyryswcb nid bycban — yr oedd mewn cariad dros oi ben a'i glustiau ! Ar ol dyfod ati ei bun yn llwyr, prin y gallai y foneddiges deg gredu ei bod allan o berygl ; ond sicrhawyd iddi yn y modd tyneraf gan ein barwr ei bod yn awr yn berffaitb ddiogel, ac, os goddefai iddo, y byddai yn bleser mawr ganddo ei bebrwng i Lanyrnddyfri, i'r ^yn le y bwriadai befyd ddwyn y lleidr-penffordd, yn fyw neu yn farw, a'i drosglwyddo i drugareddau tyner yr awdurdodau, gyda banes cryno o'r boll ymdrafodaeth. Druan o Twm ! — At ol canmol ei wroldeb a'i feiddgarwcb hyd y nefoedd, bysbysodd y foneddiges iddo ei bod yn wraig i Syr George Devereaux, ac y gwyddai yn dda na oddefai ei gwr i'w wasanaetb ddianc yn ddigydnabod. Druan o Twm I mewn cariad a gwraig gwr arall, a'r gwr hwnw a cbam pendefigol wrtb ei enw! "Am danaf fi. fy bim,' 3 180 TWM SHON CATTI. ychwanegai y foneddiges, "fel y tystiais wrth y lleidr | annhrugarog, nid yw fy niliwrs genyf yn bresenol, am fy mod wedi digwydd ei adael yn nhf dynes aiiach a thylawd, gyda'r lion y bum yn aros am oriau boreu hedclyw; a thrwy y cyfryw oediad yr wyf wedi fy amddifadu o'r pleser o glywed y Parch. Rhys Pritchard yn pregethu." Mewn atebiad i'r esgusawd hwn o'i heiddo, sicrhawyd iddi gan Twin nad ydoedd yn teimlo ei fod yn teilyngu unrhyw gydnabyddiaeth — mai digon iddo ef oedd y ganmoliaeth uchel a dderbyniasai oddiar law boneddiges mor brydferch a serchlawn, a'i fod hefyd yn teimlo yn f oddus am yr hyn a wnaethai, nid yn unig ar ei chyfrif hi, ond am ei fod wedi cael cyfleusdra i gospi y dyn a'i rhwystrasai unwaith ar y ffbrdd, ac a ysbeiliasai ef o'r cwbl a feddai. Teimlai ein harwr yn dra sicr ei fod wedi gweled y foneddiges o'r blaen ; a thra y ceisiai ddyfalu yn mha le y gwelsai hi, syrthiodd i fath o synfyfyrdod breuddwydiol a dystaw, o ba un y deffrowyd ef yn sydyn gan riddfanau ei garcharor clwyfedig. dan eftaith ei ofnau, gwthiasai hen wr y t§ ei hun dan y gwely yn mhen pellaf y siambr, ac ni allai na bygythiad na gwobr ei dueddu i ddyfod o'i ymguddfa. lie y gorweddai yn dolefain, * ' ! 'r Arglwydd anwyl ! fe dori'r fy ngwdclf mor wired a fy mod yn fyw, a pheth a ddaw o honof wedyn? ' Pa nn ai llawen a'i cystuddiol Fydda'i 'r ochr draw i'r bedel?'" Nid oedd ef, gan hyny, o unrhyw werth dan yr am- gylchiad; ac i'r dyben o gynnorthwyo ein harwr i ddiogelu y lleidr, disgynodd y foneddiges oddiar gefn ei cheffyl, a chyn pen nemawr dro, gyda chymorth hen raffau a chebystrau, gwnaed Deio'r Diawl mor sicr ag y d} r wedir y rhwymir Satan yn y mililwyddiant. Ar 01 cryn drafi'erth, tafiwyd ef ar draws ei geffyl ei hun fel sachaid o yd, a rhwymwyd ei ben a'i draed yn nghyda'i gilydd dan dor y ceffyl. Yna neidiodd Twm i'r cyfrwy a marchogodd ochr yn ochr a boneddiges Ystradffun, gan ymddyddan a hi mewn modd ffraeth a diastrus nes cyrhaedd o honynt Lanymddyfri. Yr oedd pobl dda y dref ar adael Eglwys Llandingad pan y cyrhaeddasant, ac nid bychan oedd eu syndod TWM SHON CATTI. 181 wrth weled Twm a'i gyf eilles yn marcliogaetli fel hyn llrwy'r heoly dd, a buan yr amgylchynwyd hwy gan dorf o drigolion cegagored. Oynorthwywyd y foneddiges i ddisgyn gan ei phriod — barWnig helwriaethus iach a Uongalon, a rhoddwyd help law i Twm gan Mr. Rhys y curad, a chyn pen nemawr funydau yr oedd y chwedl hynod yn ngenau pawb. Nesaodd y barwnig 11a wen at ein harwr, a chan ymaflyd yn ei law yn gyfeillgar, diolchodd iddo y yn modd gwresocaf, gan ei sicrhau o'i nawdd a'i ffafr yn y dyfodol, ac na byddai dim yn eisieu ar ei ran i ad- dam ei wasanaeth mor bell ag yr oedd arian, dylanwad, a chyfeillgarwch yn myned, er nad allai unrhyw wobr, addefai, ad-dalu yn llwyr y gwroldeb a'r anhunanolrwydd a ddangosasai dan am- gylchiad a hawliai y fath bresenoldeb meddwl. Boddhawyd pawb yn ddirfawr ar glywed am ddym- chweliad a charchariad Deio'r Diawl, canys yn vstod y misoedd a aethent heibio dioddefasai holl amaethwyr y gymydogaeth, gydag ychydig iawn o eithriadau, ac i raddau mwy neu lai, oddiwrth ei ddifrodiadau beiddgar, a rhoddwyd rhestr danysgrifiadol ar droed yn nnion- gyrchol i wobrwyo yr hwn a'i daliodd ; ac yn mhen ychydig ddiwrnodan anrhegwyd Twm a deg punt, yn ychanegol at bum' punt arall a ddyf arnwyd iddo gan y sir. Derbyniodd Mr. Rhys a Twm wahoddiad i fyned i giniawa y dydd canlynol i Ystradfrun, pryd yr addaw- odd Syr George y llettyai hwynt yn dda, ac y pender- fynid yn mha sut y gallai wnej^d fath o gydnabyddiaeth i'n harwr am ei ymddygiad dewr. barth i Deio'r Diawl, pan y dynesodd y cwnstabliaid ato i ddattod ei rwymau, cawsant ei fod wedi marw. "Mor farw a llwynog yn safn Towser, " dywedai Syr George, fel y disgynai y corff difywyd ar y ddaear yn nghanol y dorf o edrychwyr. 182 TWM SHOK CATTT. PERNOD XXIV. Twin yn givneyd ei letty yn Ystradffun. — Vicer Llanym- ddyfri. — At ol yr helgitn. — Naid heliwr penboeth. G-wnaeth Twm ei letty y noson hono mewn tafarndy cyfrifol yn y clref , yn inha le, wrth gwrs, gan mai efe ydoedd arwr y dydd, yr amgylchynwyd ef gan gwmni inawr, a phawb yn awyddus i ysgwyd Haw a thori syched y fath lane braf, ac i glywed o'i enau ef ei hun lianes holl fanylion y frwydr ofnadwy a gawsai a'r lleidr. Ond gan f od y curad wedi ei gynghori i beidio yfed rhyw lawer, gwnaeth ei iudded yn esgus dros adael ei fawrygwyr, ac ymneillduodd i'w ystafell yn lied gynnar, lie y cysgodd megys ar wely o rosynau. Deffrowyd ef dranoeth yn dra boren gan Mr. Rhys, yr hwn a'i hysbysodd eu bod wedi cael eu gwaliodd i gymeryd brecwast gyda'r Parch. Pliys Pritchard, yr hwn a arwyddasai cryn ddymuniad i weled y gwr ieuanc dewr a laddasai y lleidr-penffordd. Yr oedd y gwahoddiad hwn yn fwy derbyniol i Twm yn gymaint a'i fod yn awyddus dros ben i weled ac i ymddyddan a chymeriad mor enwog a vicer Llanymddyfri, nid yn unig ar gyfrif ei hynodrwydd fel dyn duwiol a bardd o'r dosbarth cyntaf, ond hefyd am fod ei enw yn gysylltiedig a'r ddamwain alarus a ddigwyddasai i im o'i deulu, yn mherson ei fab Samuel, yr hwn a adna- byddid yn gynredin fel "Blodeuyn Llanymddyfri." Cyn cycEwyn, fodd bynag, awgrymai Twm y dy- munai newid y dillad gwledig a wisgai am rai gwell, a declireuodd fargeinio ar unwaith a'i gyfaill Bhys am siwt o'i ddillad clerigol ef . Ond fe'i torwyd yn fyr yn hyn gan y curad rhydd ei galon, yr hwn a'i anrhegodd ag un nad oedd nemawr gwaeth na newydd, gan ei hys- bysu yn y fargen o ffaith wir bwysig i'r perwyl a ganlyn, — fod y mwyafrif o'r hil ddynol yn dra thuedd- ol i ffuriio eu barn am ddyn wrth ei olwg allanol ; a l)od gwdsgiad da yn myned yn mhell iawn i wneyd argraffiad flafriol ar feddyliau y cyfryw ddynion. Yr oedd t^ vicer Llanymddyfri yn mhlith y rhai goreu yn y dref — preswyl hardd a chyfleus, yn wahan- iaethedig oddiwrth eraill gan gromen dwt ar ei ben yn mha un y crogai cloch i alw y plant ir ysgoL Arhodd TWM SHON CATTI. 183 Twm a Rhys yn y parlwr am oddeutu hanner awi*, gan dreulio yr amser ruewn sylwi ar y 11a wr derw dysglaer s, chwyredig, y dodrefn destlus a defnyddiol, y pictiyrau o ferthyron ac enwogion eraill a grogent ar y parwyd- ydd, a'r hen gyfrolau o dduwinyddiaeth a orphwysent yn eii llwch ar y silff, nes i'r cloc daro chwech. Derbyniodd y vicer hynaws ei yniwelwyr mewn* dull cyf eillgar a boneddigaidd, gan ddatgan iddynt mor dda yr ydoedd ganddo eu gweled, a hyny yn y fath ddn fwyn a dirodres, fel yr ennillodd serch ein harwr ar Tinwaith. Yna cynnullwyd yr holl deulu yn nghyd, a dechreuwyd y dydd a gweddi f er a chynnwysf awr, fel y byddid arfer. Wedi hyn arlwywyd y bwrdd a chawg- iau o laeth a theisenau poethion, yn nghyda chig oer, yraenyn, caws, a chwrw. Edrychai Twin ar eiwestywr hybarch gydag ofn parchedig. Glwr tal, hardd ei Inn, ydoedd y vicer, ei wallt mor wyned a gwlan, a'i wyneb yn welw a braidd yn hir — gwyneb, er hyny, a lewyrchai gan fwyneidd-dra digynnwrf a duwiol. Syllodd ar ein harwr am beth amser gyda dyfalwch dystaw, ac yna holodd ef ruewn dull tawel o barth i'w yniladdfa A'r lleidr-penffordd y dydd o'r blaen ; ac ar ol clywed holl fanylion yr hanes, offrymodd saethweddi dduwiol o ddiolchgarwch i'r nef am y digwyddiad ffodus. Cymharai medr ac ymddangosiad corfforol ein harwr :.a chorff cryf ac ysgyrnog Deio'r Diawl, a chyf eiriai at yr hanes a rydd yr Ysgrythyr am y frwydr a gyruer- odd le rhwng Dafydd a Goliath, gan annog y gwr ifanc fiortunus ar bob eyfrif i beidio cymeryd credit iddo'i hun am y fuddugoliaeth a gawsai, am nad oedd ef ond cfferyn distadl mewn Haw anfeidrol i ddwyn oddiam- gylch rhyw fwriad neillduol hollol anadnabyddus i'r gweithredwyr eu hunain. Ar ol gwneyd perffaith gyfiawnder a'r pethau da oedd o'u blaen, dywedwyd gTas ; a derbyniodd Twm luaws o gynghorion addas oddiwrth y duweinydd enwog, yr hwn a osododd gini a chopi o ' ' Ganwyll j Cymry " yn ei law wrth ymadael. Mewn awr neu ddwy wedyn hwyliodd ein harwr a Rhys i barotoi gogyfer a'u hymweliad ag YstradfYun. Dygwyd helfarch ardderchog Deio'r Diawl ot ystabl, a neidiodd Twin ar ei gefn gyda holl falchder trahaus fuddugoliaeth wr. Arweiniai y ffordd dros y mynydd- &Q. yn inysg y golygfeydd mwyaf godidog ac amryw- 184 TWM SHON CATTI, iedig. Ar brydiau rhedai hyd ymyl ceunant dwfn ; ac weithiau dan greigiau aruthrol, y rhai a grogent uwch eu penau f el pe i fygwth en diddyniiad perffaith. nes dyfod o'r diwedd i rosdir gwastad a marwaidd yn heidio a digonedd o hwyad gwylltion a gwahanol f athau o adar dyfrol a mynyddig. Gadawyd y golygfeydd hyn o'r tu ol yn fuan, a gwnaeth eraill o nodwecld hyf- ryttach en hymddangosiad — mensydd braf a diwyll- iedig wedi en harddn gan ddwylaw dyn. Ar fyned trwy geunant bychan wrth droed mynydd eoediog, ymagorodd olygfa dlos i'w ryfeddu o'u blaen, yn cymeryd i mewn hen gapel gwledig y Boiley, ystad addnrnol Ystradfrun, mynydd Dinas, ac afon droellog y Tawe. Safai maenordy henafol Ystradffnn niewoi sefyllfa hynod o ramantns ar lechwedd y bryn, gyda ffrwd fynyddig o'r tu ol iddo yn rhnthro yn orwyllt ar hyd ei gwely creigiog tua'r clyffryn islaw ; tra ar ei gyfer, cyfodai mynydd Dinas ei ben tna'r cymylau yn wrthddrych o brydferthwch neillduol, yn edrych ar ehangder diderfyn o goedwigoedd, afonydd, bryniau, a dylfrynoedd. Marchogasant i'r buarth, yr hwn a safai o'r naill du i'r t£, yn mha un y tyfai nifer o lwyfanau a derw, ac yma a thraw ambell i hen ywen felen a chafnog, y rhai a ychwanegent i r ad dan mawr at harddwch y He. Yr oedd yn amlwg ddigon y disgwylid hwy, canys buasai y barwnig a'i foneddiges yn ei haros "yn hir eu llygaid" am gryn amser. Gan na byddai y ciniaw 5/T1 barod am oddeutu dwyawr; cynnygiai Syr George mai y ffordd oreu i dreulio y cyfrTrng hwnw fyddai eu hintroducio i'r bytheuaid a'r moch, tra y cymhellai y foneddiges ddeniadan a rhagoriaethau ei gardd-flodau ar eu sylw — awgrymiad a dderbpii^vyd gan Syr George f el un yn dynodi diffyg chwaeth anarferol ar ran ei briod. Ysgydwodd y barwnig ysmala ei ben ysmala meTrn modd hynod ysmala, fel pe y dywedasai, "Yr wyf yn. synu eich bod yn petruso am foment pa un i ddewis — y cynnygiad, ynte'r gwelliant." Ond er mor rymus aa arwyddocaol ydoedd ysgydwad ei ben, penderfynodd y llanciau yn unfrydol ar fabwysiadu y gwelliant — pen^ derfyniad a barocld i'r barwnig ysmala ysgwyd ei beiL ysmala mewn modd mwy ysmala fyth.. TWM SHON CATTI, I I Y fath wahaniaeth oedd rfrwiig foneddiges Ystrad- ifun a ; i harglwydd ! Denwyd serch a sylw Twin yn gyfangwbl at ei phrydferthwch syml a'i dull dirodres hi ; ond ein dyledswydd ni ydyw bod yn ddiduedd, a oh vinery d rhywfaint sylw o'i pliriod. Grwrboneddig teneu a go dal ydoedd Syr George, ac mor syth a pholyn, oddigerth pan yr aflonyddid et gan yx hyii a yruddangosai ar y cyntaf fel rbyw anesmwythder cyfan- soddiadol — arf eriad parhaus godi a gostwng ei ysgwydd dde ; tra y siaradai mewn brawddegau byrion tebyg 1 ciragywyddoldeb, heb ddechreu 11a diwedd, gau neidio gwinpas hyd ac hyd fel cynronyn ar gaws. Mewn gair, ymddangosai i ddyeitlirddyn ar yr olwg gyntaf fel un a flinid gan ddawns St. Vitas, ac ennynid ynddo yr unrhyw deirnladau cyniysg wrthimi a thosturi a deimlir gan y rliai a geisiant (0 barch i'r cystnddiedig) guddio en. teiniladau pan y byddont yn yniddyddan ag un a fo'n dioddef oddiwrth yr anhwyldeb hwnw. Ond fe darddai yr arferiad hwn yn Syr George o achos tra gwahanol. Tra yn hela llwynog un diwrnod, yn ngwre? ac awydd yr ynilidiad neidiodd i lawr dros ddibyn ofnadwy dan yr hwn y cyrrerasai y llwynog no ddf a, Lladdwyd ei helf arch ardderchog dano yn nghyilawniad yr orchest, a braidd na thorodd ef ei wddl yn ei gwyrnp ; ond yr unig anhap a gafodd oedd dadgynialiad ei ysgwydd, a hyny i'r fath raddau ag i herio boll yscil y meddygon i'w gosod yn ei lie drachefn, ac i'w welia oddiwrth yr anhwyldeb gewynol a baraiyr anesmwyth- der parhaus y cyfeiriwyd ato. Ymogoneddai Syr George, fodd bynag, yn yr orchest a gostiodd iddo mor ddrud, a broliai yn ei chylch gyda balchder tebyg i'r eiddo hen filwr wrth adrodd am yr ymladdfeydd y buodd ynddynt, gan derfynu ei stori fel hyn : "Helf a- ogoneddus a rhyfedd dros ben — ni welodd y byd erioed uio'i bath — y n yn unig a welodd ladd y llwynog — mewn twll uffernol na feiddiai neb heblaw i fy hun agoshau ato !" Yr oedd ei wyneb, hefyd, yr un mor liynod a'i gorfT — gwyneb bach digrif, a llygaid gleision goleu, mor oleu ag i ymddangos yn wynion j)an y byddai eu perchenog dan ddylanwad gwin — yn debyg i'r eiddo gleisiedyn berwedig, neu i gwpwl eirin Mair wedi eu crasu, fel y dywedai ei gyrnydog llawen. Ysgweier Prothero. Brithid ei dalcen a myrdd o frychau haul, a choronid y cwbl a chrug wallt coch 186 TWM SHON CATTT. cyrliog ; mewii gair, yr oedd Syr George Devereaux yn un o greadigaeth.au eithriadol natur. Yniddangosai yn dra anniddig yn ystod ei arhosiad yn yr ardd, a rhoddai mynych amlygiadau o'i anes- lnwythyd trwy dystio nad oedd yno ddim o werth i'w weled. ^'Heblaw hyny,"" ychwanegai gyda difrifoldeb athronydd yn ceisio diwreiddio rhyw amryfusedd ^eyffredin ac annheilwng, "pethau gwael ydyw blodau • — drwg ofiiadwy — bryntni addurneclig. — Y mae bryn- <5yn o grynllys, er engrhaifft, yn fynych yn fagl i'r foytheuaid, fel pryclferthwch merch i hogyn, yn ei ddenu oddiar lwybr dyledswydd : ond dowch gyda mi i weled y cennel — y cwn hardda' yn y byd, heb unrhyw frol — clyna rhywbeth i edrych arno os mynwch. — Fe *Mywedir fod gwirionedd wedi ei guddio mewn fFynnon • — caingymeriad i gyd — y mae yn guddiedig yn nnrwyn- hu fy myth eu aid i — mor gryfion a their w, a chan gyflymed ag nffern — ffwl ydyw pelen o fagnel wrth ei edd ei ystaf ell. Mewn cymdeithas, a gwyneb yn wyneb a'r goreu o hil Adda, ailgrynhoai ei gynneddfau crwydredig, a meddiennid ef eilwaitli a'r hoewder a'i gwnai mor dderbyniol yn mha le bynag- yr elai. Fel yr adroddwyd mewn pennod flaenorol, y munyd y gosododd Twm ei ryu aid ar wynebpryd hywedd a phrydferth Ladi Devereaux teimlai ymwyb- odolrwydd nad hwnw oedd y tro cyntaf y meddianwyd ei fynwes gan yr un ymsyniad hapus. Tueddai ei gyfeillTarwch parhaus a hi yn ystod ei arhosiad hir yn Ystradffun i'w u adarnhau yn y dybiaeth ei f od- wedi ei chwrdd o'r blaen, er na wyddai pa bryd, neu yn mha le, neu dan ba aimrylchiadau y dk r wyddodd hyny, O'r diwedd, ar ol trethn ei gof i'r fath raddau fel yr ofnai y dyrysai ei ymenydd os daliai ati, bu orfod iddo roddi y mater i fyny niewn anobaith — o leiaf am dro, canys penderfynai yr ailddechreuai ei ymchwiliadaii yn y cyfeiriad hwnw pan y cai gyfleusdra priodol i roddi ei alluoedd adfyfyriol mewn gweithrediad. Ar ol troi a throsi yr ymofyniadau hyn yn ei feddwl drachefn a thrachefn gyda'r manyldeb mwyaf, llwydd- odd i arj^yhoeddi ei hun mor bell a hyn, nad oedd yn bosibl ei fod wedi ei gweled yn un o'r manau canlynol — yn Mhlas Ysgweier Treisgip, yn nh£ y Parch, lnco Evans, nac ychwaith yn mwthyn ei fam. " Os felly, p'le arall, ynenw pob daioni? " gofynai yn anamyneddus, gan sychu y chw£s oddiar ei dalcen poeth a dirboenedig. &an benderfynu, er mwyn ei orphwysdra yn y dyfodol, i alltudio y pwnc o'i feddwl yn llwyr ac am byth, atebai ei hun braidd yn wenwynllyd, ' ' Yn unman, yn ddiau, ond yn nhir breuddwydion." Ac yn y wlad ddisylweddol bono, mewn gwirionedd ? v gwelsai hi ; ac yd y dybiaeth hon a ddis .; ynasai mor ddamweiniol o'i enau y daeth o hyd i'r allwedd oedd i arcr y ddirgeledigaeth bwysig ; canys prin y rhoisai ymadrodd i'r geiriau nag y goleuwyd ei gof ar unwaith — fflachiodd y frawddeg fel mellten ar draws ei feddwl, gan daflu ei llewyrch ar holl amgylchiaclau yr hyn a ninasai ei ymenydd am gyhyd o amser ! Ni dclaeth i'w ben am funyd i ofyn iddo'i hun a'i yn mhreswylfa TWM SHON CATTI, 195 ddigysur Morns Grusj y ewelsai y gwynel) tlws a serclins hwnw a. ddylanwadai mor ddwys ar ei ealon — ond dyna'r lie y jivelsai ef wedi'r cwbl ; ac yn y lie o lioll leoedd y bycl y mwyaf annghymwys i'w L r ynideitn- asu a'r fath. brydferthwch — lien danod-wair dywell a di_jysur Cwm y Gwern Ddu. Mewn gair, er mor an- hygoel y dichon i'r fTaith ymddaneos i'r darllenydd, Ladi Bevereanx, mewn pryd, a u^vedd, a linn, ae ystnm, ydoedd i*wrthddryeh y weledi^eetliogoneddus a gawsai yynt — hi, niewn gwirionedd, ydoedd hardd foneddiges ei freuddwyd ! Llync^yyd ef i fyny i'r fatn raddan gyda'r dar^an- fyddiad dyddorol ac anuisgwyliadwy hwn, fel na thalasai nemawr sylw i'r amser, ac nid byclian ydoedd ei gyff'ro pan y gwnaeth Syr George ei yniddanu osiacl yn sydyn wrth erchvryn ei wely. Hohvyd ef gan y barwnij tyner .alon, gyda cliryn raddan o bryder, os teimlai yn anhwylus ; fod y brecwast wedi bod yn ei aros am hanner a^vr o Jeiaf, ac yr ofnai y tenln ei fod yn dioddef oddiwrtli effeithian y codwm a sawsai y djdd o'r blaen. Sicrhawyd iddo ^an Twm, fodd bynagj nad oedd dim y mater arno ef amgen nai fod wedi cysgu yn hwy nag y byddai arfer ; ei fod yn berffaith iach, ac mor ddianaf ag archorYeiriad. Ar glywed hyn brysiodd Syr George i lawr i'r parlwr i hysbysn ei briod, yr hom o herwydd oediad ein harwr, a deimlai yn dra anes- mwyth. Cyn pen nemawi fnnydau yr oedd Twn en niys.', yn cynnyu' ei esgnsodionam en eadw cyrr yn amddifiyn ei him yn ruwyneb aw. rymiadan ciryvar- ens y boneddigesau mai dio.iyn a cliys. adur ydoedd. Yn ystod y borenbryd di^wyddodd i'r barwrrU gyfeirio at y cerydd a dderbyniasai y Llnndeiniwr o herwydd ei falchder a"i drahausder, pan y torwyd ar yr ymddyddan gan -noc wrth y drws, ar agor pa nn, a ■_ wahodd i mewn y sawl a gnociai, cerddodd i'r ystafeil ddyn byclian di. rif o'r enw Tomos Tomos, is-lieliwr y barwni , a gwyneb eyhyd a ■ mdil, yrhwn, ar ol aw.rymn yn foes^ar i'w ryfeddn, a gwneyd ei Imn mor anmhysurns as oedd modd iddo. trwy .osi ei ben a tliynn ei farf, a hysbys- odd ei feistr fod trychineb ofnadwy wedi diuwydd i'r tenia. Cymerasai rhyw ddyhiryn fantais o'i absenol- deb tra yr oedd ef yn Llanyniddyfri y djdd o'r blaen i fyned i'r ystabl, a lladrata yr holl fwyd a brynasai i'r cwn. 296 TWM SHON CATTI. "Bwyd! — pa fwyd?" gwaeddai y barwnig yn el awydd i glywed ain fater mor gysylltiedig a chysur a lleshad ei fytheuaid anwyl. "Wei, Syr George, welwch chi," dywedai Tomos, "mi brynes hen gaseg ddall ddeuddycld neu dri yn ol am ddeg swllt a chwart o gwrw, oddiar bedler a werthasai yr oil o'i gelfi, ag oedd eisio cael gwared o'i anif ail o achos hyny ; ac mi far- geiniais a fo, welwch chi, ac mi dalais yr arian, ac fe yfodd o'r cwrw, ac mi ro's y gaseg yn y 'stabl i fod yn barod i'r cwn, ac, welwch chi, f e ddaeth rhyw ddiawl yn fy absenoldeb i, fel y dywedais i o'r blaen, welwch chi, ac fe'i dygodd i ffwrdd." Ar glywed y stori yma meddiamiwyd pawb oddigerth y barwni i a tht yn iawn o chwerthin, ond f e rydd- hawyd Syr George a Tomos druan o'u pryder ji,an ein harwr, yr hwn a hysbysodd yr olaf fod ei far gen yn gorwedd yn farw wrth droed y Grak Ddu ; ar dderbyn pa hysbysrwydd hwyliodd yr is-heliwr yn ebrwydd i fyned o gwmpas ei fusnes, pryd y galwyd ef yn ei ol gan ein harwr, yr hwn, er mawr syndod Tomos, a'i anrhe^xld a chryn ddyrnaid o arian man fel cydnab- yddiaetb am y cyneusdra a roddasai iddo i ennill wager y Llundeiniwr. Yr oedd hyn yn newydd ychwane^ol i : r barwnig a'i gyfeillion, ac yn destyn chwerthiniad adnewyddol uchel a buddugoliaethus ar draul y Sais ymffrostgar, tra y tystiai Syr George y bwriadai y noson o'r blaen " gan gofio " ofyn i'n harwr sut y daethai yr anif ail anffodus i'w f eddiant — yn awr yr oedd y mater yn ddigon eglur. Un boren annifyr yn y gauaf, pan oedd y tywydd mor ystorams fel na ellid fyned allan, a thra yr eis- teddai Syr George a'i foneddi^es a'n harwr gyda'u gilydd yn y parlwr goreu, torwyd ar ddystawrwydd hirfaith t,an y barwnis:, yr hwn a ddywedai, "Twm, y mae t?enyf ffafr i ofyn oddiar dy law." " Mae 11 dda gen 'y nghalon i," atebai Twm, "i #ael gyilensdra i wneyd rhywbeth i ad-dalu y mynych flafrau a dderbyniais oddiar eich Haw chwithau, Syr George." " I uffern a'r ffafran, fy roach'/ en i !" gwaeddai y barwnig; "y mae arna' i fwy o lawer i ti nag sy' arnat ti i mi — bywyd Margaret — dy gwmni llawen ; — ond sut i wneyd hebot ti, dyna sydd yn fy mlino i ! — Pk.ser i ti fydd y Llundain yma — an^au sicr i mi — dim TWM SHOX CATTI. 197 nela — mwz a diawledigaetb i 2 yd 1" Daeth j fonedd- iges yn nilaen i gynorthwyo ei phriod, ac i eglnro fod ar Syr Geor.e swm niawr o arian i un Mr. Martin am ystad a brynasai oddiar y boneddwr kwnw ; y dylasai yr arian fod wedi en tain er's tro bellach s ond bod Syr George rhwn? y naill betb a'r Hall wedi aim £ bono liyny. Ei fod y boreu bwnw wedi derhyn liythyr oddi- wrth Mr. Martin yn gofyn yr arian ; ac y teimlai ei phriod yn anewyllysgar iawn i yninynieryd a siwrnai i Lain ; ni allai yebwaitb ymddiried y fath swm erfawr ond yn mrL r i gennad fTyddlawn a gonest. " Yr wyfc ti yn hoyyn sym meddu ar ysbryd ac yni, Twin," ailddechrenai y barwnig — "pen synwyrlawn a cbalon wrol — clwylaw i yniladd a eboesau i redeg — y ffordd yn frith gan ladron — annibosibl i'w h yniladd i gyd — cyf- rwysdrecba hwy — dyna'r fel !" Gwelai Twin ar unwaith fod y barwui? yn anfodd- lawn i adael ei deulu, ei fytheuaid, a chyindeithas ei gymydo-ion, i ymgymeryd a thaith i'r brifddinas, (y pryd byny nior lawn berygl, anhmiedd, a phryder,) ae y dymunai iddo ef fyned yno fel ei gynnrychiolydd ; o q anlyniad, heb unrbyw betrnsder ar ei ran arwyddodd ei barodrwydd i gyebwyn i'w siwrnai nior fnan a=j yr 'ewyllysiai Syr George. " Gadewch i ni E»ael ychydiir dywydd teg, i ddecb- xeu,^ atebai ei westywraig dden.ar, "ac yn y cyfarn, ser ni allwn wneyd y darpariadan an.enrheidiol gagyfer a'cli yrnadawiad. ? ' Syliai ein harwr ar ei gwyneb hndoliaetbus a cbaruaidd, tra y dywedai hyn, gyda cbymys :edd dyeithr fawrfrydi^rwydd rbaman- ius ben farcbogion y canol oesoedd, a pbarcb dnwiol- frydig coelgrefyddwr at ei noddsant, canys teimlai fod ei dynyed mewn rhyw fodd nen ..ilydd o dan ei dylan- wad bi ; a cbofiai ar yr un pryd mai bi ydoedd ysbryd y weledigaetb o^oneddns a ymddangosasai iddo gynt, a boneddiges ei freuddwyd. Torwyd ar draws y myfyrdodan bapus byn o'i eiddo pan cbwertbiniad iacbus Ys^weier Protbero, yr bwn a ddaethai i bysbysu y barwnij ei fod newydd. a pbrynu tarw a chyflo^i g was, a'i fod, yn ol fel y tybiai ef, wedi . elli ei ladratta oddiyno o fewn tridiau a theirnos, y mae i ti -an' croesaw o bono, yn mhyda^ u.ain punt yn y far. en i wobrwyo dy fedrusrwydd !" " Cytuner felly, ynte," ^waeddai j barwnig, "ac mi dalaf ii dcleu.ain punt drosto os bydd iddo fetbu." "Cofiwch mai tridiau a tbeirnos ydyw'r amser," dywedai ein barwr, "ackosbyddai yn anmhosibl i mi gaelpethau mewii trefn cyn pen deuddydd." Brysiodd yr ysgweier adref i bysbysu ei wasanaeth- ddynion o'r wager, ac i'w gosod ar eu gwyliadwriaeth. "Yn awr," ebai ef, "cymerwcb ofal — bacbgen craff ofnadwy ydyw yr un sydd ar f edr ein cymeryd i mewn, a bydd yn angenrbeidiol i cbwi gysgu a'cb llygaid yn agored y nosweithiau nesaf. Uwcblaw pawb, edrycb TWM SHOX CATTT. 199 di ati, Rosser Barod, ac ymddyga yn y fath fodd ag i deilyngu dy enw." Chwarddai Rosser yn wawdlyd am ben cywilydd-dra y sawl a feiddiai ymgymeryd a'r fath. orehwyl ffol, a sicrhaodd ei feistr fod y tarw mor ddio- gel yn ei gadwraeth ef a chloch Llanbadara-fawr. Xid oedd y pwys a osodai Twin ar y tridrau a hawliai i ro'i ei ddyfais mewn gweithrediad namyn na dichell ar ei ran i daflu ei wrthwynebwyr oddiar eu gwyliadwr- iaeth, canys penderfynasai yr elai o gwmpas ei waith y noson hono mor fuan ag y deehreuai dywyllu. Gor- weddai yr eira yn dew ar y ddaear ; a chan mai y wisg agosaf i anweledigrwydd dan yr amgylchiadau fyddai eynfas wen, a chap o'r un lliw, ymdrwsiodd ei hnn ynddynt, ac i ffordd ag ef oddeutu wyth o'r gloch tua Llwynmawr, trigle Ysgweier Prothero. Ar ol eyraedd yno, croesodd gwrych yr ardd, a thra yn agoshau at y t f digwyddodd i chwerthiniad adnabyddus yr ysgweier syrthio ar ei glust. Arh6dd am ychydig funydau a'i bwys ar lidiart y buarth i wrando, a chlywai y gwrbon- eddig hwnw yn egluro i'w weision y dnll yn mha un y t>wriedyd ddwyn yn mlaen yr amddiffyniad, a'r gwron o Aberteifi, fel ei brif beiriannydd, yn gosod y drefn i lawr yn ei manylion oil. Rhwymasid y tarw gwvn, gwrthddrych y ioage?% yn ei breseb, a chloasid ddrws y i^eudy arno yn ddiogel; ac yr oedd yr holl barti yn awr, wrth oleu llusern, a than gyfarwyddyd Rosser, yn Ibrysur wrth y g orehwyl o ffurfio yr amddiffynfeydd allanol. Yn y lie cyntaf, uosodwyd pedair &g, y naill ar ben y 11 all, ar draws y fynedfa i'r beudy ; ar yr 6^ nwchaf dodwyd rholbren trwm a dau aradr ; a choron- wyd y cwbl a llusgfen, a arfer yd yn y dyddian hyny yn lie trol i iiludo y gwair o'r meusydd. I wneyd y llusgfen a osodwyd ar draws yr erydr a'r rholbren yn fwy ansymudadwy fyth, llwythwyd hi gan Rosser a uwellt, a sangai hwn i lawr mor ofalus a pheb'ai ar fedr foarotoi sylfaen helm o wenith. Perffeithiwyd y rha?- oeheliadau hyn trwy sro^i cloch (abrynasai yr ysgweier yn Mrysdo, a'r ddeisyfiad y Yicer Pritchard, i'w eosod yn nghromen ei ysgol i'r dyben o alw yr ysgolheigion at eu prydiau a'u uwersi) wrth un o belydr y Husifen — rhagocheliad, fel y sylwai Rosser, a roddai rhybudd iddynt Ryda'i sain os di^wyddai i rywun wneyd ymgais £ symud yr anuaerau. Erbyn naw o'r gloch yr oedd y ieulu i %jd yn eu gwelyau, a'r rnaes yn berffaith agored 200 TWM SHOK CATTI, i weithrediadau ein harwr, yr hwn, yn y cyfamser, & ddychwelaaai i Ystradffun i ymofyn yr arfau angen- rheidiol i'r anuyichiad. Yr oedd y rhai liyn yn uy&~ nwysedig o drosol haiarn, Uif, a chydaid o rywbeth a fwriedid i ddyben a ecrlurir maes law. Dyaasai gyda* ef hefyd yr is-heliwr bach, Tornos Tomos, i wasanaethu yn y cymeriad o wyliedydd, os di^wyddai iddo yael ei aflonyddu yn ei drefniadau. Sylwasai Twin fod talceni y bendy wedi en hadeiladn o yerrysr, tra y ffurfid y cefn a'r <>wyneb o astyllod wedi en hoelio ar draws en gilydd yn orweddog. AmddifTynaaai Koaser y ^wyneb, lie yr oedd y drws,. yn ofalus droa ben, ond gadawaai y cefn, lie nad oedd yr nn drws, yn berffaith anniffynediy, gan feddwl, efallai, y byddai y hwyadlyn, a orweddai yn gyfochrog a'r ochr hono o'r adeilad, yn ddigon i gadw y gelyn draw yn y cyfeiriad yna. Ond yr oedd cyfrwysdra ein harwr yn drech o ddigon na'r eiddo Rosaer, canys er fod y llyn hwn yn dair troeclf edd o> ddyfnder mewn rhai manan, yn fudr i'w ryfeddu, ac yn llawn o lyffaint a'n griffyll, cerddodd i r w t anol jil hyf r a'i drosol ar ei yagwydd, a izwnaeth ei ffordd. at y bendy,, tra y cymerai Tomos Tomoa ei sane ar ben boncyff hen dderwen adfeiliedisf. Er mawr f oddhad i'n harwr, argoelai ei ddechreuad yn dda. Llwyddodd heb ond ychydi? iawn o swn £ ryddhan ac i dynn ymaith amryw o'r astyllod ; a ehyn pen nemawr dro cerddodd i'r adeilad. Neaao dd ar nnwaith at wrthddrych ei antnriaeth gyda'r parch oedd yn g weddu i'r amgylchiad, a chan ei \i odaro yn ys- cafn mewn dull cyfeilLar, cvfarchodd ef wrth ei enw crist'nojol Easob — enw, yn ddiau, y roisai yr ysgweier iddooherwyddy tebygolrwy dd allanol afodolairhyngddo ag im o arglwyddi y llian main gwtn a - Ian. Ar glywed llais ein harwr, a theimlo ei fysedd ar ei efn. dechrenai Es ob anwffian a ffroeni ychydij, £>an ryfeddu ynctdo'i . y niae'n ddiddadl, fod unrhyw yreadur o ddyn yn Tu ar yr hyfder i ddynean ato yn y fatli ddull cy- leulgar; ond o dipyn i beth ymlonyddodd i raddau, ac yn lie "cymeryd y tarw ^rerfydd ei ^yrn," fel y mae hen ddiareb yn dyagn, cynny.iodd ein harwr gydaid a geirch iddo fel hedd ofrrwm, yr hwn a dderbyniwycl gyda mawrfrydigrwydd teyrn yn derbyn anrheg oddiar nn o'i ddeiliaid. Hwyliodd Twm yn awr i ledu y^ b wlch a ddechreuaaai, trwy dynn a chymorth y trosoi TWM SHON CATTI. 201 mi neu ddau o'r trawstiau, a ddalient yr astyllcd, o'u morteision ; ond pan yr oeclcl ar longyf arch ei hun ei fod wedi <:oresgyn yr anhawsderau mwyaf, cafodd i'w oiid fod darn mawr a phraff o bren derw yn rhedeg ar draws yr adeilad o ben bwygilydd, mor isel i lawr nad oedd yn bosibl i'r tarw fyned dano heb blygu fel y camel ostyngedig, ac mor uchel nad oedd modd iddo neidio drosto fel milgi. A chan fod y trawst mor ddi- sygl na ellid ei syflyd yn y radd leiaf , uwelai ein harwr nad oedd dim i'w wneyd ond i'w lino yn ddau ddarn. Ond dyna oedd y gamp ! Gwyddai o'r goreu y defrroid j Philistiaid .>an swn y llif ; ac am foment teimlai Twm ei fod wedi ei drechu. Ond yr oedd y teimlad hwn yn ad- gas iawn i'w feddwl — yn rliy adgas, mewn gwirionedd, i'w lochesu gan un o'i natur anbyblyg ef, aphenderfynodd yr elai drwy yr hyn y cytunasai ei gyrlawni doeda ddeued. Chwiliodd am y cwd a ddygasai gydag ef, yn yr bwn yr oedd dau bar o hen fotasau. Tynodd y rhai hyn un ar y tro a'u sodlau yn mlaen ar draed y tarw anfoddog, a llwyddodd gyda thipyn o draflerth i'w cylymu yn dj"n uwchben ei liniau. Hwyliodd yn awr i ffrynt y tf a'r trosol ar ei ys- gwydd, a brathodd ef drwy hen ^ylch haiarn oedd yn y drws, ac ar draws yr ystlysbost, yn y fath fodd fel nad oedd yn bosibl i neb ei a. or o'r tumewn. Yn y lie nesaf, cylymodd raff wrth y i-loch a grogai oddiar baladr y Uusgfen, a chan osod ei ganwyll at y ewellt, gorchymynodd Tomos Tomos i dynu wrth y rhaff iiertli ei freichiau, ac i waeddi "tan " nerth ei geg, tra y pry- surai ef i'r beudy i lifio y pren a rwystrai y tarw i fyned allan. Cric ! crac ! elai'r ffagl ! Din? ! doner ! elai tafod y gloch ! "Tan ! tan !" rhuai Tomos a'i lais ailafar, tra y boddid swn y l±if yn nghanol eu trwst urTernol ! Yr ysiweier oedd y cyntaf a ddeffrowyd gan y cynnwrf anarferol : a mawr ydoedd ei gyffro, fel y mae'n natur- iol meddwl, pan y canfu y ■. oelcerth o dan a oleuai a'i Hewyrch yr holl d£ a'r adeiladau o -wmpas, a "rhyw ddiawl bach " wrth y beudy yn canu'r gloch ac yn rhuo- "tan" ^jdaLg e B-i teilwng o hen wyiiedydd dychryn- edig. Peth ysmala dros ben ydywsweled dyntew cyffroed- ig yn ceisio bod y n sionc ; ar y Haw arall, diamheu genym. 202 twm m&s catti. fod y darllenydd wedi elywed ara y teiliwr teneu a brawychedig fiwaw a geisiai yniguddio o'r tu ol i wialen bysgotta ; ond y mae hoewder y teiliwr teneuaf a fag- wyd erioed -an Satan yn syrtnio i ddiddymdra wrth ei gydmaru a phieiaclau chwanenyddol Ys^weier Prothero, yr hwn oedd mor dew fel mai prin y pallai ym-iuddio o'r tu ol i gloclidy eglwys ! I lawr y grisiau ag ef nerth ei draed, ac at y drws, wrth yr .hwn y tynodd nes y llusgodd y glicied i ffwrdd. I fyny ag ef drachefn, rnegys ar aclen ydd, ^an waeddi "tan! t£n!" nes y rhwystrwyd ef ^an ^ry^ni. Ar cl colli ei lais, yman- odd mewn coes ys jubell, a pha un y rhuthrodd i ystaf- ell y gweision, ac a ddyrnodd Rosser Barod a'r holl haid gysglid dan ddillad y t>wely, nes udo o'r rhai hyny gydgan anafar i dOn gryglyd ei meistr — "Tan! tan! — codwch y diawliaid ! neu arhosweh yma i gael eicli ffrio yn eich gwer eich hunain !" Ding ! dong ! elai'r gloch o hyd, ac uwch uwch y rhuai Tomos Tomos y rhybudd ofnadwy, "Tan ! tan !" ond er y cyf an, heriai y drws holl ymdrechiadau Rosser Barod, druan, a'i lydweision brawychedig i'w asor. Ymaith a hwy, gan hyny, i fyny y grisiau drachefn, He cyfarfuasant a'r ysgweier yn ys, wyd coes yr ysgub- ell uwch eu penau fel ffust-dyrnu. Yn ei yyfyngder hwn ceisiai Rosser druan, yn ei awydd i yodi uwchlaw ei drallodion, ddrin:o i fyny y simnai ; ond pan yr oedd .•agos a ehyraedd y top, fel ami i wr uchelgeisiol o'i flaen, collodd ei letroed, ac i lawr as ef bendramwnwgl i'r gwaelod, yn ddu gaji huddugl, ac yn friwedig ei £orff. O'r diwedd, lleihawyd eu pryder i raddau gan feidd- earwch anturiaethus Nedi Jones, y prentis plwy', yr hwn a wthiodd ei hun drwy ffenestr ^ul, ac a lwyddodd yn mhen enyd i symud y trosol, ac i agor y drws. Yn ystod y terfysg annesgrifiadwy hwn llwyddasai -ein harwr yn ei ddyfais uwchlaw yr hyn a obeithiasai. Dygasai y tarw o'r beudy, drwy y hwyadlyn, ar draws cae a orchuddid ag eira, ac i wrtre pnl a arweiniai i'r iforddf awr, yr hon vnebrwydd a'u dy irodd i lwybr defaid ar y mynydd y tu ol i Bb s Ystradffun. Ar gyraedd y buarth, rhwymodd y tarw i fyny yn un o'r beudai, gan gloi y drws ar eu ol ; a theimlai fel pe b'ai ei ysgwyddau wedi eu hysgafnhau o faich trwm ac annghysurus. Ar orphen o hono hyn o orchwyl, ymunwyd ag ef gan Tomos Tomos, yr hwn ar gyrhaedd y buarth oedd agos TWM SHON CATTI, 205 a syrthio gan ludded a chwerthin. Hyd yn hyn ni chawsai ein liarwr nemawr hanidden i chwerthin ; ond yn awr, gan fod y djdd yn mron a gwawrio, difyrwyd ef yn f awr wrth olrliain camrau yr anif ail f el y teithiai yn ei flaen drwy'r eira, a'r botasau wedi eu gwrthdroi — y cyntaf o'r teulu, yn ol fel y tybiai ef, a gawsai y fraint erioed o gerdded mewn es?idiau. Dychwelwn yn awr at deulu Llwynmawr, a adawyd genym yn y fath benbleth. Dywedai Tomos Tomos iddo adael y sloch pan welodd Nedi Jones yn Lwthio ei hun drwy'r ffenestr, ac iddo ym^uddio y tu ol i un o'r adeiladau i'r dyben o wylied y tywalltiad o'r tf . Yr oedd y rhuthr allan yn ysmala dros ben, canys tueddai eu cyffro, fel y mae'n digwydd y rhan fynychaf, i fawrhau y perygl yr oeddent ynddo ; ac ar gael eu hun- ain yn y buarth, rhedent yma ac acw fel cwningod dychr.uiedig neu ^eifr ar daranau, heb wvbod yn iawn beth i'w wnevd na pheth a ofynid ganddynt. Gan fod y gwellt erb\n bn wedi ei lw\r los.,n, a'r tan wedi diffodd o hono ei hun, gwaeddai Rosser Barod yn uchel i'w ryfeddu am ddwr, yr hwn, >n mawredd y terfysg ac yn y cyflwr anmherffaith o anhunedd yr oeddent ynddo, y danent ar eu -ilydd yn ystyceidiau, nes o'r diwedd i ymladdfa gyffredinol tymeryd le rhyngddynt ; a phan j daeth yr ys^weier i'w ewahanu, nid oedd modd cael gwybod sut y dechreuodd y ffrae, na pheth a fuasai achos fewreiddiol y cynnwrf ofnadwy oedd wedi agos a chyffroi yr holl deulu o'u synwyrau ! PENNOD XXVI. Philosophi cliwerthin. — Twm yn cychwyn tuaW Babilon ddiweddar. — Defnydd newydd i ystrodur. — Un o foneddigion y ffordd fawr, a'r modd y benthycodd * Twm ei geffyl. ~Nid oedd dim amgen na cliwerthin i'w glywed yn Ystradffun y boreu canlynol. Dywedir fod gofid yn fynych yn peri coll awydd am fwyd, ond ar yr achlysur dan sylw llawenydd ydoedd achos yr ympryd, canys ni feddai neb o'r cwnini ymgynulledig yn mharlwr 206 TWM SHON CATTI. Ystradffun y boreu hwnw nerth na hamdden i ymosod ar y danteithion hudolaethus a hulient y bwrdd yn y fath gynawnder. Ysgydwid yr ystafell drachefn a thrachefn i'w sylfeini gan chwerthin uchel, iachus, a thrystfawr y cwmni tra yr elai Twm rhagddo i adrodd yn ei ddull ysmala holl amgylchiadau yr helynt a ddi- gwyddasai y noson naenorol ' ' Tarw mewn botasau !" crechwenai y barwnig, gan chwerthin nes treiglai y dagrau i lawr ei ruddiau cochion. "Tarw mewn bo- tasau !" gwaeddai y foneddiges, tra yr hulid eigwyneb a gwrid can dlysed a'r eiddo rhosyn prydf erthaf yr ardd. "Tarw mewn botasau!" dywedai y Parch. John Dafydd Rhys, gyda gwen a weddai i'w frethyn. ' 'Tarw mewn botasau !" chwarddai Miss Meredydd yn ddengar, gan ddangos y rhes fwyaf perlaidd o ddannedd a welsai y curad erioed. "Tarw mewn botasau!" tuchanai boneddwr tal ac oedranus, gyda thrwyn hir a thryroaidd a grychai ar i fyny oddiwrth ei geg mewn dull hynod o ddiystyrllyd — "tarw mewn botasau! Pwy erioed a gly wodd am y f ath ynf ydrwydd ? Byddai yr un mor nawdd genyf gredu fod rhywun wedi gweled mochyn yn gwisgo spardynau achredu hyn." Ond ergwaethat ei annghrediniaeth. a surni ei drwyn, chwarddai o glust i glust am ben afresymoldeb y fath feddylddrycb, Mewn gair, chwarddai pawb, a hyny mewn yspryd rhydd a chalonog ; nid wrth reol, fel y gwneir yn yr oes flurnol hon — yr oes sydd mor ff urhol yn yr hyn a elwir moesau da, ond mor aniighydfTurhol yn yr hyn a gamelwir crefydd ! Yn nghanol y llawenydd hwn gwnaeth Tomos Tomos ei ymddangosiad i hysbysu ei f eistr o ryw ddigwyddiad, ond cyn gynted ag y syrthiodd j geiriau ' ' tarw mewn botasau" ar ei glust, meddianwyd yntau a'r haint cyffredinol, a chwarddai a rhochiai fel mochyn mewn cae gwair. Addawai hyn ychwaneg o ddifyrwch, ac yr oedd pawb yn barod i'w fwynhau pan y llwyddodd Tomos o'r diwedd i ddarostwng ei chwerthin mor bell ag i fod yn abl i hysbysu y cwmni mewn brawddeg fer, " Y mae Meistar Prothero yn dwad." Ar gly wed hyn, rhuthrodd ein harwr o'r ystafell i ryw bwrpas anegluredig ; ac yn mhen ychydig funydau gwelid yr ysgweier torog yn y buarth yn eistedd ar ei geffyl, ac yn chwerthin mor egniol fel nad allai ddrs^yn. Khedodd y cwmni allan i'w gyf arch, ac ymunodd yntau TWM SHON GATTI, 207 yn y gydgan lawen gyda ho ! ho ! ho ! mor iachus ag a ysgydwodd ei ochrau tewion erioed. "Chwarddwch yn mlaen — ho ! ho ! ho ! — chwarddwch yn nilaen," dywedai; "mi wn fy mod yn edrych fel ffwl ar ol brolio mor uchel am gyfrwysdra yr hurtyn o was acw a gynogais. Ond p ? le mae y wag ifane yma a fu mor agos a'n cyffroi i farv/olaeth neithiwr? P'le mae'r ci drwg? Mae'n debyg geny' fod fy nharw ardderchog wedi ei ladd erbyn hyn. " "Wei,- cig gwydn ofnadwy a gawsom ni i f recwast ganddo heddyw, " gwaeddai y barwnig, ' ' mor wydn a chroen erocodil. " ' ' Ychydig o gwyn a gawsech genyf rl pe buasai wedi eich tagu i gyd !" ychwanegai yr ysgweier. ' ' Ond. na hidiwch — joke ydyw joke, a wager ydyw wager; ac yr wyf wedi dyf o& yma yn bwrpasol i daln fun i." JS"id cynt y rhoisai ymadrodd i'r syniadau mawrfrydig: hyn, a brofent ei fod yn deilwng o eistecld yn mhrif gadair gymdeithas o athronwyr cherthingar, nag y djrnesodd y tarw atynt yn bwyllog, a'r botasan am ei draed a'n harwr ar ei gefn. Ailenynwyd chwerthin y cwmni wrth weled agoshad uchelwych a balch frenhin botasog y buchod, yr hwn yn awr a wisgai eu esgidiau a'u bodiau yn mlaen, fel pob gwrboneddig; ond ni chwarddai neb mor galonog a Phrothero ei hnn r yr hwn fu agos a myn T d i ffitiau wrth weled fod ei darw ar- dderchog yn f yw ac yn iach. ' ' Fe ddof ai hwn j Ddraig Ooch," dywedai; "gwnai, ar f'enaid i! a'i marchog- aeth hefyd drwy'r awyr heb ofn yn y byd, neu ni allasai hudo'r Esgob i dymer mor dda ag i'w ddefny ddio fel march." Dychwelodd y cwmni yn awr i'r t£, ac i'w mawr ddifyrwch adroddodd yr ysgweier iddynt y modd y darganfyddwyd golled y tarw. Anfonasid Rosser a'i gydweision yn un dorf i olrhain argraffiadau traed yr anifail yn yr eira, ac i'w adennill os gallent sut yn y byd; ond gan nad oedd y cyfryw arwyddion yn weledr ig 3m unman, dychwelodd Rosser a'i gyfeillion yn y benbleth fwyaf. Yr oedd gwyneb y crafiddyn erbyn hyn gryn hanner Hath o hyd, a brysiodd at ei feistr i'w hysbysu fod goleuni newydd wedi ymdori ar ei ymen- ydd. Tystiai yn y modd difrifolaf ei fod yn llwyr ar- gyhoeddedig nad anifail ydoedd y tarw o gwbl, ond y cythraul ei hun mewn lledrith, gan nad oedd olion ei garnau i'w canfod yn unlle, er fod llun traed pedwar o 208 TWM SHON CATTI. fodau ctynol, yn ymdeithio yn nghyfeiriad y tf a thra- cliefn oddiwrtho, i'w gweled yn dcligon amlwg. ''Kid tarw ydoedd o gwbl," dywedai Hosser yn ddifrifddoeth ; "cythranl ydoedd. yr hwn ar ol gicio i lawr y bendy, a thanio y gwellt a'i anadl frwrastanaidd, a ehedodd ymaith yn nghanol trwst taran, a glywyd genyf fi mor eglur ag yr wyf yn clywed fy llais fy him y foment lion!" "Mewn atebiad i'r fath frol ffiaidd ac ynfyd," nieddai yr ysgweier, "mi ddywedais wrtho mai eel- wyddgi a ffwl ydoedd, ar Iiyny trodd y gwr bach arnaf, yn ddigllawn gyda, * Y ddiawl a gipio'r tarw ! — oeddech chi'n rneddwl y gallwn i ei gario o gwmpas yn fy mho- ced?' Plesiwyd fi i'r fath raddau gan ysmaldod y dry^chfeddwl o gario tarw mewn poced fel nad allwn lai na chwerthin, ac ar ol bj^gwth ei gicio am rywbeth na wn i yn iawn, mi faddeuais iddo'r cwbl." Ar orphen o'r ysgweier ei stori, torodd y gydgan lawen allan dra- chefn, a pharhaodd am gyhyd o amser fel y tystiai y boneddigesau eu bod wedi chwerthin eu hunain yn sal. ' ' Na hidiweh, rai teg ; gadewch i gareiau'r stays gracio — drylliwch hwy yn yfflon, a rho'wch ffordd i chwerthin, a chwareu teg i'r ysgyfaint !" gwaeddai yr ysgweier, gan selio ei gyngor gyda'r ho ! ho ! ho I iachus ia ganlynai y cyffredinolrwydd o'i ddywediadau ysmala. Unwyd ag ef yn ei ddigrifwch y tro hwn gan foneddwr oedranus o'r cwmni, yr hwn a ddywedai yn foddus, 4 ' Mor llawn o sport ag erioed, Prothero ; er wedi eich trechu yn awr gan hogyn !" " Gwir i chwi, Syr John (eich maddeuant ar yr un pryd am fod mor ddisylw o honoch hyd yn hyn), "dywedai yr ysgweier, tra ysgyd- wai ei law yn garedig ; ' ' hogyn, er hyny, na welodd yr oes hon o leiaf ei fath o'r blaen !" Boneddwr nid llai ydoedd yr nn y cyfeirir ato yma na Syr John Price, Barwnig, o'r Fynachlog, Aberhonddu, a thad parchus Ladi Devereanx — y boneddwr gyda'r trwyn hir a chry- manog y crybwyllwyd am dano ychydig o dndalenau yn cl. Cyrhaeddasai Ystradffim y pryomawn o'r blaen o gwmpas yr amser y dechreuasai Twm ei ymosodiad ar y +arw. Eglurodd Ladi Devereaux i'w thad y gwasanaeth mawr a dderbyniasai oddiar law Twm ; a gwnaeth ei haclroddiad mewn modd mor ddifrifddwys a gwresog TWM SHON CATTI. 209 jBkgi arwyddo bod ei diolchgarwch mor fawr y dydd hwnw ag ydoedd ar y noson pan yr ymosodwyd arni gan Deio'r Diawl, ac y gwaredwyd hi o'i ddwylaw mewn dull mor wrol gan ein harwr. Cyfododd Syr John o'i gadair gyda brys a gyferbyniai yn ddyeithr iawn a'i symudiadau ffurfiol a moesgar dan amgylch- iadau cyffredin, a chan estyn ei law wen, f odrwyawg, a phendefigaidd i Twm, sierhaodd ef o'i gyfeillgarwch, a'i nawdd yn mha beth bynag y gallai fod o wasanaeth iddo. Nis gallai ein harwr sut yn y byd ddwyn ei hun i dderbyn yr arian a gynnygiai Prothero iddo fel tal am y wager a ennillasai. " Na," dywedai y campwr buddugoliaethus, " gwnaed y cwbl i gyd o ran sport a difyrwch, a chwi addefweh ein bod wedi llwyddo yn odidog yn yr amcan hwn ; y cyfan, gan hyny, a ofynaf oddiar eich llaw ydyw, pan y byddaf fi yn mhell oddi- yma, a pha bryd bynag y dygir chwi wyneb yn wyneb &'ch tarw ardderchog, y bydd i chwi feddwl am danaf weithiau fel un a hoffid genych." Canmolwyd haelfrydedd y syniadau hyn gan yr holl bwmni, ac ar ol cydsynio yn dra anewyllysgar i dder- gyn y tarw yn ol fel hyn heb na dirwy na gwobr, mynai yr ysgweier rhydd ei galon adael yn nwylaw Ladi Devereaux y swm o ugain punt a fforffedasai : yr oedd anrhydedd a phob chwareu teg yn galw arno wneyd hyn o leiaf (dywedai), ac na thyciai dim i'w droi oddiwrth ei benderfyniad. ganlyniad derbyn- iodd y foneddiges yr arian yn unol a'i gais, i'r dyben i'w gosod o'r neilldu i wasanaeth dyfodol ein harwr. Wrth gofio sut yr erlidiasid ef o Dregaron, nis gallai Twm lai na theimlo yn f oddus ac yn f alch wrth glywed personau o sefyllfaoedd uchel y cwmni presenol yn datgan eu gofid ar gyfrif ei fod i'w gadael mor fuan. Y dydd canlynol ydoedd yp un a appwyntiesid i Twm gychwyn ar ei siwrnai i Lundain, a chyfododd y boreu hwnw a chalon drom (canys yr oedd ei feddwl yn llawn o foneddiges ei freuddwyd) i wneyd y darpariadau angenrbeidiol gogyfer a'i ymadawiad. Ar ol ei anrhegu & swm digonol i dalu costau y daith, perswadiwyd ef gan Syr George i adael pa arian bynag a feddai yn nghadwraeth Ladi Devereaux hyd ei ddychweliad ; a thra yr addawai y foneddiges yn chwareus y byddai yn bruchwyliwr ffyddlon iddo, taflodd ar ei wddf gadwen 15 210 TWM SHOtf CATtl. aur drom fel ei hanrheg hithau. Gwelsai Twm y* gadwen hon ami i dro ar ei gwddf ; a chan gusanu y trysor gwerthfawr yn serclms, dychwelodd ef eilwaith i'w chadwraetli hyd nes y dychwelai. Os ydoedd yn bosibl i unrhyw betli ychwanegu at y boddhad a deinilai, yr oedd y ffaith fod ei ddau gyfaill cywir, Rhys a'r ysgweier, wedi dyfod mor foreu yr holl ffordd i Ystradffun i ganu'n iach iddo, yn ddigon ynddi ei bun i berffeithio ei ddedwyddyd. Teimlai yn f alch, hefyd, ei fod mewn sefyllfa yn awr i anfon ychydig arian i'w fam, ac i ad-dalu y swm a fenthycciasai oddiar ei hen gyfaill Cadwgan. Yn y buarth ymgynullasai holl wasanaeth-ddynion y if, yn wyr ac yn wragedd, i gyn- nyg iddo eu dymuniadau da ar ei ymadawiad o'u mysg. Uwchlaw pawb o'r rhai hyn yr oedd Tomos Tomos bach yn wresog anarferol yn ei awydd i'w gysuro, a threiglai y dagrau yn ffrydiau dros ei ruddiau melyn- goch tra y dy wedai, ' ' Mi fydda' i yn hir fy llygaid i'ch gwel'd yn ol, Mr. Jones, er mai hapusaf oil y bydd y llwynogod, welwch chi, po hwyaf yr arhoswch i ffwrdd." Daethid i'r penderfyniad yn mlaen Haw mai ei ffordd oreu i drafaelio fyddai ar gefn ceffyl tylodaidd ac yn ngwisgiad bachgen gwledig. Felly, yn imol a'r trefniad hwn, wele ef o'r diwedd yn diflann trwy lidiart y buarth, gyda'r arian a'r papurau a ymddiriedasid i'w ofal wedi eu cuddio yn gywrain o gwmpas ei gorff. Er mor annghysurus i daith mor hir ydoedd yr hen ystrodyr ar ba un yr eisteddai, i'w lawenydd cafodd fod y merlyn bach mynyddig o dano (fel y rhelyw o'i rywogaeth) yn well o lawer nag yr arweinwyd ef i feddwl ar yr olwg gyntaf ; marchogodd yn ei flaen, gan hyny, yn wrol ei wedd, yn falch o'r anrhydedd a en- nillasai, ac yn ysgafn ei galon gyda rhagolygon dysglaer y dyfodol. Afreidiol fyddai i ni aros yma i ddesgrifio y rhan h6no o'i daith a arweiniai drwy ei wlad enedigol, canys pa mor swynol bynag y gallai y golygf eydd rhamantus a gwyllt ymddangos i lygaid ein harwr, y mae y darllenydd Cymreig mor hysbys o honynt eisoes fel mai rhyf yg ynom ni, gyda'n hysgrifbin* egwan, fyddai ceisio eu darlunio. Digon fydd dywedyd iddo ef ei mwynhau gydag awch gwladgar, ac iddo drotian drwyddvnt vn ddiaros ac yn ymroddgar nes T\VM SSOK CATTI. 211 gadael Brysto o'r tu ol, a bu raor ffortunus ag i fyiied mor bell a Bath, a tlirachefn i Chippendale, heb ddigwydd iddo unrhyw amgylchiad o werth ei gofnodi yma. Un prydnawn, f odd bynag, rhwng naw a deg o'r glocli, tra y niarchogai yn ei flaen yn hamddenol rhwng y dref a enwir olaf a Marlborough, daeth at df tafarn bach yn sefyll ar yinyl y ffordd, uwchben drws yr hwn y crogai arwyddfwrdd a ddynodai niai euw y gwesty ydoedd "Y polyn hopus ;" a chan fod golwg tra neillduedig ar y lie, teirolai nas gallai wneyd yn well na threulio y nos yno. Ar ol edrych yn dda at ei anifail, a bwyta swper yn iawn, yrnneillduodd i'w ystafell yn uniongyrchol ; a chan farmi mai y modd goreu i ddiogelu ei drysorau fyddai cysgu yn ei ddillad, taflodd ei hun ar y gwely heb ddiosg ddim oddiaindano oddieithr ei esgidiau, Cysgasai yn drwm aniryw oriau, ac yr oedd y dydd ar wawrio, pan y denrowyd ef gan s\vn traed ceffyl, a llais garw trafaeliwr, yr hwn cyn pen nemawr funydau a ddisgynodd ac a gerddodd i'r t£. Meddian^yyd ein harwr ar unwaith a thuedd an- wrthwynebadwy i wybod beth a phwy ydoedd y dyeithrddyn hwn. Cyfododd o'i wely, gan hyny a yn dra dystaw ; a chan fod yr ystafell yn mha un y cysgai yn gymwys uwchben y parlwr yn yr hwn yr eisteddai y boneddwr dan sylw, galluogid ef i glywed yr ym- ddyddan a gymerai le rhwng gwi-aig y t£ a'i gwestwr. I'w ddirfawr syndod cafodd mai efe ei hun ydoedd tes- tyn eu hymgom ; ac oddiwrth yr hyn a ddywedid, Uwyr argyhoeddwyd ef mai un o'r cymeriadau hjTiy ydoedd y trafaeliwr y teimlai mor ane wyllysgar i wneyd eu cydnabyddiaeth — neb angen, mewn gair, na lleidr penffordd. Clywai ei hun yn cael ei ddesgrrfio gan ei lettywraig fel hurtyn trwsgl a gwledig o blith y mynyddau, yn marchogaeth hen ferlyn bach teneu a thylawd, ac yn ddyn annhebyg iawn o fod yn meddu ar unrhyw gyfoeth gwerth y draff erth o'i ddwyn." " Camgymeriad i gyd, meistres — camgymeriad i gyd," dywedai y trafaehwr. " Oddiwrth y desgrifiad a roddwch chwi o hono, y mae yn bebyg o fod yn meddu ar gryn lawer. Y mae nrwy nag un o'i fath ef wedi syi'thio i fy nwylaw cyn hyn, ti-a ar y ffordd i Lundain, yn dwyn gyda hwynt i'w meistr tir rhenti blynyddol hanner dwsin, ef allai, o'u cynrydogion ; ac y mae yn fy mwriad dreio fy Haw ar hwn, hefyd, cyn gynted ag yr 212 EWM SHOff OATTI. ymedy aVh cronglwyd chwi. Y mae yma ysglyfaeth dda, coeliwch fi ; ac os try allan f el yr wyf yn disgwyl, wrth gwrs fe syrth ran o'r anrhaith i'ch dwylaw chwithau." Ar ol cyrhaedd hyn o wybodaeth, ym« neillduodd Twm eilwaith i'w wely mewn pryder a dychryn anarferol, a dechreuodd roddi ei ymenydd ar waith i ddyfeisio sut y gallai ochel y perygl oedd yn ei fwgwth heb golli yr arian a'r papurau a ymddiriedasid i'w ofal. Cyfododd drachefn yn mhen enyd gyda'r bwriad o ddlanc drwy'r ffenestr; ond yr oedd h6no mor gul fel nad allai ymwthio drwyddi. Rhoddwyd y nieddylddrych yna, felly, i fyny mewn anobaith ; a safai yn awr, yn ngoleuni gwan y wawr, yn edrych ar y wlad o'i ddeutu, ac yn ymegnio i ddyfeisio ryw ffordd o waredigaeth ; ond yr unig wrthddrych a welai & thebygolrwydd ynddo i'w gynnorthwyo yn ei amcan ydoedd hwyadlyn erfawr ar ymyl y ffordd fawr tua chwarter milldir oddiwrtli y t^. Tybiai os gallai gyr- haedd y llyn hwn, a thaflu yr arian i mewn heb i neb ei weled, y byddai yn ddigon liawdd iddo eu had-ennill wedyn wrth ei hamdden. Gan na chynygiai nnrhyw gynllun arall ei hun iddo, daeth i'r penderfyniad y mabwysiadai hwn, ac y rhoddai ef mewn gweithred- iad uniongyrchol. Felly ar ol gwneyd ychydig o drwst ar y llawr wrth wisgo ei esgidiau i roddi ar ddeall i'r teulu ei fod yn ymbarotoi i gychwyn, aeth i lawr y grisiau, a galwodd am beint o gwrw a thafell o doast. Nid oedd y dyeithrddyn i'w ganfod yn unman, ond craffwyd ar ein harwr yn fanwl i'w ryfeddu gan y lettywraig a'i merch, y rhai, yn ol pob tebygolrwydd, a arferent eistedd i fyny drwy'r nos i dderbyn ac i gaoesawu boneddigion o alwedigaeth eu hymwelydd presenol. Holwyd ef mewn dull tra diofal gan wraig y tf o barth i'w fusnes yn Llundain, i'r hyn yr atebodd Twm mai porthmon moch ydoedd, a'i fod yn awr yn ceisio dal cyfaill o borthmon a fuasai mor dirion a chymeryd gofal o'i anifeiliaid ef hyd nes y llwyddai i'w orddiwes. Tra yn bwyta ei frecwast, tarawyd ein harwr & meddylddrych arall, a gwell na'r un blaenorol, i ddio- gelu ei eiddo. I'r dyben o ymddangos mor wledig yn ei ffyrdd ag oedd bossibl, cymerasai yr hen ystrodyr gydag e* i'w ystaf ell y noson o'r blaen, a dygasai hi i lawr gydag ef yn y boreu ; ac wrth eistedd ami yn awr o flaen y tfWM SHOK CATTI. 213 tan, gan ddifa ei frecwast yn synllyd, saethodd syniad sydyn ar draws ei feddwl nad allai.yr ymddygiad dyeithr hwn ar ei ran lai na denu sylw bobl y t£, ac y tybid, yn ddiddadl, mai yn yr hen ystrodyr y cadwai pa arian bynag a feddai. Llwyr argyhoeddwyd ef wedyn gan amgylcliiad a adroddir yn y man ei fod yn hollol iawn yn ei syniad ; penderfynodd, gan hyny, i gefnogi y dybiaeth lion, ac ar ol tori twll yn mhen blaen yr ystrodyr, galwodd ei lettywraig ato i dalu iddi yr hyn oedd arno. I'r perwyl hwn brathodd ei law i ganol gwellt y glustog, ac yn ei phresenoldeb tynodd allan amryw ddarnau o aur, gan ofyn os ydoedd yn gyfleus iddi roddi newid iddo. Atebwyd ef yn nacaol, a brathodd yntau ei law drachefn i berfeddion yr ystrodyr, ac ar ol tynu allan ychwaneg o aur gyda chyrnysgedd ddarnau arian, talodd y bill, ac aeth i'r ystabl i ymofyn ei geffyl. Ar ol diogelu yr arian, eilwaith o gwmpas ei gorff, neidiodd ar gefn y merry n, a chan ddattod y cenglau oddiwrth yr ystrodyr, a chanu'n iach i wraig y t| a'i merch, marchogodd a'i holl egni yn nghyfeiriad y llyn y soniwyd am dano eisoes. Yn mhen ychydig funydan clywai y Ueidr penffordd yn brysio ar ei ol, a chydag ami i reg yn galw arno i arcs — archiad a barodd i'n harwr, wrth gwrs, gyflyniu yn ei flaen hyd nes y daeth ar gyf-er y llyn, pryd y gorddiweddwyd ef gan ei ym- lidwr. Marchogodd yn frysiog at ymyl y dwr, a thaflodd yr hen ystrodyr gyda'i holl nerth tua chanol y llyn ; ond wrth geisio adennill ei le ar gefn y merlyn, tra'n gwneyd eilwaith am y ffordd, collodd ei fantol, a syrthiodd i'r ddaer bendramwnwgl. Melldithiwyd ef gan y lleidr f el ffwl Gymro, a chan ei orchymyn a llais taranllyd i ddal pen ei geffyl tra yr elai ef i ymofyn yr ystrodyr, tynodd lawddryll o'i boced, a daiiodd ef o fewn ychydig fodfeddi i'w dalcen, gan addunedu fi chlamp lw y saethai ei ymenydd allan os gwnelai yr ymgais leiaf i ddianc. Cymerai Twm arno fod megys wedi ei gyffroi o'i synwyrau, a chrynai gan ofn tra y dynesai i gydsynio' ai archiad ; ond cyn g^Tited ag y treiddiasai y lleidr i ganol y llyn, a thra yr ymbalf alai am wrthddrych ei ymchwiliad, neidiodd Twm ar gefn ei geffyl tal a phrydferth, a marchogodd ymaith a'i holl egni. Mor bell a hyn yr oedd pobpeth yn dda ; ond er 214 TWM SHON CATTI. braw annesgrifiaclwy i'n harwr, wrth weled y trie a wnaed ag ef, dododd y lleidr ei fysedd yn ei geg a chwibanodd gyda'r fath nerth fel y safodd y ceffyl mor ddiysgog a gwraig Lot pan y^rowyd hi yn golofn halen. Glan fod ein harwr eto o fewn cyraedd ergyd llawddryll y lleidr, teimlai yn awr yn wir ddychrynedig, a de« chreuodd ruo " mwrdwr" a holl egni ei ysgyfaint. I'w fawr lawenydd, esboniwyd y waedd gan y ceffyl fel gwrth-orchymyn, ac i ffwrdd ag ef eilwaith ar garlam gwyllt. Eto y seiniodd ehwibaniad y lleidr, ac eto y 3afodd y ceffyl mor syth a charreg filldir. Drachefn yr adseiniodd y wlad a "mwrdwr" ein harwr, a bhachefn yr ail-gychwynodd y ceffyl hyfforddeclig ar ei hynt. Ac fel hyn, o dan ddylanwad ehwibaniad y naill a gwaeddi y Hall, y safai ac y rhedai yr anifail ardderchog bob yn ail, nes dwyn ein harwr, o'r diwedd, o gyraedd llais y lleidr gorchfygedig. Tra y marchogai Twm rhagcldo yn orfoleddus ei wedd, daeth yr hen bennill Cymreig a ganlyn i'w g6f, a chauodd ef gallwn feddwl, mewn modd na chanwyd ef erioed o'r blaen : " Md twyll y w twyllo twyllwr, . Nid brad bradychu bradwr ; Nid lladrad, 'chwaith, mi wn yn dda, Lladratta oddiar ladrattwr. " Fel y marchogai i dref Marlborough yn ucliel ei ysbrydoedd, chwareuid yr hen alaw Seisnig, "Wele'r gwron dewr yn d'od," ar glychau un o'r eglwysi ! yr hyn a ymddangosai i feddwl Twm fel yn bwrpasol ia^n i'r amgylchiad ; a derbyniodd y moesgyfarchiad yn yr un ysbryd a phe buasai wedi ei fwriaclu yn arbenigol iddo ef o barch i'w fedrusrwydd yn cyfrwysdrechu y lleidr- penffordd, yr hwn oedd eto, gobeithiai, yn nghanol y llyn yn chwilio am y trysor tybiedig. Chwarddai yn galonog wrth feddwl faint fyddai digter, syndod, a siomiant y dyhiryn pan y deuai o hyd i'r hen ystrodyr, ac y gwelai nad oedd dim ynddo ond gwellt. "0 diar ! diar !" meddai, "dyma dro ysmala ; dyma orchest ddi-ail ! dyma stori yn iawn i er»yn chwerthiniaid Ys- gweier Prothero a mawrygedd Syr George, pan gaf y y cyfleusdra a'r pleser o'i hadrodd iddynt I" Nid bychan ydoedd y ganmoliaeth a bentyrwyd amo am ei ddewrdra yn y t£ tyfarn lie yr arosai y coson h6no ; a phan y daeth yr ymdraf odaeth yn hyg. *WM SfiOtf CAlTI. 21*7 bys i drigolion y dref, yr oeddent yn uchel i'w ryfeddu yn eu llongyfarchiadau i'r Cymro ieuanc a drechasai mor glyfar y lleidr-penffordd Seisnig. PENNOD XXVII. Watt y Towr mewn tyrriher hapus. — Twm yn derby n hysbysrwydd am el hen gariad, Gweno Cadwgan. — Twm Dorbel a y i orchestipn. — Antur avail & .lleidr- penffordd. Yr oedd gan Twm achos da i longyfarch ei hun oherwydd y Uwyddiant a'i dilynasai hyd yn hyn ar ei daith tua'r brif-ddinas, canys yr oedd yn brofiadwy o'r peryglon oedd ar ei ffordd, a gwyddai f od ei gyf rwysdra dan yr amgylchiad a nodwyd wedi bod yn gymesur a'r perygl o bauny diangasai mor groeniach. Ond ni thueddai ei lwyddiant yn y radd leiaf i'w wneyd yn rhy hyderus, chweithach i'w wneyd yn ddiofal ; i'r gwrthwyneb, gwyddai ei fod eto tua phedwar ugain milldir o ben ei siwrnai, a pharotodd ei hun i gyfarfod ag anhawsderau mwy nag a syrthiasai i'w ran hyd yn hyn, a brofent ei yscil a'i wroldeb i'r eithaf. Anfonwyd am dano y boreu canlynol gan faer y dref, yr hwn a glywsai am ei wrhydri ; yr hwn, hefyd, a'i gwahoddodd i ddwyn gydag ef y ceffyl a ennillasai mor fedrus oddiar y Heidr. Ymgynnullasai nifer mawr o foneddigion ocideutu porth neuadd y dref pan y gwnaeth ein harwr ei ymddangosiad yn marchogaeth ei gefiyl hardd gyda holl ialchder concwerwr ; ac er fbd ei wisg yn dylodaidd dros ben, tynodd y dorf eu hetiau iddo tra rhwygent yr awyr a'ubanllefau llongyfarchiadol. Argyhoeddwyd y maer, a'r boneddigion oeddent yn bresenol, gan luaws o resymau, fod y ceffyl wedi ei hyfforddi o bwrpas i'r ffordd-fawr, ac na ladrattesid ef, f el y tybid ar y cyntaf, oddiar neb gan un o'r bendefigaeth ysbeilgar ; o ganlyn- iad, ar ol canmol gwroldeb a chyfrwysdra ein harwr i'r cymylau, mynegwyd iddo gan ei Anrhydedd mai ei eiddo diddadleuadwy ef ydoedd yr anifail " drwy rym oruchafiaeth ;" as os teimlai awydd i'w wcithu, y 218 TWM SHON €ATTI. rhoddai ef hanner can' punt iddo am dano. Derbyniodd Twm y cynnygiad gyda phob parodrwydd, a thalodd yr arian iddo y boreu hwnw. Gan ei fod yn awr yn sefyll mewn angen am anifail i'w gario, penderfynodd Twm y cerddai i Hungerford, ac y prynai un yno mor debyg ag oedd bosibl i'r meriyn bach y cychwynasai ei daith arno, gan ei fod eto o'r un farn mai po dylottaf yr ymddangosai i "foneddigion y ffordd," annhebyccaf oil y byddent o ymyryd ag ef. Oddeutu milldir o Hungerford gwelai o'i flaen borth- mon moch, yr hwn a ddyfyrai y cenfaint tuchanllyd a yrai drwy ei cliwipio, eu dwrdio, a'u rhegu bob yn ail ; tra yn awr ac yn y*rnan, fel math, o amrywiaeth i'r chwareu, rhoddai ymadrodd i'w deimladau mewn ambell i bwt o ben bennill Cymraeg ; fel hyn, "0 damnio chi ! (whack gyda'r chwip ar gefn yr anifail agosaf ato) be' 'aru chi'r diawliaid, deudweh ? — " * O'r holl 'nifeiliaid cyndyn 'Does debyg i hen fochyn ; 'E fyn ei ffordd er gwaetha'r Nick, Fel Huwcyn Dick y meddwyn !' — (Whack, whack, whack) "Myn cebyst ! mi fydda'n angau disyfyd i rai o honoch chi'n union os na fyhaf- iwch chi ; bydda' ar f'enaid i ! — " * Ni chafodd Job, 'rvvy'n credu, Gryn gant o foch i'w gyru I f archnad Llundain fawr ei stwr, I^eu buasai'r gwr yn tyngu !' " Disgynai y llais yn gynefin iawn ar glustiau Twm ; ac i'r dyben o foddloni ei gywreinrwydd ar y pen hwn cerddodd yn ei flaen yn frysiog. Cyn pen nemawr funydau safai ochr yn ochr a'i hen gyfaill Watt y Towr, er mawr syndod y gwiwddyn hwnw. Ar ol cydgyfnewid llongyfarchiadau, holwyd ef gan ein harwr yn gyntaf o ddim o barth i iechyd ei f am, ac wedyn o barth i'r eiddo y ffermwr Cadwgan a'i ferch ; i'r hyn yr atebodd Watt fod ei fam a'i lysdad yn eitha' iach, ond yn lie ateb y rhan olaf o'i ofyniad, dymunai yn ei dro glywed hanes o'r hyn a ddigwydd- asai i Twm er ei ymadawiad a Thregaron. Yn unol &'i gais, gan hyny, rhedodd Twm gyda bywiogrwydd TWM SHON CATTI. 219 ymfFrostgar dros holl fanylion y cyfnod dysglaer hwn^ yn ei fywyd, gan. osod y Uiw goreu, bid siwr, ar bob aingylchiaa\ yn ol arfer cyfrredin chwedleuwyr pob oes a gwlad. Siaradai yn uchel dros ben am y modd y gwaredasai Ladi Devereaux o ddwylaw Deio'r Diawl, a'r lwc dda a syrthiasai i'w ran mewn canlyniad oddi- wrth haelioni Syr George, dros yr hwn yr oedd yn awr ar y ffordd i Limdain ar fusnes o'r pwysigrwydd inwyaf . Tj^biai Twin yn dra naturiol nad allai yr adroddiad o'r digwyddiadau hynod hyn lai na pheri syndod i'r towr sarug ei olwg ; ond yr oedd Watt yn nihell o fod niewn tymher foddus, a ^syrthiai boll hyawdledd a ffraethineb ein harwr yn fyr iawn o wneyd unrhyw argraffiad ffafriol ar ei feddwl Er gwaethaf y dibris- dod hwn ar ei ran, fodd bynag, rhedai tafod Twm yn ei iiaen yn ddidaw, gan ddywedyd niewn cyfeiriad at " ei ffrynd Syr George," " Wedi'r cwbl Watt, pe bai ef gant o weithiau mor gyfoethog ac mor hapus ag ydyw, ni chwennychwn yn eiddo i mi fy bun o'r oil a feddai ond un peth." "A petb allai hwnw fod, tybed?" gofynai Watt. "Wei," dywedai' r llall, "pe byddai'n bosibl i mi unwaith annghofio Gweno Cadw- gan — ac y mae byny yn hollol anniehonadwy — mi dorwn y degf ed gorcbymyn yn yfflon man drwy syrtbio rnewn eariad a'i briod ieuanc swynol, y foneddiges brydfertb o Ystradffun — y ddynes harddaf a'r dlysaf a wejodd fy llygaid erioed ! ac er wedi ei phriodi dwy- waithnid yw eto ond un-ar-ugain oed. Ond yr wyf yn anghofio — mi ofynais iti unwaith sut yr oedd fy hen gariad, Gweno Cadwgan druan ?" "Gweno Cadwgan druan, yn wir !" dywedai y towr mewn dull mor ddiystyrllyd fel y cyffrowyd Twm yn ddirfawr. "Beth am dani, Watt ?" gwaeddai yn bryd- erus. " Oes, rhywbeth wedi digwydd iddi ? Dywed i mi'n union, er mwyn Duw !" Atebodd Watt yn dra ochelgar i'r perwyl a ganlyn, ei bod hi a'i thad mewn trwbwl mawr yn herwydd ei noddi ef yn y tf pan oedd y ' ' waedd a'r ymlid" allan yn ei erby n. ■ ' Deuwyd o by d i'r wybodaeth yma, " dywedai, ' ' yn mhen tua deuddydd neu dri ar ol dy ffoedigaeth, drwy yr hen Rachel Ketch, yr hon a werthodd y gyfrinach i'r ysgweier am y pris uwcha' y inedrai gael. Yr hen ast faleisus ! Mi 220 TWM SHON CATTI. dyngaf y gwerthai hi iechydwriaeth dragwyddol ei henaid i'r Gwr Drwg ei hun ar yr un telerau 1" Craffai ein harwr ar Watt tra y dywedai hyn, a gwelai f od gji wef usau yn crynu a'i wyneb yn gwelwi dan deimlacl o ryw yniwybodolrwydd ofnadwy a bwys- ai yir* drwm ar ei gydwybod. Sylwai hefyd gyda golid fod tristyd y byd wedi rhychu y gruddlau dan- beidient unwaith a. gwrid iechyd a llawenydd diniwaid ; a thybiai fod rhyw edrychiad chwithig i'w ganfod yn ei lygaid suddedig a'i aeliau cuchiog — edrychiad yn dynodi annedwyddwch ysbryd a gwae annesgrifiadwy. Gan ymddangos yn dclig oherwydd golwg yniofyngar ein harwr, dywedai gyda byrbwylldra anfoesgar, " Pa les i mi wastrafFu fy amser yn y fan yma, pan — ond y mae'n rhaid i mi fyn'd — ffarwel !" "Ond gad i mi glywed am Gweno a'i thad," ebai Twm, yn syn ga nddo ei ymddygiad dyeithr. "Gellir symio hyny i fyny mewn ychydig o eiriau," at ebai Watt yn sarug. "Trodd yr ysgweier ef o'i fferm, a gwaeth gynifer o hawliau arno, fel rhwng y naill beth a'r Hall daros- tyngwyd Cadwgan i'r cyfyngder mwyaf, ac i dylodi mor ddygn, fel mai prin y gallai fforddio gymeryd bwthyn iddo ef ei hun a'i ferch. Ac onibai i mi dos- tnrio wrtho, a gadael iddo gael fun i, buasai heb le i roddi ei ben i lawr." "Y nefoedd fawr !" gwaeddai T^vvm, " dy hofel di i Cadwgan a'i ferch— y ferch a fag- wyd mor dyner !" " le, paham ?" gofynai Watt gydag edrychiad mileinig; "labrwr ydyw ef yn awr, fel y bum innau umvaith ; ac fo wnaeth y tro i mi y pryd hyny — do, am ami i ddiwrnod tywyll. Ac o barth i'w ferch ffroenuchel a balch — yr oedd hi'n rhy dda i mi, bid siwr — trodd yn ddiystyrllyd oddiwrth Watt y Towr druan — ond na hidia ! Yr oedd hi'n dipyn o gariad i tithau, Twm, 'rwyn cofio yn dda ; ond ti elli fod yn eitha' esmwyth yn nghylch un peth, fy macllgen i — os na ddaw hi'n eiddo i mi, ddaw hi byth yn eiddo i ti, o leiaf." Dy- wedwyd hyn mewm tori mor lawn o falais a gwawd, fel y syn wyd ein harwr nid ychydig ; a fflachiai ei lygaid gan ddigter wrth glywed o enau Watt ei hun ei fod wedi ceisio denu serch yr eneth a gerid ganddo ef gynt, ac i'r hon y rhoisai ei air y dychwelai yn ei ol cyn pen nemawr dro i'w phriodi. "Wei," ebai ef, "ydiawl a'th gipio y pryd y myno ! canys y mae'n rhaid ei fod TWM SHON CATTI. 221 wedi dy farcio er's talm bellach, neu ni fuasai genyt y digywylydd-dra i geisio caru Gweno Gadwgan V " Ha ! ha !" chwarddai Watt gydag ysgyrnygiad gwatwarllyd ; " fydd hi byth yn eiddo i ti na minnau, druan ; o ganlyniad, paid a beichio dy g6f ag un sydd wedi dy annghofio er's meityn. Ffarwel ! a gwell lwc iti efo dy gariad nesaf !" Gyda dywedyd hyn rhoes glee i'w chwip, a brysiodd ar ol y moch, a bwriad uffernol yn ysgrifenedig ar ei wynebpryd salw a gresynus. Doluriwyd Twm i'r fath raddau gan ymddygiad dyeithr Watt, fel y goddefodd iddo fyned i'w ffordd heb ei holi yn mhellach. Taflai y tristyd a deimlai wrth gly wed am y cyfnewidiad a gymerasai le yn am- gylchiadau Cadwgan a'i ferch brydweddol gwmwl du dros ei feddwl, ac ymofidiai na buasai y swm a anfon- asid ganddo iddynt ar ei ymadawiad ag Ystradffun yn fwy nag ydoedd. Cysurai ei hun, fodd bynag, &'r syniad y byddai y swm bychan hwnw yn dderbyniol iawn ganddynt yn ei cyfyngder presenol, ac y byddai ar yr un pryd yn brawf i'w hen ffryndiau nad ydoedd yn hollol ddifeddwl o honynt, nac yn ddiystyr o'u cymwynasgarweh diderfyn tuag ato gynt yn y trallod a'r perygl yr oedd ynddynt. Er hyn i gyd, teimlai yn chwerw anarferol pan y meddyliai fod serchiadau Gweno tuag ato, ; yn ol tystiolaeth Watt, yn raddol leihau, os nad wedi eu trosglwyddo yn gyf angwbl i un arall ; a mawr fuasai ei lawenydd pe gallai ar y foment h6no gael hanes lawn a chryno o'r helynt at yr hwn y cyf- eiriai y towr mewn modd mor dywyll. Yr oedd yr hin mor ystormus a gwlawog fel y bu orfod i Twm aros yn Hungerford dros amryw ddiwr- nodau ; a thra'n edrych o'i gwmpas am geffyl arall, cymerwyd ef gan hen bedler i lawr i wtre gul i weled anifail yn perthyn iddo ef a borai yn ochr y clawdd. Synwyd ein harwr yn ddirfawr wrth weled mai y merlyn bach ydoedd a adawsai dro yn ol yn nwylaw y lleidr-penffordd, yn dwyn ar ei gefn, hefyd, yr hen ystrodyr yn yr hon gynt y cuddiasai ei arian. Prynodd y ddau, gan hyny, a boreu drannoeth ail-gychwynodd ar ei daith i Lundain. Treuliasai yr amser yr arosasai yn Hungerford yn dra buddiol ac i bwrpas rhagorol, canys gwrandawsai yn astud ar ymddyddan y gwahanol bersonau a eisteddent 222 TWM SHON CATTI. i yfed yn y if tafarn y lettyai ynddo ; a chafodcl rnai prif bwnc eu siarad ydoedd peryglon y ffordd-fawr a gorchestion lladron. Campwr mawr y ffordd ar yr adeg hon ydoedd tin Twin Dorbel, neu "Y Menygwr Marchol," fel y Hysenwid ef weithiau, am ei fod unwaith yn wneuthurwr menyg a llodrau Uedr. Yn ol tystiolaethau unfrydol y cwmni yn mha un yr eisteddai Twm, hynodid ef am gyfrwys- dra anarferol a dichell diail, a chyda chymorth y cyn- neddfau hyn, a thrwy rym ei wroldeb mawr a'i hyfdra di droi'nol, daethai yn wrthddryeh o fawrygedd i'r rhai na feddent ar ddim i'w golli, ac yn ddychryn nid bychan i gyf oethogion y wlad oddiamgylch. Difyrwyd ein harwr yn fawr gan y chwedl canlynol a adroddwyd am dano gan im o'r cwmni ymyfgar, a chafodd yr effaith, hefyd, i'w osod ar ei wyliadwriaetli pe digwydd- ai iddo gwrdd yn ddamweiniol a'r gwiwddyn hwnw yn ystod ei daith. Ymddengys fod mab i wrboneddig wedi ei f ( gymeryd i fyny ,5 am ladratta ar y ifordd-fawr, a chan eifod dro yn ol wedi ei ollwng yn rhydd am gyflawniad o'r un weith- red, yr oedd yn anmhosibl iddo ddianc.yn ddigerydd yr ail waith. Ar glywed hyn ymrwymodd Twm Dorbel % pherthynasau cyfoetliog y g\vr ieuanc y mynai ef yn rhydd os talent iddo y swm o bum' cant o bunnoedcl am ei boen. Derbyniwyd y telerau hyn, a chytunwyd i dalu iddo un banner o'r arian yn mlaen Haw, a'r han- ner arall pan y gosodid y carcharor yn rhydd. Ar ddiwrnod y treial cafwyd y g\vr ieuanc yn euog*; ond tra yr oedd y barnwr yn y weithred o dynu y cap du dros ei ben yn flaenorol i gyhocdd y ddedfryd, gwaedd- odd Twm Dorbel allan. "Gresyn o beth ydyw tywallt gwaed gwirion !" a pharhaodd i ail-adrodd y frawddeg hon hyd nes y cymerwyd ef i fyny gan rai o swyddog- ion y Uys, pryd y gofynodd y barnwr iddo beth a feddyliai wrth arfer y fath ymadrodd. *'Rhynged bodd eich arglwyddiaetb," atebai, u peth ofnadwy ydyw collf arnu dyn i farwolaeth ac yntau yn ddieuog. Y mae genym yma engrhaifft o ddigydwybodolrwydd rai pobol yn y tystion sydd wedi ymcldangos heddyw, rhai a dyngant fod y boneddwr sydd yn awr yn sefyll wrth y bar wedi eu hysbeilio ar y ffordd- fawr, pan, mewn gwirionedd, fy arglwydd, mai h* a gyflawnodd y lladrad 1" TWM SHON CATTI. 223 ganlyniad, rhyddhawyd ygwr ieuano, a sicrliawyd Twm Dorbel yn ei le. Ar ei ddwyn i dreial y sessiwn nesaf, er mawr syndod y Uys, dadleuodd ei fod yn ddieuog o'r trosedd y cyhuddid ef o'i gyflawni. " Di- euog !" gwaeddai y barnwr a llais taranllyd, " oni ddarfu i chwi gyfadclef eich hunan y sessiwn o'r blaen eich bod yn euog o'r lladrad dan sylw ?" " ' D'wn i ddim am hyna,' 5 atebai Twm Dorbel yn ostyngedig i'w ryf eddu ; ' ' ond pa mor euog bynag y dichon i mi fod y pryd hwnw, gallaf sicrhau eich ar- glwyddiaeth nad ydwyf yn euog yn awr. Gran hyny, os cyhuddir fi gan unrhyw berson o gyflawni y weith- red hon, nid oes genyf ond gofyn iddo brofi y ffaith—- dyna'r cwbl." Yn niffyg y tystion angenrheidiol i gynnal y cyhuddiad, y eanlyniad a fu i'r Menygwr gael ei ollwng yn rhydd ; a gadawodd y llys a gwen gyf- rwysgall yn hulio ei wyneb siriol ! Oddiwrth yr byn a gly wai ein barwr am weithredoedd nerthol a gorcbestion beiddgar y Menygwr Marchol, gwyddai fod anhawsderau mawrion yn ei aros eto ar ei daith ; ond ni theimlai, er hyny, unrhyw awydd i ddangos "y bluen wen." I'r gwrth wyneb, tueddai y ffaith ei fod unwaith trwy ei gyfrwysdra wedi trechu un o'r alwedigaeth y perthynai Twm Dorbel iddi i greu hyder yn ei feddwl y byddai yr un mor lwyddianus pe digW5 T ddai yn anffodus i gyfleusdra o'r fath gynyg ei hun iddo drachefn. G-an hyny, ar ol adnewyddu "j dyn tumewnol" a brecwast yn iawn, a'i adloni a gwydr- aid cryf o frandi, ailgychwynodd ar ei daith, fel y dywedasom o'r blaen, yn hyf ac yn wrol ei galon. O fewn tua deng milldir i Reading, a phan y dechreuai feddwl y byddai mor lwcus a chyraedd y dref h6no heb ddigwydd iddo unrhyw anhap, gwasgwar- wyd ei holl obeithion ar y pen hwn i'r gwynt gan s\vn ergyd llawddryll yn ymyl ei glust. Cyn cael am- ser prin i ddirnad y perygl yr oedd ynddo, gwelai ddyn ar gefn ceflyl tal a hardd yn marchogaeth yn orwyllt i lawr i wtre gul a arweiniai i'r ffordd, ac yn ei orchymyn i sefyll mewn munyd a "delifro," neu ddioddef y ean- lyniad o gael ei ymenydd wedi eu chwythu allan. Byddai yr un mor hawdd i ddal wenci yn cysgu, a dyfod yn ddirybudd ar warthaf Twm ShOn Catti pan yr oedd ganddo achos i fod aj* ei wyliadwriaeth. Gan edrych ar y Ueidr ofnadwy a gwiriondeb gwladaidd, 224 TWM SHON CATTI. u Bendith y nefoedd arno chwi, meistr bach t" ebai ef, '"does gen i ddim i'w ddelifro oddigerth hen Destament, chwecheiniog fach grwca, bach pysgotta, a — a — " " A pheth ? y rascal celwyddog !" rhuai y Ueidr-penffordd. "Y pwrs yma, bid siwr, a ro'wyd imi gan fewythr Tomos i farchnatta a thalu biliau drosto yn Reading," atebai Twm, gan lusgo o'i boced hen hosan a lanwasai a hoelion a chregin cocos i'r dyben o ddynwared s\vn arian. Rhuthrodd y Ueidr yn ei flaen yn wancus i ymafiyd yn y trysor tybiedig ; ond yn lie goddef iddo ei gymeryd, neidiodd ein harwr o'i ffordd yn sionc i'w ryfeddu, a thaflodd yr hen hosan a'i chynwys dros y gwrych i'r cae cymydogaethol. Gan fytheirio rhes o lwon a bygythion i ? w erbyn, disgynodd y lleidr oddiar ei geffyl, a gwnaeth ei ffordd tua'r cae i chwilio am y cyfoeth dymunedig. Gwyddai Twm, wrth gwrs, yn eitha' da yr ymlidaii y lleidr ar ei ol cyn gynted ag y deuai o hyd i'r pwrs ac y gwelai beth oedd ynddo, a than effaith ei siomed- igaeth y byddai iddo ei saethu ar y spot heb unrhyw seremoni, Gwyddai o'r goreu, hefyd, na safai ei ferlyn y siawns lleiaf a cheffyl cryf a chyflym y ll^idr-pen- ffordd ; penderfynodd, gan hyny, y treiai am yr ail waith yr hen dric a lwyddodd mor odidog ac a dr6dd allan mor dda mewn ystyr ariangar ar yr achlysur pryd y dygwyd ef i gyffyrddiad y tro cyntaf ag un o'r boneddigion didrugarog hyn. Ar ei ddisgyniad taflasai y lleidr ffrwyn ei farch dros bolyn yn y gwrych ; felly, ar ol gwylied ei elyn i'r cae, gadawodd Twm ei ferlyn i gymeryd gofal o bono ei hun, ac ymgripiodd ar ei draed a'i ddwylaw dan gysgod y clawdd hyd nes y daeth o fewn cyrhaedd i'r ceffyl. Ymaflodd yn y ffrwyn yn ddioed — neidiodd ar ei gefn, a marchogodd ymaith ar garlam gwyllt ; a chyn pen hanner awr cyrhaeddodd dref henafol Reading, tra yr oedd clyehau soniarus St. Lawrence yn canu eu darystain prydnawnol, TWM SHON CATTI. 225 PENNOD XXVIIL Oyfrettfuwr graslawn. — Ticm yn ei u throedio" iua Llundain. — ChwedJ alaethus Watt.—Haid o lancesi o Geredhjion* — Euogrwydd cCi gosp. Boreu dranoetli, aetli Twin i'r drafferth o gael y ceffyl a gymerasai odcliar y lleidr penffordd wedi ei grio drwy heolydd Heading, yn y gobaith didwyll y deuai felly o hyd i'w iawn berelienog. Yn unol a'r hyn a dybiai cafodd fod yr anifail yn perthyn iuno drigolion y dref, canys daetli cyfreithiwr cyfoethog a thordtn yn mlaen i'w hawlio gyda gradd helaeth o drahausder a digywilydd-dra yn ei ymddygiad. Ac mor bell ydoecld y gwrboneddig hwn o dclioleh i'n harwr am y drafferth a gymerasai i adferu anifail mor werthfawr i'w berchenog, chweithach wneyd unrhyw ad-daliad iddo am y merlyn bach a gollasai yn antnr y diwrnod o'r blaen, fel yr hysbysodd ef y gallai ystyried ei hun yn Iwcua dros ben na rhoddid y gyfraith mewn grym yn ei erbyn am ynihel a cheffyl na pherthynai iddo ! Yr oedd ein harwr yn hollol o'r un farn ag ef yn ngwyneb yr esboniad hwn, a brysiodd yn ebrwydd i ymadael o fysg pobl a locliesent y fath syniadau uchel am uniondeb a chyfiawnder. Am ei fod yn awr o fewn tua deng-nnlldir-ar-ugain i Lundain, penderfynodd daflu o'r neilldu yr ben wisg wledig oedd am dano, a cherdded y gweddill o'r siwrnai niewn gwisg fwy parch- us a boneddigaidd. I'r dyben hwn, prynodd siwt newydd o ddillad yn Eeading, yn mha un y cuddiodd ei arian a'i bapurau ; ac ar ol arfogi ei hun a phar o law- ddrylliau, cychwynodd eilwaith ar ei daith i'r brif- ddinas. Cerddodd yn ei flaen yn galed am ysbaid c bedair awr nes cyrhaedd dref fach Maidenhead, ai fyned i niewn i ba un gwelai gwnini lion o ddiotwyr yn eistedd ar fainc o'r tu allan i dy tafarn, ac yn eu mysg Watt y Towr, yn edrych mor hoew a'r hoewaf o honynt. Tr6cld allan wedyn ei fod wedi gwerthu y moch cyn myned i Lundain. a thyma lie yr oedd yn awr yn ym- segura o dafaru i dafarn gan wario yr arian a berthynai i ddyn arall. Y foment y canfu ein harwr, neidiodd ar ei draed, a rhedodd tuag ato, gan gynyg ei law iddo yn gyfeillsar i'w ryfeddu. " Twin," ebai ef, 16 226 fWM SHON CATTt "y rnae arnaf gywilydd am y niodd anngharedig yr ymddygais tuag atat ar y ffordd ycliydig ddiwrnodau yn ol ; ond yr oeddwn yn sobr y pryd hyny ! ac yn fy nhymher sobr, y mae holl ddrygioni a chwerwder fy nghalon yn rhuthro allan o'u ffauau fel bwystfilod rheibus : yn awr, pan ar y spri, a braidd yn feddw, nid oes dim o'm mewn ond ewyllys da a cliariad brawdol, ac y mae'n dda ofeiadwy genyf dy weled i erfyn dy f addeuant am fy anf oesgarwch gynt. " Ar ei holi gan ein harwr pa bryd y bwriadai ddycliwelyd yn ei ol i Dregaron, rhinciai darmedd Watt yn eu gilydd gan ddigter tra atebai, " Byth !" gan ychwanegu, "nid am fod arnaf ofn yr hen Inco Evans, canys mi arosais yno gyhyd ag y gwelais yn dda, er gwaethaf yr hen gnaf, a fy addewid i fy hun i'r gwrtlrwyneb. Rhesymau eraill sydd yn fy nghadw oddiyno — un ydyw fod hinsawdd Tregaron yn rlxy boeth Vr afiechyd sydd yn fy mlino i ; ac Vr dyben o estyn ychydig at fy ?iyddiau, y mae yn fy mryd ymfudo i ryw wlad bellenig neu gilydd /" Bob yn dipyn, ac o uui tfn, aeth y cwmni ymyfgar ymaith a gadawyd Watt a'n harwr wrthynt eu hunain. Cymerodd yr olaf fantais o'r cyfleusdra hwn i ofyn i'w gyfaill, gyda gradd helaeth o dristyd yn ei dun, i ba amgylchiad neu amgylchiadau y gellid priodoli y cyf- newidiad mawr a gymerasai le yn er ymddygiad a'i gymeriad. "Mi ddywedaf i ti, fy machgen i, i ba beth a gellir ei briodoli," atebai Watt. "Swm a sylwedd y cwbl yw hyn. Yn He y llencyn llawen, diofal, rhydd ei galon, yr arferwn fod yn nyddiau fy niniweidrwydd, yr wyf yn awr — yr hyn a ivcli yn dda ! neu, mewn geiriau eraill," dywedai, gan chwerthin yn galonog, "yr hyn a ddy wed rhai o'm hen ffryndiau fy mod — yn rascal mell- digedig ; ac, i ddweyd y gwi*, yr wyf, yn hollol o'r un farn a hwy. Ond na hidia— yr wyf, wedi'r cyfan, yn - perthyn i'r blaid gryfaf ; ac y mae rhywfakit o gysur yn y ffaith yna !" Cymhellwyd ef yma i roddi adroddiad cryno o'r cwbl a ddigwyddasai iddo er y pryd yr ymadawsai ein harwr a Thregaron. Cydsyniodd Watt a'r cais gyda phob parodrw-ydd ; a rhedodd dros ei helyntion yn y dull a ganlyn. "Diamheu genyf dy fod yn cofio, Twm, pan yr oeddifc ti yn blentyn, fy mod yn enwog yn y pentref N TWM SHOX CATTL 22? am fy arabeclcl a'm cyfrwysdra, mewn gair, rnai fi ydoedd digrifddyn Tregaron ; ac mai hyfrydweh penaf fy nghalon ydoedd ymddwyn yn y fath fodd ag i wneyd fy him yn deilwng o'r teitl hwnw. Gwyddost yn dda, hefyd, fod triciau digrif a dywecliadau ysmala Watt y Towr yn ngenau pawb, a bod croesaw parod 3m fy aros pa le bynag yr awn. Fel y tyfais yn h^n, fodd bynag, yr oedd yn anghenrlieidiol i mi ymgydnabyddu a phleserau mwy cyfaddas i un o fy oedran, a cliwilio allan am wrthddrychau teilwng o f y nhalent gellweirus. A bum yn llwyddiannus ddigon yn hyD, canys ni ehaed odid i un dr wy 'r holl bl wy fi cylchynol nad of nai f y ng wawd neu fy nialedd. Sy rthiais mewn cariad ami i dro a merch- ed ffermwyr y gymydogaeth, yn nliai pa rai yr oedd i mi groesawbob amser yn herwydd fy nigrifwch a'mys- maldod ; ond er fod fy straeon yn dderbyniol iawn ganddynt, yr oedd pob ymgais ar fy rhan i wthio fy hun i serchiadau y nierched yn annerbynioli'r pen draw. Mewn gair, ni bum yn hir cyn gweled fod y rhieni, tra yr oeddwn i yn chwerthin, yn cellwair, ac yn ym- ddigrifa, yn rhoddi eu merched ymaitn i ddynion ieuaine o gymeriadau hollol groes i'r eiddo fi — dynion ifainc sobr, diwyd, eynnil, a chnafaidd. Agorwyd fy llygaid o'r diwedd, a chefais allan nad ystyrid y digrif- ddyn gan neb o unrhyw les yn y byd fel per thy nets, er ei fod yn ddifyr iawn fel cyfaill. Wei, ebe fi wrthyf fy bun, wuaifF hyn byth mor tro : os sobrwydd a san- teiddrwydd ydyw rheol y dydd, mi fydda' i mor sobr ac mor santaidd a'r goreu o hil Adda. Ar ol dyfod i'r penderfyniad hwn, mi ymroddais i astudio twyll a hocced fel celfyddyd. Yn y lie cyntaf, mi eis yn syth at fy nain, yr hon yn fynych a'm cynghorai i ymwrthod a'm ffoledd a'm oferedd, a throi dalen newydd, a dy- wedais wrtlii fy mod wedi fy llwyr argyhoeddi o wirionedd ei rhesymau ; ac fel arwydd o'm edifeirweh mi syrthiais ar fy ngliniau o'i blaen, gan erfyn ei maddeuant a'i cliyf arwyddyd. Ar Ddydd Sul y di- gwyddodd liyn, a chymerwyd fl i'w cbanlyn y noson hono i lien gapel Puritanaidd, lie gynt yr arferwn ddifyru fy hun gyda'r gorchwyl o binio gynau a chotiau yr etholedigion wi'th eu gilydd. Yn mhalchder ei chalon arddangoswyd fi gan yr hen greadures druan ar goedd y gynulleidfa fach fel pecliadur edifeiriol ; esgeulusodd, fodd bynag, i'w hysbysu fy mod y prydnawn hwnw 228 TWM SHON CATTI. wedi ei hysbeilioo gynwysiad eiphocced tra y gorweddai ar y gwely yn cysgu. Dechreuais weled yii awr fod edrychiad sobr yn f wgwg yn ia\vn i rogni a ddichell ; a phenderfynais ei wisgo o hyny allan ac hyd byth. Teflais o'r neilldu hoewder ysbryd, gwamalrwydd, llawenydd diwerth, a phob cyffelyb argoelion o galon ysgafn a dyddan. Rhoddais *i fyny y grefft o doi, a hwyliais i osod i lawr sylf eini fy ffertiwn trwy ddechreu busnes fel cigydd yn Nhregaron ; ac am bob dafad a brynwn oddiar y fferniwyr, mi ladrattwn dri, gan eu lladd unai wrth oleu y lleuad ar y mynyddau, neu ynte wrth oleu canwyll yn fy mwthyn fy hun. Ond er fy mod yn gwella fy sefylla yn raddol y naill ddydd ar ol y Hall, i fy medclwl i yr oedd y fFordd hon yn rhy araf a chwmpasog o lawer ; a chan fy mod erbyn hyn wedi tawelu pigiadau fy nghydwybod, dechreuais ddyfeisio ffordd hwylusach ac agosacli i lwyddiant a ehyfoeth. Ti wyddost am yr hen wrach felyngroen, hell, a hagr, — hen usurwraig Tregaron — Rachel Ketch, yr hon a wnai gymaint o arian, (Duw wyr sut !) ac a ych- wanegai ato trwy roddi benthyg ychydig o hono i bobl anghenus y wlad, ar 16g mor uchel na f eiddiai arlogwyr cyffredin ofyn oddiar eu cwsmeriaid hwy. Wei, yn chwerwder fy nghalon, ac ar ol colli pob gobaith am lodes fach Ian a gerid genyf fel fy einioes fy hun, mi eis at yr hen Jezebel, a chynygiais iddi fy nghalon a'm llaw. Do, ar f'enaid ! mi wnes ; a buaswn yn ei chymeryd, hefyd, pe b'ai hi gant o weithiau yn wrthun- ach nag ydoedd, yn yr hyder y cymerai Angau hi ato ei hun cyn hir, ac y deuwn inau, o ganlyniad, i feddiant o'i thrysorau. Ymdrechais wneyd fy hun yn dder- byniol ganddi drwy ei sicrhau mai fi ydoedd y dyhiryn g^vaethaf ar wyneb daear Duw, ac os mai elw fyddai fy amcan, nad allai na lladrad, na gau lw, na'r llof • ruddiaeth fwyaf ysgeler ychwaith, fy attal yn fy hynt! Meddyliais, yn naturiol iawn, y buasai y gyffes ar- dderchog hon o fy rhinweddau yn denu ei serch ar un- waith ; ond fe'm siomwyd yn aruthr. Edrychodd yr hen widdanes arnaf am funyd gyda'i llygaid by chain crafF a threiddgar, a chan chwerthin y chwerthiniad mwyaf annaearol a glywais erioed — c Pa beth !' ebai hi, ' eisieu arian yr hen wraig sy' arriat ti, ai e ? y diawl diffaith ! gael i ti dori ei gwddf hithau, yn mhen tua mis ar ol ei phriodi, fel y tori gyddfau y defaid a TWM SHON CATTI. 220 ladretti ! Dos o fy ngolwg niewn niunyd, y llymgi uffernol ! neu mi liolltaf dy ben annuwiol yn agored §/r gefail yma V A buasai yn rhocldi ei bygythiad mewn gweitlirediad uniongyrchoi., 'rwy'n credu, onibai i mi ruthro tua'r drws ac ymadael o'r tf yn bur sionc. A.r gael fy hun yn y stryd, dechreuais feddwl fy mod wedi gwneyd ffwl o honof fy hun, ac wedi rlioddi achlysur 1 un a meiddiwn i arilwys ei dirmyg a'i gwawd ar fy mhen. Yr oedd y teimlad, f odd bynag, fy mod wedi inethu yn fy amcan yn rhy chwerw i'w ddyoddef, a phenderfynais, os na wnai yr hen ast fy mhriodi, y lladrattwn ei harian — atebai hyny yr un dyben yn gymwys, tra y rhoddai fantais imi, yn y fargen, ddial ami am ei hymddygiad diystyrHyd. Yn mhen wyth- nos neu ddwy wedyn cefais gyfleusdra yn ddamweiniol i ddwyn fy mwriad i weithrediad. Wrfch. fyned heibio i'w th£ un diwrnod, gofynwyd i mi gan blentyn cymydosj i'w godi i fyny at y t6, fel y gallai estyn at nyth dryw, yn mha un, dywedai, yr oedd y cywion ar fin ehedeg. Edrychai y erwtyn bach tlws arnaf mor ymbilgar fel nas gallwn ei omedd sut yn y byd, a rhoddais ef i sefyll ar fy ysgwyddau fel y gallai estyn at y nyth yn rhwydd. Brathodd ei law fach i'r td yn awyddus, a gwaeddodd, '0 mor oer y maent !' ac yn y fan, wele neidr oedd wedi ymdorchi yn y nyth ar ol ysgrech uchel a brawychus, syrthiodd y bachgen i lewj'g yn fy mhreichiau. Dygais ef yn ebrwydd i'w gartref, lie y bu farw mewn ychydig oriau o'r cyffro a gawsai, y mae'n debyg, canys ni chaed nnrhy w arwydd ar ei gorff i ddynodi fod y neidr wedi ei golynu. Gan dybied fod nyth o'r ymlusgiaid hyn yn guddiedig yn yr hen do gwellt pwdwr, mi brociais ef yn mhob cyfeiriad gyda phren hir a bachog, a theimlais o'r diwedd fod rhywbeth wedi glynu wi-tho. Ar ei d^nu allan, i fy mawr syndod g^velwn mai hen hosan wlan ydoedd, wedi ei stwffio yn dtn ag amryw fathau o ddarnau aur. Darganfyddiad yn iawn ydoedd hwn, a meddyliais ar y pryd fod fy ffortiwn wedi ei gwneyd ar unwaith ! Yr oedd yr hen wraig ar yr adeg hon yn Sir Gaerfyrddin yn casglu dyledion oddiar y rhai hyny o'i chymydogion gynt a fuasent dan orfodaeth i fudo o Dregaron oherwydd anghenusrwydd eu hamgylchiadau; gan hyny, ar ol boddloni fy hun nad oedd neb yn fy 230 TWM SHON CATTI. ngweled, brathais y trysor euraidd yn ei ol i'r t6 gyda'r bwriad o dychwelyd i'w ymofyn drachefn cyn gynted ag y dechreuai dywyllu. Tra'n gwylio gyda phry der annesgrifiadwy y munydau a'r oriau yn inyned heibio, a thra'n myfyrio ar y cyfoeth mawr a syrthiasai mor annisgwyliadwy i fy rhan, nieddianwyd fi i'r fath raddau gan y cbwant anniwalladwy hwnw am an an sydfcl wedi bod mor ddinystriol i ddedwyddwch gynifer o'r bil ddynol, fel y penderfynais yr ysbeiliwn f wthyn yr hen Kachel o bob peth gwerthfawr oedd o'i f ewn. Daeth y nos, o'r" diwedd, a brysiais a fy anadl yn fy nwrn tua'r t§ , ac ar ol gwneyd twll yn y t6 ar yr ochr bellaf oddiwrth yr heol, eis i mewn. .Dychwelais tua hanner nos yn llwytbog ag ysglyfaeth fawr, y rhan fwyaf o ba im y cleddais dan garreg aejwyd fy m wthyn fy hun, gan benderfynu yr ymadawn a Thregaron y cyflensdra cyntaf a gawn. Ffafrwyd fi jai fy nymuniad hwn y tuhwnt i fy nisgwyliadau, canys cyflogwyd li gan Ysgweier Treisgip i yrn cenf aint o foch i Loegr, ac i'w gwerthu yno am y pris nwchaf y medrwn gael. Y mae hyna wedi ei gwblhan, ac y mae yr arian yn fy ♦ mhocced y funyd hon ; ond ni ddaw un ffyrling o honynt byth i ddwylaw yr ysgweier. Byddai adrodd y cwbl sydd wedi digwydd i mi er y pryd y daethum yn ddyn sobr yn orchwyl rhy hir ; gan hyny, yma He terfyna fy stori — be' meddi di am dani?'' Gwrandawsai Twin ar chwedl Watt gyda gofid a thrallod annirnadwy, ac yr oedd ei galon yn suddo o'i fewn yn raddol dan bwys ei dristyd, pan y gwelai haid o ferched o Sir Abertein yn myned heibio i ddrws y t£ tafarn yn mha un yr eisteddai ef a Watt ar y pryd. Yr oeddynt yn awr ar ei siwrnai i Lundain, lie yr elent yn flynyddol i weithio yn y gerddi mawrion yn mha rai y tyfid y llysiau angenrheidiol i gynaliaetK-y brifddinas ; a chafodd yr olwg ar eu gwisgiad cryno, a'u gwynebau gwridog a siriol, yr effaith ddaionus i ailgodi ysbrydoedd ein harwr i'w huchder arferol. Ychwanegwyd at ei foddhad pan y canfu yn eu mysg ddwy neu dair o enethod Tregaron, ac, fel y digwyddai yn ffodus, yr oedd un o honynt, Martha Gwyn, yn gyfeilles fyn- wesol i Gweno (/adwgan. Arwyddodd y rhai hyn (yn enwedig yr un a enwyd) y llawenydd a deimlent wrth weled ein harwr drwy ysgwyd Haw ag ef yn serchog ; ond cyn gynted ag y syrthiodd eu lly'gaid synllyd ar TWM SHON CATTI, 231 Watt, newidiwyd gwedd eu hwynebpryd ar unwaith, ac edrychasant arno am enyd gyda chyniysgedd o fraw a gwrthuni. Daethant, o'r diwedd, o hyd i ddigon o eiriau i'w hysbysu y cyhuddid ef irid yn unig o ysbeilio bwthyh Kachel Ketch, ond hefyd o lofruddiaeth : fod y cwnstabliaid allan yn nihob cyfeiriad yn chwilio am dano ; a bod Ysgweier Treisgip wedi anf on dyn arall ar ei ol i gymeryd gofal o'r moch. Cynyrchodd y newydd annisgwyliadwy hwn, yn nghyda'r gwrthwynebrwydd a arwycldasai y inerched i'w erbyn, y fath effaith ar fedclwl Watt, fel y gollyng- odd ei hun yn swrth ar fainc yn ymyl yr hon y safai ar y pryd, a cliladdodd ei wyneb yn ei ddwylaw. Yn mysg y lluaws o fan newyddion a fynegwyd i'n harwr gan Martha Gwyn, sicrhawyd iddo fod serchtadau Gweno'tuag ato yn aros yr un o hyd. "Tybir, er hyny," dywedai yr eneth ddidwyll, "ybyddiddi briodi mab i ffermwr o Sir Frycheiniog, yr hwn a'i gwelodd ac a syrthiodd mewn cariad a hi yn Sir Henffordd ar yr adeg pan y bu orfod iddi fyned yno i bigo hops. Ond," ychwanegai Martha yn gysurlawn, " os byth y digwydd iddi dderbyn ei gynnygiad, ti elli fod yn sicr yn nghlych un peth, y bydd iddi wneyd hyny i'r dyben yn unig o ddarparu cartref i'w thad, druan o hono.' , Tueddwyd ein harwr rhydd ei galon i anrhegu y merched oil & phawb i ddarn o arian ; ac ar ol gwneyd iddynt ymgyfranogi o bryd yn iawn o fara-a-chaws a chwrw, gollyngodd hwynt ymaith ar eu taith . Ar eu hymadawiad, neidiodd Watt ar ei draed yn sydyn, a gwaeddodd mewn ing annhraethadwy, ' 'O Dduw ! i b'le y ffoaf ? Y mae fy hbll obeithion, erbyn hyn, wedi diflanu fel breuddwydion, ac nid oes ond gwae a thrueni yn fy aros yn awr ! Pan yr adroddais i ti y chwedl o'r holl weithredoedd ysgeler y bum yn euog o'u cyflawni, mi gelais oddiwrthyt, Twm, un trosedd — a throsedd ofnadwy— mor ofnadwy, yn wir, fel y teimlwn i, er cyn- ddrwgydwyf, yn annewyllysgari'wgydnabod rgweith- red ydoedd a gwaed ami — y trosedd o lofruddiaeth ! Diamheu genyf dy fod yn cofio am ddyn tal, teneu, ac ysgyrnog, yr hwn a wisgai yn gyfFredin mewn dillad o frethyn llwyd, yn trigo mewn bwthyn ar y mynydd yn nghymydogaeth Tregaron, ac a adnabyddid wrth y Uysenw Simon Santaidd. Yr oedd yn eithaf hysbys i bawb y cyflogid y dyn hwn gan ffermwyr yr ardal fel 232 TWM SHON CATTI. ysbiwr a chyhuddwr. Ei unig alwedigaeth ydoedd cysgu y dydd yn ei fwthyn, a threulio y nos ar y myn- yddau, i'r dyben o wylied Uadron defaid a thorwyr gwrychoedd ; a chafodd ami i ddyn tylawd, a ymddi- bynai yn gyfangwbl am danwydd ar yr hyn a allai ddwyn fel hyn, achos i alaru oherwydd ei gyclnab- yddiaeth nosawl a Simon. Santaidd, yr hwn, tra yr oedd ei ysglyf aeth yn brysur wrth y gorchwyl o dori i lawr henbren pwdr, neu, effallai, yn tynu priciau o hen berth, a wnai ei ymcldangosiad yn sydyn o'i flaen fel drychiolaeth, pan y meddyliai y truan nad oedd undyn byw yn ei weled. "Does yma neb ond y fi, Hwn-a- hwn, yn chwilio am fy merlyn sy' weed myn'd ar grwycLr,' dywedai yr hen gythraul rhagrithiol ; ond pan y crogwyd un neu ddau o bersonau ar ei dystiolaeth, ac yr alltudiwyd eraill, daeth natur ei alwedigaeth yn hysbys i bawb, a rhegwyd ef gan y \vlad o benbwygilydd iddi. Un noson oleu-leuad, tra yr oeddwn yn blingo myharen braf a grogasid genyf i'r dyben hwnw ar ganghen hen bren cnapiog mewn cae yn ymyl y mynydd, mor esmwyth yn fy meddwl, ac mor ddifraw o nnrhyw berygl, fel y chwibianwn yn hapus ddigon wrth ddylyn fy alwedigaeth, digwyddodd amglychiad a weithiodd gyfnewidiad mawr a phwysig yn ansawdd fy meddwl. Rhedai fy myfyrdodau ar ddigrifwch y drychfeddwl o werthu cig y myharan hwn i'w iawn berchenog yn y farchnad dranoeth, a chwarddais wrthyf fy hun am ben syniad mor ysmala ; i gyd ar unwaith, wele Simon Santaidd ag un cam yn symud o'r tu ol i lwyn o ddrain, ac yn sefyll o fy mlaen fel ysbryd cyhuddol. Fferodd fy ngwaed yn fy ngwythenau gan arswyd am foment ; ond cyn gynted ag yr agorodd yr hen adyn calongaled ei geg i draethu ei esgus uffernol, "'Does yma neb ond y fi yn chwilio am y merlyn,' gwelais y perygl yr oeddwn ynddo, a newidiwycl fy of n i fileindra ffyrnig yn erbyn yr ysbiwr brwnt a dirmygedig a fuasai yn foddion i andwyo gynifer o'm hen ffryndiau a'm cymydogion. Heb ddywedyd gair, neidiais arnogyda chynymder mellten; ymeflais yn nghorn ei wddf gydag un llaw, a chledd- ais y gyllell a ddaliwn yn y llall yn ngwaed ei galon !" Yr oedd chwedl "Watt yn awr ar ben, a theuddai adgof o lofruddiaeth yr hen Simon, yn ngyda theimlad X TWM SHON CATTI. 233 enbydrwydd 7 sefyllfa y dygasid ef iddi drwy y trosedd, i gynhyrfu ei enaid i'w ddyfnderoedd dyfnaf. " Dduw \" ebai ef, "beth a wnaf, ac i b'le y ffoaf ? JSTis gallaf ddycliwelyd yn fy ol i Dregaron, canys y mae y ffordd hono yn arwain yn syth i'r crogbren ; ac os af i Lundain, mi fyddaf mewn perygl bob munyd o gwrdd a rhywun o'r wlad. Ni chefais gymaint ag un awr o heddwch fyth er adeg cyflawniad y weithred waedlyd hon ; ac yr wyf yn galw y nefoedd yn dyst o wirionedd yr hyn a ddywedaf, mi ymfoddlonwn a'r caethiwed gwaethaf, ac mi wenwn dan ffrewyll y goruchwyliwr mwyaf annynol — mi ddiosgwn am danaf, ac mi grwydrwn y byd yn noethlymun, gan gydfyw efo bwystfilod rheibus y coed, pe gallwn ond adennill y tawelwch meddwl — y diniweidrwydd hapus — sydd wedi fy ngadael am byth ! ! mi lafurwn nes gwfniai fy esgyrn, ac byd nes y syrthiai fy nghorff Buddedig i'r ddaear gan Hinder, i fod yn rhydd un- waithyn rhagor oddiwrthbangfeycldllyindost eydwybod euog V 1 Cysurwr gwael ydoecld Twin, yn enwedig dan am- gylchiad o'r natur hwn, canys yr oedd ei syniadau am gyfiawnder a barn y fath ag i beri iddo edrycii ar ing ofnadwy Watt fel rhan o'r gospedigaeth y gelwid arno ddyoddef am ei drosedd echryslawn. Gwyddai yn dda, hefyd, y tarddai y trallod a rn'nai meddwl Watt yn f wy oddiar ofn — ofn y canlyniadau, ofn y crogbren, a marwolaeth dan law y dienyddwr — nag oddiar deimlad o edifeirwch a gofid am dywallt gwaed ei gyd-ddyn. Y fath ydoedd y cyfnewidiad a gymerasai le yn ei olwg, fel mai prin yr adwaenid ef gan ein harwr fel yr eis- teddai ar y f ainc o'i flaen — ei wyneb yn welw, ei lygaid yn wyllt eu trem, ei wefusau yn crynu, a'r chwys oeraidd yn treiglo yn ddafnau mawrion i lawr ei ruddiau llwydion, oil yn dynodi yr .ymwybodolrwydd ercbyll oedd o'i fewn o'r gosp ofnadwy sydd yn y pendraw yn sicr o orddiwes y sawl a geir yn euog o droseddu cyfraith y Duw a ddywedodd * ' Na ladd. " Digwyddodd ar y foment hon i ben wr yn gwisgo mewn siwt frethyn llwyd fyned heibio i'r t£ tafarn, a chyffrodd yr olwg arno adgofion ofnadwy yn nghydwybod euog a braw- ycbedig Watt. Neidiodd ar ei draed mewn dychryn anar- ferol, a chan ruthro allan trwy ddrws y cefn, rbedodd ar draws y caeau gyda chyflymder llofrudd ymlidiedig. 234 TWM SHON CATTI, PENNOD XXIX. Twm yn cyfarfod d'r "Menygwr Marchol" Y ddau yn " tynu am y dorch," a'n karwr yn cael yr oruch- qfiaeth. Twm yn gwared Esgob o ddwylaw Uadron, ac yn marchogaeth i Lundain yn ngherbyd ei Ar- glwyddiaeth. Yr oedd ein harwr ar y ffordd unwaith yn rhagor am bedwar o'r gloch boreu dranoeth. Gwenai y ser yn ddysglaer uwcli ei ben, a gyrai yr awel rewllyd iach — ■ gogoniant ein hinsawdd gogleddol — y gwaed yn ffrydiau bywiog drwy ei wythienau, gan ymlid y pruddglwyf ar ffo o'i galon, a chan adloni ei ysbrydoedd suddedig. Dichon y meddylia y darllenydd fod yr hyn a glywsai ein harwr am anffyddlondeb ymddangosiadol Gweno a thuedd ynddo i'w ddigaloni ; ond y gwirionedd yw, fod ei gydnabyddiaeth a " boneddiges ei frenddwyd " wedi ei lenwi a syniadau a rhagargoelion rhamantus, ac wedi dilen i raddau mawr argraffiadan gwledig ei febyd. Cerddai yn ei flaen yn awr yn hoenns ei galon ac yn ystwyth ei gymalan, gan ymorfoleddu yn y meddwl hapus fod y dydd wedi dyfod o'r diwedd pan y c'ai ei lygaid hiraethus gyfleusdra i wledda ar gywreinion a golygfeydd gogoneddus y brifddinas. Yn y mwynhado'r teimlad dedwydd hwn brysiodd yn ei flaen o bentref i bentref, yn y gobaith y byddai yn alluog i gyraed Hounslow erbyn tua chanol dydd ; ac mor awyddus ydoedd i gario allan ei benderfyniad yn yr ystyr hwn fel yr elai rhagddo ar ei daith yn ddi- feddwl hollol o nnrhyw berygl, er ei fod ar y pryd, pe buasai ond yn gwybod, yn cerdded dros ffordd a heidiai a lladron o bob math a rhywogaeth ! Syniai yn dra chyfeiliornus ei fod yn awr yn ddiogel ddigon, a dech- reuai chwerthin am ei ben ei him am fod inorffol a phlen- tynaidd a chadw ei lawddrylliau yn llwythog. Yr oedd yn y weithred o'n tynu o'i bocced gyda'r bwriad o'u saethu i'r awyr i ddifyru ei hun, pan y dyhcrynwyd ef gan swn troediad trwm yn ymyl ei sodlau. Gyda sydynrwydd mellten, trodd o'i gwmpas, a neidiodd yn ei ol amryw gamrau yn ngwyneb y perygl a ddaethai mor ddisymwth ar ei warthaf ! Yn ngoleuni gwan y boreu, g>velai ddyn mileinig a chryf yr olwg arno, gyda TWM SH 'ehwaneg o ergydion.' 1 "Ond y mae gen i, serch. hyny V gwaeddai ein harwr yn orfoleddus, gan dynu ei lawddryOiau o'i bocced, a'u cyfeirio at ben y lleidr synedig. "Dychwel y bwndel ac 'ymdrwsia' 'dithau yn dy dro, neu,"ar f'enaid i ! mi chwythaf dy ymenydd annuwiol i ganol yr wythnos nesaf, wel'd di ; a byddai hyny yn ddystryw i dy iechyd, wel'd di, y boreu brai yma.'* Gwelai y lleidr, erbyn hyn, nad oedd wiw iddo wingo yn erbyn y symbylau ; dychwelodd y bwndel, gan* hyny yn uniongyrchol, ac yna safodd yn syth fel pe i dderbyn dedfryd ein harwr. u Ymdrwsia !" gwaedd- ai Twm, gan wenu'n gnafaiddd, a chan ddal y llaw- ddrylliau yn agosach at ei ben : "y mae'n rhaid i mi gael siwt newydd o ddillad, wel'd di, am yr un y dar'u ti saethu yn yfflon !" Tynodd y lleidr bwrs yn llawn o arian, yn nghyda dau neu dri o oriadurau gwerth- fawr, o'i bocced, a rhoddodd hwynt i'n harwr, gan ddywedyd, "Lwc y diawl i ti efo nhw" Ar dderbyn y rhai hyn o'i law, ymaflodd Twm yn ei farf ffugiol, a thynodd hi oddiarei en, gan sylwi'n athronyddol, " Hynyna am gnaf sydd yn meddu ar fwy o farf nag ymenydd!" Y foment y symudwyd y farf, denwyd sylw ein harwr at graith ddofn ar gern aswy y lleidr, a rhyddhawyd ei feddwl ar unwaith o bob amheuaeth o barth i bwy a safai o'i flaen. "Ni thwyllwyd Twm Dorbel fel yna erioed o'r blaen " ebai y gwiwddyn hwnw, tra y tjnai ei wallt yn ddyrneidiau oddiar ei ben, gan faint ei ofid a'i ddigter. "Pa beth i" gofynai Twm yn synedig, "Twm TWM SHON CATTI. 237 Dorbel, y Menygwr Marchol ?'' "Ie," atebai campwr y ffordd yn sarug — " Twni Dorbel ei hun ; ond y mae fy lwc wedi troi erbyn hyn, fel mae gwaetha'r raodd." " A barnu wrth y nOd coch a welaf ar dy gern, 'r wy'n tybied ein bod wedi cwrdd unwaith o'r blaen,'' sylwai Twm yn watwarllyd ei dun — " yr ochr arall i Head- ing, os iawn wyf ftn cof.o. 'Rwy'n meddwl, hefyd, y dar'u ni newid ceffylau ar yr achlysur hwnw — merlyn bach Cymreig am helf arch braf ; ac, i wella'r f argen, os nad wy'n camsynied, 'rwy'n meddwl i mi dy anrhegu & hen bwrs hir yn Uavm o rywbetk a roddodd fy ewytkr Tomos i mi i farchnatta drosto yn Beading /" Dynwaredwyd symlrwydd y frawddeg olaf hon mor berffaith, fel yr adnabu y lleidr ef ar unwaith, a chwarddodd yn galonog, gan addunetli a chlamp o 1\^ fod yn dda ganddo wneyd ei gy dnabyddiaeth. " Wei," ebai ef, yr wyf yn teimlo yn esmwythach fy meddwl yn awr, yn gymaint ag na threchwj'd fi gan hurtyn cyffreddin, fel y tybiais ar y cyntaf, ond i'r gwrth- wyneb, gan fachgen smart i'w ryfeddu, pwy bynag wyt ti — " Gyda chrafF reddf y llw^mog, yr hwn a glyw y bytheuaid a'r helwyr yn hir cyn y tery y swn ar glust- iau annghyfarwydd, arosodd Twm Dorbel yn sydyn yn nghanol yr hyn a ddywedai, a chan ffarwelio a'n harwr yn frysiog, rhuthrodd dros y gwrych i'r cae cyfagos, a chyn pen nemawr funydau diflanasai o'r golwg yn llwyr. Disgynasai swn traed ceffyl ar glyw hj^fForddedig y Menygwr Marchol, a thybiai yn naturiol iawn y byddai yn well iddo dan yr amgylchiadau beidio ym- gymysgn a'i gyd-ddynion hyd nes yr adennillai ei dawelwch meddwl, ac y byddai mewn sefyllfa drachefn i'w gorfodi i gydsynio a'i ddymuniadau. Fel yr agos- haai y ceffyl a'i farchogwr, gwelai Twm fod yr olaf wedi ei glwyfo yn lied dost ; i'r fath raddau yn wir, fel mai prin y gallai gadw ei le ar y cyfrwy. Tynodd y dj^- eithrddyn i fyny o flaen ein harwr, a chan godi ei het, cyfarchodd ef yn frysiog ac yn foneddigaidd : " Gyda'ch cennad, syr ; os ydych wedi eich arfogi, ac os teimiwch awydd i gyflawni gweithred ddyngarol a gwrol, y mae i chwi gyfleusdra yn awr i wneyd hyny." Arwyddodd Twm ei barodrwydd yn uniongyrchol, a disgynodd y dyeithrddyn odcliar ei geffyl gyda chryn boen iddo'i £38 !TWM SHON CATtf. hun. " Cymerwch y ceffyl yma," ebai ef, "a march- ogwch yn eich blaen nior gyflym ag y gellwch — tua chwarter milldir oddiyma chwi gewch weled dau leidr yn ysbeilio cerbyd. Dichon y daw rhywun i'ch cyn- northwy cyn bo hir ; ond er mwyn y nefoedd ! niar- chogwch yn eich blaen fel pe b'ai eich hoedl yn ym- ddibynu ar eich cyflymdra ! Y mae y rhai sydd yn awr yn nwylaw y lladron yn nchel en sefyllfa a'n bri mewn cymdeithas, ac fe anrhegir y neb a'u gwaredo y tu hwnt i'w ddisgwyliadau uwchaf." * Pe gelwid ar feddyg ieuanc a dibrofiad i fyned yn sydyn i weini ar dywysog, byddai yn anmhosibl iddo farchogaeth gyda mwy o yni ac ymroddiad nag y march- ogodd ein harwr ar yr achlysnr hwn. Fflachiai tan o bedolan ei geffyl, a inalwyd y cerrig yn chwilfriw dan ei draed yn ystod y carlamiad byr a'i dygodd i olwg yr ysgelerdra a elai yn mlaen o gwmpas y cerbyd. Y gwrthddrychan cyntaf a ddenodd ei sylw ydoedd tri Deu bed war o geffylau yn gwingo yn en harneisiau ar ymyl y ffordd. Gorweddai un yn farw yn en mysg, ac ymdrechai y Ileill i ryddhau eu hunain oddiwrth gorff eu cydymaith difywyd trwy gicio ac ystywann a holl nerth eu gewynau. Ychydig oddiwrth y rhai hyn safai cerbyd maAvr a gwych yr olwg arno ; ac fel yr agoshaai ein harwr tuag ato, gwelai dclau ddyn, un ar bob ochr iddo — eu traed yn gorphwys ar y grisiau, a'u penau, yn gystal a'r rhan fwyaf o'u cyrff, yn guddiedig o'i olwg — arwyddoccad go gadarn i'w feddwl ef eu bod eisoes yn brysur wrth y gwaith o ysbeilio y rhai oedd o'r tu fewn. Ac mor llwyr y llyncasid hwy i fyny gan ddeniadau y gorchwyl clodwiw hwn, fel na thalwyd y sylw Ueiaf i agoshad ein harwr, yr hwn, i'r dyben o ddynesu atynt yn ddidrwst, a drudd ei geffyl at ymyl y ffordd, a marchogodd ar hyd y glaswellt nes dyfod o fewn tuag ugain Hath at y cerbyd. Gan ddisgyn yn ochelgar, ac eto gyda hoewder a weddai i'r achlysur, mor ddystaw a thwrch daear ac mor chwim a milgi, rhuthrodd yn ei flaeu yn wrol ac yn benderfynol ; ac yn groes i'w ddisgwyliadau cafodd ei hun wrth ochr drws y cerbyd yn ddiarwybod hollol i'r lladron. Cyrhaeddodd mewn pryd i glywed un o'r flleiniaid yn bygwth angau diattreg i'w "Barchedig Ar- glwyddiaeth " os na rhoddai ei brws a'i a wrlais i fyny yn TWM SHOtf CATTI. 239 "union gyrchol. Yr oedd y dyhiryii arall ar ei gyfer jt un inor foesgar, yn ei ddull ef gyda boneddiges a eis- teddai ar yr oclir arall i'r cerbyd, gan ei sicrhau yn y modd mwyaf pendant ei fod yn ddiweddar iawn wedi saetliu ami un o'i rhyw am eu anmharodrwydd mewn cydsynio a'i gais. Gorchwyl cyntaf ein liarwr oedd ymaflyd yn migyr- au y gwrboneddig agosaf ato ; a llusgodd ef yn ei ol gyda'r fath nerth a sydynrwydd fel yn ei gwymp i'r ddaear daeth ei wyneb igyffyrddiad anmlileserus a gris haiarn a chornelog y cerbyd, yr hyn a'i anafodd i'r fath raddau fel cyn pen munyd lliwiwyd y ffordd a'i waed aunuwiol. "Holo! Bill, p'le 'rwyt ti?" gofynai ei gyfaill gweithgar, yn y dybiaeth ysmala fod Bill, fel y gelwid ef, wedi colli ei letroed yn ddamweiniol, ac wedi syrthio yn ei ol. "Dyma fi," gwaeddai Twm, ac ar y gair taniodd ei lawddryll yn ngwyneb y lleidr gyda'r fath auneliad perffaith fel y syrthiodd yn ei ol oddiar ei safle yn gorff marw, a bwled yn gladdedig yn nghanol ei dalcen, Ond cyn y gallai ein harwr neidio drachefn i'r iFordd, ymaflwyd yn nghorn ei wddf gan ddwylaw nerthol y lleidr cyntaf, Yn yr ymdrech, llwyddodd Twm i'w daro imwaith neu ddvvy ar ei wyneb gwaecl- lyd a charn ei lawddryll ; er hyn i gyd parhaai gafael- iad cryf y filain i djnhau yn raddol am ei wddf ; a buasem dan orfodaeth, y mae'n dra thebyg, i ddwyn hanes ein harwr i derfyniad swta yn y fan bon, onibai i waredigaeth dra amserol ddyfod o gyfeiriad hollol annisgwyliadwy. Ymaflwyd mewn llawddryll a orweddai yn ngwaelod y cerbyd gan y boneddwr hybarch ac oedranus y cyfeiriwyd ato eisoes, yr hwn gyda'i ferch a edrychent gyha phryder annesgriliadwy ar yr ymdrechfa ffyrnig a chreulawn a gymerai le o flaen eu llygaid, a thaniodd ef mor ddisymwth i glust y lleidr diobaith, fel y goll- yngodd ei af ael angeuol ar ein harwr yn uniongyrchol a chan syrthio drach ei gefn i'r ddaear, gyda llw ofnad- wy ar ei wefusau, a'i lygaid yn seliedig ar ei ysglyfaeth, trengodd yn y fan. Galwodd y boneddwr yn awr ar y foneddiges, yr hon yn ebrwydd a neidiodd o'r cerbyd, gan ddatgan ei hofn fod y filain wedi llwyddo yn ei amcan i ladd eu gwaredydd clewr. Ac yn ol pob ym- ddangosiad, yr oedd gormod o le i gredu fod yr hyn a 240 TWM SHON CATTI. ddywedai yn wir, canys ar ei ollwng gan y lleidr, syrthiasai yn hollol ddideimlad ar y ffordd— y gwaed yn duo yn ei wyneb, a'i lygaid pwl yn treiddio o'u tyllau fel pe b'ai angeu eisoes wede gorphen ei waith arno. Dechreuodd adfywio ychydig, fodd bynag, yn mhen enyd, a gwelai f oneddiges ieuanc yn trochi ei arleisiau §, dwfr, a'r hen foneddwr hybarch yn rhwbio ei wddf a'i holl egni i'r dyben o adferu cylchrediad y gwaed ; a chyn pen nemawr funydau eoronwyd eu hymdrechion unedig ei Uwyddiant. Ar ol dyfod ato ei hun, rhoddwyd ar ddeall iddo mai yr hybarch Dr. Morgan, Esgob Llanelwy, cyfieithydd y Beibl i'r Gymraeg, a'i unig ferch ydoedd y rhai a waredwyd ganddo mewn dull mor wrol, ac mai caplan ei arglwyddiaeth ydoedd y boneddwr clwyfedig a gym- hellasai ef i fyned i'w cynnorthwy, yr hwn erbyn hyn, dylasem grybwyll, oedd wedi ymuno a'r cwmni dra- cnefci. Yn eu hymosodiad cyntaf ar y cerbyd gwrth- safwyd y lladron gyda dewrder annghyffredin gan y clerigwr ysbrydlawn hwn, ac nid cyn iddo gael ei glwyfo yn lied dost yn ei fraich gyda bwled y bu iddo adael y maes iddynt, a myned i ymofyn cynnorthwy. Yn nghanol y llongyfarch a'r ysgwyd dwylaw yn gan- lynol i'r waredigaeth ragluniaethol, newidiwyd agwedd yr olygfa yn dra sydyn gan amgylchiad a drOdd y sobrwydd a feddiannai pawb hyd yn hyn i ddigrifwch anattaliadwy. Ymddengys mai gwaith cyntaf y lladron yn eu hym- gyrch ar y cerbyd ydoedd rhwymo gweision yr esgob wrth goeden yn ymyl y ffordd. Llwyddasant, fodd bynuag, i ryddhau eu hunain yn mhen ychydig funyd- au, a rhedasant ar unwaith yn nghyfeiriad Hounslow. Ar gyrhaedd yno, rhoddasant hysbysrwydd yn eb- rwydd i'r awdurdodau o'r ysgelerder oedd ar y pryd yn cymeryd lie ar y ffordd ; ac arwyddodd y trigolion y f ath ddewrder a pharodrwydd ar yr amgylchiad fel y pry- surodd nifer lluosog o honynt, dan arweiniad y prif- dafarnwr a'i weision, tua drychlen yr ymosodiad. A thyrfa chwithig a chymysg yr olwg ami ydoedd mewn gwirionedd ! Yr oedd rhai ar eu .traed, ac eraill ar gefnau ceffylau ac asynod ; a gwelid un yn eu mysg yn marchogaeth £ch corniog yr hwn, a barnu wrth araf- wch ei symudiadu, a deimlai yn lied anfoddus i fen- thycca ei hun i'r fath orchwyl. Yr oedd dull eu TWM SHOIS 1 " CATTI. 241 harfogiad, hefycl, yr un nior chwithig a'u lr\ mdclang- osiad. Ysgydwai y giewddyn a farchogai yr £ch ffust-ddyrnu o gwmpas ei ben, gan fygwth difodiad hollol i'r ". diawliaid annynol," fel y galwai y lladron ; ond yn anffortunus daeth y ffust yn ei throelliadau afreolaidd i gyffyrddiad aninhieserus a'i glol, a rholiodd yn bendranrwnwgl oddiar gefn yr ych i ganol y ffordd, er inawr gysur i'r anif ail druan. Marchogai yr ostler yn dy wysogawl i'w ryfeddu ar gefn hen gaseg ddall a theneu, gan ddal fforch dom yn ei law fel tryfer. Ar- f ogid y gweddill o'r cwmni gyda phob math o offerynau amaethyddol o'r bron — crymanau, pladuriau, bilygau, rhawiau, ffyrch gwair, a'r cyffelyb dacla,u. Ond y ffugr hynottaf yn eu mysg i gyd ydoedd gwraig y tafarnwr, yr hon j^n ei brys i ynruno a'r cwnstabliaid gwirfoddol hyn yn en hantnr, a neidiasai ar gefn mul, ar yr hwn yr eisteddai yn fforchog fel dyn, gan lab- yddio yr anif ail druan a lledwad erfawr a ddygasai i'w chanlyn i'r dyben o gospi'r lladron. Ar gyrhaedd y lie, fodd bynag, ac wrth weled f >d y lladron eisoes wedi eu gorchfygu, arwyddai y Fuddug ddiweddar hon gryn anfoddlonrwydd am na chawsai hi gyneusdra i ddangos ei gwrhydri ar yr achlysur, a rhoddai ymad- rodd i'w theimladau siomedig trwy clystio, " Mi goswn i eu penau efo'r lledwad ymo, pe b'aswn i'n bresenol — y nleiniaid digydwybod ! miwnawn^ iddyn' nhw dehnlo, hyny mi wnawn — y dyhirod melltigedig !" " Rhag dy g'wilydd, Prudence, rhag dy g'wilydd ?" gwaeddai ei g\vr, yr hwn a eisteddai ar gefnceffyl uchel ac ysgyrn- og, gan ddal hen gleddyf hir yn ei law, ' ' cai dy geo-, wnei di, a chuddia d' ardyson mewn munyd. P'am na farchogi di fel pob dynes respectable, yn lie gwneyd dy him yn warth o naen y gwf rboneddig hyn ¥* Ennynodd y cerydd haeddadwy hwn chwerthiniad uchel yr holl dorf, yn mha un yr unwyd yn galonog gan yr esgob a'i ferch a'i gaplan ; a daethai ein harwr ato ei hun mor bell, erbyn hyn, ag i gymeryd rhan yn y llawenydd cyfrredinol. Trosglwyddwyd y lladdedigion yn awr i ofal y tafarn- wr, ac ar ol adgyweiro harnais y ceffylau gystal ag y gellicl, aeth yr esgob a'i ferch i'r cerbycl, a chymerodd ein harwi^ ei le yn ymyl y caplan ar gyfer ei argiwydd- iaeth, yr hwn yn ei enw ei hun a'i ferch a gynygiodd eu diolchgarwch gwi^esoccaf i'n harwr am ei wasanetii 17 9A2 TWM SHON CATTI. iddynt — gwasanaeth, dywedai, na fedrai geiriau fynegu ei faint, na dim a fedrai ef wneyd ei ad-dalu yn llwyr; er y byddai yn dda ganddo wneyd unrhyw beth oedd yn ei alln o blaid ein harwr i ddangos ei ddiolchgarwch. Mewn atebiad i hyn honai Twin ei fod ef yn ddyledus am ei fywyd i'r parodrwydd a ddangosa,sai felly oddiar ei law yn ogyfartal o leiaf, yn fwy mewn gwirionedd, na'r cynorthwy a roisai. Cynnyrchodd y dull gwyl- aidd a dirodres yn niha un y dywedwyd hyn effaith ddymunol ar feddwl ei arglwyddiaeth, a chyfodwyd ein harwr yn uwch fyth yn ei ffafr. Ar gyrhaedd Hounslow, ac ar ol cydginiawa, anfonwyd am feddyg i drwsio braich y caplan, a rhoddwyd hysbysrwydd i'r awdurdodau trefol o barth i ymosodiacl y lladron, a'r sut a gwaredwyd y cwmni o'u dwylaw. Yna ailgych- wynasant ar en taith tua Lhmdain, yn cael ei hebrwng gan nifer o gylchwylwyr a anfonasid fel gosgorddlu amddiffyniadol i'w arglwyddiaeth gan awdurdodau Hounslow. Ar y ffordd, hysbyswyd yr Esgob gan ein harwr ei fod yn awr yn gwasanaethu fel cennad dros Syr George Devereaux at un Mr. Martin yn Holborn, yr hyn a synodd ei arglwyddiaeth yn ddirfawr, a dywedai fod Mr. Martin ag ef yn hen gyfeillion, a'i fod wedi ei ddewis fel cynafareddwr i weithredu rhyngddo ef a boneddwr arall y dydd canlynol ar fater o bwysig- rwydd mawr. " Yfory, gan hyny," ychwanegai j T r esgob, i( mi gaf yr hyfrydwch o'ch cyfarfod yn mhreswyl fy hengyfaill, a chaf yno gyfleusdra i wybod yn mha ffordd y gallaf fod o wasanaeth i chwi." " Yfory, ynte, y mae eich arglwyddiaeth yn bwriadu cyfarfod a'r hen farwnig taullyd, Syr John Wynn, i ddwyn i derfyniad, gobeithiaf, y ddadl sydd wedi ei dwyn yn mlaen rhyngoch am gyhyd o amser f gofynai y caplan. "le," atebai yr hen esgob, ^a'rnefde*dd fawr a'm cadwo yn ddifriw yn fy ymdrechfa a'r g\vr cyndyn hwnw. Pan y cyfarfyddaf ag ef, nis gallaf end ailad- ro> id yr hyn y tystiais yn ei urbyn yn fy llytiryrau : ar y Haw arall, yr wyf yr un in or sicr nas gall ef ond ail- druethu yr haeriadau disail y mae eisoes wedi eu trc.ethu gynifer o weithiau. " Y fath y doedd syndod TWM SHON CATTI. 243 einliai -wr ar glywed y sylwadau hyn, fel y meddiannwyd ef yn sydyn a mudanrwydd perffaith, a chollodd ei hun yn ebrwydd mewn dyrysrii o adfyfyrdodau. Deffro- wyd ef yn fuan, fodd bynag, o'i liep-hynt gan lais y foneddiges, yr lion a ddywedai gan gyfarch ei thad, "Dyma gerrig Llundain o'r diwedd, fy arglwydd." Gorchymynwyd y cerbydwr yn awr i'w gyru at df Mr. Martin ; a chyn pen banner awr safodd y cerbyd o flaen anuedd fawr, nchel, a gwech, ar gyfer eglwys St. Andrew, Holborn, He y gosodwyd Twin i lawr, ac y -niwyd ef yn garedig i'w ryfeddu gan Mr. Martin, yr hwn, hefyd, a'i cymiorthwyodd i ddisgyii o'r cerbyd. Wrth adael ein harwr yn nwylaw a than ofai y bonedd- wr hwn, sylwodd ei arglwyadiaeth ei fod ef dan qrfodaeth i yrnweled a'i frawd Esgob Llundain, yn Mhalasdy Lambeth, ac ar ol cyfeirio yn ddiolehus at helynt y boreu hwnw, ac ysgwyd dwylaw ag ef yn y modd mwyaf cyfeillgar gan y cwmni oil, gyroctd y cer- byd yn ei flaeu, a gwysiwyd Twni yn seremoniol iawn i &f ysblenydd Mr. Martin. PERNOD XXX. Twin, o'r diwedd, yn cael el hunyn mkresenoldeb ei dad. Ymgyfarfyddiad y barwnig ar esgob. Twin yn esgyn yn moch-uwch ar ysgol anrhydedd a bri. Pan y gwnaed yn hysbys i'r teulu fod Twin wedi dyfod i Luudain fel cennad oddiwrth Syr George jDevereaux, a'i fod nid yn unig wedi gwared Esgob Llanelwy a'i ferch o ddwylaw lladron,.ond hefyd wedi bod yn fuddugol mewn dwy neu dair o ymdrechfeydd cyffelyb yn ystod ei daith, daeth y Gymro ieuanc gwrol yn ifafret neillduol, a "gwnaed mor fawr o bono," fel y dywedir, a phe buasai tywjsog o waed breninol ar ymweliad yn y ty. Yn naenorol i'r hun felus a ddaeth yn fuan i es- mwythau ei gorff lluddedig, myfyriodd gryn lawer ar yr hyn a glywsai y dydd hwnw o barth i'w dad cyfrifol, a tneimlai yn lied sicr yn ei feddwl ei hun focf y dydd 244 TWM SHOX CATTI. aanlynol yn feichiog o ddigwyddiadau pwysig iddo ef— digwyddiadau a daflent naill ai eu llewyrch neu ynte en cysgod dros ei fywycl dyfodol. Mewn breuddwyd a ganlynodd y myfyrdoclau hyn, cafodd ei hun yn mhresenoldeb hen foneddwr bach, n wydwyllt ac anniddig ei dy miner, yr hwii a'i bygythiai a dialedd ofnadwy oddieithr y dychwelai ar unwaith i Gwm-y-gwern-ddu, a rhoddi ei law mewn priodas i un o ferched prydweddol Morus Grug ; a thybiai, hefyd^ ei fod yn gweled rhywun niewn congl dywell o'r ystaf- ell, a thrwyn niawr crytnanog tebyg iawn i'r eiddo Moses yr Iuddew, yn chwerthin yn gnafaidd am ei ben yn ei gyfyngder. Yn y benbleth yma, esmwyth* awyd ei feddwl yn ddirfawr gan ymddangosiad sydyn foneddiges ei freuddwyd gynt, yr hon a wenodd mor angylaidd ar yr hen wr bach afrywiog fel y gwenodd yntau yn ei dro, a hwyliodd y ddau yn nniongyrchol i ddawnsio jig i fiwsig yr hen Ianto Gwyn y telynor. Dilynwyd hyn gan gwsg hir a thrymaidd, yr hwn a dorwyd o'r diwodd gan drwst aneirif glociau y ddinas. yn taro saith. Traethai y llythyrau a ddygasai ein harwr i Mr. Martin oddiwrth Syr George Devereaux yn nchel iawn am ei gymhwysderan a'i rinweddan ; a chyda hyn yr oedd y ffaith fod y barwnig wedi ymddiried y f ath swm erfawr i'wofal yn brawf digonol ynddo ei hun o'r parch a delid iddo gan y boneddwr hwnw. Yn ychwanegol i hyn, hefyd, tueddai y pwys neill- duol a osodai yr esgob ar y rhwymau mawr yr oedd danynt i'n harwr wrth ei gyflwyno i sylw Mr. Martin i'w godi yn uchel iawn yn ffafr ei gyfeillion presenol hyn, y rhai a ymgystadlent a'u gilydd yn ei hymdrech- ion i'w wneyd mor gysurus ag oedd modd. Datganai yr holl deuiu eu gobaith y byddai iddo aros yn hir yn en mysg, a gwnaeth Mrs Martin iddo addaw yr ystyr- iai eu tf hwy yn gartref iddo'i hun yn ystod ei ymwel- iad a Llundain. Ar ol brewcast arwyddodd Twin ddymuniad i gael ymddyddan cyfrinachol a'i lettywr, pryd yr hysbysodd ef gyda didwylledd canmoladwy ei fod, er gwaethaf y ^fres o ddigwyddiadau ffafriol oedd wedi ei gyfodi i'w sefyllfa bresenol, yn mysg y mwyaf digartref o fodau dynol yn gymaint am mai mab gordderch TWM SHON CATTI. 24.5 ydoedd i dad na wyddai, efallai, fod y fath tin ag ef mewn bodolaeth. Arwyddodd Mr. Martin gryn gydyrndeimlad ag e£ yn ei dralllod tra yr elai ein harwr yn ei flaen i egluro. yn mhellach, " JDeallais oddfwrth yr hyn a ddywedodd esgob Llanelwy ar ei daitli ' i Lundain ddoe ei fod heddyw wedi appwyntio i gyfarfod a/r dyn y teimlaf mwy o Hys ac eto ofn i'w weied o bawb a welais erioed — f y nhad, Syr John TTynn o Wydir. "Chwyclrwi yn fab i Syr John Wynn f ' gofynai Mr. Martin yn synedig • "Ie," atebai Twm, "er nad yw yn fy adwaen, fel y dywedais o'r blaen, ac er nad oes genyf unrhyw ysgrif na thyst yn y byd i brofi hyny. Ac eto, yr wyf am nwycldi meithion wedi colecld y gobaith y byddai i Eagluniaeth yn fuan neu yn hwyr drefnu rhyw foddion i ddwyn oddiamgylch y gydnab- yddiaeth a ddylai fodoli rhwng tad a'i blentyn. Y mae cyiieusdra o'r fath. fel y gwelwch, yn ymgynnyg ei hun o'r diwedd, a than amgylchiadau hapus iawn, yn y gynnadlecld sydd i gymeryd lie heddyw yn eich ty rhwng Syr John ac esgob Llanelwy." Sylwai Mr. Martin»gyda chryn ofid na welai ef ei ffordd yn glir i ddwyn mater fel yma dan sylw y barwnig ar yr am- gylchiad neillduol hwn ; y. byddai yn dda ganddo wneyd unpeth a allai ef i ddwyn oddiamgylch yr hyn a ddymunai ein harwr, ond bod anhawsderau mawrion ar ffordd hyny y diwrnod hwnw uwchlaw pob diwrnod arall. "Yr wyi yn teimlo yn lied sicr yn fy meddwl fy hun, " ebai ef, ' ' na ddygir y gynnadledd lion i derfyniad heddychlawn : y mae y naill a'i fryd ar f}*nu yr hyn y niae'n hawlio, tra mae y Hall yr un mor benderfynoi ei feddwl i'w ommedd yn hyny • y canlyniad a fydd yr yniedy y ddau o'r iy hwn mor elynol i'w gilydd ag y buont erioed, er gwaethaf fy ymdrechion i fel cyfryngwr i'w hymheddychu. Mi wn yn dda, gan hyny, na bydd Syr John dan ei siomedigaeth mewn tymher yn y byd i wrando ar gwyn o'r natur hwn, yn enwedig pan yr ystyrioch nad all y wybodaeth o'r fath esgeulusdra ar ei ran ychwaiiegu nemawr at ei barch na'i boblog- rwydd." Tarawyd ein harwr yn awr a'r meddylddrych y byddai yn well iddo, efallai, o naen pobpeth, wneyd ei ehwedl yn hysbys i'r esgob, a chytunwyd ag ef yn 246 TWM SHON CATTI. mliriodolcleb yr awgryniiad hwn o'i eiddo gan Mr. Mar- tin. "Mi wn fod yr esgob," ebai ef, "yn yr arferiad o godi yn lied foren, a diamheu genyf mai ef a fydd y cyntaf i alw yma boreu heddyw." Tra yr oeddent eto yn siarad, dygwyd hysbysrwydd gan im o'r gweision fod cerbyd Syr John Wynn wrth y drws ; a chyn i Mr. Martin gael amser i godi oddiar ei gadair, cerddodd y barwnig i'r ystafell. Cyfododd Mr.- Martin o'i eisteddle gyda gwynebpryd mwynaidd, a derbyniodd moesgyf- archiadau Syr John yn foneddigaidd os nad yn gyf- eillgar. Ynmeillduasai ein harwr i gilfach y ffenestr ar ddyfodiad sydyn y barwnig, yr hwn, dan y dybiaeth nad oedcl neb oddigerth Mr Martin ag ef yn yr ystafell ar y pryd, a ruthrodd i bwnc y dydcl gydag yni a byrbwylldra teilwng o'i waed Brythonaidd. "Wei, 'rwyf yn gwel'd mai n* ydyw'r cyntaf ar y maes, " ebai y barwnig ; " ac yn awr, fy anwyl Mr. Mar- tin, goddefwch i mi eto ailfyned dros, ac argraffu yn ddwysach ar eich meddwl, y cam sydd wedi ei bentyru arnaf gan yr offeiriedyn anniolchgar hwn — yr esgob yma o fy ngwneuthnriad i fyhun." "Fy anwyl Syr John, ' ' atebai Mr . Martin, ' ' y mae yn dra thebyg y bydd yr esgob yma yn fuan iawn — yn wir, yr wyf yn ei cldisgwwl bob munyd ; gwelwch, gan hyny, mor aimheg yr ymddangosai y cyfarfyddiad hwn ar ein rhan pe digwyddai iddo ddyfod yn awr, a'n cael ni yn ymdrin a mater ar ba un a dewiswyd n yn ganolwr rhyngoch. " "0 Martin, Martin!" dywedai y barwnig, heb hidio yn y radd leiaf yr awgrym tra eglur hwm "or holl Heimladau anhawdd en dioddef, nid oes un mor bigog a'r teimlad o annhiriondeb ; ac ar ol y cwbl a wnaethum dros y g\vr hwn, ni dderbyniais oddiar ei law ond drwg am dda. Y mae genyf achos cyfiawn, gan hyny, i g\vyno wrthych oherwydd ymddygiad anhael ei ar- giwyddiaeth, yr hwn, heblaw y mynych fFafran a elder- byniodd ei hynafiaid oddiar ddwylaw yr eiddof fi, sydd yn ddyledus i mi fy hun am luaws o freintiau ag y mae ef yn awr yn y mwynhad o honynt. Yr wyf yn teimlo yn esmwythach fy meddwl wrth egluro i chwi fel hyn y driniaeth dost a dderbyniais oddiar ei law yn ngwyneb fy nhiriondeb a'm hirymaros i tuag at o— ond pwy ydyw h\^myna ?" Teimlai Twm yn ystod hyn i gyd yn anfoddlawn i'w ryfeddu i wrandaw ar ymddy- TWM SHON CATTJ. 247 ddan y gwyddai yn dda na f wriedid i'w glustiau e£ ; pe- sychodd, gan hyny, yn lied isel i roddi ar ddeall iddynt ei agosrwydd atynt, a chiliodd tna'r drws, gan esgusodi ei him am fod yn bresenol. . Safodd, fodd bynag, tra yr ymaflai Mr. Martin yn ei law gan sylwi, '"'Cydwladwr ienanc i chwi, Syr John, o Ddehenbarth Cymrn, a chyfaill i rninau — goddefwch i mi ei introduclo i chwi." "Ha! ha!" gwaeddai Syr John yn ei ddull siriol arf eredig , ' ' Cymro ienanc, Sonthyn ai e ? Eich llaw, syr, os gwelwch yn dda !" ac ysgydwyd hi gan yr hen farwnig gyda theimlad o barch diffnant i'w genedl, o leiaf, os nid i'r person ei him. " Gallwn dyngn," ychwanegai Syr John, " mai brodor ydoedd o hen wlad ogoneddus y bryniau wrth ei wyneb didwyll a'i olwg iaeh, mor annhebyg i wyneban llwydion eicli llanciau cliwi i fyny yn Lhmdain yma." Mewn atebiad i'r gloch, gorchymynodd Mr. Marthi i'w was ar fod i'w fab ddangos oriel y pictiyran i'w lettywr ; ynmeillduodd ein harwr, gan hjmy, o'r ys- tafell gyda deigryn yn ei lygad — deigryn a darddodd o fiymionellan ei galon pan v teimlodd gwasgiad Haw ei dad. Ar ol cau drws y parlwr, rhoddodd Mr. Martin hanes bj T r o'r cwbl a ddigwyddodd i"n harwr yn ystod ei daith o Gaerfyrddin i Limdain, a chwarddai Syr John yn galonog ar glywed am y sut y trechasai yr enwog Twm Dorbel. Ond pan yr adroddodd Mr. Martin am y rhan a gynierasai Twm yn ngwarediad yr esgob, er mawi* berygl i'w fywyd ei him, trudd y barwnig yn sobr iawn ar unwaith, a rhoddodd ffordd i'w ddigofaint jn erbyn y prelad trwy ddywedyd, " Byddai yn well genyf o lawer pe bnasai wedi gwared rhyw un nrwy teilwng o'i wrhydri ! ond o'r neilldu oddiwrth hjmyna, Martin, y mae yn rhaid i mi ddyfod yn fwy c} 7 dna- byddns a'r glewddyn hwn. Fe ddylid ddwyn Cymro ienanc gwrolfel ymai sylw, a'i osod ar y ffordd i wneyd ffortiwn iddo'i him ; ond efallai fod ganddo ddigon o ffryndiau i wneyd hyn iddo, heb i mi ymdrafferthn yn ei gylch." ;; Yn mhell o hyny; Syr John ; y mae yn hollol ddyeithri Limdain, a bron heb ffryud jn y byd — mab gordderch ydy w ; ond chwi gewch glywed ychwaneg o'i hanes maes o law," atebai Mr. Martin mewn didl tra arwyddocaol, gan sefydln ei lygaid ar y barwnig. Xi chamgymerw5 T d ei ystj^r yn hyn ychwaith 248 TWM SHON CATTI. canys gwenodd Syr John yn ddrwgdybus, ac ebai ef,l * ' Y mae mwy y n nglf n a hyn, Martin, nag y teimlwch awydd, efallai, i wneycl yn hysbys : ond beth pe baem yn gadael i hyn orphwys yn y fan hon yn bresenol, a myned yn mlaen efo'r mater arall sydd mewnllaw." * ' Y gwirionedd y w nas gallaf siarad yn mhellach ar y pwnc hwn hyd nes y daw ei arglwyddiaeth," oedd >r ateb. "Wei, p'am na ddaw o ynte?" dywedai Syr John yn sarug, gan guchio yn fileinig. " Be meddwcfo. chwi, Mr. Martin," ychwanegai braidd yn ysgornllyd, " a'i gweddus yw fy mod i fel pen teulu urddasol Gwydir yn cael fy nghadw yma i weini megys i fympwy arglwyddyn offeiriadol fel hwn ? — Mi af li allan i roddi tro yn fy ngherbyd, a gadewch iddo ef yn ei dro aros am danaf fi." Trodd Syr John gyda'r gair yn frysiog tua'r drws, ond ar ol ail-ystyried, dywedodd yr ymunai a'r gwfr ifainc yn oriel y pictiyrau ; ac ymaith ag ef gan adael Mr. Martin wrtho ei him yn y parlwr. Yr oedd y barwnig yn gydnabyddus ddigon a mab y tf eisoes ; a'i am can penaf yn awr ydoedd ymgomio ychydig an harwr. Teimlai Twm braidd yn anesmwyth ar ddyfod i gyffyrddiad mor agos a'i dad : ymfalchiai er hyny yn y meddwl eu bod ar y pryd hwn, o leiaf, bron ar yr un sane a'u gilydd mewn cymdeithas — yn ymwelwyr ill dan yn yr im teulu. Gwir fod yr anrhydedd yma i'w briodoli yn fwy i ddamwain nag i ddhn arall ; ond, wedi'r cwbl cyrhaeddasai y saile hwn trwy ei deilyng- dod ei him, ac nid trwy dwyll a hocced. Holwyd ef yn fanwl gan Syr John o barth i'w anturiaethau ar y ffordd fawr, a thanodd Twm holl yni ei enaid ac arab- edd parod ei ben i'w chwedl, gan wneyd argraffiad ifaf iol i'w ryf eddu ar feddwl ei dad, yr hwn a chwardd- ai yn ddi-stop am ben y digwyddiadau ysmala a gofn odir yn y pennodau blaenorol i hon. Galwyd Mr. Martin yr ieuangaf i lawr i'r parlwr yn awr, a gadawyd y barwnig urddasol a chyfoethog yn nghwmni ei fab anadnabyddus a thylawd. Edrychai Twm tua'r muriau gyda graddau helaeth o anesmwyth- yd os nad amieheurwydd. Grogai amryw fathau o bictiyrau oddiar barwydydd yr hen oriel addurnedig — arluniau gan Holbein a Vandyke, yn nghyda darnau dyddorol, digrif, a detholedig o warth hen feistri peni- 1WM SHON CATTI. 249 gamp eraill. Dechreuodd Syr John ynihelaethu yn awr, gyda holl ddysg a manyldeb arlimydd proffesedig, arbrydferthion,rbagoriaetiiau, a neiHduolionygwahanol ysgolion, gan edrych o hyd yn fwy ar wyneb ein harwr nag ar y pictiyrau, i'r dyben o fesur ei chwaeth a'i synwyr wrth yr effaith a gynyrcliid arno drwyddynt. Oyinerai y barwnig gryn hyfry dwell yn astudiaeth y celfyddydau cam, a ehyfrifid ef yn awdurdod mawr ar- nynt; sylwai yn awr, gan hyny, gydallawer o foddhad ar y dyddordeb a gynierai ei wrandawr yn y pictiyrau o'i flaen, yn gysfcal ag yn y sylwadau eglurbaol a gyfeirid atynt o bryd i bryd gan y barwnig. Sylwodd uwchlaw pobpeth y denid ei cbwaeth yn fwy at bic- tiyrau o nodwedd ddigrif , cartrefol, a gwladaidd, nag at rai o natnr a thestynau uwch a choethaeb. Dychy- mygai Twm y gwelai debygolrwydd neillduol yn ngbymeriadau un pictwr yn pettliyn i'n dosbarth cyn- 'taf a enwyd, i Jack o Sir Gaer, a'i ben fodryb wargam, beb son am un oedd mor debyg i Moses yr Iuddew a pbe safai yr bogyn cbwannog bwnw yn ei grynswtb o'i iiaen. Tra'n esgusodi ei ban i'r barwnig am iselder ei chwaeth, addefodd, yr hoffai edrych ar y gwyr a'r gwragedd gwledig a bortreadid mor berffaith a naturiol yn y pictiyrau o'i flaen yn gymaint a'u bod yn adgoffa i'w feddwl am laaws a adwaenai gynt yn nyddiau ei febyd yn Nghymru. 4< Acyn mha le yn Nghymru a treuliwyd hwnw ?" gofynai Syr John dan wenu. "Yn nhre' fach ddis- tadl Tregaron, yn Sir Aberteifi," atebai Twm. " Oes rhywun o bwys yn byw yn yr ardal hono ?" gofynai y barwnig yn ddiofal. Pan y crybwyllodd Twm enw Ysgweier Treisgip a'i ddiweddar wraig, edrychodd Syr John yn galed yn ei wyDeb ; yna, gan sefydlu ei olwg ar y 11a wr, daeth amgylchiad i'w gof a'i rhwystrasai i ymweled a'r Plas dros amry^v flyriyddau, rhag ofn ceryddon a phregethau ei chwaer orfanol a thra chre- fyddol.^ ''Adwaenech chwi Mrs. Treisgip?" gofynai y bar- wnig. "Yn eitha' da, Syr John," atebai Twm, " ac y niaegenyf bobachos i'wchofio hefyd, canys i haelfrydedd y foneddiges bono, mewn gwirionedd, yr wyf fi yn ddyledus am yr ychydig addysg a gefais." Yn awr, gwyddai Syr John yn berffaith dda na hyn- odid ei chwaer am nemawr o haelfrydigrwydd ; S37rth- 250 TWM BHOK CATTI. iodd em harwr, gan hyny, yn ei ffafr raddau mwy neu lai drwy y sylw olaf hwn o'i eiddo, a drwgdybiodd ef o ragrithio a gwenieithio ychydig. "Os bu iddi eich gosod mewn ysgol, yr oedd ganddi. rhyw res win dros wneyd hyny, y inae'n debyg ?" gofynai y barwnig. ' i Mab gordderch ydwyf fi, Syr John, fel yr hysbyswyd cbwi efallai gan Mr. Martin : anfonwyd n i'r ysgol gan y foneddiges am y dy wedid mai perthynas urddasol iddi hi ydoedd fy nhad," atebai Twrn, gan sefydlu ei lygaiclduon a threiddgar ar wyneb y barwnig, yr hwn a wingodd dan yr edrychiad diysgog ac yniclrwilgar. Adennillodd ei bwyll mewn munyd, fodd by nag, a clian edrych yn gilwgus ar ein harwr — "Yn awr," ebai ef yr sarug ei don, " gwn yn dda nad gwir yr hyn a ddj^'edwch, canys y rnae un ffalsedd yn amlwg ddigon i mi. Chwaer i mi ydoedd y foneddiges dan sylw ; ac y mae un peth yn eithaf sicr, nad allai neb o'i pher- thynasau hi f od yn dad i chwi. '* Ar gly wed y geriau hyn, deffrowyd y Hew yn nghalon ein har\^"r, a chyda digilonedd cyfiawn hyrddiodd yn ol i wyneb y barwnig ei gyhuddiad o ffalsedd a chel- wydd, gan ddy wedyd na ddisgwyliai na thegwch nac anrhydedd oddiar law tad a fuasai mor ddiystyr o'i blentyn am gyhyd o amser. " Beth, ynte, yw enweich tad ?" gofynai y barwnig, gangnoi ei wefus i rwystro y chwerthin oedd agos a thor allan o'i waethaf. " Sjt John Wynn o Wydir !" ebai Twm gyda hj^fder a pbenderfyniad a barodd i'r hen farwnig neidio yn ei ol o'r fan lie safai. Oncl cyn pen munyd, yn ei fawrygedd o'r tan a fflachiai o'i lygaid, yn nghyda'i ddull eofn, difraw, _a grymus tra y dy- wedai hyn, agorodd Syr John ei freichiau a derbyniodd ef i'w fynwes. Pan y daeth Mr. Martin i hysbysu y barwnig fod yr esgob yn ei ddisgwyl yn y parlwr, cafodd ein harwr yn wylo ar wddf ei dad, yr hwn a'i cysurai a'r addewid y byddai iddo yn y dyfodol wneyd i fyny hyd eithaf ei allu am ei esgeulusdra yn yr amser a aethai heibio, tra y sicrhaai Mr. Martin ei fod yn wir falch o'r trysor a ddarganfyddasai yn oriel ei bictiyrau. Terfynwyd yr ymgyfarfyddiad dyeithr hwn felly, yn walianol iawn i'r hyn y disgwyliasai TVm a Mr. Martin; a theimlai ein harwr yD wir ddiolchgar i'r Rhaglun- TWM SHON CATTI. 251 iaeth dyner a'i cyfodasai o ris i ris nes ei alluogi o'r diwedd i gyrhaedd lioff gyrchnod ei ddymuniadau. Disgynodd Syr John a Mr. Martin, yn awr, a gada- wyd ein harwrwrtho ei hun yn oriel y pictiyrau, Unasant hwy a'r esgob clodwiw wrth fwrdd yn yr hen. neuadd odidog, uweh ac o gwmpas yr hon y rhedai y r r oriel ; cafodd Twm felly gyfleusdra yn iawn i welecl a chlywed y cwbl a elai yn mlaen islaw — cyfleusdra, dy- lem grybwyll, a drefnwyd yn bwrpasol iddo gan ei westywr hynaws, Agorwyd y gynnadledd gan yr esgob, yr hwn, gan gyfarch Mr. Martin, a ddywedai : ' l Yr y dym wedi cyfarf od yma heddy w, Mr. Martin, i ymddarostwng i'ch cyflafareddiad niewn mater o annghytundeb rliwng Syr John a nii fy hun. Mewn ymddyddan cyfrinachol a chwi, y mae Syr John wedi gweled yn dda gyfeirio ataf mewn dull tra annghy- f eillgar ; er gwaethaf hyny y mae genyf y fath hycler yn anmhleidgarwch eich barn, f el y'm harweinir i gredu nad effeithia y sylwadau iselhaol hyn o'i eiddo er niwed i'm bachos, mor bell ag yr ydych chwi yn myned." Ym- grymodd Mr. Martin, ei ben yn y fan hon, a phesych- odd Syr John yn sychlyd i'w ryfeddu i'r dyben o gadw i lawr y llid afreolaidd a ferwai yn ei fynwes Fiython- aidd, gan ychwanegu yn fustlaidd, tra'n chwifio ei gadach gwyn o liain main o gwmpas ei wyneb, " Y mae yr un mor dda genyf hnau gael canolwr di~ duedd ac anochrog, Mr. Martin, ag y w ei arghvydd- iaeth. " Aeth yr esgob yn ei flaen i egluro : — "Asgwrn y gynhen rhwng Sy T r John a myfi ydy w hyn : y mae arno eisieu i mi gadarnhau ammodrwym neu lease o dair oes ar berigloriaeth Llanrwst am ardreth flynyddol o han- ner eaxi' punt. Yn awr y mae y fywoliaeth hon yn fy nghadogaeth i, ac y mae yn werth o leiaf saith ugair punt y flwy^ddyn i'w meddiannydd. O ganlyniad, trallodwyd fy meddwl yn ddirf awr gan y deisyfiad hwn o eiddo Syr John ; ar y naill law, teimlwn yn anf odd- la^TV n i'w ommedd o unrhy w gais rhesymol, tra ar y llall^ tystiai fy nghydwybod yn uchel yn erbyn rhoddi fy llaw wrth y fath weithred — gweithred a fyddai nid yn unig yn niweidiol i'r Eglwys ei hun, ond hefyd yn annlieg i'r periglor nesaf, yn gystal ag i'w olynwyr yn y fywoliaeth. " TWM SHON CATTI. Eisteddodd yr esgob i lawr, a chyfododd y barwnig ar ei draed gyda rhwysgfawredd i'w ryfeddu : eliriodd ei wddf unwaith neu ddwy, ac yna dechreuodd ei ar- aeth raewn dull araf , chwerw, a gwawdus. ' ' ' Yr hauwr a aeth allan i hau ; ac f el yr oedd ef e yn hau, peth a syrthiodd ar graig-leodd, lie ni chawsant f awr ddaear, ac yn y man yr eginasant, gan nad oedd idclynt ddyf nder daear. ' Yr oedd yr had yn dda, ond yr oedd y tir yn ddiffaeth. A gallaf gymhwyso hyn -gyda chryn briodoldeb atoch chwi, fy arglwydd. Yr wyf yn mliob peth wedi dangos f y hun yn gyf eillgar tuag atoch, fy arglwydd, yn gymaint a phe na buaswn i & iy mys wedi dangos y ffordd, buasai eich arglwydd- iaeth hyd y dydd hwn yn ddim amgen na vicer Llanrhaiadr ; ac yr ydych chwi eich hun yn dyst byw o wirionedd yr hyn yr wyf yn ei ddywedyd." Atebwyd ef yn fwynaidd gan yr esgob o'r lie yr eisteddai, ' ' Chwi ymddygasoch tuag ataf , Syr John, gyda phob tiriondeb, ond nid gyda thiriondeb anonest gobeithiaf, ac nid yw yn fy mryd i ychwaith eich gom* medd chwithau o unrhyw ddeisyfiad os gallaf wneyd hyny heb friwo fy nghydwybod, ac heb ymddwyn yn annghyson a'm sefyllf a. ,; <{ Yr wyf yn dra diolchgar i'ch arglwyddiaeth am y •datganiad presenol o'ch ewyllys da tuag ataf," dywedai Syr John gydag hynawsedd gwatwarllyd, ' i yn enwed- igol am eich bod wedi cymeryd mantais o achlysur pan y mae Mr. Martin yma i'ch clywed yn traethu y syn- iadau caredig hyn ; ar yr un pryd nis gallaf yn fy myw gysoni y geiriau a draethasoch ond y funyd hon ag eraill a draethwyd genych o bryd i bryd mewn cyfeir- iad ataf fi. n *'Fy anwyl Syr John, ' ebai yr esgob, "yr ydych yn gwneyd cam mawr a mi yn yr hyn a ddywedwch." Atebwyd ef gan Syr John gyda gwresogrwydd anar- ferol, "Y mae genyf ddigon o brawf f arglwydd, y ■darfu i chwi dystio wrth eich cliweddar was, Thomas Vaughan, mai yr unig ddaioni a wnaethum i chwi erioed, pan oeddych yn vicer ar blwyf Llanrhaiadr, ydoedd myned a fy nheulu ambell waith i eglwys Llan- dda i chwanegu rhyw gymaint at eich praidd yn y gorlan fach hono ; ac i mi unwaith ar dro, for'sooth, eich anrhegu ag fch tew ar adeg eich urddiad i esgobaeth TWM SHON CATTI. 253 Llanelwy, Onid 'hidlo gwybedyn a llyncu earner* ydyw ymddygiad fel yma, f arglwydd f " Fy anwyl Syr John,"' dywedai yr esgob, yn fwyn ac yn ddiddig ei d6n, " yr ydych yn gwneyd cam niawr a chwi eich hunan yn-gystal ag a riiyfi wrth gredu y fath chwedlau ffol a disylfaen. Pe na buasai hyn yn fater cydwybod, ni chawsech y drafferth o ofyn i mi ddwywaith : byddai yr adgof o'ch tynerweh gynt yn ddigon i beri 1 mi gydsynio a'ch cais. " "Yr ydych yn dadin cydwybod pan y gelwir arnoeli i gyfranu, er na phetrusweh dderbyn pa beth bynag a gynnygir i chwi gan eich ftryndiau,' ; atebai Syr John, Yna, gan newid y dun ddirmygns yn mlia nn y dywed- wyd hyn iuno ddigter ac anngherddoldeb. ychwanegodd. "Ond yr wyi yn appelio at yr Hwn sydd yn chwiliQ calonau dynion os ydyeli wedi yniddwyn tnag ataf n fel y dylasech, ac os mai cydwybod — yr esgus a ddad- leuir genych mor fynych — ydyw gwir ac nnig achos yr ystyfnigrwydd hwn ar eich rhan. Yr wyf yn barod i haeru, ac i brofi hyny wedyn, o flaen duwinyddion periaf y deyrnas, y gall unrhyw ddyn. gyda Dhydwybqd hollol rydd. brynu a gwneyd yr hyn a fyno a bywol- iaeth, os bydd iddo dam mewn efTaiih am y cyfryw yr hyn y mae'n werth — y mae hyny wedi bod yn arferiad erioed. yn bod yn awr, ac mi a erys felly hefyd hyd ddi- wedd amser. Yr wyf yn ymddiried yn eich gair, fy arglwydd o Lanelwy — yn santaidd air eich addewid, ar gadarnhau o honoch i mi yr anmiodrwyin hwn,. yn nghyda'r hawl i appwyntio offeiriad i'v fywol- iaeth. '' Ac etc yr atebwyd ef gan yr hen esgob gyda liar- eidd-dra ac lrynawsedd teilwng o Moses ei hiin, ' ; >~i wnaethuni y fath addewid : dyma a ddywedais i, 'y byddwn yn dra anewyllysgar i gadarnhau anmiodrwym ar unrhyw fywoliaeth gytiwyoadwy ; y gwnawn hyny, a mvry na hyny heiyd, i chwi uwchlaw pawb pe gallwn yn gyson a fy mhroffes ; ac os byth y byddai i mi gadarnhau unrhyw amm.odrv.yim_ mai yr eiddoch chwi g'ai fod y cyntaf.' i diweddu. ni ddarfu'm o'r dydd hwnw hyd heddyw eadarnhau gymaint ag un anmiodrwyin, ac nid wyf yn. ~bwriad>; gwneyd hyny yn y dyfodol, ychwaith ; o gan- lyniad. y mat yr addewid a roddais i chwi yn aros yn 254 TWM SHON CA.TTI. ei grym, a fy anrhydedcl i nior ddifrycheulid ag ydoedd erioed.." " Y mae yn hysbys ddigon fod eich arglwyddiaeth wedi ffafrio eraill yn y mater hwn," ebai Syr John yn brofoelyd. "Naddo erioed," atebai yr esgob braidd yn anam- yneddus ; "gwyddoch yn dda fod gwahaniaeth rhwng caniatan lease o'n heiddom ni ein hnnain, a chadarnhaii lease o eiddo im arall ; rhwng fy woliaeth gyflwynadwy, ag mi yn nwylaw gwr lleyg ; rhwng arferiad cykoedd- ns, ag nn ddirgel : eto ni fynwch weled y gwahaniaeth- an hyn, a dywedwch fy mod wedi cadarnhau lease o'r iath i rywun, ac na wnaf, yn nnol a fy addewid, gad- arnhan yr eiddoch cliwi." Ymddangosai y sylw olaf hwn o eiddo yr esgob yn anatebadwy, ac yr oedd yn eglnr ddigon fod Syr John o'rfarn hono, canys ynlleceisio ateb yr ymresymiadyn iiniongyrcliol dechrenodd "gardotta'r cwestiwn," fel y dywedir, a rhoddi lie i'r aimiddigrwydd meistrolgar sy'n natnriol i blentyn sydd wedi cael gormod o'i ffordd ei him. ct Nid colled y peth sydd yn fy mlino," ebai ef, li ond «ich annhiriondeb chwi ; a bydd hyn yn wers i mi yn y •dyfodol i beidio disgwyl firwyth melns oddiar bren snr. Ond y mae fy sefyllfa yn y byd yn eithaf hysbys i chwi, fy arglwydd ; a chofiwch hyn, nad dyn wyf fi i ofyn mirhyw beth oddiar law neb i'r dyben o gael fy ngommedd ; y mae ly ngofid, gan hyny, yn f wy yn awr yn gymaint am mai hwn yw y tro cyntaf i mi fethn yn fy nynmniadau.'' "A gweddiwch Ddnw, Syr John, na byddo eich gofid chwi yn debvg i'r eiddo Ahab pan yr ymofidiai am winllan Naboth," ydoedd ateb synwyrlawn a phriodol yr esgob. Neidiodd y barwnig ar ei draed fel pe bnasaf wedi ei bigo yn ei benul ar glywed*y sylw hwn : "Fy ar- glwydd !" ebai ef, "y mae goddef cam yn groes i fy natur i ; felly gan fy mod hyd yn hyn wedi astudio eich lleshad, gellwch fod yn sicr y bydd fy ngelyniaeth atoch o'r dydd hwn allan yn gjTiiesnr a fy nghyfeill- garwch gynt !" c "Rwyf wedi dyfod o hyd i dad bach tanllyd heddyw," dywedai Twin ynddo'i hnn wrth weled gwylltni ac ystyfnigrwydd y barwnig, yr hwn aeth yn TWM SHON CATTI. 255 ei flaen i ychwanegu, ynannghofus hollol o'r hynawsedd sydd yn nodweddu boneddwr, a'r parch a wecldai oddi- wrtho i sefyllfa batr'iarchaidd yr esgob, " Y mae arnaf gywilydd o honoch, y mae, am eich bod wedi rhoddi mantais yn hyn i'ch gelynion chwi yn gystal ag i'r eiddof tinau i siarad am anniolchgarwch eich calon ac anhaelgarwch eich gweithredoedd. Chwi wnaethoch ddefnydd o foneddigion i ddwyn oddiamgylch eich dybenion eich hun, gaii eu taflu o'r neilldu wedyn ar yr esgus o gydwybod, a rhyw lol felly ! Mi lafuriais o'ch plaid, fy arglwydd, gyda'r im ymroddiad a phe bawn yn ymegnio i achub bywyd un o'm plant • ac wedi'r cwbl, yr ydych ynpallu gwneyd cymwyuas i mi na chyst i chwi yr un ddimai. " Er gwaethaf yr ymadroddion celyd ac af resymol hyn, ni chythruddwyd yr hen esgob hybarch yn y radd leiaf ; i'r gwrthwyneb, edrychodd ar y barwnig nwyd- wyllt gyda'r tawelwch ef engylaidd oedd megys yn reddf yn ei anian, a chan godi ar ei draed yn bwyllog ac yn foneddigaidd,dywedodd, "Yn mysg y Uu o gymwynasau a dderbyniais oddiar eich Haw, Syr John, un o'r rhai mwyaf ydoedd eich ewyllvs da ; ac yr wyf yn gobeithio y bydd i chwi fy ystyried yn deilwng o'i fwynhau yn y dyfodol, er gwaethaf yr annghydwelediad hwn. Y mae cymaint o ysglodion wedi cael eu naddu ymaith oddiar yr Eglwys, f el y mae erbyn hyn yn barod i syrth- io : eich dyledswydd chwi, gan hyny, ydyw ei hat- tegu yn hytrach na'i hanrheithio. Eel hyn y mae'n sefyll rhyngom, Syr Johu, (a byddwch chwithau, Mr. Martin, mor dda a nodi y peth a ddywedaf). Yr ydych yn gofyn lease oddiar fy Haw ; y mae arnoch eisieu i mi niweidio fy olynydd i'r dyben o'ch lleshau chwi ! Yr ydych yn dadfti y mynych ffafrau a dder- byniais oddiar* eich Haw, ac yn hawlio gwobrwyon na pherthynant i mi i'w rhoddi. Pe byddai i mi ganiatau yr hyn a ofynwch, mi ystyriwn fy hun, ac fe'm hys- tyrid gan eraill hefyd, yn ddyn anonest, digydwybod, a,c anngrefyddol ; yn ysbeiliwr yr Eglwys, yn ddifrod- wr yr esgobaeth y mae genyf y fraint o weini ynddi, ac yn elyn dideimlad i bregethwyr ac ysgolheigion. Nid wyf yn petruso dywedyd y byddai yn welfgenyf ys- beiiio ar y fFordd fawr na chydsynio a'ch dymuniad yn hyn o fater. Pa mor anhawdd bynag ydyw i chwi ddioddef y nacad hwn o'm heiddof, bydded hys'bys 258 TWM SHON CATTI. i chwi pe buasai y tad a'r f am a gerid ac a anrhydeddid genyf mor fawr yn fy w ar yr adeg bresenol hon, a deisyf oddiar fy llaw y fath gymwynas ag a ofynir genych chwi, ni phetruswn am foment i ateb * Na wnaf.'" Eisteddodd yr esgob i lawr, ac yr oedd yn y weith- red o ailddatgan ei ofid am na fedrai gydsynio a chais y barwnig, pan y neidiodd y boneddwr hwnw oddiv/rth y bwrdd, a dechreuodd gerdded yn ol ac yn inlaen o gwmpas yr ystafell fel gwallgofddyn, gan grychu ei aeliau a grwgnach ynddo ei hun. Yna safodd yn sydyn ar gyf er ei elyn tybiedig, ac ebai ef , ' ' Nid. y w parch eich tafod o werth yn y byd i mi. Y mae i mi ddeg o feibion — " ( ' 'unarddeg, " dywedai yr esgob yn gellweirus gan dori ar ei draws) — "y mae i mi ddeg o feibion, 'rwy'n dywedyd," atebai y barwnig, gan edrych yn fileinig ar draws y bwrdd, ' ' ac os byth a digwydd iddynt annghofio hyn — " " Unarddeg o feibion, a'r olaf yn ogystal a'r goreu o honoynt," gwaeddai yr esgob, gan dori ar ei draws drachefn : " Ond p'le mae fy ngwared- ydd glew ?" Anneidiodd Mr. Martin ar ein harwr i ddyfod i lawr, a chymerodd Syr John ei eisteddle eil- waith wrth y bwrdd. Ar gymhell o'n harwr gan yr esgob i enwi yn mha fodd y gallai wobrwyo ei wasan- aeth,- atebodd o'r diwedd, ' ' Trwy ganiatau i Syr John yr hyn a ddymuna mor bell ag y gwel eich arglwydd- iaeth yn iawn/' Edrychodd yr holl gwmni ar eu gilydd mewn syndod ar glywed yr ateb annisgwyliadwy hwn. Khuthrodd y dagrau i llygaid y barwnig, a diamhen genym y buasai yn coileidio ein harwr yn eu gwydd oil, ond fel yr ofnai y byddai hyny yn annghyson a'i urddas. Gwenodd yr esgob, a chan ymaflyd yn ei law yn gyfeillgar, atebodd. "Y mae eich deisyfiad mor arwyddocaol o dynerwch eich calon ag yd> w fy nacad i o gywirdeb fy nyben yn ei ommedd ; dyna derfyn ar y matei yna. Mi alwaf eto yn mhen ychydig ddiwrnodau ; ac ef allai, erbyn hyny, chwi fyddwch wedi gwneyd eich meddwl i fyny d barth i'r sut y gallaf f od o wasanaeth i chwi. " Ar ol canu'n iach i'n harwr a Mr. Martin, yn ei ddull siriol arferol, ac ymgrymu yn foesgar ac yn dra sere- moniol tua Syr John^ ymadawodd fel hyn yn frysiog, a ddynwyd ei esampl yn fuan wedyn gan y barwnig. Teimlai Mr. Martin yn llawen ei fod (diolch i natur TWM SHON CATTI. 257 ddrwg Syr John) wedi ei ryddhau beilach o'r swydd amiLhleseriis o gyfryngu rhyngddynt yn eu hannghy- tundeb. PEXXOD XXXI. Y mae Twm yn cyfarfod ag un o'i ffryndiau anwylaf o Gymru. Marwolaeth Syr George Devereaux. Go- beithio/i ac ofnau. Aflonyddiad ar orient dedwydd. DychweUad Ladi Devereaux. Twm yn ei dilyn. Trigai ein harwr yn awr yn mysg bonedd y brif- ddinas, a chynnyrchodd ei gymmundeb beunyddiol a dynion o ddysg, chwaeth ? a theimlad, gyfnewidiad o'r gwell yn ei arferion a'i ymddangosiad personol. Di- wallodd ei dad annghenion ei bocced gydag haelfrydedd neillduol ; ac anrhegwyd ef gan yr hen esgob clodwiw a swm mawr o arian, yn nghyda llythyr o ddiolchgarwch yn ei lawysgrif ef ei him, yr hwn a werthfawrogid gan Twin yn fwy o lawer na'r rhodd, yn gymaint a'i fod yn dyfod oddiwrth un a safai mor uchelmewn cymdeithas. Buasai erbyn hyn tuag wyth mis yn Lhmdain ; ac un boreu, tra yn eistedd wrtho el him yn oriel pictiyrau Mr. Martin, mewn dwfn fyfyrdod o barth i gynlluniau dyfodol ei fywyd, acyn clom rhwng dau feddwl pa un ai i ddyehweJyd yn ol at ei ffryndiau yn Ystradffun, yute i ymofyn rhyw fath o waith yn Lhmdain, pan y torwyd ar ei hep-hynt gan un o'r gweision, yr hwn a'i hysbys- odd fod boneddwr yn y parlwr yn deisyf ei weled. Ar fyned i lawr mawr ydoedd ei lawenydd a'i syndod wrth weled ei hen gyfaill Bhys ; a haws fyddai i*r dar- llenydd cldirnad nag a fyddai i ni ddesgrifio hyfrydwch rneddvd. y naill a'r Hall ar gael eu hunain unwaith 3m rhagor yn nghwnmi eu gilydd. Yr oedd ein harwr, fel y mae'n naturiol nieddwl, yn awyddus dros ben i dderbyn newyddion o'r hen wlad ; a sicrhawyd ef gan Rhys fod ganddo fagad o'r cyfryw i'w hadrocld. " Y mae Gweno Cadwgan wedi ei phriodi, ac yn byw gyda'i gwr a'i thad ar dycldyn ardderchog yn Xghefn-coed- cymmer yn agos i Ferthyr. Y mae Watt y Towr wedi 18 258 TWM SHON CATTI. ei alltudio, yn lie ei grogi, fel yr haeddai y llymgi ; ac j niae dy fam a dy lysdad yn eitha' iach, ac yn gysur- us iawn eu byd. Hynyna am Dregaron," ebai Rhys, u acya awr am Ystradffun a Llanymddyfri. Un di- gwyddiad neillduol y w, ein bod yn yr un wythnos wedi colli yr hybarch Vicer Pritchard a'th hen ffrynd Syr George Devereaux !" "Gwarchod ni ! " dywedai Twm gan edrych yn galed yn ngwyneb ei gyfaill, "dyma newydd drwg ac annis- gwyliadwy iawn : ond, mewn dif rif , ai gwir yr hyn a ddywedwch o barth i Syr George?" ' ' Mor wir a f y mod i yn eistedd ar y gadair hon," atebai Rhys; "collodd ei fywyd yn un o'i neidiau ynfyd a phenboeth pan yn dilyn y cwn." "Wei, wel!" dywedai Twm, "y mae'n drist iawn genyf gly wed ; canys f e wnaeth Syr George fwy drosof ri, ac fe ymddygodd yn dirionach tuag ataf , nag unrhyw ddyn arall ar wyneb y ddaear." "Gwir iawn; ond dywed i mi," ebai Rhys, gan edrych yn ysmala yn llygaid ein harwr, "pa ond sy'n dy ilino fwyaf yn awr — marwolaeth Syr George, ynte y ffaith fod ei briod wedi ei gadael yn weddw mor ifanc?" Edrychodd Twm ar y cyntaf yn lied athrist, ond o dipyn i beth dechreuodd wenu tra yr ychwanegai Rhys yn gyfrwys- gall, **Y mae rhywbeth yn fy nhueddu i gredu mai gofid ydyw hwn o'th eiddot a rydd le cyn pen nemawr dro i lawenydd ; ac os nad wy'n camsynied yn mhell gellir cymhwyso yr un sylw at y foneddiges ei hun hefyd." Ysgydwodd Twm ei ben yn dra arwyddocaol yn y fan hon, ac ebai ef, "Yr ydych yn edrych yn ddyfnach i galonau dynion nag y tybiais i erioed ; ond gwran- dewch ar ddirgelwch, a dehonglwch y breuddwyd hwn sydd wedi fy anonyddu am gyhyd o amser." Yna adroddodd holl f any lion y "weledigaeth ogoneddus" a welsai yn nhaflod-wair Morus Grug, ac ail ymddang- osiad yr un foneddiges mewn breuddwyd a ^awsai ar r noson g}Titaf y daeth i Lundain ; ' ' Ond hyn sy'n rhyfedd," ebai ef, "mewn gwisgiad gweddw y gwnaeth j ddrychiolaeth deg ei hymddangosiad y naill dro a'r Hall. ' Beth yn y byd, yn awr, all fod ystyr ac amcan t fath weledigaeth.au?" "Mi ddywedaf iti," atebai Rhys, a'i bwys ar ei ysgwydd, a chan edrych i'w wyneb yn ymchwilgar; "y mae breuddwydion hir-feithrin- TWM SHON CATTI. 259 edig, yn enwedig breuddwydion euro, yn cael eu syL weddoli yn mlien amser ; a dyna ddaw o dy rai di yn y diwedd, os nad wy'n canisynied — fy mam i yw y bydd iti briodi y weddw fach yma, Twm!" "Yfi! dim perygl ! " gwaeddai Twm, gan wrido o'i en i'w dalcen. "O, o'r goreu — mi gara' i hi fy hun, ynte !" ebai Rhys, a chwarddodd y ddau yn galonog. Daeth ein harwr, fodd bynag, o dipyn i beth yn ddystaw a myfyrgar, ac yn gwybod yn dda beth oedd yn ei flino, cerddodd Rhys at ei ochr, a chan ei daro a ehwap o ergyd ar ei ysgwydd a'i law agored, dywedodd, "Be' feddyliet ti pe bawn yn dy hysbysu fod y fenyw fach ddel yn Llundain ar y funyd hon?" "Pa beth !" gwaeddai Twm, gan neidio ar ei draed yn sionc i'w ryfeddu, ac yn edrych mor falch a ehi a dwy gynffon. Sicrhawyd iddo gan Rhys, yn ddifrifolach ei d6n, bod ei thad, yr hwn oedd newydd wedi ei ddewis yn farchog ar Sir Frycheiniog, yn awr yn Llundain, a hithau gydag ef — ei fod ef ei hun wedi marchogaeth yn eu cwmni yr holl ffordd o Gymru. G-allai ei sicr- hau, hefyd, ei fod wedi cael niynych gyfleusdra i ym- ddyddan a Ladi Devereaux, yn ei chartref yn gystal ag yn ystod y siwrnai, ac mai Mr. Thomas Jones ydoedd hoff destyn ei hymddyddan a'i mawrygedd ar bob adeg: felly. Yn fuan ar ol hyn — yn mhen cyn lleied o amser, yn wir, asr a gymerai i Twm a'i gyfaill Rhys gerdded o d^ Mr. Martin yn Holborn i df Syr John Price, yn Heol Derby, Westminster — gellid gweled ein harwr yn ys- gwyd Haw, ac yn cyfnewid dymuniadau da a llongyf . archiadau a "boneddiges ei freuddwyd;'' a deffrowyd eilwaith, ac i radd uwch nag erioed, yr adgof melus o'i weledigaeth gynt gan y cap gweddw a wisgid yn awr gan Ladi Devereaux. Derbyniwyd ein harwr gan Syr John gyda mwy o seremoni na chyf eillgarwch ; ond g^vnaed i fyny am oerfelgarwch ei natur ef gan y croesaw a dywynai yn llygaid caruaidd ei ferch, a gwasgiad gwresog y llaw a lefarai yr un mor rymus a'i thafod, pe b'ai hwnw yn rhydd i siarad. Ar ol cydginiawa, ymneillduocld Syr John i dalu ymweliad seremoniol (gwnai Syr John bob peth yn seremoniol), a gadawyd y tri chyfaill gyda'u gilydd. Yr ydym yn e-mhwyso y gair "cyfaill" at Mr. Rhys yn y fan 3 :, am y rheswm fod y clerigwr 260 TWM SHON CATTI. ieuanc hwnw yn sefyll yn nchel iawn yn meddwl Ladi Devereaux, nid yn unig ar gyfrif ei dalent, ei ddysg, a dirodresrwydd ei ddull, ond hefyd am y cyfeillgarwch mawr a fodolai rhyngddo a'n harwr. Er mawr syndod a gofid Twm a Ladi Devereaux, hysbyswyd iddynt gan Rhys ei fod wedi cael ei droi allan o guradiaeth Llan dingad gan y periglor newydd, ac y bwriadai yn awr adael ei wlad a myned iuno Brifysgolion y Cyfandir i geisio yn y rhan hdno o'r byd y dyrchafiad a'r bri na fedrai gyrhaedd yn ei wlad ei bun. Gan nad aethai end tua phum' mis heibio er adeg claddedigaeth Syr George, nid oedd yr ymddyddan, fel y mae'n naturiol meddwl, o duedd siriol iawn, er fod Ladi Devereaux, mor bell ag y gweddai amgylcbiadau iddi fod, mor ddengar ei dull ac mor gariadus ei thymer ag erioed. Bwriadai Rhys gychwyn i'w daith boreu dranoeth, a chan y teimlai awydd i fyned i'w wely yn lied gynnar, ffarweliocd am y troolaf a'r foneddiges, yrhon a'i liwyth- odd a dymuniadau da, ac a'i anrhegodd hefyd a rhy w- beth mwy sylweddol. Yn awyddus i hebrwng ei gyfaill i'w letty, canodd Twm yn iach i Ladi Devereaux am y noson hdno, a thra'n ymadael cafodd ei chaniatad i ymweled a hi drachefn dranoeth. Yr oedd y caniatad hwn o'i heiddo yn destyn o lawenydd nid bychan i'n harwr, a gwnaeth ddefnydd o hono i bwrpas hefyd, er mawr anonyddwch footmon uchelwych Syr John, yr hwn a flinid a'r gorchwyl o agor y drws iddo mor fynych yn ystod y diwrnodau canlynol, fel y tystiodd wrth un o'i gy dweision y rhoddai mis o rybudd "os elai pethau. yn mlaen fel yna o hyd." Nid oedd fymryn o amheu- aeth yn meddwl Twm fod ei gwmni ef mor anhebgorol i hapusrwydd y foneddiges ag ydoedd ei gwen hi i'w fvwyd ef ; ag nid bychan, mewn gwirionedd, ydoedd y mwynhad a deimlent tra'n rhodiena gyda'u gilydd ganol dydd yn y Pare a'r Mall, yn eu cynnadleddau gartref, ac yn ypartiau prydnawnol y gwahocldid hwy i^ort a digrifwch mor uchel 272 TWM SHON CATTr. ag erioed, er gwaethaf siomedigaethau y boreu, a phen- derfynodd y mynai dipyn o ddi-fyrwch trwy ddwyn ar gof i Moses un neu ddau o ddigwyddiadau na allent lai na phe-ri ychydig o anesmwythyd iddo. "Tydi ydyw'r dyn y bum i yn chwilio am clano am gyhyd o amser," dywedai Twin, gan edrych mor bwysig ac mor awdurdodol ag y medrai. "Onid tydi a redodd i ffwrdd o d^ llawn a chysurus Morus Grug yn Sir Aberteifi, ar ol i ti, a scamp ifanc arall o'r enw Twm Shon Catti,. ladd abwyta ddau neu dri o foch a defaid?" Agorodd Moses ei lygaid yn synilyd ar glywed hyn, a dechreuodd ei wyneb lasu gan of n. ' ' Mi wn 5 y mod i'n iawn, ac y mae arnaf chwant ofnadwy dy ro'i yn y cyffion — oes ar f enaid i ! a'th gymeryd yn ol i df y dyn tynergalon hwnw," ebai Twm gydag baerllug- rwydd a thrahausder teilwng o grach-ustus Cymreig. Ond yn ei dosturi dros y truan gresynus yn ei ben- bleth, ymallodd yn ei law yn sydyn a gw r aeddodd, '•'Wytti ddim yn fy adwaen i? — Twm, dy ben gyd- ymaitb gynt yn niffaetnwcb Cwm-y-gwern-ddu." "Wei ! wel ! pv/y f asai'n meddwl !" dywedai Moses yn synedig : ' ' diar ! diar ! yr wyt ti wedi cael ami i gin- iaw campus er y pryd byny, neu ni fuasit yn edrycb gystal!" Sicrhawyd iddo gan Twm y c'ai yntau hefyd, " ami i giniaw campus " os byddai iddo fybafio ei bun; "Ar yr un pryd," ebai ef, "bydd yn bollol ddystaw o bartb i'n ben gydnabyddiaetb, neu, myn diawl 1 fe gaiff dy fol ddyoddef?" Arwyddodd Moses ei lawenydd, yn ngwyneb y rbagolwg bwn am fwyd, drwy neidio mor ucbel i'r awyr fel yr ofnai ein barwr y buasai y gwynt yn ei gipio i ffwrdd oddiwrtbo fel bar- outan-papur. Druan o Moses! yn y dybiaetb y cawsai " fyd da yn belaethwycb beunydd," bu mor anffodus ychydig o tlynyddau cyn hyny a syrthio mewn cariad a gweddw doedd, na f edrai Twm am bunt hudo daf ad allan o gadwraeth y gwiwddyn manwl a enwir uchod, yr hwn ar y dydd canlynol a ai i ymofyn un oddiar y mynydd i'w dwyn adref i'r dyben o'i lladd gogyfer & gwasanaeth y teulu. Os byddai iddo lwyddo, deuai y ddafad a'r arian yn eiddo iddo ef ; ond os methai, gelwid arno fforffedu y swm o bunt. Cydsyniodd ein harwr a'r drefn hon, a hwyliodd ar unwaith i ro'i mewn gweithrediad y ddyfais oedd ganddo mewn golwg. Yr oedd Posser Barod mor uchel ei frol ar yr achlysur hwn ag ydoedd gynt pan y teimlai mor sicr yn ei feddwl ei hun o barth i ddiogelwch y tarw. Taflodd y ddafad, gan hyny, ar draws ei ysgwydd, gan addunedu yn ngwydd ei gydweision cellweirus, y rhai a ymgyimullasent o'i gwmpas i wneyd sport am ei ben, na cha'i y diawl ei hun ei amddifadu o'ifaich. Fel yr elai rhagddo, fodd bynag, ar hyd y ffordd fawr, a thra yn myned i fyny rhiw go serth, i'w syndod gwelai esgid ledr newydd grai yn gorwedd yn y bawv Yn awr, yr oedd esgid ledr, yn enwedig mewn gwlad He na wisgai y cynredin bob! ddim amgen na chlocs, ,ya dry&or nid byehaiu Edrychodd Rosser ar y km. 275 gwrthddrych o'i ftaeii gyda llygaid hiraethus ; ond ar ol ystyried ynddo'i him nad cedd un esgid, boed hi gystal ag y b'o, o neniawr werth heb gynihar iddi, a chan na fedrai blygu i lawr i'w hestyn a'r ddafad ar ei ysgwydd, penderfynodd yr elai yn ei flaen, a gadael iddi orplrvrys lie yr oedd. Felly gwnaed ; ond ar ol myned yehydig yu mhellach, daeth at droiad go sydyn yn y ffordd, a mawr ydoedd ei syndod wrth weled esgid arall, cynihar i'r Hail, yn gorwedd mewn rhvch olwyn. Yn niawredd ei lawenydd, dododd y ddafad i lawr, a'i thraed yn glyrnedig, yn yniyl yr esgid, a rhedodd yn ol i ymof yn y Hall ; ar y foment hon, yn gwylio ei gyfleusdra, neidiodd Twm dros y gwrych — yniailodd yn ei ysbail, a dygodd hi ymaith yn or- foleddus ; ennillodd y wager, derbyniodd y bunt, a bwytaodd y ddafad. Xaturiol ydyw meddwl na chwanegwyd nemawr at boblognrydd a bri Eosser Barod yn y rhan a gymerasai yn wager y ddafad, a bu agos i'r gwiwddyn hwnw fyned yn gynddeiriog wrth weled ei drechu fel hyn drachefn. Ac i ddweyd y gwir, teimlai Ysgweier Prothero, hefyd, er gwaethaf ei hynawsedd a'i natur dda, yn ddig iawn wrth Eosser ar yr adeg hon, am ei fod wedi gadael i'w ddiofplwch gael y trechaf ar ei gyfrwysdra: "Dyna fel y mae'n digwydd bob tro y treiu dy nerth a Jones — damnio cliT' ebai ef. "G-well i ti edrych ati myn diawl ! neu mi fydda' dan orfodaeth i chwiho am rywun par attach o lawer na thydi — 'd alia/ i ddim fforddio aberthu teirw a defaid o hyd ac o hycl i ryw ddiofalwch dwl fel yma !" Dadieuai Eosser r fel math o esgns, fod yn bossibl i'r callaf gael ei dwyllo weithiau hyd yn nod gan un llai cyfrwys nag ef ; a Hwyddodd gyda'r ddadl hon nid yn unig i ddyhuddo llid yr ysgweier, ond hefyd i'w berswadio i gynnyg wager arall am yr un sattq, ac yn gyffelyb yn mhob ystyr i'r Hall. Cydsyniodd T^m ar unwaith ; a phen- derfynodd Eosser y daliai ei feddiant o'r ddafad y tro hwn "pe b'ai holl esgidiau y byd yn gorwedd ar y ffordd !" Ymaflodd 3m hyderus yn y ddafad dew a ddewiswyd i'r ymdrech, a thaliodd hi ar draws ei ysgwydd yn ddynol i'w ryf eddu, gan dyngu rhes lwon ofnadwy mewn atebiad i'w feistr (yr hwn a'i annogai i fod ar ei wyliadwriaeth) na cha'i dichellion hoU ddynion. y byd ei dwyllo oddiar ei ffordd y tro hwn o leiai — y 276 TWM SHON CATTt. dangosai ef iddynt y medrai Rosser Barod ymddwyn i f yny a'i enw, a bod mor effro a'r goreu o liil Adda pan y mynai ; ac y tybiai ef na cha'i Mr. Jones nemawr achos i frolio yn niwedd y siwrnai hon ! Ar ei ffordd i Llangadog yr oedd yn angenrneidiol iddo fyned trwy goedwig fechan ; i'r hon, pan y daeth ati, y treiddiodd yn wrol, ac yn hollol ddifeddwl o agosrwydd ein harwr ato. Denwyd ei sylw, yn y man, fodd bynag, at frefiad dafad, a safodd am funyd i wrando ar lais a darawai yn gynefin iawn ar ei glust, yn ol fel y tybiai ef. "Baa! — baa!" ebai y ddafad drachefn ; ac yn ebrwydd saethodd nieddylddrych ar draws ymenydd Rosser y gallai mai hon ydoedd y ddafad a gollasai gynt, a bod Twm yn ol pob tebyg wedi ei chuddio yma yn nirgelion y goedwig gyda'r bwriad y mae'n ddiainheu o ddyfod i'w mofyn liw nos. "Diawl! dyma gyneusdra yn iawn," ebai ef ynddo'i hun, "i blesio'r ysgweier ac i ddystewi brol Mr. Jones ;" ac yn ei awydd i ennill y fath anrhydedd dy- munedig gosododd ei faich ar y ddaear wrth droed un o'r coed, a cban ruthro yn awchus trwy ganol y drain a'r llwyni, dilynodd y llais am gryn bellder i lawr y goedwig. Ond yn y man, er mawr syndod a braw Rosser druan, peidiodd y "baa! baa!" yn dra sydyn, gan ei adael ef fel ffwl gryn hanner milldir oddiwrth y ddafad arall. Daeth i'w feddwl yn awr, pan yn rhy ddiweddar, nad llais dafad ydoedd y llais a glywsai ef o gwbl, ond yn hytrach mai yr eiddo hwrdd go gyfrwys yn mherson Twm Sh6n Catti ydoedd. Brysiodd yn ei ol, gan hyny, yn ddychrynedig i'w ryfeddu, a chafodd i'w ofid fod yr hyn a ofnai wedi digwydd mewn gwirionedd — yr oedd y ddafad arall wedi dinanu, a'i garitor yntau am gyfrwysdra wedi myn'd am byth ! Dechreuodd wjmeb a chorff Moses yr Iuddew wella yn raddol ar ol i Twm ddyfod i drigo yn yr ardal, canys syrthiai y rhan fwyaf o'r arian a'r cig a ennillai Twm yn y dull uchod i'w ran ef a'i deulu anghenus ; a theim- lai Moses yn ddiolchgar i'w ryfeddu i'r lwc dda a ddygasai y fath gymwynaswr at ei ddrws. Gan nad oedd Ysgweier Prothero eto wedi cael digon, fel y dywedir, ar driciau difyr a chyfrwysdra athrylith- gar ein harwr, a chan y gwelai na feddai Rosser Barod siawns yn y byd i'w drechu wrtho ei hun, cynnygiodd ddwyn ei holl wasanaeth-ddynion, yn w£r ,%c yn TWM SHOX CATH. 277 wragedd, i'r maes i'w erbyn, a gwnaeth wager ag ef na fedrai ladratta o gadwraeth y rhai hyn £ ch gwyn a ieuid wrth yr un aradr ag fch du. Yr oedd yr aradr i gael ei ddal gan Rosser, a'i yru gan was arall, tra y ca'i dwy eneth a phawb i og fod ar en gwyliadwriaeth. i'w rwystro yn ei amcan. Teimlid yn lied sicr y derbyniai ein harwr y cyn- nygiad hwn fel y derbyniasai'r lleill; ac ni sioniwyd hwy ychwaith yn eu disgwyliad, canys fe ymgymerodd Twin yn dra charedig ei natur i ddwyn ymaith yr £ ch gw£n, fel y dygasai ymaith y tarw gynt, ac i fwyta y gwrbon- eddig hef yd, os na throai ei gig allan yn rhy wy dn ; gan sylwi yn y modd mwyaf didaro ei fod erbyn hyn wedi blino ar gig dafad, a bod ei ddoctor wedi peri iddo fwyta cig eidion yn ei le ! Gwawriodd y boreu o'r diwedd — y boreu pryd y bwriedid brofi c\^frwysdra a medr Twm y tuhwnt i ddim y gelwid arno gyflawni erioed o'r blaen. Tywys- ai Rosser yr aradr, a gyrai y gwas arall yr yehain, a chwarddai y ddwy eneth droednoeth nes adseiniai y creigiau o'u cwmpas, tra y rbedent wrtb ochrau y ceffylau, gan eu chwipio yn en blaen nes neidiai yr ogau o'r ddaear yn eu hynt wrth ddyfod i gyffyrddiad a'r cerrig. Chwarddent, wrth gwrs, am ben ffolineb ein harwr yn ymgynieryd a gorchwyl mor afresymol — yr oedd y syniad o ladratta fch gwjn o dan eu trwynau yn rhy ysmala i'w lochesu am foment, a chwarddent yn watwarllyd drachefn a thrachefn tra yr elent yn ddiofal o gwmpas eu gw^aith. Chwarddai Rosser a'i gydwas, hefyd, yn bur wawdus am ben haerllugrwydd y fath ddrychfeddwl ynf^^d; gan gymeryd gofal ar yr un pryd, er hyny, i droi eu llygaid yn mhob cyfeiriad i wylio yn erbyn cynllwyn a dichell y gelyn, gan ymorfoleddu yn y teimlad dedwydd y byddai i Twm fethu yn ei amcan y tro hwn o leiaf. Rhedai yr amser yn mlaen, a de- chreuai y dydd dywyllu 5m racldol tua'r nos ; ac fel y cynnyddai eu lludded, daeth y gweision o dipyn i beth yn llai gwyliadwrus, Dyna oedd agwedd pethau pan y g^ : maeth Moses yr luddew ei jmiddangosiad yn ei ddull segur arferol, yr hwn tra yn agoshau atynt a chwarddai yn uchel am eu pen am barhau i fod mor ofalus barth i'r anifail, gan eu sicrhau fod Twm wedi rhoddi i fyny er ys meityn y drychfeddwl dwyllo y fath gwnini clyfar a gwyliad- 278 TWM SHON C'ATTI. wrus ag oeddent hwy, a'i fod ar y foment hono yn yfed gwin gyda'u meistr, yr hwn a adawsai i ennill y wager. 1 ' Gadael yn wir ! " dywedai geneth bert ei thaf od, gan attal yr 6g i'r dyben o glywed yr ymgom — * 'gadael braf, pan na allai helpio ei him sut yn y byd ! " "Ie," gwaeddai yr eneth arall, ' ' f el yna y gadawodd y llwyn- og i'r hwyaden fyned, pan yr ehedodd i ffwrdd ac y diangodd o'i graf angau ! " Gorfoleddai Rosser a'r gwas arall wrth feddwl am y llonaid bol o gwrw oedd yn eu disgwyl fel gwobr am fod mor effro a gwyliadwrus, ac yr oedd y ewmni oil yn uchel eu llawenydd a'u nymffrost yn ngwyneb yr orucbafiaetli dybiedig hon. Hudyn ydoedd Moses, wrth gwrs, yn llaw ein harwr i'w taflu oddiar eu gwyl- iadwriaeth, a chafodd yr hyn a ddywedai, gyda chymorth amgylchiad arall a adroddir yn y man, yr effaith fwriadedig hon arnynt. Gorphwysai y cwmni gwledig yn awr ar ol llafur y dydd, ac eisteddent ar yr aradr a'r ogau yn un pen i'r cae yn gwrando ar stori yr Iuddew yn flaenorol i gychwyn tuag adref, pan y rhuthrodd ysgyfarnog o ddyryslwyn yn eu hymyl, gan groesi y maes yn nghyfeiriad y gwrych gyferbyn. Codwyd y waedd ar unwaith, ac i ffwrdd a'r gweision a'r ruorwynion dros y cloddiau, y gwrychoedd, a'r ffosydd ; i ffwrdd hefyd a'r ci defaid yn nghannol y dwndwr a'r terfysg, gan gyfarth yn egniol yn ei ym- drechion aflwyddiannus i ddyfod i fyny a'r ysgyfarnog. Safodd yr ychain synllyd yn llonydd, fodd bynag, hyd nes y gwnaeth Twm ei ymddangosiad, pryd y rhoddodd eu syndod le yn ebrwydd i gryn anesmwythyd a braw, yn gymwys fel pe baerit yn dyfalu beth oedd ei neges. Ar ol gosod yr ysgyfarnog gaeth yn rhydd i daflu y llebanod oddiar eu gwyliadwriaeth, hwyliodd ein har- wr yn eu habsenoldeb i drwsio yr ^ch du mewn gwn gwvn, neu mewn geiriau eraill, i'w orchuddio a chynfas we:-, yn mha un yr edrychai yn bropor i'w ryfeddu. Y:;-- gwisgodd yr fch gwtn mewn siwt o fournlng, yr hon a wnaed i fyny o elorlen gladdu a fenthycciasai i'r dyben hwnw oddiar glochydd Llandingad; ac ar ol rliyddhau gwrthcldrych y wager o'r iau, ymddiflanodd y ddau — yr tch gwyn a'n harwr — drwy adwy a baro- toasid yn y clawdd. Er yn brysur gyda'r sport o hela'r 'sgyfarnog, taflai TWM S'HON CATTI. 279 iRosser a'i gymdeithion gwyliadwrus en golwg tua'r aradr yn awr ac yn y man, ond gan fod yr f ch gwtn, fel y tybient hwy o hirbell, yn berffaith ddiogel, dych- welasant yn eu hoi bob yn dipyn yn dra hamddenol, a braidd yn drist am eu bod wedi colli y pry'. Ar ddyfod yn agosach, fodd bynag, gwelai Rosser fod rhywbeth allan o le, a brysiodd yn ei flaen, yn cael ei ddilyn gan y lleill, i'r dyben o foddio ei gywreinrwydd ar y pen hwn. Yr oedd y siomedigaeth o golli yr ysgyfarnog yn anhawdd iawn i'w ddioddef, ond syrthiai hono i ddiddymdra hollol yn ngwyneb yr anffawdd ofnadwy a ddigwyddasai i'r ych a yrnddiriedasid i'w gofal. Ar gyrhaedd yr aradr, meddiannwyd pawb a syndod a braw annesgrifiadwy dan argyhoeddiad sicr fod Twm Sh6n Catti mewn cyfammod a'r gwr drwg, ac nad oedd yr ysgyfarnog a ynilidiwy dganddynt yn ddim amgen na'r cythraul ei bun rnewn lledrith. Llwyddodd yr haeriad rhesymol a diymwad hwn i f oddloni yr ysgweier lion ei galon ; a thra'n chwerthin yn iachus uwchben ?ei golled, tystiai ei fod yn ystyried ei hun yn lwcus iawn na chymerasai ein harwr yr £ch arall hefyd i'w ganlyn ! Dygwyd yr f ch dan arweiniad Twm i Lanymddyfri gyda rhwysg anarferol, wedi ei wisgo a rhibanau am- ryliwiog, a'r Iuddew hanner-newynog yn eistedd ar ei gefn. Rhwygid yr awyr drachefn a thrachefn a ban- llefau ieuenctyd y dref, y rhai a frurfiasant eu hunain yn fath o osgorddlu i'r cwmni buddugoliaethus yn eu hymdaith drwy'r heolydd, a mawr ydoedd y chwerthin a'r euro dwylaw a'u cyfarchent ar bob Haw; ond ni fwynhawyd yr olygfaganneb ynfwy r na chan yr ysgweier ei hun, yr hwn a welsai yr holl sport o ffenestr tafarn- dy y digwyddai fod ynddo ar y pryd. Talodd arian y wager i'n harwr yn lion ac yn 11a wen, gan dystio ei fod wedi agos ei ladd a chwerthin, a bod ei fol a'i ochrau yn ddolurus gan ddigrifweh. Ond yr oedd Twm wecli'r cwbl yn mhell o gael ei f oddloni ar eidion a defaid — ymestynai ei uchelgais at anifeiliaid uwch eu natur. Syrthiodd mewn cariad y tro hwn a cheffylau boneddigion y siroedd cymydog- aethol, ac arwyddodd y fath awydd i ddyfod yn fedd- iannol arnynt yn groes i ddymuniadau y perchenogion, fel y clioddefodd gryn erlidigaeth oddiar eu dwylaw. Tueddai yr adgof o "foneddiges ei freuddwyd," yr 280 TWM SHON CATTL hon a barbaai i eistedd ar ei galon megys bunllef, i'w wneyd yn annedwydd iawn ynddo'i bun, pa mor ddifyr bynag y gallai yrnddangos i eraill. Yn fynych iawn, befyd, bradycbai ei wynebpryd a'i eiriau y sioni- edigaeth, y tristyd, ar cbwerwder a fiinent ei f eddwl ; ac os llwyddid weitbiau i'w berlid ymaitb gan boenus- rwydd y cwmni hylon a pba un yr ymgymysgai, neu gan y pranciau gwylltion a cbwareuai beunydd, dycb- welent yn eu bol wedyn gyda nertb adnewyddol. Yn ddiofal hollol o unrbyw ganlyniadau a allent ddeilliaw iddo o'i weitbredoedd, daetb i'w f eddwl yn awr yr enw- ogai ei bun yn ngbyflawniad gorcbestion mwy teilwng o'i fedr a'i oedran na'r campau bycbain diniwaid a'i bynodai byd yn byn. Ar yr un pryd, nid rbyfyg ynom fyddai dywedyd iddo gael ei arwain i'r pender- fyniad bwn yn iwy oddiar asbri a gwylltineb nag oddiar cbwant i bercbenogi eiddo ei gymydog — y nodwedd chwennycbol bono sydd mor gref yn ngbymeriad lleidr. Yn un o'i wibdeitbiau cafodd ei bun un diwrnod yn Macbynjletb, a pbwy welai yn marcbogaetb i fyny byd beol Pentre'rbedyn ar geffyl glas arddercbog, ond ei ben elyn y Parcb. Inco Evans o Dregaron. "Ho ! bo !" gwaeddai Twni, "y mae fy ben ffrynd yn fyw o byd, mi welaf ! Yn awr, pa un ai fi ynte f o sydd i gael y ceffyl yma?" ebai ef ynddo ei bun, gan d^nu ceiniog o'i bocced. '"Rwan am dani : 'dyn' i Inco a 'dynes' i Twin," ac ar y gair taflodd y geiniog i fyny i'r awyr. Ar ei disgyniad i'r ddaear, cafodd fod damwain wedi penderfynu yn erbyn y person. Ar ol dycbwelyd y geiniog i'w bocced cerddodd yn sytb at yr ustus clerigol, a gwnaetb ei bun yn bysbys iddo, er mawr syndod a digter y gAvrboneddig bwnw. Ond. os ydoedd ei syn- dod a'i ddigter yn fawr wrth ddyfod i gyffyrddiad fel byn dracbefn ag un oedd wedi peri y fatb drwbwl iddo, naturiol ydyw meddwl na leibawyd y naill na'r Hall pan yr bysbyswyd ef gan ei barwr yn y dull mwyaf digy wilydd, yn ganlynedig a cbwertbiniad profoclyd, y byddai dan orfodaetb i deitbio tuag adref ar ei cLraed, am y rbeswm fod damwain wedi setlo ei fod ef i gael y ceffyl glas. Neidiodd Inco yn ei ol gryn ddwylatb ar glywed byn, ac edrycbodd ar ein barwr gyda cbymys- gedd o arutbredd a braw; ond beb ddywedyd gair, brysiodd nertb ei di^aed tua'r tafarndy lie y gadawsai TWM SHOtf CATTT. 2SI ei geffyl, ac ar ol galw y gwesttywr a'r ostler-, arcbodd- iddynt gloi drws yr ystabl r a dyfod gydag ef ar unwaitn. i'w gynnortbwyo i ddal vagabond beiddgar. a ddargan- fyddasai yn yr beol. Ar gyrbaedd yr ystabl, fodd bynag, yr oedd y cefryl glas wedi diflanu o'u golwg fel niwl y boreu, ac yr oedd ein harwr, befyd, yr un mor anweledig yn ben dre' Facbynlletb ! Gorphwysai y weitbred bon yn lied ddwys ar gyd- wybod Twni. Meddyliai mai prin yr ystyriai y cy- hoedd y fatb gast a bwn yn geiiwair cyfreitblawn, er cymaint o ryddid a oddefai yr oes bencbwiban bono yn yr ystyr yma; addawai iddo ei bun, gan byny, gryn ddifyrwcb wrtb ddycbwelyd y ceffyl i Inco drnan, os gallai ddyfod o byd iddo yn ffair y Trallwng, yr byn oedd yn dra tbebyg, gan fod yr ustus parcbedig. yn yr arferiad o fasnachu niewn pob matb o dda byw, I'r dyben bwn cycbwynodd ein barwr tua'r lie ucbod ar foreu dydd Llun yn yr wytbnos ganlynol ; ond yn. anffortunus goddefodd i'r ysbryd. gwamal a'i cynbyrfai mor fynycb i gael y treciiaf. ar ei onestrwydd. Ar- fyned i mewn i'r dref cyfarfu, a boneddwr ieuanc y teimlai braidd yn sicr ei fod wedi ei weled yn rbywle- o'r blaen. Edrycbodd y gwrboneddig bwn am funyd ar y ceff} 1 glas, yna cerddodd i fyny at ein barwr, a decbreuodd fargeinio ag ef am dano. Tarawyd Twm. yn dra sydyn a drycbfeddwl ysmala — mai campus o. betb fyddai gwertbu yr anfail i'r gwr ieuanc bwn, (neb, amgen niewn gwirionedd na Marmaduke, mab Ys»- gweier Treisgip) am y rbeswm nad allai yr ymdrafod-- aetb lai na gosod Inco Evans ac yntau ben-ben a'u gilydd. Ar ol ycbydig o ddadlu yn ngbylcb y pris, tarawyd y fargen, a derbyniodd Twm yr arian. Ym- ddangosai y naill barti a'r Hall yn foddus i'w ryfeddu — y naill gyda'r ceffyl, a'r Hall gyda'r pris ; ac ar ol poccedu yr arian, decbreuodd Twm ganmol y cefiHd byd y nefoedd. Siaradau yn wresog ac yn byawdl i'w ryfeddu am ei deilyngdod, gan sylwi ei fod yn meddu ar ragoriaetbau y tubwnt i ddim a feddai y mwyafrif o geffylau. '"Kwj^'n dyweyd i cbwi, yn onest ac yn agored," ebai ef gy da pbob difrifwcb, "yr ydycb wedi cael gwell fargen nag y tybiwcb, ef allai, ar y cyntaf. Gan nad oeddwn yn a^wyddus iawn i'w wertbu, 'doedd. wiw geny' f anylu rby w lawer ar ei ragoriaetbau : y mae- y cefryl yna yn abl i gyflawni y fatb orcbestion. na wel=. £82 TYVM SHON CATTi. soch chwi erioed eu tebyg." "Peidiwch a dyweyd!* gwaeddai Treisgip ieuanc yn falch i'w ryfeddu, gan edrych yn synedig ar ein harwr a'r ceffyl pob yn ail. "Eitha' gwir i chwi," ebai Twm, gyda gwyneb mor sobr a'r eiddo sant ; "ac os nad ydych yn fy nghoelio, mi'ch argyhoeddaf mewn llai na munyd, os goddefwch i mi fyn'd ar ei gefn." "Cewch a chroesaw," atebai etifedd y Plas yn foddus dros ben. YmafiOdd Twm yn y ffrwyn, a neidiodd ar gefn y ceffyl yn dra ham- ddenol, ac ar ol myned drwy amrywiaeth o ystnmiau a chrychneidiau, ^onneillduodd yn raddol o ganol y ffair nes dyf od i'r ffordd fawr : yn ddisyrnwth, gyrodd ei ysbardynau i ochrau j ceffyl, ac ymaith ag ef ar garlam gwyllt, gan synu Marmaduke druan drwy redeg i ffwrdd a'r anifail braf a brynasai ycbydig funydau 0}Ti liyny. Bu orfod i'r "gwirion" addef yn cbwerw^ der ei galon fod y porthmon wedi cadw ei air i'r dim, yn gymaint a'i fod \redi dangos iddo y fath gast na welsai ac na chlywsai am dano erioed o'r blaen. Ond pan y derbyniodd nod^m yn mlien diwmod neu ddau wedyn, yn ei hysbysu mai ei "ben gy faill" Twm ydoedd y porthmon, yr oedd ei ddigter y tuhwnt i ddesgrifiad, a'i anatbeman yn ofnadwy, Ennillodd ein harwr y fath enw iddo'i hnn am gyfrwysdra a medr dr^vy y triciau direidus hyn, fel yr ymgasglai pobl y wlad ato o bell ac agos i ym- gynghori ag ef yn eu cyfyngderau a'u trafferthion. Un boreu, tra'n eistedd yn ei barlwr bach clyd yn y "Gath a'r Ffidil," derbyniodd ymweliad oddiwrth d.dyn gwledig, yr hwn a rntroduciodd ei hnn trwy ddy- wedyd mai ffermwr bach ydoedd yn y gynrydogaeth, o'r enw Morgan Thomas ; a chan ei fod wedi clywed gryn lawer am ei dalent a'i fedrusrwydd, daethai ato i ofyn ei gynghor ar fater o bwysigrwydd mawr. Blinid ef yn barhaus, dywedai, gan haid o golomenod yn per- thyn i \vr boneddig ^ti yr ardal, y rhai, y naill flwy- ddyn ar ol y Hall, a wnaent y fath hafog yn mysg yr fd ag i beri colled nid bychan iddo. Cyf rifasai y niw- aid a wnaethid yn ystod y pedair blynedd olaf, gan $wrw fod pob un o'r colomenod, deugain mewn rhifedi, wedi dif a mesur o wenith o leiaf yn nynyddol, ac an- fonasai y bill i'r boneddwr dan sylw; ond ni ddarii' ond chwerthin am ben ei achwyniad, gan beri iddo jryn'd i dcliawl, a rho'i y colomenod yn y bidffald os TWM SHOW CATTI. 2SS medrai — na thalai ef yr un ddimai hyd nes y gorfodid iddo. "Yn awr," dywedai Morgan Thomas, "mi leiciwn yn ofnadwy ro'i y colomenod yn y bidffald, heb ym* gymeryd, ar yr un pryd, a'r gorchwyl o fyn'd i ddiawl, fel y soniodd y gwr boneddig. Ond dyna'r pwnc — ■ pwy erioed a glywodd am y fath betb a rhoddi colom- enod mewn bidffald, mi hoffwn wybod? Ac eto yr ydych chwi wedi gwneyd pethau rhyfeddach o lawer na hyna, byd yn nod ; a phe gallech ro'i y colomenod uffernol hyn yn y bidffald, mi ymrwymaf y cewch banner yr arian pan y tal y gwrboneddig y bill." "O'r goreu,' 5 ebai Twm, gan daro Haw y ffermwr i selio'r f argen ; "fe fydd y colomenod yn y bidffald cyn nos y fory." Boreu dranoeth, bwyliodd tua th.f Morgan Thomas, a Moses yr Iudclew yn ei ganlyn gyda llonaid ystwc o soeg poeth, yr hwn a wasgarwyd gan ein harwr ar hyd y buarth. Bob yn dipyn, ymgasglodd yr holl gol- omenod o gwmpas y tf fel arferol, a bwytasant y soeg yn awchus i'w ryfeddu ; ond cyn pen neinawr funydan rhoddasant gryn arwyddion o ben-ysgafnclra, ac fel "cristnogion" dan ddylanwad sug yr heidden, yn teimlo eu hunam yn analluog i fyned adref, syrthiasant ar y ddaear o un i un yn f eddw sopen. Pigwyd hwynt i fyny gan ein harwr a'r ffermwr, ac ar ol cylymu eu traed, rhoddwyd yr holl haid yn y bidffald. Talwyd bill y ffermwr ar unwaeth gan y boneddwr — neb amgen nag Ysgweier Prothero ei hun, yr hwn a hoffai rhyw gastiau bychain diniwaid fel hyn gyg tal ag un dyn by w, yn enwedig pan y chwareuid hwynt gan ein harwr — ond fe ommeddodd Twm yn dda ei natur gymeryd unrhyw da I am ei wasanaeth. Elai yr arian a ennillai ein harwr fel hyn i gyfoethogi llogellau tylottach na'r eiddo ef ei hun, a dylem gry- bw}dl yn y fan hon iddo fwrw y cyfan o'r swm a dder- byniasai am geffyl y person i drysorfa'r tlawd yn mhorth eglwys y plwyf . 284 TWM SHON CATYX. PENNOD XXXIV. Annerchiad barddonol Tvrm Vw anwylyd. — Bywyd\ llaiven gipsy. — Dirias aH hogof. — Anffyddlondeb | merch. Astynych y byddai Ystradffun a'i phreswylwyr allan o feddwl Twm ; ac anfynych hefyd y byddai y carwr absennol allan o feddwl Ladi Devereaux. Ni chawsai nemawr hedd iV bron er y dydd yr ymadawsai ein harwr o'r PI as ; a cbloffai beunydd rhwng dau feddwl pa un a'i i yru am dano yn ei ol, a rboddi ei Haw lie yr oedd ei cbalon eisoes wedi ei rboddi, ynte i ymos- twng i ddymuniadau ei tbad a'i pherthynasau beilcb- ion, y rbai a fynent iddi addaw os bytb y byddai iddi briodi dracbefn, yr ymbriodai a tbeitl a ffortiwn, fel y gallent bwy (y llwynogod) ranu a hi yn yr anrbydedd a'r ysbail. Dygid hysbysrwydd iddi yn awr ac yn y man o an- ngbymedroldeb ac ofer-driciau ein harwr, a blinai y newyddion byn ei cbalon yn dost, am yr ystyriai mai hi ei bun mewn rban ydoedd acbos gwreiddiol ei an. ffodion. Teimlai Twm, ar yr un pryd, nad allai oddef yn bwy yr ymddyeitbrwcb a fodolai rbyngddo a gwrtb- ddrycb ei sercb ; a cban y gwyddai ei bod yn cael ei gwylio yn ofalus gan ysbiwyr ei tbad, penderfynodd y talai ymweliad a bi mewn twyllwisg. Yn flaenorol i roddi y ddyfais bon mewn gweitbrediad, fodd bynag, cyfansoddodd ac anfonodd iddi y gan fecban a ganljm, yn mba un yr ymbelaetbocld ar ei ofidiau a'i drallodion mewn modd nad allai lai na cbynbyrfu ei tbrosturi drosto. YMOFIDIAD Y CARWR SIOMEDIG. P'le cuddiaf y gofid sy'n lletbu fy ngbalon — Y tristyd erlidiodd y gwrid o fy ngwedd — Y prudd-der sy' agos a nycbu fy nwyfron, A'r pryder ysbeiliodd fy mynwes o'i bedd? Yn siriol belydrau gwynebpryd f'anwylyd Ebedai'r munydau a'r oriau mewn boen \ TWM SHOK CATTT. 28$ Ond cwmwl dywyllodd ffurfafen fy mywyd, A minau adawyd niewn prudd-der a pboen. Mi yfais yn ddwfn o gwpan Hudoliaetb, Ond cefais niai cbwerwder oedd gwaddod ei gwin j Mi brofais bleserau byfrytta'r ddynoliaetb, Ond gwag oedd y cwbl beb wenau fy rutin: Mi geisiais anngbofio bawddgarwcb ei gwyneb, A'r sercb a belydrai o'i llygaid byw lion ; Ond ofer fu'r ynigais — yn aros niae'r ardeb Argraffwyd gan Gariad ar lecbau fy nrron. Pa les ydyw bywyd? I'r ysig ei galon G-well beddwcb y beddrod na blinder y byd; 'Ewyf beunydd yn suddo dan bwys fy nbrallodioii I eigion anobaitb yn ddyf nacb o byd : Mae biraetb am wenau y fun a'm gwrtbododd Yn gwanu fy enaid digysur f el cledd ; Decbreuodd fy uffern y dydd y'm dirmygodd, A cbollais fy nefoedd pan gollais ei gwedd. tyred, f 'anwylyd ! rbo'tb acbles i'r fymves Arcbollwyd gan bieell ergydiaist dy bun ; meddyginiaetba, tra eto mae'n gynes Y clwyf au sy'n gw^nio o eisieu dy rin : Adferir i'tb galon yr beddwcb a gollaist — Try'tb ruddiau yn wridog, a'tb lygaid yn lion, Os derbyn wnei eto y llencyn ddewisaist — Os cym'ri i'tb fynwes anwylyd dy fron ! Ni ddarilenodd Ladi Devereaux y gan fecban dra- sercbus bou beb deimlo yr ysgyniad annarluniadwy bwnw sydd yn reddf yn mynwesau cariadon, a tbreiglai dagrau i lawr ei gruddiau teg tra y darllenai y llinellau drosodd a tbrosodd dracbefn. Yr oedd ei pben eto yn blygiedig niewn galar uwcbben y papur pan y daetb ei morwyn i'r ystafell, yr bon a'i bysbysodd, yn acb- wynol iawn ei tb6n, bod gipsy afreolaidd a siaradus i'w ryfeddu wedi gwtbio ei bun i'r gegin, a'i bod, ar ol dy- weyd "ffortiwn'' pob niorwyn yn y.tf, yn baeru yn awr y mynai ei gweled bitbau befyd. "Nid wyf mewn tymber yn y byd, yn enwedig ar yr adeg bon, i wrando ar y fatb ffolineb ; gan byny, gyr- ^roh hi o gwmpas ei busnes," atebai y foneddiges 2S0 TvVM SHON OATH. mewn ton o dristwch yn hytraeh nag o ddigofamt, * * Y raae pob ymgais i' w pherswadio i f yn'd i ffwrdd yn hollol ofer, fy ladi," dywedai yr enetli, "ac fe dreiodd yr hen Evan y garddwr ei gwthio allan gerfydd ei hys- gwyddau ; ond trddd arno fe] niellten, ymaflodd yn ei freichiau, tripiodd ei sodlau i fyny, a thaflodd ef ar y llawr mews moment. Dyna lie mae, yn eistedd yn y gegin, ac yn addnnedi na chaiff na dyn na dynes ei synmd liyd nes y gwel y foneddiges o Ys- tradffun, yr hon, meddai hi, a gerir ganddi yn fwy na'i hoedl, ac na chymerai y byd i gyd i niweidio blewyn o'i phen." JEr wedi ei llyncu i fyny gan ormod o dristwch i gymeryd nemawr o ddyddordeb yn yr amgylchiad hwn, aeth Ladi Devereatix i lawr y grisiau, a ctynes- odd at y ddewines, yr hon erbyn hyn a gymerasai ei sane yn y neuadd, gan ofyn iddi "Wei, druan, be' sy' fynoch chwi ami?" "I ddywedyd wrthych," atebai hi, "nid eich 'ffortiwn,' ond beth all fod eich 'ffor- tiwn y os dewiswch. " ' 'Gadewch ini giy wed, ynte, " ebai Ladi Devereaux, gyda gwen annghrediniol, a chan ger- dded o'i blaen ar yr nn pryd i barlwr bach cefn. Cyn iddi gael amser i eistedd, fodd bynag, ymaflodd y gipsy ymddangosiadol yn ngarddwrn ei braich dde, a chan edrych o'i chwmpas, sisialodd i'w chlust, "Adferir i T th galon yr heddwch a gollaist — Try'th rnddian yn wriclog, a'th lygaid yn lion, Os derbyn wnei etc y llencyn ddewisaist — Os cym'ri i'th fynwes anwylyd dy fron!" Ffodcl y gwi-id o wyneb y weddw deg ar glywed y geiriau hyn, a syrthiodd mewn llewyg i freichiau ei chariad. Ar ol dyfocl ati ei him, dymunodd ar ei mor- wyn i wneyd rhywfath o esgus drosti pe digwyddai i rywun alw ami yn ystod y prydnawn, "achos," ebai hi, dan wenu, "y mae gan y gipsy yma rywbeth o bwys. i ddywedyd wrthyf." Efallai mai gwell fyddai i ni adael y desgrifiad o- hapnsrwydd yr ymgyfarfyddiad annisgwyliadwy hwn ar ran y cariadon i ddychymyg y rhai hyny o'n darllen- wyr sydd yn brofiadol yn y materion bychain hyn. Digon fydd i ni ddywedyd i Twm ddadleu ei achos gyda gwresogrwydd anarferol, ac iddi hi ei ateb trwy !TWM sHOtf CATrX MT ddywedyd, bod ei thad wedi gwneyd iddi addaw n& Wnai briodi undyn byw os na feddai ar deitl, neu o leiaf os na byddai ganddo rhagolwg am deitl, "Chwi wnaethoch yn dda,"' ebai ein harwr, gyda- hunanhyder naturiol ac esmwyth, "acy mae eicli add- ewid, mewn gwirionedd, yn lie bod yn fy erbyn, yn bleidiol iawn i mi, canys onid wyf n yn fab i farwnig? Anhap fy mam, y niae'n wir, oiid yn fab i fy nhad er gwaethaf hyny ; ac ni thorech chwithati nnrliyw add- ewid wrth fy mhriodi i. Ond beth pe gwnaech— gwell ydyw tori na chadw y fath addewid a honyna. Y mae genyf ffryndiau sy'n gwneyd en goreu y foment lion i berswadio fy nhad, Syr John Wynn o Wydir, i fy ar- ddel yn gyhoeddus fel mab iddo ; ac os digwydd iddo ommedd, iddo fo y bydd y golled, nid i mi, achos mi fydda'n sier o'i ddiarddel ef fel tad os bydd iddo fy ni- arddel i fel mab, ac mi hawiiaf rientaeth a rhywnn arall mwy urddasol." Dadleuodd Twin ei achos gyda'r fath yni ac ymrodd- iad ar yr achlysur hwn, fel y llwyddodd o'r diwedd i berswadio Ladi Devereanx i osod o'r neilldu yr addew- id a roisai i'w thad, ac i addaw y cleuai yn feddiant iddo ef er gwaethaf pob gwrthwynebiad. Yr oedd ei lawenydd ar dderbyn y sicrwydd hwn o'i genau y tu- hwnt i desgrifiad ; ac ni arwyddodd y foneddiges ych- waith nnrhyw anfoddlonrwydd neillduol pan y taflodd ein harwr ei freichian o gwmpas ei gwddf i'w chusanu > i'r gwrthwyseb, teimlai ar ol mabwysiadu y pender- fyniad hwn, fod baich mawr o bryder wedi ei symud oddiar ei chalon, a bod ei meddwl wedi ei ryddhau bellach oddiwrth y croesamheuon o barth i gwrs ei bywyd dyfodol a flinasent hi am gyhyd o amser. Yr oedd yn hen bryd erbyn hyn i'r gipsy ffugiedig fyned i'w ffordd, gan fod yr haul yn brysur fachludo, a chan y teimlai ein harwr yn dra eiddigeddus dros enw da y foneddiges. Ni fynai er ddim roddi y fan- tais leiaf i dafodan enllibaidd gyffwrdd a phurdeb ei chymeriad ; ac er yn anewyllysgar iawn i ymadael, gwelai fod gweddeidd-dra dan yr amgylchiadau hyn yn galw arno fyned. Cyn iddo ymadael, fodd bynag, archodd y foneddiges iddo ei chyfarfod hi a'i chyfeilles Miss Meredydd wrth enau yr ogof ar ben uchaf Dinas — mynydd conol yn sefyll yn gymwys ar gyfer hen faeaordy Ystradnun. Yn unol a'r trefniad hwn,, gan 288 TWM SHON CATTI. hyny, gadawodd Twm y tf yn yr un dull ag y daethai, ac ar ol dilyn y ffordd a arweiniai wrtli droed Dinas, croesodd y Tawe, yr hon yn y lie hwn ac ar yr adeg yma o'r flwyddyn (gan mai tymoriaf ydoedd ar y pryd) a redai megys ffrwd fechan. Ar ol cerdded dros ddau neu dri o gaaau a darn o gyttir gwyllt, gorf odid iddo groesi y Tawe drachefn ; yna dechreuodd ddringo y mynydd serth hwn yn yr "iinig le y gellid ei ddringo gydag unrhyw radd o ddiogelwch. Yn ystod ei arosiad gynt yn Ystradffim, buasai yr uchder gwyllt a rhamantus hwn yn hoff ymgyrclile i'n harwr, canys fe ystyrid yr ogof yn oehr mynydd Dinas fei un o ryfeddodau anian. A mynydd ardderchog ydyw mynydd Dinas, hefyd, yn dwyn ar ei wyneb garw y tebygolrwydd ei fod, yn ystod ei luniad, wedi ei gynhyrfu i'w sylfeini gan ddaiargryn ofnadwy, ac iel pe ba'i natur yn uchder ei cbwyddiaclau arswydus wedi cael ei hattal yn ddisymmwth yn ei gwaitb gan law anfeidrol, hyd yn nod tra yn y weithrecl o Ityrddio creigiau aruthrol i lawr yr ocbran sertb. Eh^d ddyffryn cul o gwmpas ei droed, ac ym- ddengys y mynyddau cylcbynol (y rbai ydynt o'r un uchder ag ef ei bun, ac yn wahanedig oddi- wrtbo yn unig gan y cwm bycban a dwfn hwn, ) f el pe wedi eu rhwygo i maes gan ddirgryniadau y ddaear, ac wedi gadael Dinas wrthi ei hun fel cofgolofn o'r di- gwyddiad by nod. Brithir y llethrau serth a cherrig mawrion, yn y rbai, am eu bod yn rbydd, peryglus fyddai ymaflyd wrth esgyn, am y g}Tai y cilgwthiad lleiaf hwynt bendramwnwgl oddiar eu sefyllfaoedd ansicr. Unwaith pan mewn tymher farddonol, a tbra'n heb- rwng Ladi Devereaux yn un o'i mynych deithiau i'r lie hwn, dywedasai ein harwr nad oedd amheuaetb yn y byd yn ei feddwl ef na throasid y mynydd a'i dufewn allan gan ryw chwildroad anianyddol ; gan ledarwyddo, y mae'n ddiddadl, ei fod yn gobeithio y deuai yr amser yn fuan pan yr agorid ei mynwes d£g hi iddo yntau, ac y bwriai hithau oddiwrthi yr attalfeydd cerryglyd a wahanent rhyngddo ef a'i chalon. Ond gadewch ini fyned yn mlaen a'n desgrinad tra mae Twm yn aros dyfodiad Ladi Devjjreaux, yn unol a'r addewid a roisai iddo. TWM SHON CATTI 289 Y mae y fynedfa i'r lie rhyfedd liwn inor ramantus a'r ogof lei hun. Saif dwy graig aruthrol ar gyfer eu gilydd, gan fturfio bwlch cul rhyngddynt, yr hwn a leda yn raddol tua'r pen uchaf . Y mae y bwlch mor gul yn y gwaelod fel nad all ond un person ar y tro ymwthio drwyddo. a hyny gerfydd yr ystlys, gyda'r corff yn blygiedig i gyfateb ag osgo y creigiau. Gorch- wyl lied anhawdd ydyw i ddyn teneu wneyd ei ffordd i mewii ; ar yr un pryd, dichon y gall un go dew lwyddo hefyd, trwy godi ar fiaenau ei draed, a gwthio ei hun ar i fyny. Bhwng ac uwchben y creigiau hyn a luniant y fynedfa, y mae carreg anferth wedi ei chop- lesu, megys, gan law Natur, yn y fath fodd ag i ffurfi© bwa naturiol ac annghelfydd dros y porth. Synid yr ymwelydd, y mae'n ddiddadl, ar ol ymwthio mor bell, fori y fath fynedfa hir yn arwain i ogof mor fach, canys prin y mae o f antioli digon i gynnal tri o ber- sonau. Ond, wedi'r cwbl, y mae ei huchder yn gwneyd i fyny am y diffyg hwn yn ei lied, gan ei bod yn rhedeg i fyny fel simnai 1 uchder o bum'-troedfecld-a-deugain hyd at gojDpa y mynydd. Y mae ei tnop felly yn agored, ac yn furfio math o nenffenestr i'r ystafell islaw. Er nas gall yr ogof fechan hon ymffrostio mewn t6 sylweddol, y mae natur wedi darparu un gwledig iddi yn y twyni bychain o grug, eithin, a rhedyn, a darddant o ageriau y creigiau, ac yn nghang- enau cysgodfawr y dderwen goraidd a saif yn mysg nifer o goed eraill fel coron ar ben dyrchafedig Dinas. Pa mor chwithig bynag y gallai y rhan fewnol o'r ogof hon ymdclangos i'n harwr, cymerai ddyddordeb anarferol yn aruthredd a phrydferthwch gwyllt ei hadeiladaeth allanol. Syllai hefyd gyda syndod, rhy- feddod, ac hyfrydwch anniwall ar y cymmysgedd dyeithr o wrthddrychau rhamantus a orweddent o'i gwmpas yn agos i gydiad y tair sir wrth ei draed — Caerfyrddin, Aberteifi, ac Aberhonddu. Heblaw y cerrig rhyddion y cyfeiriwyd atynt eisoes, gorchuddir mynydd Dinas a'i ochrau anhygyrch, mewn rhan, a choed henaidd, yr oil yn gogwyddo yn yr un cyfeiriad ; rhai a'u penau wedi eu tori ymaith gan y myrddiynau © ystormydd sydd wedi ysgubo drostynt, ac eto a'u eanghenau yn wyrdd gan ddail ; tra saif eraill yn noeth ac yn wywedig, gyda mwswg oesol yma ac acw ar eu feencynion oedbranus, yn anhydraidd hollol i rew y gau-" 20 290 TWM SHON CATTI. a£, cawodwydd y gwanwyn, gwres yr haf, a gwlith yr Hydref. O enau yr ogof hon, hefyd, ceir golwg ardderchog ar fynydd coediog Maesmaddegan, tra mae aber y Tawe a'r Dorthea islaw yn bywiogi y gwyll a acbosir gan j gagendor dwfn sydd yn gwahanu Dinas oddiwrth y myiiyddau cylchynol. Yn mlien enyd, fodd bynag, dechreuodd Twm flino ediych ar yr olygfa dlos wrth ei draed ; ac er fod un o'r tudalenau mwyaf dyddorol a phrydferth yn Llyfr JSatur yn gorwedd yn agored o'i flaen, crwydrai ei lygaid oddiwrtho yn aWr ac yn y man tua'r lie y dis- gwyliai agoshad ei anwylyd. Yr oedd ei amynedd agos ar ben oblegid ei hoediad, a dechreuai ryfeddn ynddo'i hnn betb allai fod 30* achos, pan, o'r diwedd, i'w fawrsyn- dod, gwelai Miss Meredydd, ac nid Ladi Devereaux, yn brysio o'r Plas tuag ato. Ar gyrhaedd yr afon a'i gwa- hanai oddiwrth droed Dinas, ac yn gweled fod ein harwr yn ei gwylied, gosododd bapnr ar graig yn yinyl, a dododd garreg arno i rwystro'r gwynt i'w chwythu yrnaith ; yna, gan gusanu ei Haw yn chwareus, trodd yn ei liol, a brysiodd adref nerth. ei thraed. Yn ei awydd i'w dal, gwnaeth Twin yingais i redeg i lawr y llecliwedd, ond collodd ei letroed yn y man, ac i lawr ag ef amryw latheni, gan lithro a rholio bob yn ail. Yn ddolurus oddiwrth effeithian y dull byrbwyll hwn o ddisgyn, ac yn gweled nad oedd gancldo y siawns leiaf i'w dal yn awr, bu orfod iddo ymfoddloni ac appelio at y papur ar y graig, a chafodd mai nodyn ydoedd wedt ei ysgrifenu yn lied frysiog a phencil, yn cynwys y geiriau hyn — " Y mae fy nltad gydag amryw o'i gyfeilUon wedi dyfod yma yn dra annisgwyliadwy — nis gallaf, gan hyny, eich cyfarfod yn awr, nac ychwaith yn ffair Llanym- ddyfri. Yr eiddoch am byth." "Gafr a'm myttoi!" ebai Twm ynddo'i hun, "o« trie ydyw y tro hwn o'i heiddo, ni thry allan o nemawr wasanaeth iddi— y fi a'i pia drwy addewid, ac mi a'i mynaf , hefyd, ar f 'enaid i ! er gwaethaf y diawl ei hun, a'i ffryndiau hithau yn y fargen." Gan benderfynu i ddwyn y mater yma i derfyniad buan, newidiodd ei ddidad a chychwynodd tua Llanymddyfri. TWM SHON CATTI. 291 PENNOD XXXV. Twm yn ymddangos mewn gwahanol ddidllau, ac yn chwareu nifer o driciau campus yn ffair Llanymddyfri. ' Golygfa chiuithig mewn llys bam. Timn ynffoi, ac yn cael ei erlxd. Cychwynodd Twm i ffair Llanymddyfri gyda chalon guredig, ac yn y mwynhad o'r gobaith dedwydd y c'ai gwrdd a'i anwylyd yno, er gwaethaf yr hysbysrwydd i'r gwrthwyneb a gynwysai y nodyn a dderbyniasai oddiwrthi; c, nlluniodd chwareu bach newydd, hefyd, yn mha un y bwriadai i geffyl glas y person gymeryd rhan bwysig. I'w mawr glod, gosodasai boneddigion yr ardal dan- ysgrifiad ar droed yn ddiweddar i'r dyben o adeiladu rhwng deg-ar-ugain a deugain o dai a losgwyd i lawr ychydig amser yn ol, er mawr golled ac annghysur y trigolion tjdawd a'u preswylient ; a phenderfynodd ein harwr y ca'i bob ffyrling a ennillai y ceffyl glas, neu a ennillai ef ei hun drwy ei gyfrwysdra o hyny allan, fyned i chwyddo y tanysgrifiad canmoladwy hwn. Gwyddai yn eithaf da y byddai gweled ei enw ef i lawr am swm mor fawr nid yn unig yn ninder i foneddigion trahaus ac arian-falch Llanymddyfri a'i chymmau, ond hefyd y ca'i yr effaith ddaionus o wneyd iddynt gyn- nyddu en tanysgrifiadau, fel na chaff ai un mor ddistadl ag ef 'y blaen. arnynt mewn materion ariangar o leiaf . Yr oedd yn anghenrheidiol iddo rithio ei hun i ber- ffeithrwydd, canys bwriadai, yn y lie cyntaf, i werthu y ceffyl yn y ffair. Penderfynodd yr ymdrwsiai fel hurtyn gwledig; a phan, yn unol a'r penderfyniad hwn, y cwblhaodd ei wisg, byddai yn anmhosibl i'w gyfaill anwylaf ei adnabod. Ac yn awr, wele Twm Sh6n Catti — Mr. Thomas Jones, dylasem ddyweyd — mewn cyflawnwisg aradwr, heb ddim mwy o olion gwareiddiant o'i gwmpas nag sydd o gwmpas asyn tryryw. Y mae ei draed wedi eu brathu i hen bar o glocs trymion, y rhai gan eu maint a'u hanystwythder a safant allan yn drahausfalch oddiwrth y g^visgydd yn y fath fodd fel y mae dan orfodaeth i'w cylymu yn silaen a rhaffau gwair. Gorchuddir ei goesau a phar fc 292 TWM SHON CATTI. goes^rnau wedi eu gwneyd o wellt, yn estyn o benau ei liniau hyd at ei ffigyniau. Y mae ei glds wedi ei ffurf- io o groen $ch, yn rhydd wrth y glin, fel llodrau a* hanner y coesaa wedi eu tori ymaith ; tra mae ei smoc wedi ei wneyd i fyny o'r un defuydd a'r eiddo huganau benywod Sir Gaerfyrddin, o'r un lliw a phriddfeini cochion, a chyda stripiau duon drwyddo. Y mae eruglwyth o walit coch, mor syth a swpyn o foron, yn hongian y tu ol i'w ben, tra yn y tu blaen ymddengys yn \ fath gyflwr ofnadwy o ddyrysweh ac annhrefn fel yr arweinid un i feddwl mai ychydig os dim a wyr yr anwariad o'i naen am ddefnydd neu fodolaeth yr offeryn bvchan hwnw a elwir yn grib gwallt. Coronir y cw bl a hen gap milwr, mor ddysglaer gan iraid fel y mae y gwlaw yn sicr o redeg oddiarno fel dwfr oddiar gefn hwyaden. Er yn ddiesgus o wasgod, y mae gan- ddo grys gwlanen o liw glas gyda stripiau gwynion ar hyd-ddo, yn agored oddiwrth ei en hyd at ei wregys, ae wedi ei stwhio yn llawm a thoraeth o fara a chaws a chenin, y rhai a ddifair ganddo fel pe b'ai yn bwyta am wager. Yn ychwanegol at y neillduolion hyn, y mae ei gerddediad trwsgl, a'i lygadrythiad disynwyr- lawn y fath ag na phetrusai neb ei ystyried yn ddmi amgen na'r hyn a broffesai fod. Cymerodd i fyny ei sane yn y rhan fwyaf anghysbell o'r dref, gan ddewis y sefyllfa h6no yn hytrach nag ymdrafferthu i wthio ei hun i ganol y ffair. Edrychai yn mhell o fod yn awyddus am gwsmer, a chnoai ei fara a chaws a chenin gyda diwydrwydd llonydd ac hamddenol. Troai nifer ' o bersonau, wrth fyned heibio, i edrych ar y rhyfeddod gwledig hwn, a gofynai ambell un iddo os ydoedd y ceffyl ar werth j oiid derby niai pawb y fath atebion ansynwyrlawn a dibwrpas, fel yr elent i ffwrdd gan synu ynddynt eu hunain pwy yn y byd a fuasai mor ynfyd ag ymddiried anifail i ofal penbwl fel 501a. Ar ol sefyll yno am gryn amser, gan ddyoddef gydag amynedd dilynwiw holl wawdiaeth a chellwair yr ed- rychwyr o'i gwmpas, gwelai foneddwr, ar gefn helfarch gvvineu, yn marchogaeth i mewn i'r dref, ac yn edrych yn lied awyddus ar y ceffyl glas. Adnabu Twm ef ar unwaith fel us us o Aberhonddu o'r enw Powell, ac fel un o fawrygwyr Ladi Devereaux. Gan farchogaeth i fyny at ein harwr, gofynodd y boneddwr iddo os TWM SHON CATTT. 293 ydoedd y cefryl ar werth. Atebwyd ef gan Twm niewn iaith a weddai yn dda a'i yniddangosiad gwledig. "'Dwn i ddim nad ydi o, welwch chi, os galla' i fod mor lwcus a dwad o hyd i rywun i'w JBrynii o nad yw vn gall. welwch chi — rhvw ffwl, os 'ych chi'n deall." "Ond pa' am na chynieri di o i'r ffair?" gofynai y boneddwr. ' ' Wei, yn wirionedd i chi, " ebai Twm, i ' y mae arna'i g'wilydd i'w gyni'ryd o, welwch chi, achos welwch chi, y mae ganddo fo fai ofnadwy i'r byd; a 'dalla' i ddim o gydwybod werthu cefryl sy' a bai arho i ddyn fonest, er fod y nieistar wedi fy anfon yma i'r dyben yny. os : ych ehi'n deall." "Wei, a pheth all fod y bai ofnadwy yma?" gofynai y dyeitlirddyn dan wenu. ''Wei, yn wirionedd i chi," atebai Twm, "bai ydi o, welwch chi, sy'n 'i andwyo fo'n Ian — bai, os 'ych chi'n deall, sy' — " "Ond beth ydyw'r bai?" gofynai yr ustus braidd yn anamyneddus ; "rho enw iddo, y ffwl, yn enw Duw!" "Wei, yn wirionedd i chi," atebai y porthmon cyd- wybodol hwn, "mi dd'eyda wrthych fel cristion a dyn eywir, heb 'chwaneg o siarad yn ei gylch ; ac mi gym- 'ra' fy 11 w, welwch chi — " "'Does arna' i ddim eisieu dy lw, damnio di!" gwaeddai Powell; yn mron o'i go', "dywed i mi'n unig, *c mewn gair, beth ydyw'r mater ar y ceffyl." "Wei, yn wirionedd i chi, fedra' i ddim d'eyd be' 'aru o, welwch chi." "Fedri di ddim dyweyd?" gwaeddai yr ustus yn ddigllawn, gan edrych yn synedig ar yr hurtyn yn> ddangosiadol o'i flaen. "Diawi a mytto i, os medra i ! " ebai Twm ; "ond mi dd'eyda wrthych gymaint a hyn — 'dydi o o ddim gwerth yn y byd i'r meistar, welwch chi: fel yma 'nawr — 'ffeiriad ydi'r meistar, gwrboneddig o 'ffeiriad, os ych chi'n deall, nid rhyw gurad bach tlawd, wel- wch chi, ond 'ffeiriad 'specto.hle — Meistar Inco Evans, Ticer Tregaron, dyna pwy ydi o, os 'ych chi'n deall — wel, fel yn oeddwn i'n myn'd i dd'eyd, y mae'r blew gwynion yn dwad i ffwrdd oddiar y ceffyl glas yma, §94 TWM SHON CATTf. welwcli chi, ac yn glynu ar ei g6t ddu a'i gl6s goreu- dyna ydi'r mater arno fo, os 'ych clii'n deall." Rheswm ysmala mewn gwirionedd ydoedd rheswm fel yma dros werthu y fath anifail braf a'r un a ddelid gan ein harwr, a rheswm hefyd na rwystrodd Powell i'w brynu lieb ychwaneg o siarad, a thalodd yr arian am dano cyn symud o'r lie. Ymddiilanodd gyda'i dry s or, gan synu ynddo ei him uwchhen hurtrwydd y penbwl ocldiar yr hwn y prynasai y ceffyl. Ymneillduodd Twm yn awr i df tafarn bach distadl, lie gofynodd am wasanaeth ystafell wely am ychydig o funydau i'r dyben o newid ei ddillad ; ac ar ol gwneyd hyn, llwyddodd i adael y tf heb i neb ei weled. Gwisg- ai yn awr siwt o ddillad llwyd, gyda byclau duon ar ei esgidiau, hosanan o gochcldu'r ddafad, a gwalltgapan Cyinreig wedi ei wau o'r un defnydd, yr hwn a ifitiai am ei ben fel cap nos, gan guddio pob blewyn o'i walit. Wedi ei wisgo fel hyn, edrychai yn debyg iawn fiaenor Methodistaidd sautaidd ei olwg o Sir Aberteifi. Ar ol edrych o'i gwmpas am enyd ar y dyrfa gymysg sydd yn cyfansoddi ffair Gymi-eig, denwyd ei sylw yn y man at hen wraig dra adnabyddus yn yr ardal, hynod am ei chybydd-dra. Edrychai yr hen wrach deneu, groenfelen, a methedig o'i deutu gyda'i llygaid llym a gloew, yn awyddus am gwsmer, gan ddal rholyn wlanen fras ripiog dan ei braich fel abwvd i hela Y cyhoedd i'w rhwyd. Cymerodd Twm ei safle o'r tu 01 iddi mor ddystaw a llygoden, ac ar ol gwnio y rholyn at ei g6t yn gelfydd i'w ryfeddu, rhoddodd ysbonc sydyn, a throsglwycldodd y wlanen o afaeliacl yr ten wraig i'r eiddo ef ei hun. Yr oedd ei syndod a braw, fel y mae'n naturiol meddwl, y tuhwnt i ddes- grifiad, ac mor fawr ydoedd y terfysg a elai yn mlaen o'i chwmpas ar y pryd fel na wyddai ar bwy yn y byd i arllwys ei digllonedd. Yn nyfnder ei hanobaith, gan hyny, ac fel math o alargan dros y wlanen ymadaw- edig, rhoddodd ymadrodd i'w theimladau yn yr udiad mwyaf annaearol a glywyd erioed. Yn lie cymeryd at ei goesau, fel y gallesid disgwyl y gwnai dan yr am- gylchiad, prin y symudodd Twm lath en o'r fan lie §afai, ond tynodd bibell fach ddu o'i bocced, a dechreu- odd bwffio y mwg o'i gwmpas yn y dull mwyaf didaro, fc'i fraich dde o hyd yn coneidio y rholyn o wlanen. IJwyddasai yr hen wraig erbyn byn g} r da'i chlochdran TWM SHOK CATTT. 207 i liela gryn dorf o bobl o'i cliwmpas ; ac ar ol gwthio el bun i'w canol, holwyd hi gan ein harwr yn dosturiol iawn ei d6n, o barth i achos ei thrwbwl, ac eglurodd hithau 'r cwbl iddo dan regu a mellditbio yn y diilL mwyaf ofnadwy. Yn flin ganddo ei dirasedd ac an- nuwioldeb ei hiaith, cymerodd Twm arno'i bun y gwaith o'i cheryddu, a tbraddododd bregetb yn iawn^ iddi ar y rbinwedd o amynedd, gan ei sicrbau y dylai ddiolcb i'r nefoedd ei bod wedi cael ei bysbeilio, canys yr oedd yr amgylcbiad bwn yn brawf cfiymwad yn ei farn ef na lwyr adewsid hi eto i ddrygioni ei ffyrdd. I dcliweddu, sylwodd yn gysurlawn, y mynycbid y ffeiriau a'r marchnadoedd yn y dyddiau llygredig byny i'r fatb raddau gan fagabondiaid a lladron fel mai prin yr oedd yn ddiogel i ddyn gonest wneyd ei yinddangos- iad ynddynt. "Yn awr," ebai ef, gan ddangos iddi y rbolyn o wlanen o dan ei fraicb, "nid wyf fi bytb yn mentro i'r f ath leoedd beb yn gyntaf wnio fy nwyddau at fy ngb6t fel byn ; a dyna ddylasecb cbwi wneyd, druan, cyn cychwyn oddicartref, acbos mae'r Ysgrythyr yn peri i ni fod yn gyfrwys fel seirff ac yn ddiniwaid fel colom- . cnod. " Edrycbodd yr ben wraig am funyd ar y wlanen gyda cbymysgedd o syndod a drwgdybiaetb, ond buan yr argyboeddwyd ei meddwl o bartb i ddiniweidrwydd ein barwr pan y derbyniodd yr eglurhad nodedig ucbod. Cynnyddai awydd Twm mewn cyfartaledd i faint yr byn yr ymbortbai arno, ac ni cbynnyrcbodd y sport & gawsai eisoes ond cbwant arno am ycbwaneg. Nid bir yr arosodd ycbwaith am gyneusdra i'w ddiwallu ; dyna oedd ei arfer, naill ai elai banner y ffordd i gyfarfod cyfleusdra, neu ynte, os na ddigwy ddai iddo gwrdd a'r fatb gyfleusdra, rboddai ei alluoedd creadawl ar waith, a darostyngai amgylcbiadau i'w ddybenion neiilduol ei bun. Gan edrych o'i gwmpas yn graff gwelai ddyn a gwyneb cjalw a cbelanaidd i'w ryfeddu yn dynesu tuag ato — un ag oedd yn ol pob tebyg yn ddyeitbr bollol i gysuron sylweddol y bywyd hwn. Ar ddyfod yn agosach, fodd bynag, gwelai Twm mai ei ben gyfaiJl Moses ydoedd, cbwant anniwall yr bwn a filwriaetbai mor enbyd yn erbyn ei lwyddiant bydol. Dynesodd Moses tuag ato, a decbreuodd fargeinio ag ef anx ycbydig latbeni o'r wlanen ; ond ar ol cyfrif ei arian^ gwelai i'w ofid na fedrai ddyfod i fyny a'r pris a ofynid^ 298 TWM SHON CATTI. gan ei fod dan angenrheidrwydd, yn ol f el y dywedai ef , i brynu croehan haiarn tri-throed, yn ychwanegol at y bais auaf a fwriadai i'w wraig; "felly," ebai Moses, druan, gyda gwen sioinedig, "gwell fydd iddi hi fyned heb y wlanen, nag i'r teulu i gyd ddyoddef o eisieu crochan potes." Yr oedd ein harwr yn hoff iawn o Moses, er na boffai ei ddull o resymu nemawr, gan ei fod yn arwyddo diffyg ystyriaetb ddyiadwy at wraig ei fynwes, yr hon, yn ol fel y syniai Twm, a ddylai gael y bais gynes, betb bynag a ddeuai o'r croehan potes. "Hwde," ebai ef, " cymer y rbolyn yma — cymer o i gyd, acbos 'rwyf wedi colli fy llathen a'm gwellaif, a gelli f y nbalu pan y deui yn gyf oetbog : i uffern a dy ddiolch ! ffwrdd a'cb di; rbo fo i gaclw yn ddiogel yn rbywle, a tbyr'd yn dy ol yma ; efallai y deuaf o hyd i grochan baiarn i ti ar yr un telerau a'r wlanen." Edrycbai Moses yn foddns i'w ryfeddu yn ngwyneb y lwc dda a syrtbiasai i'w ran, a cban daflu ei boll enaid i ysbryd y chwareu, ymddangosai fel pe deallai dueddiadau cellweirus ein harwr, er nad oedd ganddo y ddrwgd3'biaeth leiaf mai Twm ei bun oedd yno. Ymaith ag ef, gan hyny, nerth ei draed, a'r trysor gwerthf awr dan ei fraicb ; a dychwelodd yn ei ol yn mhen ychydig funydau, pryd yr hebryngwyd ef gan ein harwr i siop hen gerlyn o baiarnwerthwr, gwyneb yr hwn, yn guddiedig fel ag Jt oedd o'r tu ol i haenen © suisinapharo syllwydrau, a ymddangosai felpe b'ai wedi ei gyfansoddi o'r un defnydd a'i nwyddau. Yr oedd yr Iuddew mewn lwc y tuhwnt i bob amheu- aeth, ac yn unol a'r cyfarwyddyd a dderbyniasai, dilynodd ei gymwynaswr i'r siop. Edrychodd Twm ar y llestri cogyddol gyda holl fanyldeb hen wraig, gan holi'r prisian, a chan droi ei lygaid ar i fyny yn y modd niwyaf methodistaidd i arwyddo ei syndod oherwydd uchder gormodol y prisiau. Hyrddiodd yr hen siopwr y Uedgrybwylliad hwn o'i eiddo yn ei ol i'w wyneb, gan clyngu na welwyd rhattach na gwell grochanau erioed, hyd yn nod mewn cegin brenbin. "Wrth ddywedyd hyny, y mae'n rhaid eich bod yn meddwl am frenhin cardottwyr, " ebai Twm, " acbos 'does genoch chwi ddim yma ond nwyddau wedi eu damagio." "Damagio i ddiawl ! be' 'dych chwi'n ei feddwl?" jrhuai yr haiarnwerthwr digllon. "Meddwl?" dywedai 5*\VM SHON CATTL 290 Twin, gyda thawelwch profoclyd, "meddwl yf wyf nad oes yma odid i grochan lieb dwll ynddo ; y mae gan y crochan ynia sydd yn fy llaw, er enghraifft, dwll ynddo." "Yn mh'le? yn mh'le?" gwaeddai yr hen siopwr tanllyd, gan ei ddal i fyny rhwng ei lygaid a'r goleuni; "os oes twll yn y crochan yma, mi fytta i bob tamaid: p'le mae'r twll y soniwch am dano?" "Yma !" gwaeddai Twm, gan dynu y crochan potes yn dtn dros ben yr hen wt, a chan amneidio ar Moses ar yr un pryd, yr hwn a bigodd. allan un o'r crochanau goreu yn y siop, ac i ffwrdd ag ef yn orfoleddus. Dynia sefyllfa chwithig i hen fasnachwr cyfrifol fod. ynddi, onide? Daliai ein harwr ei ochrau rhag y byddai iddynt hollti gan faint ei chwerthin wrth weled yr hen gerlyn ffwdanus yn rhuthro o gwmpas y siop yn ei ym-. drechion aflwyddiannus i ryddhau ei hun o'r crochan, yn yr hwn y mygid yn hollol ei noeddiadau am gym- morth. Ar ol cylymu ei ddwylaw y tu ol i'w gefn, gadawodd Twm ef yn nadu ac yn chwysu o dan ei ddiffoddwr erfawr, ond cyn ymadael annerchodd ef yn gysurlaAvn f el hyn : "Pe na buasai twll yn y crochan, sut yn y byd y gallasai yr hen glopa dew yna ymwthio iddo, was?" Gadawodd Twm i*r haiarnwerthwr cyndcleiriog rydd- hau ei hnn o'i gyfyngder goreu gallai, gan na chydym- deimlai nemawr drosto yn ei drallod. Ar fyned o hono eilwaith i'r heol sylwodd fod y bobl yn symud oil yn yr un cyfeiriad, a chafodd allan yn fuan mai prysuro yr oeddent tua neuadd y dref, lie yr oedd rhywbeth o bwys annghyfrredin yn cymeryd lie. Fel y cynnyddai y dorf, deuai yr heol, fel argae melin tagedig, yn llawn- ach lawnach o hyd, ac o'r diwedd daeth mor lawn fel nad oedd modd symud yn ol nac yn mlaen. Llwycldodd ein harwr ar ol cryn drafferth i wthio ei ffordd hyd at borth y neuadd, a gofynodd i rywun yn ei ymyl beth a ddygasai y f ath dorf o bobl at eu gilydd, ond ni allai gael ateb pendant i'w ofyniad, am y rhes- wm fod y rmvyfafrif, fel efe ei hun, wedi dyfod yno o dan ddylanwad cywreinrwydd. O'r diwedd, clywodd ei enw yn cael ei sisial o gwm- pas ; dywed i un fod Twm ShOn Catti, triciau ysmala yr hwn oedd yn destyn siarad yr holl wlad, wedi troi allan yn lleidr ofnadwy ; fod yr hwn a ymladdasai gynt 1 chynnif er o ladron-penffoi dd, yn awr wedi ymuno % TWM SHOX CATTI. bwy yn ei hanrheithiadau, ac y teimlid yn sicr mai efe oedd wedi cyflawni yr holl ysbeiliadau a gyflawnesid yn y wlad hono yn ystod y pum' mlyned olaf ! Dy- wedai un y byddai yn anmhosibl ei ddal ; tra y gwrth- wynebai un arall yr haeriad yna trwy dystio ei fod y f unyd h6no mewn cyffion yn y neuadd yn aros i gael ei gludo i garchar Caerfyrddin. Dyfarnai un y crogbren iddo fel yr byn a haeddai, tra yr atebai un arall, yn dyner ei galon, fod crogi yn rhy dda iddo o lawer. Gwrthwynebid y syniadau a'r opiniynau byn gan eraill trwy ddywedyd nad oedd y cywarch oedd i grogi Twm eto wedi ei bau, na'i dyfu, na'i nyddu, ac mai gresyn ydoedd fod neb yn ewyllysio y fatb ddiwedd iddo — ei fod yn ifiynd bob amser i'r tlawd, ac yn elyn i neb oddigertb ffyUaid a gormeswyr. Terfynwyd y ddadl non yn sydyn gan ymddangosiad swyddog pwysig anarferol, yn y dillad gwycbion a wisgai yn nertb ei swydd ddyrcbafedig. Ar ol i'r b6d hwn — neb Uai na cbriwr y dref — lwyddo i gael dystaw- rwydd, bysbysodd y dorf ymgynnulledig y dymunai yr nstusiaid a eisteddent ar y fainc fod i "ba berson neu bersonau bynag" a ysbeiliwyd yn y ffair y diwrnod bwnw, ddyiod yn mlaen yn awr i roddi tystiolaetb o ba^tb i'r lleidr, yr hwn a dybid yn gyffredin, ebai ef, o fod yn neb amgen na'r enwog Twm Sbdn Gatti. Ym- neillduodd y criwr ar hyn, ond gwnaetb ei ymddangos- iad dracbefn yn mben ycbydig funydau, a darllenodd broclamasiwn oddiwrth y ilys, yn cynnyg ugain punt o wobr i unrbyw berson a ddaliai, neu a roddai hysby&- rwydd a arweiniai i ddalfa y rbagddy wededig Twm Sbdn Oatti. Derbyniwyd y cyboeddiad hwn gan y mwyafrif o'r dorf gyda bwtiadau uchel, a llwyr foddwyd yr ycbydig londrwst a godwyd gan y gweddill. Boddiwyd Twm yn fawr wrth weled y cydymdeimlad a arwyddai y dorf drosto, a cliyfododd ei ysbrydoedd mewn cyfartaledd i'r boddhad a deimlai ; ar yr un pryd, blinid ei feddwl yn fawr gan broclamasiwn yr awdurdodau, a thybiai fod y boneddigion byny a gyn- nrycbiolent y g}^f raitb wedi myned y tubwnt i'w dyled- swyddau ar \ r acbiysur bwn. Penderfynodd y "barfai y Hew yn ei ffau," neu, mewn geiriau eraill, yr elai i mewn i'r neuadd, ac os meiddiai unrbyw ddyhiryn iselwael ddyfod yn mlaen i gysylltu ei enw ef % lladron TWLI SIXON CATTT. 201 a drwgweithredwyr, y taflai y celwydd yn ol i'w ddan- nedd ar g'oedd y llys, a danmio'r canlyniadau ! Yn araf deg, Twm ; yn araf deg, iy machgen i ! Ar ail feddwl, daeth i'r penderfyniad nad call ynddo fvddai gwneyd hyny — gwnai ei ffordd i'r llys barn, a chan gadw ei hun yn ddyeithr fel y gwnaetliai liyd yn hyn, ruynai weled sut yr oedd pethau yn myned yn nilaen, ac os gallai "d}~nu mel o ysgerbwd y Hew," a ehael tipyn o ddifyrwch iddo 'i hun ar draul yr awdur- dodau, goreu yn y byd. feiddgar Twm ! gallai dy atlirylitli di, niewn gwir- ionedd, addasn ei hun at amgylchiadau ! Diamheu genyni y bydd rai pobl yn synu i'n harwr antiirio ar y fath orchwyl penffol, ond pan y mae brwdfrydedd a balchder gorchestwaith yn cynhyrfu y fynwes nwyd- wyllt, gan wthio rheswiu oddiar ei orsedd, pa ryfecld f od un felly yn cael ei arwain i gyilawni gweithredoedd tebyg i'r eiddo ein liarwr? Y mae y lleidr-penffordd mwyaf didosturi, pan y clyw glod ei feiddgarwch yn cael ei seinio yn mhell ac yn agos, yn proii melusder enwogrwydd i'r un graddau yn gymmwys a'r gwlad- garwr sycld yn ymffrostio niewn bri uwch a theilyngach ei natur. Gweithiodd Twm ei ffordd i'r neuadd yn lied fuan drwy rym ei fedrusrwydd a'i alluoedd naturiol ei hun, y rnai a'i cynnorthwyent bob amser, ac yn mha orchwyl bynag yr ymaflai ei law ynddo i'w gyllawni, yn fwy o lawer na phe buasai yn meddu ar gap diar- hebol Fortunatus : os ewyllysiai, cyrhaeddai ei amcan ; os casaai, mynai ei ddial ; os dymunai sathru unrhy w anhawsder dan draed, elai ato fel tarw at lidiart ; a hyn i gyd tra byddai y cyffredinolrwydd o ddynion yn meddwl am y rhwystrau a orweddent ar eu ffordd cyn cyrhaedd y nod oedd niewn golwg ganddynt. Cymerodd ei safle mewn lie amLwg yn ymyl y fainc, y frawdle ofnadwy, a lenwid yr awr gan dri o ustus- iaid, yn mysg pa rai gwelai ei hen gyfaill twymgalon Ysgweier Prothero, gwyneb crwn a llawen yr hwn a ysbeiliai hyd yn nod y gyfraith ei hun o hanner ei dychrynfeydd. O'i flaen, hefyd, gwelai hen ffrynd arall iddo, Evans o Dregaron, yr hwn oedd newydd eistedd i lawr ar ol traddodi araeth hir i'r llys ar anras- lonedd ein harwr o'i febyd hyd at y cast olaf y chwar- euasai ag ef yn Machynlleth, pryd y lladrattasai ei geflyl glas oddiarno. Adroddodd hefyd am sut j 302 - TWM SHON CATTI. twyllasai Marmaduke Treisgip yn ffair Trail wng, a'r niodd y rhedodd i ffordd a'r ceffyl ar ol derbyn am dano y pris a ofynai. Sylwodd yn mhellach fod y ceffyl wedi eael ei olrhain i ffair Llanymddyfri y diwr- nod hwnw dam ofal baehgen gwirion mewn esgidiau gwellt a chlds lleclr, yr hwn a'i gwerthodd i'w gy^aill parchus Mr. Powell. Haerai fod y pryniad hwn yn ddirym hollol yn ngolwg y gyfraith, a bod y ceffyl, felly, yn eiddo diddadleuaclwy iddo ef. Enynodd yr banes cryno bwn o driciau oes em barwr cbwertbiniad mwyaf calonog yr ben Protbero ; a pbob tro y gorphwysai Evans yn ei adroddiad, llenwid y bwlcb i fyny gan bo! bo! ho! uchel yr ustus llawen. Yna daetb Mr. Powell yn mlaen i adrodd ei stori yntau, a cbyn diweddu bysbysodd y llys ei fod ef yn ustus beddwch yn nbref Aberbonddu. "Ho ! bo ! bo !" cbwarddai Protbero, * ' dyma ni yn dri o ustusiaid, ho ! ho ! ho ! a pbob un o honom wedi ein cymeryd i mewn gan Twm Shun Catti. Baehgen smart i'w ryfeddu, ho ! ho ! ho ! — ci drwg ofnadwy, ho ! ho ! ho ! — difeddwl hollol o achosi unrhyw niwed neillduol wedi'r cwbl — byth yn cadw yr hyn y mae yn ladrat- ta — yn rhoi'r cyfan i'r tlawd a'r anghenus, ho ! ho ! ho ! Na hidiwch, foneddigion, y mae sport y peth yn ddigon o dal am y golled a gawsoch, a gwell fydd i chwi rami hyny rhyngoch. Cymered Mr. Evans y ceffyl, a thaled i Mr. Powell yr un swm ag y talodd Mr. Powell i'r bogyn a'r clos lledr, ho ! ho ! ho ! y mae hyny yn well na cbolli'r cwbl, onid yw?" CyttunoddMr. Powell i'r trefniad hwn ynuniongyrchol, ond haerai y person gwrthnysig y mtnai ef y ceffyl heb unrhyw daliad, gan ledf wrw ar yr un pryd fod y llys yn euog o gyd-ddwyn a chastiau a dyhirwch rascal brwnt a digy'dwybod; '* Y tro cyntaf y cyfarfyddaf ft ag ef, mi a'i saetbafi lawr fel ci !" dywedai efengylydd tangnefedd ac ewyllys da, gan d^nu par o lawddrylliau o'i bocced, a' a dychwelyd yn eu h6l wedyn, yn anngher- ddoldeb ei ddigofaint. "Ho! ho! ho!" chwarddai Prothero, ' ' onid gwell fydd i chwi ei ddal yn gyntaf, fy nghyf aill, ho ! ho ! ho ! — y mae yn rhy gyfrwy* i chwi, i mi, ac i bawb o honom— ef allai ei fod yma, hyd yn nod ar y foment hon, yn chwerthin am «ia panau, ho! ho! ho!" TWM SHON CATTI. 303 Dechreuai Twm feddwl erbyn hyn fod yn hen bryd iddo yntau gymeryd rhan yn y chwareu, felly, ar ol tyim llyfr o'i boccecl, a thra'n ymddangos f el pe wedi ei lyncu i fyny gan ei gynwysiad, och'neidiodd mor ddwya fel y denwyd sylw y llys ato yn uniongyrchol. Yr oedd Prothero fel arferol yn fyw i bob math o ddifyrwch, a thorodd allan i ho ! ho ! ho ! fawr ar glyw- ed y fath swn dyeithr. Gostyngodd Evans ei aeliau, gan guchio yn ustusyddol i'w ryfeddu; a gwenodd Powell gydag edrychiad synedig. "Be' 'dych chwi'n ei ddarllen, fy nghyfaiil?" gofynai Prothero, gan chwerthin ynddo'i hun wrth weled y gwailtgapan Cyni- reig. "Doethineb Solomon," ebai y difrifddyn, gan dynu ei wyneb i hyd anferthol; "ond dealler Iwn, foneddigion anrhydeddus, nid Solomon yr Ysgrythyrau yr wyf yn ei feddwl, ond ein Solomon ni, Solomon y Cymry — hyny yw dywedyd, Catwg Ddoeth, abad dysgedig a gwiwglod Lancarfan, ac athraw y bardd Tahesin." " Y mae hynyna i gyd yn eitha' gwir : yr oedd Catwg fel y dywedwch yn \vr athrylithgar iawn : ond i ba ddyben y daethoch chwi ag ef yma?" gofynai Pro- thero gyda gwen sly ar ei wyneb Haw en. "Y"r wyf wedi penderfynn gwneyd ei ddoethineb yn hysbys p'le bynag yr af, ac i geryddu yn ei eiriau ef ei hun y sawl a welwyf yikjniddwyii yn annghyson a'r hyn a ddys- godd," ebai Twm. "Druan o hono !" sylwai Prothero o'r neilldu, "y mae lie i ofni fod gormod o ddysg wedi ei yru yn ynfyd." " Dyn digywilydd iawn ydi o!" gwaeddai Evans, "ac y mae yn syn genyf eich bod yn cymeryd pethau mor esmwyth yn y rhan hon o'r wlad. Pe bawn i'n frenin, mi gloiwn y fath ddynion a hyn mewn gwallgofdy." Eclrychodd Twm yn syth i lygaid yr ustus clerigol am funyd, yna darllenodd o'r llyfr, " 'Pe gwisgai pob ffwl goron, byddem oil yn freninoedd'" "Foneddigion! a . glywch chwi hyna?" ebai Evans — "geilw ni oil yn fiyliaid!" Darllenodd Twm yn ei flaen heb godi ei olwg oddiar y llyfr, ' " Pe tyf ai cyrn ar ben pob ffwl, gallesid ennill swm mawr wrth ddangos dyn moel. ' " "Foneddigion !" gwaeddai Evans yn ddigofus, "y mae yn ein gwneyd oil yn gyrnicylliaid ! ond faint bynag © wirionedd all fod yn yr hyn a ddywed mewn pertk* 304 TWM SHON CATTI. ynas i chwi, fonecldigion, gallaf eich sicrhau nad oes y I fath waradwydd a chorn yn perthyn i fy mhen i." Aeth Twin yn ei iiaen i ddarllen, " 'Pe b'aicywilydd pawb yn ysgrifenedig ar eu talceni, byddai mygydau yn ddrud annghyffredin. ' " "Ho! ho! ho!' ; rliuai Prothero, nes adseiniai y neuadd a thrwst ei chwer- thin, yr hyn a ddehonglwyd gan yr ustus Hwntwaidd fel sarhad arno ef ei bun, a sylwodd yn bur sarug, niai lie ydoedd bwn i ddifrifwch, doethineb, a gwirionedd, nid i ry w wegi a ffolineb fel yna. Yn mlaen a Twm, "'Pe na lefarai unrhyw dafod amgen na gwirionedd a doetbineb, byddai y mwyafrif o ddynion yn fudion.'" Sylwodd yr uchelfrydig Inco yn y fan bon rbwng ei ddannedd, nad dyna oedd ei ddull ef o ddwyn pethau yn mlaen yn Aberteifi, gan dystio ar yr un pryd y rboddai ef bum' mis o leiaf o lafur caled i ryw ddyhiryn fel yna am aflonyddu ar faterion llys barn. Torwyd yn fyr ar ei siarad gan Twm gyda dyfyniad arall o lyfr Catwg, "'Pe gwelai y siaradus ynfydrwydd ei ddadwrdd, fe gadwai ei anadl i oeri ei botes." 5 Tanodd Powell o Aberbonddu ei hun i ysbryd y cbwareu yn y fan bon trwy gymnwyso un o gallddy- wediadau Catwg at ein barwr, ' * ' Pe gwelai y ffwl ynfyd- rwydd ei gamp, gadawai ei grefft o gywilydd.'" Enyn- odd yr ergyd bon gymeradwyaetb ucbaf yr ysgweier Hon ei galon, yr bwn yn nghanol ei ho! ho! ho! dragy- wyddol, a darawodd Powell ar ei gefn gan sylwi, "Dyna dda! frawd, dyna dda! gwell o lawer ydyw ei ddystewi a gair pert fel yna na thrwy awdurdod y gyfraith ; da ofnadwy ! da ofnadwy !" Wedi ei 'slensio fel hyn, trodd Twm at yr ustus Brycheiniol, a darllenodd, " 'Pe gwelai y carwr ei wen- did, gyrid ef gan ofn i fedd anmhrydlawn." Dilynwyd hyn ar unwaith gan chwerthin uchel a chyfFredinol ar draul Powell, druan, canys teimlai pawb fod y ddiareb yn dra chymwysiadol ato ef yn herwydd yr anwyddiant a ddilynasai ei ymdrtchion i ddenu serch y weddw deg o Ystradffun. Tant tyner ydoedd hwn i gytfwrdd mor arw ag ef. Collodd yr ustus ei dawelwch a'i dymher ar yr un eiliad ; a chan wgu yn ofnadwy ar y diarhebwr penboeth, sylwodd yn fygythiol, "Pwy bynag ydych, mi a'ch cynghorwn i beidio siarad fel yna wrthyf fi • W. '* * * Eto f ' gof ynai Twm, gan gymery d arno ei fod wedi rvv:.i SHON CATTi. 305 ei gamdcleall, "0! wrth gwrs, mi af dros y dyfyniad yua drachet'n, neu chwi gewcn unrliyw ddyfyniad arall a leiciwch, 'Pe gwelai caewr — } " (cochodd Powell yn ei wyneb gan ddigter yn y fan hon, a chan gan ei ddwrn, gwaeddodd, ' ; GwelJ i chwi bsidio ! ") Dechreuodd Twin eilwaith, "Pa gwelai carwr rhy- fel ei greulondeb, ofnai yn barhaus y troai bob haul- belydryn yn gleddyf i'w drywanu.'" Cafodd y gochel- iad cyfrwys hwn, gyda"r pwyslais ar y gair "rhyfel," yr effaith o adferu yr hynawsedd a'r teimlad da a fodolai cyn i Powell golli ei dymher ; ond y mae yn ddrwg genym ddywedyd na dderbyniodd y ddiareb brydferth uchod o eiddo yr lien abad cloeth y gymerad* wyaeth oddia-r ddwylaw y llys ag y mae ei haeddiannau moesol yn teilyngu. Ar y foment hon denwyd sylw pawb at derfysg an- nghyflredin yn nghyntedd y neuadd ; a chyn pen nemawr o funydaa daeth yr ben wraig a gollasai'r wlanen i mewn, gan fyddaru y llys ag ucbder ei chlochdran. "0 fy ng wlanen anwyl ! fy ngwlanen goch ragorol ! i gyd o fy ngwneuthuriad fy hnn hefyd — wyth-ar-ugaia o latheni llawn, a llatlien a banner o led — fy nghlocsen hefyd a gollais i yn y dorf — a fy nghyrn druain a sang- wyd yn yfflon gan y fileiniaid — f y anwyl, anwyl wlanen ! i gyd wedi ei gribo a : i nyddu genyf fi fy hun — 'd allai neb ond y diawl nen ei gefnder Twm Sh6n Catti gym'ryd y rholyn yn y model ag yr aeth — chwip ag ef i ffwrdd fel pe b'asai corwynt wedi ei 'sgubo yniaith." Gorphwysodd o'r diwedd o ddiffyg anadl, a dyneaodd Twm ati i'r dyben o'i chysnro. Darllenodd o'i lyfr, 1 "Pa b'ai gwraig mor gyflyin ar ei thraed ag ydyw gyda'i thafod, hi ddaliai y fellten i gyneu ei than ar ben boreu.'" Y mae yn fwy na thebyg na chlywocld yr hen wraig y ddiareb, canys cyn gynted ag y syrth- iodd ei llygaid ar ein harwr, rhoddodd noedd o lawen- ydd, ac yna dechrenodd appelio at yr ustnsiaid, "Y mae y dyn gonest ynia, rhynged bodd eich anrhydedd, yn gwybod y cwbl : mi ddywedais i wrtho fo y funyd y collais i'r wlanen — dyn da ydyw'r dyn yna, eich anrhydedd, dyn sy'n darllen llyfrau a rhyw bethau felly, eich anrhydedd, a gall ef dystiolasthu wirionedd yr hyn yr wyf yn ei- dd'wedyd," 21 306 TWM SHON CATTI. Dygwyd y llif hwn o hyawdledd at ran yr lien wrach i derfyniad sydyn gan y chwerthin a'r llondrwst a enynwyd ar yniddangosiad acliwynwr arall, mwy chwithig ac ysmala ei olwg o ddigon na pherchenog y wlanen. Yn cael ei gynnal rhwng dau gwnstabl, y rhai a'i lusgent yn ei fiaen yn hytrach na'i arwain, dygwyd yr haiarnwerthwr i'r lly - , wedi ei goroni a'r crochan a osodwyd ar ei ben gan ein harwr awi nen ddwy cyn hyny ; ac mor f anwl ydoedd y swyddogion yn y cyflawniad o'u dyledswyddau fel na odclefent i'r crochan gael ei symnd ond yn nnig yn ngwydd nstus heddwch. Ar ol llwyddo i ostegu i raddau ei chwerthin ei hun, yn gystal a'r eiddo y dorf, gorchymynodd Prothero i'r siopwr dynu ei het ! yr hyn a wnaeth ar ol i'w ddwy- law i aeleu rhyddhau, a chydachymorthy cwnstabliaid. Yna adroddodd mewn ychydig o eirian y driniaeth arw a dderbyniasai, a diweddodd ei chwedl trwy dystio ei fod yn sicr yn ei feddwl ei hun, ocldiwrth yr hyn a glywsai o'r ymddyddan cyfrinachol a gymerasai le yn ei siop rhwng y lleidr a'r dyn oedd gydag ef ar y pryd, mai Twm Sh6n Catti a wnaeth y weithred. Tra yr oedd eto yn siarad, syrthiodd ei lygaid yn ddisymwth ar ein harwr, a chyda bloedd a barodd i'r ustusiaid ar y fainc neidio oddiar eu heisteddle, gwaeddodd, "Dacw fo ! dacw fo ! Mor wired a bod Duw yn y nefoedd, d} T na'r dyn nen'r diawl, 'dwn i ddim yn iawn pa un, a ddododd y crochan haiarn ar fy nihen i, tra y rhedodd ei gydymaith i ffwrdd a'r Hall. " " Y f o a'm hysbeiliodd inan o f y ngwlanen, " gwaeddai yrhen wraig, yrhon erbyn hyn addechreuai newideibarn yn ngwyneb y cadarnhad hwn i'w amheuon yn y boreu. U Y fo, hefyd, a ladrattodd fy ngheffyl glas i," bloeddiai Evans o Dregaron. "Ac a'i gwerthodd wedyn i minau, pan wedi ei wisgo mewn esgidian gwellt a chl6s lledr," gwaeddai Powell o Aberhonddu, gan graffu yn fanwl ar wyneb- pryd Twm. Ymosodwyd ar ein harwr yn awr gan dri neu bedwar o'i gyhuddwyr cryfaf ; llwydclodd f odd bynag, i ochel eu gafaeliad, a chan neidio ar ben y bwrdd o flaen y fainc, tynodd bar o lawddrylliau o bocced ei g6t, daliodd un yn mhob Haw, a chadwodd hwy oH draw, TWM SHOK CATTI. 307 gan addunedi y saethai yn farw y cyntaf a symuda fodfedd fcuag ato. Chwarddodd Twm yn uchel wrth weled yr haid ddychrynedig yn neidio yn en hoi ; ond yr oedd Prothero, yr hwn yn awf a eisteddai yn ddystaw ar y fame, mewn piyder anarferol yn ei gylch. Efe, dyleui ddywedyd yma, a barodd gyhoeddi y proelamasiwn yn cynnyg gwobr o ngain punt am ei ddal, i'r dyben o roddi hysbysrwydd buan i'n harwr, ac i J w osod ar ei wyliadwriaeth. Tra y safai yn yr ystum hwn, gyda'i freichiau yn estynedig, ei lygaid yn wyliadwrus, a'i fysedd yn dfn ar glodreciau y ddau lawddryll, gwaeddodd Powell o Aberhonddu, "Ar fenaid i! Twin, bacligen clyfar wyt ti — clyfar ofnadwy i Hwntw ; . ond pe bait ti gyda ni, yn mysg llancian cyfrwysgall Aberhonddu, ti gait wel'd y byddent yn rhy drecb i ti o ddigon. Yr wyf yn dy herio i ddyfod i Aberhonddu yn ngrym dy gyfrwysdra — fyr'd yno a chroesaw, ac yr wyf yn addaw na chei achos i f'ofni i yn mater y ceflyl glas." Gwen- odd Twm, ac amneidiodd a'i ben i arwyddo ei fod yn derbyn yr her. Yn ddigalon braidd eu bod wedi metbu yn eu hymgais i'w ddal, ofnai ei wrthwynebwyr ddynesu ato yn awr rhag y byddai iddo gario allan ei fygythiad i ollwng goleuni i'w penau drwy offerynoliaeth bwled ; ond bob yn dipyn dechreuasant ymwroli drachefn, wrtb fedclwl fod y fantais yn gorwedd i gyd o'u tu hwy, mor bell ag yroeddiawn a gryniyninyned, a than arweiniad Evans o Dregaron rhuthrasant arno eilwaith, a llwyddasant mor bell y tro bwn ag i gael gafael ar ei fraich dde ; ond gydag ymdrecb egniol ysgydwodd Twm hwynt oddi- wrtho, fel y mae tarw nerthol yn tanu ymaith gorgwn a f eiddiant ymosod arno. Yna neidiodd oddiar y bwrdd i ganol y llys, He yr agorwyd wtre iddo trwy ganol y dorf, a chyrhaeddodd yr beol yn ddirwy^fcr, yn cael ei dclilyn, fodd bynag, gan ei erlidwyr. Ond buan y collasant eu goiwg arno yn mysg y dorf derfysglyd o'r tu allan, y rhai a glirient y ffordd o'i iiaen rhag ofn ei lawddrvlliau, gan ei chau o'r tu ol iddo v edyn yn eu hymdrechion i'w gaiilyn i foddio eu cywreinrwydd. Er mawr syndod ei erlidwyr, y cipolwg nesaf a gawsant arno ydoedd ar gefn y ceflyl glas, teswnmawr yr boll gynben. Cymerodd y ffordd i Ystradfun yn cael ei ganlyn gan lu o gwnstabliaid yn ngwasanaefck 308 TWM SHON CATTI. Evans o Dregaron, a nifer fawr o bersonau o'r ffair. Uchel ydoedd trwst y marchogwyr a charlainiad y ceffylau brawychedig, a mawr ydoedd terfysg y dorf, pan y troai Twin yn awr ac yn y man ar ei erlidwyr, gan clanio ei lawddrylliau yn eu gwynebau. Achosai hyn gynnwrf ofnadwy yn eu mysg — syrthiai y ceffylau blaenaf yn ol ar y rliai o'r tn cefn iddynt, gan daflu eu marchogwyr o'u cyfrwyau i'r ddaear, lie gorweddai rhai dan draed yr anif eiliaid yn griddfan gan ddolur, tra bloeddiai era-ill gan f raw yn eu hymdrechion i ddianc © berygl y terfysg. Ar yr achlysur hwn y cyfansoddwyd y pennill a welir ar y wynebddalen gan un o feirdd y cyfnod hwnw: * - Mae lief ain mawr a gwaeddi Yn Ystradffun eleni, A cherrig nadd yn toddi'n blwm Gan ofn Twm Shdn Catti." Parhaai lwc du ein harwr, yr hwn, ar gyrhaedd troed Dinas, tua chan' Hath o flaen ei erlidwyr, a ddis- gynodd oddiar ei geffyl, neidiodd o garreg i garreg dros rydle y Tawe, a dringodd ochr serth yr hen fynydd ardderchog gyda chyflymder gwenci. Fel capten synwyrgall yn cael ei erlid yn ei gwch gan haid o for- ladron, yr elidiwyd Twm ar yr achlysur hwn ; ond nid cynt y bu iddo gyrhaedd ei Ion-' ryfel ei hun (i gario allan y gyffelybiaeth) nag y dringodd i fyny ei hochr gastellog, a sangodd ei bwrdd gyda llawenydd un sydd wedi goresgyn perygl a'i bygythiai, yn hyderus yn ei nerth, ac yn ymwybodol o ragoroldeb ei sefyllfa. Ar ol cyrhaedd hyd at enau yr ogof, cymerodd ei safle ar ben craig anferth yn ysgwyddo goruwch y dyffryn, a chwifiodd ei law yn fuddugoliaethus fel pe i herio ei elynion wrth ei draed. Mewn atebiad i'r gwahoddiad hwn gwnaeth Evans a'i lu o geisbyliaid ymdrech yn awr i ddringo tuag ato. Goddefodd Twm iddynt esgyn tuag ugain Hath uwchlaw yr afon, yna rhoddodd derfyn ar yr ymgyrch drwy rolio i lawr amryw ddarnau o gerrig mawrion, y rhai a'u hysgubodd oddiar wyneb y llechwedd yn un twr i wely y Tawe, o ba le y rhyddhawyd hwynt yn ebrwydd gan yr edrychwyr synedig a brawychedig, yn ddolurus eu cyrff, a bron wedi eu cyffroi o'u synwyrau. i SHOE" CATTI. 309 Oyfarf u Evans o Dregaron a damwain a barodd iddo ymofidio dros y gweddill o'i oes ei fod erioed wedi myn'd i'r drafferth o ymlid ar ol Twin Sb6n Catti. Wrth geisio osgoi neidiau ofnadwy y cerrig a fygytb- ient ei falurio, aeth ei lawddrylliau i ffwrdd yn ei boccedi, gan gario yruaitb nid yn unig godreu ei g6t ac eisteddle ei glos, ond hefyd ran fawr o gnawd ei bendl — damwain a'i amddifadodd fyth wedyn o'r glustog esmwytb bono a ddarparesid iddo gan natur. Difyr iawn i drigolion Tregaron ydoedd gweled eu bustus sioniedig a'i gaslu gorcbfygedig yn cael eu dwyn adref yu resymus eu cyflwr mewn trol a logesid i'r dyben byny; ac yr oedd eu llawenydd yn fwy o gymaint ag mai eu cyd-drefwr Twm Sbon Catti a fuasai acbos eu gorcbfygiad. Yr oedd ein barwr yn awr, tubwnt i bob ambeuaetb, mewn sefyllfa anymosodadwy, ac nid oedd ei elynion mor ffol a bod yn ddall i'r ffaitb bwysig bon. Yma lie safai, fel pennaetb tywysogawl yn yr ben oesoedd ar ddyrcbafedig dyrau ben gastell cadarn ei gyndadau, yn edrycb yn malcbder ei enaid ar siomedigaetb ei elyn- ion gorcbfygedig; a bob yn dipyn gwelai yr oil yn troi tuag adref, gan ei adael ef yn arglwycld diddadleuadwy ar ei diriogaeth fryniawl — ucbder gogoneddus ben fyn- ydd Dinas. Ar ol sjdlu am enyd ar brydfertbwcb macbludiad yr baul, g3 7 da'i g^mialau yn estynedig ar ei orweddfainc fynyddig, aetb i mewn i'r ogof, ac ar ol tynu digonedd o redyn a grug i ffurfio gwely iddo'i bun, tanodd ei gorff lluddedig arno, a cbysgodd yn drwm byd y boreu. 310 TWM SHON CATTL PERNOD XXXVI. Twm yn Aberhonddu. Gorchest bysgottaol. Tvm fel cantor. Y mae yn ennill gwobr a gynnygir am gdn, Dull newydd o brlodi. Manion. Diweddglo. Yr oedd Twm ar ei draed dranoeth gyda phelydrau cyntaf haul y boreu, ac yn ystod gwibdaith hir ar y bryniau cymydogaethol, troai drosodd yn ei feddwl boll helyntion ysmala y dydd o'r blaen. Yn analluog hollol i amgyffred pabam na welsai ei anwylyd yn y fiair, yn unol a'r addewid a roisai iddo y dydd yr ym- welodd ag Ystradffun, dechreuai roddi fFordd i anob- aitb, ac i feddwl y gwaethaf — nad ydoedd mwyacb yn fFyddlon i'w hadduneclau, ond ei bod wedi caniatau ei bun i gael ei pberswaclio oddiwrth eu cyflawni gan ei pherthynasau beilchion, ac wedi gwrtbgilio oddiwrth gariad yn gystal ag anrhydedd. Ond gan ei fod yn awr nior agos at ei phreswylfod, tybiai na fedrai gwneyd yn well na sicrhau drosto ei hun sut yr oedd pethau yn sefyll, ac ar ol cryn lawer o betrusdod yn ngylch y priodoldeb o hyn, disgynodd y mynydd i'r dyben hyny. Ar groesi y Tawe synwyd ef yn fawr wrth weled fod y ceffyl glas wedi cael ei adael iddo. Yr oedd ar y pryd yn brysur wrth y gorclrwyl o bori mewm cae cymydog- aethol, a chrogai y cyfrwy a'r ffrwyn oddiar hen ddraenen yn ymyl. Tarawyd meddwl ein harwr ar unwaith mai gwaith Powell o Aberhonddu ydoedd hyn, yr hwn yn ddiamheu a'i gadawsai yno i'w wasanaeth ; a theimlai braidd yn falch y telid y fath sylw iddo yn ngwyneb digwyddiadau y dydd o'r blaen. Ar chwilio yn mhellach daeth o hyd i nodyn wedi ei gylyimi wrth y ffrwyn oddiwrth y boneddwr haelfrydig hwnw, yn ei wahodd i fod yn bresenol yn yr Eistedd- fod, Tdiedegfeydd, a'r Ddawns-gymanfa oeddent i gael eu cv niial yn olynol i'w gilydd yn nhref Aberhonddu. Ond fe arfaethwyd Twm i siomedigaeth yn ei amcan i weled Ladi Devereaux, canys ar gyrhaedd Ystradffun ni chafodd neb yno ond y gwasanaeth-ddynion Yn unig, y rhai a'i hysbvsodd fod y foneddiges, Miss Mefedydd, fWM SHON CATT1. 31 1 a'r lioll ymwelwyf, wedi myned i Aberhonddu, ac na ddysgwylid hwy yn ol am amryw ddiwrnodau. Pen- derfynodd ar dderbyn yr hysbysrwydd hwn yr ai yntau yno hefyd; a clian ei fod wedi gadael cist o dclillad yn Ystradffun pan yr ymadawsai oddiyno dro yn ol, aeth i mewn i'r tf, ac ar ol ymdrwsio, a dodi, yn mysg nifer o bethau eraill, siwt ardderchog o ddillad a ddygasai gydag ef o Lundain, yn ei farchgdd, neidiodd ar gefn ei geffyl, a cbymerodd y ffordd i Aberhonddu. Tua dwy filldir y tu arall i Drecastell, daeth i fyny a dyn tlawd yn gyru asyn wedi ei lwytho a llestri priddion cyffredin, yr hwn a drodd allan i fod yn neb amgen na Rosser Barod. Ymddengys fod y gwiwddyn hwnw wedi priodi geneth o Sir Aberteifi cyn dyfod i drigo i'r Llwynmawr, a bod Ysgweier Prothero wedi ei cyflogi ef a'i wraig ar yr un pryd, dan y dybiaeth eu bod yn sengl ; ond fe ollyngwyd y gath o'r cwd ychydig ddiwrnodau yn ol, a phan y daeth y ffaith yn hysbys i'r ysgweier, trOdd hwy ill dau o'i wasanaeth. a thyma lie yr oedd Rosser druan yn awr yn ceisio ennill bywol- iaeth trwy werthu llestri priddion o gwmpas y wlad. Ar ol cellwair ag ef ychydig yn ngylch y tarw gwyn, jr Jch, ar defaid, gadawyd ef gan ein harwr ; ond cyn iddo fyned prynodd holl nwyddau Rosser yn gyf&n- werth, dan yr ammod fod y gwiwddyn hwnw i'w cynierj^d i Aberhonddu, fel y byddent yn barod i bwr- pas a eglurir maes o law. Gwnaeth Twm ei letty yn Aberhonddu yn nhafarndy y "TriCheiliog." Dewisodd y t, £ hwn am y rheswm fod yr arwyddfwrdd yn dwyn arfbais yr enwo,g Dafydd Gam (Capten Ftluellin Shakesper. ) gwron Agincourt. Parhaai y bobl i heidio i'r dref o bob cyfeiiiad, a iihyn. hir daeth yr heolydd mor lawn fel mai prin y gellid symud o gwmpas. Tra yr edrychai ein harwr o'r ffenestr ar Rosser, yr hwn oedd erbyn hyn yn brysur wrth y gorchwyl o drefnu ei nwyddau o flaen y tf tafarn, denwyd ei sylw yn sydyn at sain telyn a chwareuid jn. y gegin, ac i'w fawr syndod cafodd mai ei hen gyfaill hybarch Ianto Gwyn o Dregaron ydoedd y cliwareuydd. Yr oedd yn dda iawn gan yr hen wr ei weled, ac ar ol clywed ychydig o banes ein harwr er y pryd yr ymadawsai a lie ei enedigaeth, Iiwyliodd i hysbysu iddo y newyddion o Dregaron. Yr o.e&& ei fam yn eithaf iach tua thair wythnos yn ol, a 312 TWM SHON CATTL gwyddai ei bod wedi derbyn y gwabanol symiau o arian a anfonasai iddi o bryd i bryd; llochesai y gobaitb befyd, o gladdu cyn b'o bir yr ben gybydd o wr a briod- asai. Yr oedd Racbael Ketcb wedi marw, ar ol tori ei cbalon o berwydd colli yr arian a ladrattesid oddiarni gan Watt y Towr, yr bwn oedd erbyn byn wedi ei alltudio. 1 ddiweddu, sylwodd yr ben wr ei fod wedi dyfod i Aberbonddu i'r dyben o fod yn bresenol yn yr Eisteddfod, ond yn f wy f el edrycbydd nag f el ymgeisydd am wobr, gan ei fod yn ddamweimol wedi ysigo ei law dde, yr byn oedd agos wedi ei analluogi i cbwaren o gwbl. "Gresgyn i'r byd fod y fatb anhap wedi di- gwydd i mi yrwan yn anad un amser," ebai yr ben wr, "gan fy mod yn teimlo yn lied sicr yn fy meddwl fy bun y gallwn ennill y delyn arian arddercbog sydd i gael ei dyf arnu i'r cbwareuydd goreu, pe buasai fy Haw yn iacb." Cymerodd Twm ei gyfaill cerddorol i'r lloft uwcbben, ae ar ol ciniawa gyda'u gilydd, decbreuodd boedena a tbelyn yr ben lanto, yr bon dan ddylanwad y Haw fedrus a'i cyffyrddai, a ogleisid i lawenydd a galar bob yn ail tra y rbedai y cbwareuydd dros rai o beralawon Cymru. Neidiodd yr ben wr oddiar ei gadair, a cbofleidiodd ein barwr gyda'r boffder mwyaf , gan dystio nad allai lai nag ennill y wobr os dewisai ddyfocl yn ymgeisydd. Gan na cbawsai Twm nemawr gyneusderau i ymarfer a'r delyn er y pryd y gadawsai y brifddinas, teimlai yn anewyllysgar i ymgystadlu a tbelynorion byddysg a pbenigamp; penderfynodd, fodd bynag, i osod ei bun yn y cyfamser dan byfforddiant ei ben gyfaill lanto Gwj^n, ac addawodd os byddai iddo lwyddo yn ei ri yn lied dda, y deuai yn ymgeisydd am y wobr gyimygiedig. Gan ei fod yn awyddus i'w ryfeddu i gyfarfod a^i anwylyd unwaitb yn rbagor, bwyiioddyn awr i gjoneryd tro drwy'r beolydd ; ond yn lie yr bon yr biraetbai ei galon weled, pwy a : i cyfarfu ond Powell yr ustus, yr bwn a'i croesa'W odd i Aberbonddu yn y dull mwya .3aredig a cbyfeiJU \ wyd a bwy yn fuan gan u foneddwt eraill yn perthyn i'r dref, un yn gyf- reithiwr g o'r enw Pbillips, a'r Hall yn un o barcbedig feibion yr eglwys, yr bwn a ddysgleiriai yn fwy o lawyer uwcbben ei win nag y gwnai uwcbben e gynnulleidfa, Gan eu bod oil yn teimlo "braidd yn TWM SKOS CATTI. 313 sycbedig, " aetbant yn un clorf i barlwr y ' ■ Tri Cbeiliog, " lie dygwyd digonedd o'r gwin goreu i'r bwrdd, ac y decbreuasant oil fod yn llawen ac yn gyfeillgar i'w ry- feddu gyda'u gilydd. Cyrbaeddasai enwogrwydd Twin i Aberhonddu o'i flaen ef, canys buasai tafod Powell yn dra plirysur yn taenu ei glodydd, er na estynasai nemawr, os dim, at yr byn a welsai o hono ei bur-, neu a glywsai am danc* gan ereill. Treuliwyd y prydnawn, gan byny yn ddifyr anngnyifredin, ac nid bir y bu cyn y daetb ein barwr yn ffafret neilldnol 3m eu mysg. Gan eu bod oil yn cymeryd dyddordel> neillduol niewn rbedegfeydd a'r cyffelyb bethau, yr oedd yr arferiad ofetfio yn dra adnabyddus iddynt, a cbynnygiodd y cyfreitbiwr yn awr gyferbynu ei bun a Twm mewn ymdrecbfa bysgottaol am wager o bum punt, yn unol ag ammodau y cytundeb a gaalyn; "Yr hwn a Iwydda i hysgotta y pwysi mwyaf, ni icaeth o ba fath, mewn lianner awr, gaiff fod yr ennlU.ydd.' r Derbyniodd ein barwr y wager, er yn bysgottwr gwaeL iawn, ac ysgrifenodd Powell (yr hwn oedd i ganoli rbyngddynt) yr ammodau ar ddarn bapur yn fi'urnoi dros ben, a llawnodwyd bwynt wedyn gan y ddau gystadleuwr. Ar ol bentbyca gwialen bysgotta, ymaith a'n harwr gyda'r gweddill o'r cwmni at y bont, lie y penwyd un ocbr iddo ef, a'r ocbr arall i Pbillips. Tynodd y cyfreitbiwr godiyfr bardd anngbyiiredin o'i bocced, yn 11a wn o bob math ac anirywiaeth blu' pysgotta, ac ar ol dewis un o'u mysg yn ofalus iawn, liwyliodd at ei waitb; tra nad oedd gan Twm, ar y Haw arall, amgen i'w bwrpas na'r byn a brynasai mewn siop ar ei ffordd at y bont. Bachai Pbillips bysgodyn ar ol pysgodyn gyda chynymder anarferol ; a pban aetbai beibio ban- ner yr amser pennodedig, gwelai Twm ei fod ef yn mbell iawn ar oi ; a pharhaai ei gydymgeisydd i fod mor Iwcus yn ystod y pum' munyd nesaf, fel y teimlai Twm nad oedd ganddo siawns yn y byd ag ef. "I cldiawl a'r plu' yrna !" ebai ef o'r diwedd, "dowch a baen o gig eidion mewn munyd," a rhoddodd ariaiii'r dyben hyny yn nwylaw djpi a safai geiilaw, yr bwn a'i dygodd iddo yn laiion^yrcliol. "Dyna i cbwi Gardi o bysgottwr, yn ceisio dal brithylliaid efo cig eidion!" gwaeddai y Brycheinwyi; &14 TWM SHON CATTt, /gan cli wer thin yn watwarllyd. Ki atebodd Twm aifj ond rhwymodd amryw fach.au niewn gwahanol ranau o'r llinyn cryf, ac ar ol cysylltu tamaid o gig a phob un o honynt, tanodd hwynt i ganol haid o hwyaid a -liofient yn hamddenol ar y pryd i lawr y Wysg. Nid cynt y disgynodd y gawod gig yn eu mysg nag y rhuthrodd yr holl haid ar y bachau, dan gloehdran, a 'dadwrdd, ac hergydio eu gilydd, yn eu hawydd i gyf- ranogi o wledd a ddarparesid fel hyn mor ragJuniaethol iddynt — llyncasant yr abwyd yn glapiau, a thynwyd hwy i ben y bont gan y pysgottwr ysmala, yn nghanol chwerthin a bloeddiadau y dorf ymgynnulledig. Derbyniwyd yr orchest hon gyda gwawd gan y llu o ^edrychwyr, y rhai a dybient fod Twin, wrth gellwair fel hyn, yn cyfaddef ei anallu i ennill y wager. "Y mae'r banner awr i fyny," gwaeddai Powell; ac yn -ebrwydd cynnyrchodd Phillips, yr hwn a deimlai yn ^sicr mai ef oedd yr ennill ydd, banner lon'd basged o frithylliaid ; a chan na ddaliasai Twm ond rhyw bed- war o bysgod bychain, sylwai y cyfreithiwr mai ofer fyddai myn'd i'r drafferth o'u pwyso. ''2sid felly," atebai ein harwr; "os darllenwch y -cytundeb chwi gewch wePd fod genyf hawl i bwyso'r hwyaid yma yn erbyn y brithylliaid y broliwch gym- ef nag a delid i Powell ei him, er ei fod yn ustus heddwch, ac yn un o bwyllgor y dref. ' ; Mi fettia chwi ugain punt i'r gwrthwyneb, " gwaedd- ai Powell. "Cytunwyd!" atebai Twm, "ac ni allwn brofi'r pwnc heb fyned o'r ystafell yina, drwy agor y ffenestr, a threio ein dylanwad ar rai o'r hobl acw ar ein cyfer. "Dacw ddyn sy'n gwerthu llestri priddion, ni ddech- renwn gydag ef," ebai Powell, ac wrth gwrs nid oedd gan Twm y gwrthwynebrwydd lleiaf i'r drefn. Agor- odd yr ustus y ffenestr, a gwaeddodd allan yn awdur- dodol, "Tyr'd yma y machgen i, dos i'r "Black Lion" niewu munyd, a dywed wrth y landlord fod ar Mr. Powell vr ustus eisieu ei gaseg ddu, a thyr'd a hi yina- ataf fii" "Fedra' i ddim gadael y llestri, syr," atebai Eosser, "neu mi wnawn yn union deg." * ' 'Bwy'n dy weyd wrfchot ti, gwna yr hyn yr wy' i'n peri i ti wneyd mewn munyd, neu, ar f 'enaid i ! mi'tk giciaf di a'th nwyddau allan o'r dref," gwaeddai Powell yn fygythiol, a chan edrych mor fileinig ag y medrai. Atebwyd ef gan Eosser fel o'r blaen ; ac heb hidio bj T gythion yr ustus, torodd allan i chwerthin yn ei wyneb, gan sylwi yn dra anmharchus yr ofnai fod "ei anrhydedd" yn feddw ! Yr oedd hyn yn ddigon, a chyffesodd Powell ei fod wedi ei drechu. Cymerodd ein harwr ei dro yn awr, a dechreuodd ar' Eosser trwy ofyn iddo, "Gly waist ti son am Twm Shon Catti, was?" "Do," atebai Eosser, "yn Llanymddyfri amryw weithiau, unwaith yn Aberteifi, ac yr wyf yn ei weled yn awr o fy mlaen yn Aberhonddu." "Wei, ynte," ebai Twm, "'rwy'nperii ti ddawnsio jig yn nghanol y llestri priddion yna." "Gwna, myn diawl! os chwi sy'n d'eyd, achos byddai ofn arnaf anufuddhau i Twm Sh6n Catti, cos- tied a gostio i mi ! " Gyda dywedyd hyn, neidiodd i ganol y llestri, a dawnsiodd nerth ei draed a'i goesau yn eu mysg, gan gicio y dysglau a'r platiau, y cawgau a'r padelli o'i gwmpas yn yffion man. "Fel mai byw f 'enaid i! un digrif wyt ti," dyvredai Powell, gan dalu swm y wager. "Mi gynieraf fy llw fod mwy o lwc yn dy aros di nag a freuddwydiaist ti olG TWM SR05T CATTI. erioed, efallai, a gallaf weled yn bawdd betb ddaw i dy ran yn y diwedd, fy ngwron Hwntwaidd!" Synid Twm yn fawr wrtli glywed Powell yn siarad £el byn ; ond fe ychwanegwyd at ei syndod yn ddirfawr pan, yn ystod ymddyddan a ddilynodd, y daeth yn am] wg iddo foci Powe.l yn hysbys o'r sut yr oedd pethau yn sefyll rliyngddo a Ladi Devereaux. "Hi cbwareuodci gast budr ofnadwy a mi unwaitb," ^ebai ef ; " ond ni waetli genyf rbyw lawer, yr y'm yn eitha' nryndiau yn awr, ac y mae wedi fy ngbynortb- wyo i raddau mawr iawn gy da' i chyfeilles ddengar, Miss Meredydd. Y mae yn' ei chaion a'i henaid yn :hoff o bonocb cbwi, Jones ; ar yr un pryd, dynes wan ac - of mis ydyw dan ddycbrynf eydd gwg ei tbad, ac nid yw yn annliebyg yn y byd y bydd iddi eto abertbu ei hr n i'w ddymnniadau, os na edrycbwcb ati. Y mae yn falcb i'w ryfeddu o bonocb cbwi a'cb gorcbestion beiddgar, ac Bid yw yn ol o ffurtio esgusion dros eicb castiau mwyaf clrygionus. Yn awr, fy ngbyngbor i ydyw byn, yxadreclLwch bynodi eicb btm yn ystod y Hhedegf eydd— rbedwcb am y ddysgl aur ; y mae digon o waed yn y ceffyl glas, os nad wy 7 i'n camsynied yn mbell, i guro unrbyw geffyl ar y cwrs." "Ond pa'am," gofjmai Twm, "na buasai bi yn fy ngbyfarfod yn ffair Llanymddyfri yn unol a'i baddewid?" Atebodd Powell ei bod wedi cael ei llnddias gan afiechyd disymwtb ei tbad, ac y gwyddai ef yn dda y teimlai yn ofidus iawn oberwydd y siomedigaetb a acbosodd. Ar y dydd canlynol ymwisgodd y dref yn ei dillad goreu, a cbwiiiai baneri amryliwiog a gwycb o gonglau yr boll beolydd, ac o lu o ffenestri. Canwyd y clycbau, a tbanhvj^d y magnelau o barcb i'r \vyl fawr oedd i gael ei cbynnai y dyddiau nesaf — gwyl yn gynnwysedig, fel y dywedasoai o'r blaen, o Eisteddfod fawreddog, Iibed- egfey dd, a Dawns-gymanfa. Rhwng unarddeg a deuddeg o'r glocb aetb ein :barwr, gyda nifer luosog o ymgys- tadleuwyr cerddorol a llenyddol, oil wedi eii gwisgo ag ysnodenau, i neuadd y dref, gyda tbelyn ei ben gyiaill lanto G-wyn yn crogi oddiar ei ysgwydd. Cyfansoddid y gynnnlleidfa o boll dalent, cbwaetb, a bonedd jr ardal, a derbyniwyd yr ymgystadleuwyr gar eu bymddangosiad gyda Llondrwst ucbel a pharbaus. f >l\n\ «.ATTi= HIT Agorwyd y cyfarfod o'r diwedd gydag araeth gan y ilywydd, i'r hwn y parotoasid eisteddle godidog arr ganol yr esgynlawr gwycli a dyrehafedig. Yrahel- aethodd yn benodol ar d&ybenipn elodwiw yr Eistedd- fod — "I ddiogelu rhag syrthio i ddiddymdra un o'r ieithoecld henaf a leferir gan ddynoliaeth — iaith ydoedd yii enwog am ei heglurder, ei nertli, a'i phrydferthwch, ac un hefyd a safasai ei thir, fel gwyrth fyw, yn y Ilecyn bach unig a distadl hwn;— i adferu ac i gadw ar g6f yr hen alawon persain a thwym.alon a genid gynt gan ein hynafiaid dewrion a gwladgar; — ac yn olaf, gyda'n hesampl a'n cefnogaeth, i ddiwyllo yn ein meibion chwaeth at lenyddiaeth gyffredinol, ac yn en- wedig at f arddoniaeth, fel y cedwir yn fyw y main o awenydd sydd wedi goleuo a llawenychu ein hen wlad ogoneddus o amser Taliesin Fardd hyd ein dyddiau nT." Dilynwyd hyn gan gystadleuaeth mewn cann pen- nillion, a dyfarnwyd y wobr am hyn i gerddorion Sir- Feirionydd. Y mae y darllenydd Cymreig mor hysbys o'r dull yn mha un y dygir eisteddfodau yn mlaen, fel mai afreidiol fyddai i ni roddi desgrifiad manwl o'r eisteddfod ddyddorol hon, ond yn unig mor bell ag j mae a fyno ein harwr a hi. Yn mysg y testynan barddonol cynnygid gwobr am y gan oreu ar " Ymoiidiad y carwr siomedig," a throdd allan, pan y cododd y beirniad i ddarllen ei f eirniadaeth, na dderbyniasid ond un cyfansoddiad ar y testyn hwn ; ac er dirfawr syndod i Twm, clywodd ddarllen y gan a ysgrifenasai ef dan y teitl hwnw, a mwy na'r cwbl, dyfarnwyd y wobr iddi gan y beirniad. Galwyd Ladi Devereaux, yr hon a roddasai ei henw wrth y cyfansoddiad, i ddyfcd yn mlaen i dderbyn y wobr. Eisteddai y foneddiges ar y pryd yn ynryl ei thad yn mysg y dorf, a chyf ododd yn awr a dywedodd yn grynedig ei llais nad oedd y gan a ganmolwyd mor uchel gan y beirniad o'i chyfansoddiaeth hi ei hun, ond yn hytrach ei bod wedi cael ei hanfon iddi gan wr ieuanc o chwaeth a thalent, ac un a ddelid ganddi yn y bri a'r parch uwchaf, yn gymaint a'i fod unwaith wedi bod yn offeryn yn Haw rhagluniaeth i achub ei bywyd, Yna enwodd Mr. Thomas Jones fel yr awdwr, gan ei Wyntio allan ar yr un pryd; ao yn nghanol cymerad> 318 TWM SHON CATTI. wyaeth hir a thrystfawr arwisgwyd ein harwr a bathodyn arian prydferth i'w ryfecldu. Ni chaniataai gofod (fel y dywed golygwyr) i ni yin- helaethu ar y ewbl a wnaeth ac a ddywedodd ein harwr yn ystod y tridiau hyn • digon fydd i ni hysbysu y darilenydd iddo ennill y brif wobr yn yr Eisteddfod, a'r ddysgl aur yn y Rhedegfeydd; ae yn y Ddawns-gymanfa enniilodd nid yn unig serch a mawrygedd y boneddig- esau, ond hefyd fri a - rhyfeddod uchel fonedd Aber- honddu. Ond qw ! fe drefnwyd f od i'r hoewder ysbryd a'r llawenydd calon a darddent o'r enwogrwydd a en- nillasai fel hyn, roddi lie yn fuan i deimladau llai pleserus. Yn awr, pan yn anterth ei ogoniant, a phan y disgwyl yn hyderus y coronid ei ddedwyddwch a Haw ei anwylyd, clerbyniodd nodyn oddiwrth y weddw d§g a'i tailodd drachetn i eigion anobaith. Hysbysodd ef mewn geirian diaddurn, os na fedrai lwyddo i'w chvfrwysdrechu hi ryw ffordd nen gilydd, na bydclai wiw iddo goledd y gobaith lleiaf i ddyfod yn feddiannol ar ei Haw. Ni fedrai esbonio y cry bwy Iliad him o'i heiddo ond fd awgrymiad iddo i ynineillduo o'r maes yn hollo! ; ei bod wedi rhoddi ei hnn i rywun arall, ac wedi darfod ag ef yn gyfangwbl. Cadarnnawyd ei ymresymiadau a'i ofnau ar y pen hwn gaii yniddygiad profoclyd Miss Mer'edydd, yr hon, pan y cwrddodd ag ef yn dd.amweiniol un diwrnod, ni wnai ond cellwair a cliwerthin am ben ei wyneb pryderus a'i ymddygiad anesmwyth. Ni roddai ych- waith unrhyw atebion i'w ofynion taerion ac awyddus ; a rhedodd i ffwrdd oddiwrtho, gan ei adael yn siomedig a bron yn wallgof. Treuliwyd yr aw nesaf o leiaf gan Twm mewn rhegn mympwy, annghysondeb, ac an- ffyddlondeb y rhyw deg. Yn clywed fod ymwelwyr y foneddiges wedi ei rhagflaemi ar y ffordd gartref y prydnawn canlynol i'r hyn a adroddir uchod, ac y bwriadai hi eu clilyn wrthi eu hun, penderfynodd Twm i gynllwyn am dani, ac i'w hesnrwythau o'i harian, os na fedrai wneyd dim arall ; byddai hyny yn un ffordd o leiaf i'w chyfrwysdrechu, a phwy wyddai nad hono fydclai yr unig a'r iawn ffordd? Ymdrwsiodd yn ebrwydd mewn siwt o ddillad yn mha un y byddai yn anmhosibl i neb ei adwaen, canys TWM SEON CATTI. 319 yr oedd y rlian uchaf o'i wyneb 3m guddiedig gan gap niawr blewog a dynasai i lawr dros ei glustiau, tra yr oedd ei gorff yr un raor anweledig dan blygiadau ehel- aeth lien g6t fawr a fenthyciasai i'r amgylchiad. Ar ol perfFeithio y darpariadau hyn, cymerodd ei safie wrth y llidiart a arweiniai yn y dyddiau hyny o'r dref i'r inynyddau, drwy yr hon y rhedai y ffordd i Lanspydd- yd, Drecastell, a Llanymddyfri. O'r diwedd gwnaeth y weddw degei hymddangosiad,. Ymanodd Twm yn ddisymnrwtli yn ffrwyn ei cheffyl, ac rnewn liais ffugiedig hawliodd ei harian. Ymbiliodd y foneddiges yn daer am drugaredd ar ei phocced, ond ni eliymerai y lleidr ei omniedd yn yr hyn a ofynai ; ac o'r diwedd tynodd Ladi Devereaux ei phwrs o'i phocced, a rhoddodd ei gynnwys iddo, gan ddy wedyd mai dyna oedd y cwbl a feddai o'i chwrapas. Ar ol cuddio yr ysbail yn nghoron ei gap, hysbyswyd iddi gan ein harwr ei fod ef yn eitha' boddlon; "Felly finau!" gwaeddai y weddw lawen, ac ar y foment cipiodd ei gap a'i gynnwys oddiar ei ben, a cliwarddodd yn wat- warllyd tra'n carlamu ymaitb, gan sylwi'n bert, "Colied Twm Shon Catti ei drechu gan ddynes!" A oedd ffawd wedi penderxynu migio Twm Sh6a Catti druan i'r un gi^addau ag y ffafrasai ef hyd yn hyn? Ymddangosai y peth yn hyncd debyg, canys ni fuasai erioed yn y fath gyfyngder a'r un yr oedd ynddo yn awr, yn sefyll yn y fan hono ar ganol y fi'ordd fawr, yn edrych yn ddifrifddwys ar Inn yniddiflanol y weddw. Ysbeiliasid ef o'i lawryf gan yr hon a roisai annogaetli iddo gynt i'w hennill, a daethai yn dorged mewn cariad a lwc ar yr un ergyd, canys cynnwysai y cap a gymer- wyd oddiarno yr holl arian a ddysgasai gydag ef i Aberhonddu, yn gystal a'r cwbl a ennillasai yno. Caf odd y digwyddiad anffodus hwn, er gwaethaf y siomedigaeth a barodd ar y pryd, yr etfaith yn y diwedd, fodd by nag, i ddeffro holl yni ei enaid i aden* nill y tir a gollasai. JSTid hir y bu cyn dyfeisio cynlluu a fyddai'n sicr o hyrwyddo yr amcan oedd ganddo mewn golwg, cynllun, er hyny, na fedrai gario all an heb gymmorth Powell a'i ddau gyfaill ; y rhai a gyn* nygiasant eu gwasanaeth iddo yn uniongyrchol pan yr hysbysodd iddynt ei fwriad. Deucldeg o'r gloch y boreu canlynol, wele ef yn dig- gyn wrth ddrws YstradiTun, wedi ei wisgo mewn dilla4 320 T^VM SiioN «;ATTI, milwr, y rhai a brynasai pan yn Llundain i'r dyben o foci yii bresemiol mewn mygyd-ddawns. Yn y lledrith hwn disgwyliai y gofynid ef i'r if f el dyeithrddyn ; ond i'w syndod annhraethadwy, yn He gweled y drws yn agor pan y curodd wrtho, ymddangosai fel pe wedi ei fario yn ei erbyn. Ar ol canu y gloch a chnocio drachefn a thrachefn, gwnaeth foneddiges y tf ei hymddangosiad wrth y ffenestr, yn rhwysgfawr i'w ryfeddu, fel ceidwad amddiffynfa yn dal cynnadledd a dyeithrddyn wrth y fynedfa. Mewn ysbryd llawen a chellweirns, hysbys- odd Ladi Devereaux ein harwr ei fod yn edrych yn bropor annghyffredin mewn gwisg filwrol, a dyniunai yn arw wybod i ba gatrawd yn y fyddin y perthynai. Ainddiffynodd Twm ei hun gystal ag y medrai yn ngwyneb ei gwawdiaeth, a deisyfodd yn dra ostyngedig am ganiatad i ddyfod i me'wn. Ond fe ommeddwyd ei gais yn y modd mwyaf pendant gan y Ladi Joan, yr hon a dystiai ei bod wedi clywed am gymaint i'w anfan- tais yn ddiweddar, fel y gwnaethai ei meddwl i fyny i dori ei chysylltiad ag ef yn gyfangwbl, "yn fwy neill- duol," ebai hi, "am fy mod wedi cael allan mai hurtyn dwl a phendew ydy ch, yn lie y gwrboneddig synwyrlym a ffraeth y tybiais eich bod ar y cyntaf." Chwarcldodd yma yn y dull mwyaf gwawdus a phro- f oclyd ;' ac ar ol canu'n iach iddo, hwyliodd i gan y ffenestr. "Wei, wel," ebai Twm, mewn tdn anobeithiol a thrist, "osydymi fod yn ddyeithriaid i'n gilydd o hyn allan, gan i ni fod unwaith yn fryndiau, ie, yn ffryndiau anwyl a chywir hefycl, y peth lleiaf y gellwch wne^^d wrth ymadael, 'rwy'n meddwl, ydyw rhoddi eich Haw i mi." Estynodd y foneddiges ei Haw drwy'r ffenestr yn araf, a neidiodd ein harwr yn mlaen fel teigr newynllyd — ymanodd yn ei garddwrn gyda'i law aswy, a chan clynu ei gleddyf a'i law dde, gwaeddodd mewn ton ffyrnigwyllt, " Y mae dial o leiaf wedi ei adael i mi — fel mai byw yr Arglwydd, mi doraf eich Haw ymaith os na chytunwch i fy mhriodi i y foment hon ac yn y lie hwn." "Y nefoedd fawr! peidiwch gwasgu mor galed ac edrych mor fileinig," gwaeddai y foneddiges. Aeth Twm yn ei flaen i ychwanegu yn fwy afreolus fyth, "Areichateb mae'n dibynu pa un ai un Haw twm s»eif eifn. 323 ynte dwy a adewir i chwi dros y gweddiil o'ch hoe-s ; canys os derbyniaf ateb naccaol, f e ddadgysylltir y Haw hon — y Haw wen, brydferth a meddal hon — oddiwrth eich gardwrn ; a meddyliwch am foment, fy ladi, mor hyll ac mor annghyflens y bydd hyny." Edryehai Twm mor benderfynol, hefyd; a pheth allai ladi a droai yn y gymdeithas uchel a troai hi ynddi wneyd ag unllaw? Yr oedd y dr t ychfeddwl yn rhy afresymol i'w goledd. Yn ei blinder, estynodd ei gwddf gwyn allan, ac ymdrechodd wneyd i'w phoenydiwr ollwng ei afael trwy gnoi cefn ei law. Defnyddiodd Twm j cyfieusdra i argraffu clamp o gusan ar ei grudd, ar dderbyn pa un t^nodd ei phen yn ol, a huliwyd ei gwyneb a'r gwrid tlysaf . "Y filain!" ebai hi, "ai ceisio cnoi fy nghlust ymaith yr ydych?" "ISTa fy ladi," atebai Twm, "nid eich clust ond eich Haw sydd arnaf fi eisieu ; ac mi a'i mynaf hefyd, os na chytunwch i fy mhriodi y funyd hon." "Ni fyddai waeth gen i fymryn," gwaeddai hithau, onibai eich enw hyll ; byddai cly wed f y hun yn cael fy ngalw Mrs. Twm Sh6n Catti yn hollol annoddef- adwy. " *'Yr wyf wedi tystio, ac ni thynaf fy ngeiriau yn ol ychwaith, mai yma, ac yn y fan hon, gyda'ch Haw fel hyn drwy y ffenestr, y priodir ni ill dau yn wr ac yn wraig ; gan hyny, rho'wch eich ateb heb ychwaneg o ymdroi — 'gwnaf ' neu 'na wnaf.'" *'Y mae person y plwy' wedi myn'd oddicartref i fedyddio plentyn," ebai y foneddiges. " 'Gwnaf ynte 'na wnaf?" gwaeddai Twm yn daranllyd, gan godi ei gleddyf . "Wei," ebai hi, "gan na fedrwn ddal cyllell a fforch, na chwareu'r delyn, na rhoddi bonclust i chwi yn awr ac yn y man pan na fyhafiwch, gwell, feallai, fydd i mi ddywedyd — gwnaf." "Bendith y nef arnat am y gair yna," ebai Twm yn uchder ei lawenydd, a chusanodd yn serchus y llaw fach gaeth. Yna, gan daro ei gleddyf a'i flaen yn y ddaear, tynodd allan bualgorn bychan, ac udganodd ef nes deffrowyd holl adseinian y mynyddau cymydogaeth- ol. Yn y man, wele deg o ddynion mewn mygydau yn gwneyd eu hamddangosiad, ac nn yn eu mysg wedi ei wisgo fel offeiriad, yr hwn, ar ol tynu Uyfr o'i bocced, a 324 TWM SHOK 0ATT1. ddecbreuodd ddarllen y gwasanaeth briodi, tra y par- ; haai Twm i ddal ei afael ar law y foneddiges. Ni feddyliodd Ladi Devereaux erioed, pan yn rhoddi ei cbaniatad, y bwriedid ei phriodi yn y dull anseremon- iol hwn ; ond gan na wyddai betb yn y byd i'w wneyd, penderfynodd mai gwell fyddai ymostwng i'r drefn yn ddiddig ac yn amyneddgar ; ar yr un pryd, teimlai yn dda gan ei chalon ei bod dan y f ath orf odaeth bleserus. Yr oedd y seremoni agos drosodd, pan y taflwyd ffenestri yr ystaf ell uwchben yn agored yn dra syclyn, a bratbodd amryw foneddigion a boneddigesau gwycb- wisgedig eu penau drwyddynt, gan chwerthin yn galonog, a chan cbwino eu cadacbau gwynion yn yr awyr wrtb weled y priodas ch witbig bon. Cly wid " bo ! bo ! bo !" fawr yr ben ysgweier lion uwcblaw pobpeth, a "Brafo Twm!" ydoedd y geiriau cyntaf a oddefai ei cbwerthin iddo ddywedyd. Diweddwyd y seremoni, fodd bynag, er gwaetbaf yr anonyddiad, a chyhoedd- wyd bwy gan Hugbes y person yn wr ac yn wraig. Yn anfoddlawn i ollwng y Haw a ystyriai yn awr yn eiddo iddo ef ei hun, daliodd ein barwr ei afael yncldi byd nes yr aetb i mewn i'r ty drwy'r ffenestr. Unwaitb o fewn i'r Plas, oedd bellacb i'w alw yn feistr, cymerodd gyfnewidiad anngbyffredin ]e mewn amgylcbiadau. Erfyniodd y foneddiges ei faddeuant oblegid ei bymddygiad tuasj ato yn ystod y misoedd a aetbent beibio ; a gofynodd Twm drosto'i bun yr un ffafr oddiar ei dwylaw bitbau. Prof odd Ysgweier Pro- tbero ei bun yn gyfaill digyffelyb i'n barwr ar yr amgylcbiad hwn, gan mai efe a fuasai yn foddion i symud y rbwystr penaf oedd ar ffordd yr undeb trwy gymodi Syr Jobn Price, yr bwn, er yn ddyn balcb i'w ryfeddu, a boffai dipyn o sjiort yn awr ac yn y man, fel y gwel y darllenydd. Dyfeisiwyd cynllun i danu pob matb o rw^^strau ar ffordd ein barwr yn ei ym- drecbion i gyrhaedd yr amcan oedd mor anwyl i'w galon, fel y gallai yr ben farwnig a'i gyfaill Protbero gael ycbydig o ddifjrrwcb wrtb weled Twm yn ei gores - gyn o un i un ; ac i'r dyben o gario allan boll fanylion y cynllun bwn i berffeitbrwydd, fe orfodwyd i Ladi Devereaux uno a bwy yn eu castwaith. Ar ol ei arwain i'r parlwr goreu gan ei briod ieuanc, introdiwsiwyd ein barwr i, a derbyniwyd ef yn garedig gan, ddau berson na ddisgwyliaiond ycbydig eu g weled TWM SHON CArli, ma —tad y foneddiges, a'i dad ef ei hun ! Yr oedd SyF John, yr hwn a fuasai ar ymweliad yn y Fanachcly er's wythnos bellach, yn niysg y Uawenaf yn y lie ar yv aclilysur hwn. Gan oscd coron o emau gwerthfawr ar dalcen ei ferch-yn-nghyfraith, cusanodd yr lien farwnig gogleddol ei grudd yn serchog, a thra yn ei throsglwyddo drachefn i'n harwr, sylwodd, "Hwde, eymer hi, y eenaw lwcus, a phrofa dy hun yn deilwng o waed y Wynniaid." Dilynwyd y briodas ddigyffelyb hon gan un arall fwy cydweddol % sefyilfa uchel Ladi Devereaux; a rhoddodd Miss Meredydd ar yr un pryd ei Haw i Mr. Powell. Ithywsut neu gilydd ni feddyliodd neb o'r ewmiii fod absenoldeb Miss Gathewinog Pri^e a'i chwaer uchelfrydig wedi amniharn gwychder a dyddordeb y serenioni nemawr iawn, os dim. Penderfynodd yr hen f erched beilehion hyn y cospent eu teuiu am gefnogi ac hyrwyddo y fath undeb dianrhydeddns, drwj^ ym~ neillduo am byth, nid yn unig o"u golwg hwy, ond hefyd o olwg y byd dirywiedig a llygredig hwn. Yr oedd rhai o'r -poblf awr (fawr eu hynfydrwydd !-) hyny yw dywedyd, y trigolion mwyaf diwerth yn nhre' falch Aberhonddu, mewn penbieth ofnadwy ar yr achlysur hwn. Coleddent amheuaeth gref o barth i'r priodoldeb o ganiatau i'n harwr ymgymysgu a'r cwmni boneddigaidd a droent yn y cylchoedd uchel a choeth y troent hwy ynddynt, nid yn unig ar gyfrif y gwarth- rudd oedd yn ngl) + n a'i enedigaeth, ond hefyd ar gyfrii y staen oedd ar ei gymeriad moesol, f el y gosoclid allan yn y chwedlau a daenid am dano. Ond gan fod Syr John Price — canolbwynt y gyfundrefn gymdeithasol yn, Aberhonddu — wedi ei dderbyn fel mab-yn-nghyfraith, ac yn enwedig gan eu bod wedi cael prawf na ddyfwyn-- asai Twm ei ddwylaw erioed ag unrhyw waith iselhaol, ymostyngasant, o'r diwedd, i annghofio y brychau a'r beiau bychain hyn, ac i'w dderbyn i'w mysg fel un a honynt hwy eu hunain ! Y mae ein chwedl bellach yn tynu tua'r terfyn : nid oes genym yn awr ond dywedyd gair neu ddau mewn perthynas i rai o brif gymeriadau y llyfr bychan hwnt, gan mai prin y byddai yn barchus ynom eu gollwng ymaith heb dalu rhywf aint o sylw iddynt. Ar ol gwneyd iawn i bawb a ddioddefasai wrth law ein harwr yn yr oferdriciau a chwareuasai gynt, cyitf- 326 TWM SHOW €ATK. modwyd Twm yn mhen amser ag Ysgweier Treisgip a« a'i fab drwy offerynoliaeth Syr Jolrn Wynn ac Ysgweier Prothero. Dioddefodd yr anffodus Inco Evans golled arall a mwy na'r colledion a gofnodwyd yma eisoes — collodd ei wn offeiriadol y tro hwn, ar gyfrif cwyn a ddygwyd yn ei erbyn gan Betti Weflog ; a rhifwyd ei ddyledswyddau ustusol, hefyd, yn mysg y pethau a fu. Yn mhen blynyddau wedyn, ac Inco, clruan, yn hen ac yn fethedig, yn ddirmygedig ac yn dylawd, cofiwyd ef gan ein harwr gydag haelioni gwir gristionogol. Dangosodd Twm gryn dynerwch at Moses yr Iuddew a'i deulu anghenus, ac aetn i gryn gost igeisio eu pes^i. Ond yr oedd y cwbl yn ofer ; a tharewid Moses a syn- dod a mawrygedd bob tro y gwelai ddyn tew. Appwyntiwyd yr hybarch Ianto Gwyn yn delynor i deulu Ystradffun, a chofiodd ein harwr hefyd arn y gweddill o hen gyifeillion ei febyd, y rhai a gynnorth- wywyd ganddo yn mha ffordd bynag y gallai fod o wasanaeth iddynt. Cynnyddodd uwstwm y "Gath a'r Ffidil" i'r fath raddau o herwydd yr enwogrwydd a roddasai ein harwr i'r t^, fel y cyinerodd y dafarnwraig wr arall i'w myn- Wes yn mherson Tomos Tomos bach, isheliwr Ys- tradffun, a galwyd y t£ o hyny allan wrth yr enw "Y Twm Shon Oatti." Yn mhen blynyddau ar ol trefnu yr holl bethau hyn mor ddedwydd a chysurus, ymwelwyd a'n harwr un diwrnod gan hen gyfaiil anwyl yn mherson Dr. John Dafvdd Rhys, yr hwn erbyn hyn a ennillasai gryn fri a^ anrhydedd iddo'i hun yn ninasoedd mawrion y cyfandii . \ oedd eu cyfariyddiad ar ol y fath ym- wahaniad maith vn liawen y tuhwnt i ddesgrihad ; a phan y dygodd y doctor ar gof i'w hen ysgolhaig ei broffwydoliaeth o barth i'w briodas a "boneddiges ei freuddwyd," gwasgodd Mrs. Jones ei law mor dyner, a gwenodd yn ei wyneb mor ddengar, fel nad allai Rhys lai na theimlo ei bod yn ymogoneddu yn nghyflawniad yr hyn a ragfynegasai. Drwg genym ddywedyd fnd cyfiawnder barddonol a flaitt yn annghyttun a'u gitydd yn y sylwadau terfynol hyn o'n heiddom mewnperthynas i'r dyn rhagorot hwn. Yn \ stod ei drigiad ar y cyfandir, newidiodd ei alwed- igaeth a'i broffes fel duweinydd Protestanaidd, a daeth yn f eddyg ac yn Babydd. a chan y delid ef mewn bri TWM SHOff €ATTI. 327 uehel yn mysg tywysogion a phendefigion, llwyddodd yn fuan i gyrhaedd cyfoeth mawr. I'r dyben o fod yn agosach at ei nryndiau hyn, gwnaeth ei gartref yn Lianllwch yn ymyl Aberhonddu, yn hytrach nag yn ei Sir enedigol, Sir Fon. iJangosodd ein harwr ei Eun yn gyfaill iddo yn y lie hwn, canys pan erlidwyd ef gan y werin bobl Brotestanaidd a golemdig, y rhai a dorasant i'w df i chwilio am y pab yn ngheudod ei grochan potes, ac am hi o fynachod yn ei gadair nos a'i badell dwymno, Ysgweier Jones ydoedd yr ustus cyntaf a ddaeth yn mlaen i'w amddiffyn, ac i roddi terfyn ar j fath ymddygiad annghyfreithlon ac anbael. Mor fawr ydoedd ei boblogrwydd, ac mor bysbys ydoedd ei eg- wyddorion Protestanaidd, fel yr ystyriwyd ei air ef yn ddigon pan y sicrhaodd y terfysgwyr nad oedd y sail leiaf i'w ammheuon a'u drwgdybiadau. Fe wel y darllenydd erbyn hyn fod ein harwr yn meddu ar gryn dalent awenyddol; ac yn awr, ar ol sefydlu eu hun yn y byd, ymosododd ar y gwaith o ysgrifeim hanes hen deulu Gwydir, gan y daethai i'w wybodaeth fod ei dad urddasol eisoes yn brysur gyda'r gorchwyl hwnw. Cyfaddefai yr hen wr nad oedd un o'i feibion yn mysg y de£ yn meddu ar ddigon o chwaeth at lenyddiaeth i'w gynnorthwyo yn yr am- can hwn, ond bod yr unfedarddeg (er yn fastard) yn brawf byw o wirionedd y ddiareb a ddywed fod lwc mewn nifer annghydrif. Ni annghofiodd Ysgweier Jones drwy ystod y gweddill o'i oes y dull isel yn mha un y treuliasai y rhan foreuaf o'i fywyd; meddai ef ar natur mor annhebyg o gael ei dyrchafu yn ormodol gan lwyddiant ag ydoedd o gael ei darostwng yn afreidiol gan adfyd. Pan yr adeiladodd breswyl yn Nhregaron, yn ymyl bwthyn ei febyd, ni oddefai i'r hen adeilad ddistadl gael ei thynu i lawr ; i'r gwrthwyneb, gadawodd iddi sefyll mewn congl neillduedig o'r ardd yn gymmwys fel y safai, oddifewn ac oddiallan, ar farwolaeth ei fam, yr hyn a ddigwyddodd wythnos cyn ei briodas, er fod Catti, druan, wedi goroesi ei hen chwaer wargam a'i gwr. Ymgyrchai ein harwr yma unwaith yn y flwydd- yn i dreulio amryw oriau, a theimlai ei galon yn ymfeddalhau o'i fewn tra'n syllu ar y silffydd annghel- fydd, gyda'r cawgau a'r picynau, y platiau a'r dysglau wedi eijare&m yn gryuo amyut, a llwyau % Uftdwadftu 328 TWM SHOX CATTi, Jack o Sir G-aer, druan, yn crogi oddiar y parwydydd gwynion. Yr oedd yr adgofion a ddeffroid gan yr ym- weliadau bJynyddol hyn o les mwy i'w galon na sach- liain i grwyn brenliinoedd. Gweithredent fel medd- ygmiaeth i falchder bydol, ac fei attaliad ar yr anys- tyriaeth ucheldybus, a'r diffyg tosturi dros y tylawd, sydd yn nodweddu y mwyafrif o'r rhai hyny sy'n neidio megys o ddyfnderoedd tylodi i ganoi cyf oeth a moethau. Llanwodd Thomas Jones, Ysw., liaws o swyddi an- rhydeddus yn ben dref Aberhonddu, ac yn y f ath f odd, befyd, ag i ddangos nad oedd ffawd y tro nwn o leiaf wedi tywallt ei ffafrau ar un oedd yn annheilwng honynt. Y mae ben gy dymaitb ei febyd, Dr. John Dafydd Rhys, yn crybwyll am dano gyda pharch fel henaiieithydd doniol, fel dyngarwr o'r radd uwchaf, fel ustus dysgedig a diduedd, fel cyfaill cywir, ac fel gelyn hael a maddeugar. Bu am luaws o nynyddau yn Faer ac yn Sirydd Aberhonddu; ac ni derfynwn y coflyfr hwn o'i wahanol orchestion gydag un chwedl yn ychwaneg. " Onid yVn rhyf edd, " dywedai y ladi faerones un Sul wrth ei gwr, tra dychwelent o'r eglwys fraich yn mraich, "fod y bobl yn chwerthin bob amser wrth feddwl fy mod i wedi eich priodi chwi?" "'Dydw i ddim yn synu," atebai arwr y campau hyn, "canys -pa bryd bynag y daw y peth i fy meddwl, nis gallaf yn fy myw lai na chwerthin fy bun !" Y D1WEDD. J. PRYSE, ARGRAFFYDD, LLANIDLOES. XI 9 ^ ^£» w» .«•• *^W" % >" 6* *o - 1 * LIBRARY OF CONGRESS 014 528 272 A