r^ LLWYBRAU BYWYD ; NEU, HANER CAN' MLYNEDD O OES WILLIAM D. DAVIES, '' Y CABDOTYN" O HYDE PARK, SCRANTON, PA. " Gwn, Arglwydd, nad eiddo dyn ei ffordd; nid ar law gwr a rodio'y mae llywodraethu ei gerddediad."— Jer. x. 23. UTICA, N. Y. T. J. GRIFFITHS, ARGRAFFYDD, 131 GENESEE ST. 1889. :rx<3 j-'- :,V« AT Y CYHOEDD Anwyl Gydgenedl: Gan fod troion Bhagluniaeth wedi fy ngwneyd yn rhyw fath o gyineriad cyhoeddus am y saith mlyn- edd diweddaf, ac am fod amryw o honoch wedi fy anog i gyhoeddi Uyfr yn cynwys fy nheithiau ; a chan fod ystyriaethau o'r fath wedi awgrymu i mi y posibl- rwydd i'r Arglwydd weled yn dda fendithio cyfrol o'r fath, i fod yn ddyddorol ac adeiladol i lawer yn eu horiau hamddenol — penderfynais fyned i'r anturiaeth o gyhoeddi y llyfr hwn. Os tueddir chwi i gefnogi fy anturiaeth, pob peth yn dda : o'r ochr arall, os bern- wch yr awdwr a'i waith yn annheilwng o'ch cefnog- aeth, oblegid diffyg olion gallu ac addysg, ceisiaf ddal y siomedigaeth yn anrhydeddus, yn yr ymwybyddiaeth o amcanion gwasanaethu fy oes, a gwneyd ewyllys ein Tad yr hwn sydd yn y nefoedd. Gan hyny, na fydded i chwi, y llenorion, ymddwyn ataf fel pe bawn yn honi bod yn lienor, ac yn tybied fod y gyfrol hon yn deilwng i ddal beirniadaeth len- yddol ; yn hytrach, bydded i chwi edrych ar y llyfr hwn fel ffrwyth meddwl rhyw eithriad anllythyrenog IV AT Y CYHOEDD. yn mhlith dynion. Eto, hyderaf ei fod yn cynwys digon o amrywion i'w wneyd yn ddyddorol a buddiol i'r darllenydd; a chan ei fod yn cynwys ffrwyth fy meddwl am tua deng mlynedd ar hugain, heb fy mod wedi cael ad-daliad arianol o gwbl hyd yn hyn, pwy wyr na bydd i'r gyfrol wirio yr adnodau hyny a'u cyff- elyb, yn eu hystyr deublyg, u Bwrw dy fara ar wyneb y dyfroedd, canys ti a'i cei ar ol llawer o ddyddiau. T bore haua dy had, a phrydnawn nac atal dy law ; canys ni wyddost pa un a ffyna, ai hyn yma ai hyn acw, ai ynte da fyddant ill dau yr un ffunud?" Preg. 11 : 1-6. Gwnelai prynu y llyfr wirio ystyr llythyrenol y geiriau i mi, ond gwnai ei ddarllen ar ol ei brynu sylweddoli addewid ysbrydol yr adnodau i mi a'r prynwr. Yr eiddoch, mewn ewyllys da, YE AWDWE. Scranton, Pa., Mawrth 1, 1889. C YN WYSI AD. CYFNOD I. TU DAL. Mebyd AC Ieuenctid 9 — 11 CYFNOD II. DEUDDEG MLYNEDD YN MOEGANWG. Babddoniaeth : Llais y Meddwyn, Myfyrdod, Tra- . gwyddoldeb. Yr Ysgol Sul, Gwir Grefydd, Trefn Rhag- luniaeth, Bore Nadolig, Peryglon y Byd, Y Cariad Tragwyddol, Y perygl o esgeuluso y Beibl. Hiraeth am y Nef , Y Ddau Gyfaniod, Dymi.niad, Deigryn Mam 12 — 27 CYFNOD III Y CHWE* MLYNEDD CYNTAF YN AMEEICA 28 — 34 CYFNOD IV. I GYMETJ AC YN OL. Sylwadatt ae Gymeu : Bwtkyn fy Nhad, Golygfeydd Daearyddol ac Agwedd Gyindeithasol y Wlad, Cref ydd a Moesoldeb y Genedl, Cwyn Doethineb 35—52 CYFNOD V. DETHOLION O'E CYLCHGEONAU HYD 1881. Babddoniaeth: Derwyddiaeth, Pleidio Sobrwydd, Rhyf- edd waith Duw, Y Sabbotb, Deigryn. Khyddiaeth: Golygfeydd Moesol, Yr Haul a'i Ddefnydd- ioldeb, G'win Cymundeb, Y Cymry a'r Canmlwyddiant, Gorchest yr Ail Ganrif, Breuddwyd Hynod a'i Dde- ongliad, Gofal am y Plant, Peryglon Gweriniaeth, Cymdeithas Genadol y T. C 53 - 11G VI CYNWYSIAD. CYFNOD VI. DEUNAW MIS YN "GABDOTYN." Yn Oasglu at Gap el Hyde Park yn New York, Pennsyl- vania, Ohio, Wisconsin, Minnesota, ae Iowa. 117 — 158 CYFNOD TIL chwe' blynedd yn obuchwyliwe. Llith I. — Y terfysg yn Cincinnati, Dychwelyd o'r Ail Daith yn y Gorllewin trwy Utica, N. Y. 160 Llith II. — Ymweliad a Drifton, Jeddo, Beaver Meadow, Audenried, Slatington, &c 165 Llith III. - Chwarelau Lehigh a Northampton, Eistedd- fod a Chymanfa, Gwelliantau .... 168 Llith IV. — Ocean Grove, a'i Neillduolion 172 Llith V. —Golygfeydd Delaware Water Gap, Bangor, South Gibson, Long Pond . , 180 Llith VI. — Yn Luzerne a Lackawanna, Gwaharddiaeth \n Nghlorian yr Athronwyr 183 Llith VII. — Llythyr o Patagonia. Helyntion Gweith- faol, D. L. M »ody 188 Llith VIII. — Tri Cymeriad Hynod yn Bellevue 191 Llith IX. — Tywysog'on wedi cwympo 196 Llith X. — Dau Arddangosiad niawr 200 Llith XI.— Trydydd Agoriad Capel Hyde Park 204 Llith XII.— Johnstown a'i Chymry 207 Llith XIII. —Yn Pittsburg, Y Nwy Naturiol 209 Llith XIV— Trwy Ohio i Chicago 214 Llith XV.-Cymanfa Gyffredinol Milwaukee 216 Llith XVI.— Yn Anial-barthau Wisconsin 221 Llith XVII. —Caledonia ; Dirwest a'r Tobaco 225 CYNWYSIAD. Vll Llith XVIII. — Cymry La Crosse ; yn Minnesota 230 Llith XIX. — Minnesota ac Iowa 236 Llith XX. — Picatonica a Dodgeville 242 Llith XXL— Y Mynydd Glas a'r Tri Bedd . 248 Llith XXII. — Milwaukee a Eacine; Gwaharddiaeth yn Iowa ... .... 251 Llith XXIII. — Amaethwyr a Glowyr Iowa 258 Llith XXIV.- Yn Kirkville, Des Moines, Eed Oak. &c. 262 Llith XXV.— Sefydliadau Cymreig Missouri 266 Llith XXVI. — O Bevier i Kansas City 269 Llith XXVII. — Sefydliadau Kansas 272 Llith XXVIII. — Llwyddiant y Cymry yn Emporia 275 Lltth XXIX.— Dan Fis yn Colorado, &c % 277 Llith XXX.— Trwy Nebraska i Iowa, &c 290 Llith XXXI. Ffynon Feddygol yn Wisconsin 295 Llith XXXII.— Taith trwy Ohio ac Adref 296 AMRYWIAETHAU. Dyfodol y Talaethau Unedig ; Perthynas Crefydd, Dir- west, a Gwleidyddiaeth ; Haelioni Cristionogol ; Gwa- harddiaeth 305—340 LLWYBRAU BYWYD. CYFNOD L MEBYD AC IEUENCTYD. Gan fy mod wedi cael fy anog i gyhoeddi cyn- yrchion fy meddwl i'ni cydgenedl, nid allan o le i mi roddi darnodiad byr o lianes fy mywyd. Gan- wyd fy nliad, John Daniel Davies, yn Llechryd, ar Ian Teifi^ ger tref Aberteifi, yn y flwyddyn 1788 ; a phan tua 18 mlwydd oed, aeth yn y fyddin Bryd- einig ttiag India'r Dwyrain. Ar ol colli ei goes, daeth yn ol i Gj^mru, a thua 1829 priododd Miss Rachel Davies, yr hon oedd fercli i wraig weddw grefyddol yn Manllegwein, plwyf Fenbojv, Sir Gaerfyrdclin, D. C. Ganwyd iddynt saith o blant : yr henaf, Ann, sydd yn briod a Mr. John Owen, Brynmawr, Sir Frycheiniog, D. G ; yr ail, Sarah, fn yn briod a Mr. Benjamin Jones, Treorci, ger Pontypridd, Sir Forganwg, ond a gladdwyd tua thair blynedd ar ddeg yn ol, gan adael priod a phedwax o blant ; y trydydd, Dafydd, a gladdwyd pan yn 19 oed ; y pedwerydd, yw yr ysgrifenydd ; y pumed, John, sydd yn byw yn Patagonia, De- heudir America, er 1875, ac yn gwneyd yn dda 9 10 LLWYBBAU BYWYD. yno, er iddo golli ei briod, sef mam pedwar o blant,— -^yr haf diweddaf bu ef yn Nghymru, ac aeth ag ail wraig gydag ef ; y chweched, Margaret, sydd yn briod a Mr. John T. Williams, Black Diamond, Washington Territory ; a'r seithfed, James D. Davies, yn byw yn awr yn Pontypwl, Cymru, er iddo fod yn America am rai blynyddau. Ganwyd yr ysgrifenydd Mehefin 15, 1838, mewn bwthyn a elwid Llety, ger Yelindre, Penboyr, Sir Gaerfyrddin, ond ei le nid edwyn mo'r bwthyn er ys blynyddau. Yn Blaenllain, Bwlchclawdd, plwyf Llangeler, y cawsom ein magu, yn benaf ; ac yr oedd ein mam yn aelod ffyddlawn gyda y T. C. yn Closygraig — He y magwyd y diweddar Dr. John Harris Jones hefyd. Hen ganiadau Seion, a chyngorion aelwyd fy mam, yw yr argraffiadau dyfnaf yn fy nghof heddyw, ac maent wedi bod megys angelion yn fy nghynorthwyo i adnabod fy llwybrau, filoedd o weithian, yn ystod y deugain mlynedd ag yr wyf wedi bod yn cerdded llwybran bywyd, er pan adewais dy fy nhad. Yn y fan hon, nodaf un o'r gweithredoedd drwg cyntaf o'm heiddo : Pan tua phedair neu bum' mlwydd oed, yn mhlith y plant drwg, cynorthwyais i wneyd llyn o ddwfr oer, rhedegog, ac aethym iddo, a'r canlyniad fu i mi gael twymyn a brofodd bron yn angeuol i mi ; ac y mae y gosb am droseddu deddf iechyd wedi fy nylyn o'r dydd hwnw hyd y dydd hwn, mewn llesgedd cyfansoddiadol, corff a meddwl. Ni chefais nemawr o fanteision addysg, a chan fod MEBYD AC IEUEXCTYD. 11 y cof wedi ei anniharu yn fawr gau y dwyniyn goeh, trenliais y blynyddan o cldeg oed hyd bed- war ar bymtheg, yn benaf i wasanaethu gyda'r aniaethwyr. Yn y cyfnod yna, yr oedd teiinladau crefyddol yn gryf ar fy meddwl. Yn ychwanegol at addysg, ac esiainpl mam ddnwiol, gwnaethym Feibl bacli Uogell yn gyfaill i mi; ac y mae yn sicr genyf, na welsid bytli mo'r gyfrol lion oni bae i'w hawdwr wneyd y Beibl yn gyfaill bore oes. Cefais fy nerbyn yn aelod o eglwys y T. C. yn Rhydycaeau, ger tref Caerfyrddin, pan tua 15 oed ; a phan oeddwn tna 17 oed, yr oedd awydd i was- anaethu Iesn Grist yn gryf ynwyf. Yn y maes, ry w ddiwrnod, aeth yn rhyw f ath o gyf amocl rliyng- wyf a'm Duw. Yr wyf fi wedi cadw fy ocbr i o'r cyfamod yn y cof yn lied ddifwlcli am 33 o flyn- yddan ; ac y mae yn sicr mai ochr yr Arglwydd o'r cytundeb, sydd wedi fy anrhydeddu yn mhlith ei bobl, oddi ar y dydd hwnw hyd y dydd hwn ; felly cadwed y darllenwyr mewn cof, mai yr Arglwydd bia y clod, os bydd rhyw deilyngdod yn nghynwys y llyfr liwn= Y flwyddyn nesaf, bn farw fy mam ; sef yn Ebrill, 1856, a chladdwyd hi dan yr ywen yn mhlith ei henafiaid, yn mynwent eglwys Pen- boyr, " mewn gwir ddiogel obaith o adgyfodiad i anllygredigaeth bywyd tragwyddol." Cawsom fel plant golled fawr ar ei hoi, ond ein tad gafodd y golled fwyaf, gan ei fod ef yn hen a ffaeledig. Tua diwedd y flwyddyn hono, penderfynais adael yr amaethwyr, a myned i weithiau Morganwg. 12 LLWYBKAU BYWYD. CYFNOD II. DEUDDEG MLYNEDD YN SIR FORGANWG. Dechkeu y flwyddyn 1857, gwynebais ar y gweithiau (fel y dywedicl) pan yn bedair ar bym- theg oed. Dechreuais weithio mewn gwaith mwn haiarn, rliwng Hirwaun ac Aberdar. Aetliym oddi }mo i Llwydcoed, lie y treuliais ddwy neu dair blynedd, a'r cyfnod mwyaf pwysig i mi o bosibl, yn lianes fy mywyd. Yr oeddwn yn aelod yn Moriah, eglwys y T. C. yn Llwydcoed ; ond er fy mod yn gyson gyda'r achos yn allanol, bn y diafol yn agos a'm lladd, yn gorfforol ac ysbrydol, trwy fy nenu gyda ieuenctyd drwg yr ardal, yn groes i'm cydwybod, ac yn araf teimlwn fy hun yn llithro i galon-galedwcli, ac i amen cysondeb y Beibl, bodolaeth. Duw, a byd arall, fel yr aeth yn ym- drechfa ofnadwy yn yr enaid, ac yr ofnwn fod yr Arglwydd wedi fy llwyr adael. Rliyw ddiwrnod, pan oeddwn wrthyf fy hun yn nyfnder y ddaear, ar roddi fy hnn i fyny mewn anystyriaeth ac an- obaith, daeth y "lief ddystaw fain" i ddatod rhwymau uffern oddi am danaf , yn y geiriau hyny, " Ni'th roddaf i fyny ? ac ni'th lwyr adawaf chwaith ;" ac yn fnan ar ol hyny cefais fy achub rhag cael fy Uethu i farwolaeth gan y graig, megys yn wyrthiol, a byth oddiar hyny nid wyf wedi bod DEUDDEG MLYNEuD YN SIR FORGAWG. 13 yn pryderu fawr am ddiogelwcb fy ngbyflwr, gan gredu fod y "Bacbgen a anwyd erbyn caledi" " yn abl i gadw yr liyn a roddir ato, erbyn y dydd hwnw." Tua'r adeg lion, pan wedi ymneillduo yn y maes i alw ar enw yr Arglwydd, daetb dyn a ar- ferai feddwi lieibio yn ddamweiniol, ac meddai wrthyf, " Cofia fi ! " Arosodd ei gyfarcliiad gyda mi ac yn yr ystyriaetb o bono, cyfansoddais y penillion canlynol : LLAIS Y MEDDWTN. Llais y meddwyn at y Cristion, Yw, Cofia fi! Bydd i mi yn gyfaill ffyddlon, Gwna wrando'm cri : Mae fy iaith yn dorcalonus, Yn mbob modd yn waradw^^ddus, Am holl fuchedd yn anweddus, O ! cofia fi. 'Rwyf yn difa yn afradlon, O ! cofia fi ; Mae fy synwyr ar gyfeiliorn. O ! cofia fi : Gwna'm synwyrau yn gyfeillion I fy nheulu mewn trallodion, Mae fy ngwraig a'm plant yn noethion, O ! cofia fi. Hwynt sydd gartref yn newynu, O ! cofia ni ; Minau'n feddw mewn trueni, O ! cofia ni : Cofia fi wrth orsedd gweddi. Er llesbad i mi am teulu, Gall dy Dduw ein llwyr wared u, O ! cofia ni. 14 LLWYBRAU BYWYD. Os wyt un all garu arall, ! cofia fi ; Gerir di dros byth yn ddiball, O ! cofia fi : Os dy draed a ganlyn lesu, Beth a'th atal ataf nesu, Er cyf ranu gwerthfawr wersi ? O ! cofia fi. Gwna ymwrthod a'r diota, O ! cofia fi ; Rhag it' fyn'd heb fara i fwyta, Fel ydwyf fi : Trwy ddiota daw trallodion, Dillad carpiog ac archollion, A thebygu i ellyllon, O cofia fi Gwnei aberthu man bleserau, Os cofi fi; Cedwi'n mhell o'r tai tafarnau, Os cofi fi : Yno meglir myrdd gan Satan, I'r trueni fel fy hunan, Cadw o'r pydewau aflan, O ! cofia fi. Enill fi trwy f wyn gyngorion, O ! cofia fi ; Tywys fi at ddirwest wiwlon, O ! cofia fi : Fel y profwyf eto fywyd, I fy hun a'm teulu hefyd; Dirwest sydd yn llwybr gwynfyd, O ! cofia fi. Gan dy fod yn gyfaill lesu, O ! cofia fi ; Pan ag ef yn cymdeithasu, O ! cofia fi : DEUDDEG MLYNEDD YN SIR FORGANWG. 15 Deffro, Gristion, er fy ugwared, Canlyn Geidwad pechaduriaid, Trwy ei waed y mae ymwared, O ! cofia fi. Gwybydd hyn yn awr yn ebrwydd, Mawr wobr sydd, I bob un a drodd bechadur, At blant y dydd : Cuddia luaws o bechodau, Tyna'n rhydd o ddygyn-rwydau, Gan waredu o safn angau, Rai fel fy hun. Achub un rhag bedd y nieddwyn Sydd elw mawr ; Ar ol caffo ddyf roedd bywyd, Mawr fydd ei ddawn : Ffrwytha fel y gronyn gwenith, Tyn at ddirwest trwy athrylith, I gymdeithas bydd yn fendith, Gwna lawer iawn. Ac yn mhlith y gwaredigion, Hardd fydd ei wedd ; Gyda'r palmwydd dan ei goron, Tu draw i'r bedd: Ac yn mhell o dir trueni, Am fod dirwest wedi ei godi Or pydewau sydd yn boddi, I'r nefoedd hedd. Yn y cyfnod yma o'm bywyd, yr oedd rhyw fath o ysfa brydyddol ynwyf, ac mi a roddaf rai esiamplau o flaenffrwyth fy nghynyrchion : 16 LLWYBBAU BYWYD. MYPYRDOD. Mi wn i raddau beth a fu, Nis gwn pa beth a ddaw ; Ond hyn a wn, mai diogel wyf, Tra yn y ddwyfol law. Am hyny ceisio wnaf bob dydd, Ei hoff gymdeithas rad, I'm tywys trwy y ddyrys daith O'r byd i'r Ganaan wlad. TRAGWYDDOLDEB. Prysuro'i' wyf yn mlaen bob dydd, It tragwyddoldeb maith ; Dy enw sydd yn fawr yn wir, Beth ynot fydd fy ngwaith ? Nesaf at Dduw, tra ar fy nhaith. I geisio nodded gref, Er hau i'r Ysbryd hadau pur, I'w medi ar fryniau'r nef. YR YSGOL SABBOTHOL. Mor werthfawr yw yr Ysgol hon, Bob Sabboth trwy y wlad, Er arwain plant yn ol at Dduw Trwy ffydd a chyfiawnhad. Dewch iddi, i'enctyd hawddgar, lion, Cewch ynddi wir fwynhad, A dysgu'r ffordd o d'wyllwch du, Yn ol i dy eich Tad. Rhyw gysgod yw yr Ysgol hon, A'r Sabboth byr barhad, O'r Ysgol uwch, a'r Sabboth gwell. Tragwyddol eu parhad. DEUDDEG MLYNEDD YN SIR FORGANWG. CEISIO GWIE GEEFYDD. Mwtkhap fy amser ar y lJawr, Mi dreulia'm dyddiau oil, Yn cejsio Duw i'm henaid gwan. Bhag myned byth ar goll. Os wyf yn awr yn ddu fy lliw, Pwy wyr na ddof yn wyn, Trwy haeddiant gwaed yr Oen a fn Yn marw ar y bryn? TREFN RHAGLUNIAETH. Teefn Rhagluniaeth sy'n cyfnewid Ein trigf anau ar y llawr • Cefnu wnes ar fwyn gyfeillion — O ! pa le y maent yn awr 1 Ehai yn rhodio gwyneb daear, Rhai yn gorphwys yn y bedd ! A ddaw mantais i mi eto, Mewn rhyw fodd i wel'd eu gwedd Cawn, gobeithiaf. bawb o honom, Mewn llawenydd a mwynhad, Pan na bydd ymadael niwyach O'r gwyn fyd, a thy ein Tad. Cwrdd a'n gilydd ydym yma, Yn ddamweiniol ar ein taith; Ond cawn gwrdd heb byth ymadael. Draw ar y dragwyddol daith. Yno bydd tragwyddol wledda Ar gynyrchion arfaeth wiw, Sef y " gwin a'r pasgedigion," Sydd i'w cael ar " Fynydd Duw." 18 LLWYBEAU BYWYD. BORE NADOLIG. Dyma fore heb ei fath, Wedi gwawrio, O fawr werth i ddynolryw, Bore i V gofio ; Chwilio am dano tyrfa fu, Cyn ei weled, Ymhyfrydu ynddo bu V Patriarchiaid. Chwant sydd arnaf ddweyd y fath Fore ydyw, Wrth y rhai na wyr ei werth, 'Nawr yn groy w ; Er nas gallaf, yn fy myw, lawn fynegu, Am y bore bu llu'r Nef Yn mawrygu. PERYGLON Y BYD. Peryglus fyd wyf ynddo'n byw, Heb wybod beth a ddaw ; Heb gyfarwyddyd syrfchio wnaf Yn aberth dan ei law ; Tywyllwch barnol ar bob tu ? A chreigiau geirwon, serth ; Ond yn y llewyrch oddi fry, Mi af o nerth i nerth. Y CARIAD TRAGWYDDOL. 'Roedd mor o gariad pur, Yn nhragwyddoldeb pell, Er cario Hong cyfamod gras, Gyda'r newyddion gwell. DEUDDEG MLYNEDD YN SIB FORGANWG. 19 Tniddangos wnaeth y llong, Gynt yn Mharadwys wiw, Yn Uawn bendithion heb eu hail, At angen dynolryw. A sefyll wnaeth y llong, Ar ben Oalfaria fryn, Ac yno llifo wnaeth y mor, Er golchi'r brwnt yn wyn. T lleidr aeth yn Ian, A thyrfa gydag ef, Er llanw'r llong o berlau heirdd, I'w nofio tua thref. Mae'r Capten ar y llong, A siriol yw ei wedd ; Ac ar y bwrdd mae tyrfa fawr Yn canu hymnau hedd. Pan el y llong yn ol, I borthladd gwlad yr hedd, Dechreuir can na dderfydd mwy, Gan dyrfa ar ei wedd. Y PEEYGL ESGEULUSO Y BEIBL. Gwna esgeuluso yn ei bryd, Efrydu geiriau Duw, Golli y cyfarwyddyd Uawn, Er myn'd i'r nef i fyw. Mae darllen rharn yn ras bob dydd, Er treulio bywyd lion ; Bydd fel y capten wrth y llyw, Wrth fyn'd o don i don. Ond heb eu llewyrch yn y nos, Wrth deithio yn y bla'n, 20 LLWYBRAU BYWYD. Ni gyfeiliornwn yn y niwl, Os heb y " golofn dan." Fe gyll fendithion rif y gwlith, Tra yma ar y llawr , A dechreu colli fydd o hyd, I dragwyddoldeb mawr. Cyll y wybodaeth ucha'i gradd, Sydd ar y ddaear lion, A chyll y nef a ffafr Duw ! Pwy brisia'r golled hon ? Gwna esgeuluswr geiriau Duw, Golli y nefoedd wen, A cholli'r enaid yn y niwl, A melldith ar y pen. HIKAETH AM Y NEF. MaeV Nef can belled yn y blaen, Nes peri i mi wylo, A cheisio cymorth oddi fry, A nerth i gyraedd yno. 'Rwyf heddyw yn yr anial dir, Yn wylo ac och'neidio Rhag im' ddiffygio ar y daith, A methu cyraedd yno. Ond er holl anhawsderau'r daith, Na fydded i ni gwyno, Wrth ddysgu gwaredigol gan Y rhai gyraeddant yno. 'Rwy'n gwel'd trwy ffydd degwch y fro, O bell 'rwyf iddi'n teithio ; Wrth syllu ar ogoniant hon, Y byd 'rwyf yn anghofio. DEUDDEG MLYNEDD YN SIR FORGANWG. 21 DYBEN I WAITH DUW, Mae amcan gan Dduw, yn modolaeth Yr holl greadigaeth i gyd, O leiaf wrthrychau y ddaear, Hyd fawredd y nefoedd yn nghyd ; O'r lleiaf abwydyn a luniodd, Hyd fwyaf archangel y nef ; Am hyny cydganed y ddaear, Mewn raoliant a chlod iddo Ef. Dyweded y ddaear a'r nefoedd, A'u lluoedd, o galon i gyd. Dyffrynoedd, dolenog afonydd, Myiryddoedd, cilfachau y byd, Aneirif ymlus^iaid y moroedd, A chorau asgellog y nen, A dynion, a llu y cerubiaid— Boed Iesa ein Brenin yn ben. Y DDAU GYFAMOD. Mi droaf fy ngolwg i Eden Er gweled erchylldod y dydd, Y dydd y gwnaeth Adda droseddu'r Cyfamod oedd uniawn a rhydd ; Trwy fwyta o'r pren gwaharddedig, Daeth angeu yn gyflog i ni, A chleddyf oedd rhyngom a'r bywyd, Ar sail y cyfamod a fu. Pan oeddym yn erchyll ein cyflwr, A'n gwyneb ar grwydro yn mhell, Addewid a roddwyd er cadw, Ar sail y cyfamod sydd well — A wnaed gan y Bachgen a anwyd Er prynu i ni fywyd rhad, Trwy aberth a chariad tragwyddol, Caed ffynon o ddwfr a gwaed. 22 LLWYBRAU BYWYD. DYMUNIAD. Carwn ddringo'n awr i'r nef, HeibioV haul a'r nefol lu, At y teulu dedwydd sy'n Canu am yr aberth cu. Ond gwell yw myned adref, Trwy fyrdd o orthrymderau, Na chael m vvyniant gwag y byd„ A'i golli yn yr angau. DEIGKYN MAM. Deigbyn mam, pa befch yw hwnw A ganfyddaf ar ei grudd ? Byth yn llawn nis gallaf draethu, Mae yn hwn elf enau cudd ; Bhagoriaethau y ddynoliaeth Yn ei gyfansoddi sydd, Boed i mi ei anrhydeddu Trwy fy mywyd, nos a dydd. Megys angel cryf gwarcheidiol, Yw y deigryn hwn i mi, I fy nghadw rhag pydewau. A gelynion sydd heb ri' ; Dwg i gof y dwys gyngorion, Gan fy mam a roddwyd im', Nertha fi drwy demtasiynau, Pwy a draetha nerth ei £ym? Pan yn llanc, ac yn gwynebu Ar y byd, o dy fy nhad, Mam ddywedai cyn fy myned, " Gwel fy ngrudd, fy mhlentyn mad ! Yn y deigryn hwn canfyddi Fy mendithion bob yr un ; DEUDDEG MLYNEDD YN SIR F0RGANWG. 23 Cadw'm deigryn yn dy wyddfod Byfchol er dy fwyn dy hun." Mam a gollais dan law angeu, Ond ei deigryn sydd yn fyw, Ac yn sicr o fy nghanlyn Hyd o flaen gorseddf ainc Duw ; Tystio wna y deigryn hwnw, Fod fy mam yn mhlith y llu Sydd yn awr yn gorfoleddu Trwy ruddfanau Calfari. Tua'r flwyddyn 1858, daetli ein tad o Sir Gaer- fyrddin i Heolyfelin, Aberdar, at Sarah fy chwaer a minau. Yn y flwyddyn 1860, Uosgwyd fy ngwyn- eb a'm dwylaw yn y -gwaith glo, yn lied ddrwg. Ar ol gwella, aethym i weithio i'r gwaith tan, neu y felin haiarn fel y'i gelwid, yn Abernant. Cod- ais fy llythyr eglwysig o eglwys Lhvydcoed, a chyflwynais ef i eglwys Nazareth, Aberdar. Yn 1862, synmdais i Gwm Khondda i weithio dan y ddaear, yn y gwaith glo eto ; ac i gydaddoli ag ychydig o'r T. C. mewn ysgoldy yn yr Heol Fach, am ryw bum' mlynedd, He y cefais lawer o bleser. Yn y blynyddoedd hyn, nid oedd ein heglwys fech- an wedi ei chorffori, a chan ein bod heb swydd- ogion etholedig, a bod angen mynychu y Cyfarfod Misol, i ddadleu am Gapel newydd, syrthiodd i'm rhan i y fraint hono yn benaf ; ac yn ddiarwybod megys, daethym yn enwog fel cynrychiolydd a dadleuydd ar ran Cwm Ehondda, gan fod y Cwrdd Misol yn araf yn amgyffred angen ein dyffryn. 24 LLWYBRAU BYWYD. Yn 1865, bti fy nhad farw yn nhy ei ferch Ann, yn Brynmawr, Sir Frycheiniog, yn 77 mlwydcl oed. Yr oedd ef o gyfansoddiad cryf, a gallasai fyw yn ol pob tebyg am lawer o flynyddau yn hwy, oni bae effeithiau by wyd caled India y Dwyrain, a'r anffawd o golli ei goes. Cafodd ef, fel llawer er- aill, drinfa arw gan y fasnacli feddwol, filoedd o weitliiau, ond trwy ras Duw, a chymorth fy mam, y mae genym sail i obeitliio ei fod wedi cyraedd y wlad lie nas gall Satan, nac arferion drwg y byd, ei demtio i becliu mwy. Heddwch i'w lwch, hyd oni ddaw ei gorff o'r bedd i etifeddn anllygredig- aeth bywyd tragwyddol ! Ar yr adeg hon y cef- ais fy argyhoeddi o'm dyledswydd fel Cristion i ddegymu fy enillion at gynal crefydd ; ac yn awr, gan fod y gyfrol lion wedi ei bwriadu i fod yn gymelliad i bobl ieuainc, ac eraill, at ffyddlondeb crefyddol a duwioldeb, cymeraf hyny yn esgusawd dros son fel liyn am yr hyn ag y mae yr Arglwydd wedi ei wneutliur i mi. Wele yn canlyn ran o lythyr o fy eiddo at y Parch. Thomas Phillips, Goruchwyliwr y Feibl Gymdeithas Brydeinig, cyn ei ymweliad a'r wlad hon yn 1866 : * DEGYMWR GWIRFODDOL. Baechedio Syr : Y gorchwyl cyntaf yr ymaflais ynddo y bore hyf- ryd hwn, sef y bore a gedwir er coffadwriaeth am ad- gyf odiad ein Harglwydd o'i f edd, ydy w ysgrifenu nodyn atoch. Fel yr oeddwn yn myfyrio y dydd cyn Gwener y Groglith ar y modd y mae dynion yn cadw yr wyl er DEUDDEO MLYNEBD YN SIR FORGANWG. 25 coffadwriaetk am farwolaeth yr Arglwydd Iesu, a niinau hefyd yn chwenyck anrhydeddu y dydd, mi a fernais yn oreu groeshoelio y cnawd, trwy fyned i ogofeydd y cldaear fel arferol, i weithio glo, fel y gallwn trwy hyny offrymu ffrwyth fy llafur y diwrnod hwnw, sef pedwar swllt, tuag at anfon Gair Duw i'r rhai sydd yn eistedd meAvn tywyllwch a chysgod angeu, fel y caffont hwy- thau wybod yr achos paham y croeshoeliwyd Ar- glwydd y bywyd Y mae genyf air yn mhellach i'w fynegu i chwi. Er's mwy na blwyddyn bellach, mi ddarllenais yn un o'r newyddiaduron am fachgenyn bychan yn y brif ddinas yn degymu yr ychydig oedd wedi enill ; a bu ei esiampl ef yn foddion i'm bargy- hoeddi y dylaswn inau wneyd yr un peth. Wei, mi wnaethym adduned ger bron Duw y gosodwn o*r neill- du y ddegfed ran o'm cyflog yn fisol, at wasanaeth crefydd. Yr wyf wedi sefyll at fy adduned am flvvydd- yn, ac ar ol bod (yn fy marn i) yn fwy helaeth na neb o ? m cyd-ieuenctyd yn y gymydogaeth, mewn cyfraniad- au crefyddol, fe fydd peth yn weddill ar ol eyflwyno un bunt at y Gymdeithas Feiblaidd. Y mae hwn yn gynllun gogoneddus. ac yr wyf wedi ei gario yn mlaen gyda mwynhad 5 a chalon a chydwybod rydd yn ngwyn- eb Malachi iii. 8, 9, 10. Nid oes ynof un duedd i frad- ychu yr egwyddor hon, ond yr wyf yn dymuno ar Dduw fy llwyddo i'r graddau y gallaf sefyll at fy add- uned am fy oes. Brysio wnelo'r amser y byddo yr egwyddor hon yn cael mwy o'i hefelychu. Y mae yn dda genyf fy mod wedi cael digon o ras i fod yn ffyddlawn i'r argyhoeddiad hwnw hyd y dydd hwn ; a chyda hyfrydwch yr wyf wedi cyf- 3 26 LLWYBEAU BYWYD. rami canoedd o ddoleri, o dan ffug enw, at y Gym- deithas Genadol a'r Feibl Gymdeithas. Gwnawn felly o wyleidd-dra, gan nas gwyddwn am lawer yn degymu, a rhag i'm hymddygiad fad yn achlysur i neb bechu. Ond yn awr, gan yr ystyriaf yn ddyl- edswydd arnaf gymell pawb at liaelioni crefyddol, rhaid i mi amcanu bod yn esiampl hefyd, oblegid nid yw yn iawn cymell neb at ddyledswydd na byddo y cyinellydcl yn ei hymarfer ei hun. Yn 1866, gwnaethym ymgais i fyned i bregethu, a bum trwy eglwysi y Dosbarth, ac o dan arholiad yn y Cyfarfod Misol, a chefais anogaetli i fyned rliagwyf er cymwyso fy hun at y gwaith ; ond gan nad oedd fy amgylchiadau yn ffafriol i gael addysg, a fy mod yn ameus am fy nghymwysderau naturiol i ddod yn bregethwr teilwng, rhoddais i fyny y syniad o honwyf fy liun, gan benderfynn gwneyd fy ngoreu i fod yn ddefnyddiol a ffyddlawn mewn cylch is yn ngwinllan fy Arglwydd. Yn 1867, sy- mudasom fel eglwys o'r ty ysgol i'r Capel newydd, Jerusalem ; a chyflogasom y Parch. William Jones i ddyfod i'n bugeilio. Y mae ef yno hyd y dydd hwn, ac yn un o weinidogion mwyaf parclius Sir Forganwg. Gan fod y boblogaeth yn cynyddu, a'n heglwys ninau yn Uwyddo, penderfynwyd cadw moddion crefyddol eto yn y blaen yn yr hen bab- ell, gan fod agos i filltir oddi yno i Jerusalem, y Capel newydd. Cyn hir, adeiladwyd capel hardd yn yr hen Bethel ; ac erbyn heddyw dywedir fod y ddeadell fechan, y Bethel, wedi cynyddu o ddeu- DEUDDEG- MLYNEDD YN SIR FORGANWG. 27 dcleg i bymtkeg o eglwysi mawrion yn y rhan ucIl- af o'r dyffryn. Yn neclireu 1868, yr oeclcl yn mlilygion Bhag- luniaeth i mi gefnu ar wlacl fy uliaclau am fyd y gorllewin. Y testyn diweddaf y clywais bregetliu arno cyn gadael Cymru, oedd, " Canys nid oes i ni yma ddinas barhaus, eitlir tin i ddyfod yr y'm ni yn ei dysgwyl." 28 LLWYBRAU BYWYD. C YFNOD III. O'M DYFODIAD I AMEEICA HYD FY MYN- EDIAD AM DEO I GYMEU YN 1874. Cychwynais o Gymru am America Ionawr 25, 1868, a chefais fordaith ddigon garw, ar fwrdd y City of Paris , a bu agos iddi hi a ninau gael ein claddu yn ngwaelod mor y Werydd ar nos Sab- both, ond nid felly y rhyngodd bodd Llywydd y ddaear a'r mor, a chyraeddasom y byd newydd yn mhen pymtheg niwrnod o fordaith. Ac i gychwyn yn yr hinsawdd briodol mewn gwlad newydd, y gAvaith cyntaf a gefais oedd ceibio 'r ia oddi ar y cledrau, er gwneyd ffordd i'r cerbydau i glndo yr Americaniaid trwy heolydd dinas Scranton. Nid oes angen i mi ddweyd fod hyny yn waith digon oer a chaled i greenhorn, a hyny yn mis Chwefror. Aethym wedi hyny i ddyfnder y ddaear, i lanw rhyw bymtheg tunell o lo ; ac yr oedd yn tori fy nwylaw fel cyllill, yn nghanol mwg a thywyllwch. ! bobl anwyl, os oedd ia yr heolydd yn ymhichio i fy wyneb mewn creulondeb, yr oedd bodau duon y pwll yn rhwygo fy nghnawd fel ellyllon, ar ol cael eu deffroi o'u cwsg hirfaith yn eu gwely lion- ydd, lie yr oedd en hewinedd wedi caledu, ac awchlymu fel yr adamant, megys pe yn ymwybod- ol o'u bod wedi cymwyso eu hunain i dan mewn YX AMERICA HYD 1874. 29 cysgadrwydd, a'm bod inau niewn cyngrair er en hanfon i'r llosgfeydd a haeddent, ar ol eu cysgad- rwydd diwaiih yn eu cuddf eydd tywyll ! Ond er caleted oedd, cariais frwydr yraosodol yn y blaen yn erbyn y black diamonds yn yr amddiffynfeydd oesol hyn hyd y flwyddyn 1881 ; ond bum inewn enbydrwydd am fy mywyd yn yr yradrechf a filoedd o weithiau. Yr oedd yn Hyde Park gapel liardd gan y T. C. bron yn ddiddyled, pan ddaethym i'r wlad, a'r Parch. M. A. Ellis yn weinidog ynddo ; ond yr oedd y capel newydd a liardd dan sylw wedi dechreu cymeryd taitli tua bro y black diamond; ac yn mhen rhai misoedd ar ol iddo sefyll, costiodd tua $5000 i'w adferu i'w ddefnycldioldeb cyntefig. Yn mhen rhai misoedd ar ol fy nyfodiad i'r wlad, cymellwyd fi i uno gyda rhyw 80 o Gyniry i gych- wyn Baner America., a chostiodd yr anturiaeth i mi $100 neu ragor, yn arian. Yr oeddwn yn cy- hoeddi rhai o gynyrehion fy meddwl a'r yssrrifbin yn y Fane? 1 , o dro i dro. TTele hefyd ysgrif a gy- hoeddais dan ffugenw yn y Cyfaill, am Ebrill 1869 : AT Y TBEFNYDDION CALFINAIDD YX A.MEKICA " Y cynauaf yn ddiau sydd fawr, ond y g^reithwyr yn anaml." Anwyl Frodyr a Thadau ! — Yr wyf finau yn un or cyfryw a symudwyd gan Raglumiaeth o Gymru uchel ei breintiau i'ch plith chwi yn y wlad gyfoethog hon ; gan hyny yr wyf yn ostyngedig gyflwyno yr ysgrif hon 30 LLWYBKAU BYWYD. i'eh sylw, Hiewn hycler y bydd i chwi ei phrofi yn nghlorianau cywir egwyddorion Cristionogaeth. Cym- ellwyd fi i ysgrifenu yr anerchiad hwn gan yr egwydd- orion a ddysgais o'r Tsgrythyrau yn ngwlad fy nhadau, a chan yr ymwybyddiaeth nad ydym ni yn y wlad hon yn gwneyd cyfiawnder a'r egwyddorion a broffeswn, sef ein bod i ymdrechu anfon goleuoi yr ef engyl i bob rhan o'r byd, &c. Y gorchymyn a roddwyd gan Ar- glwydd y cynauaf i'w eglwys yw, "Ewch i'r holl fyd, a phregethwch yr efeneyl i bob creadur." Ac y mae y gorchymyn yna cyfuwch ei awdurdod heddy w a phan swniodd gyntaf yn nghlustiau y dysgyblion, " O her- wydd y cynauaf yn ddiau sydd fawr, a'r gweithwyr yn anaml." Er mwyn gogoniant ein crefydd, ynte, bydded i ni roddi mwy o sylw i'r hyn a ofynir genym gan ein Brenin a'n Ceidwad, sef Iachawdwr y byd. Na ddy- weded neb o honom yn uchel, ein bod yn gwneyd ei orchymynion ef, tra y byddom heb yr un Gymdeithas Genadol mewn gwlad mor gyfoethog a hon. " Y mae yn bryd i ni weithian ddeffroi o gysgu," rhag i'r Ar- glwydd roddi y winllan i lafurwyr eraill, a ddygo ei ffrwyth. Chwi, swyddogion eglwysig trwy y Talaeth- au, goddefwch i mi osod tair dyledswydd o'ch blaen, a'n dyrchafa fel cyfundeb Cristionogol i anrhydedd a llwyddiant, os dygwch hwynt i ymarferiad cyson a chyffredinol : I. — Penodi Trysorydd Cyffredinol i dderbyn tanys- grifiadau at Gymdeithas Genadol ein henwad yn America. II. — Yn gymaint a bod cyfarfod gweddi nos Lun cyntaf o bob mis wedi cael ei neillduo gan bob eglwys YN AMERICA HYD 1874. 31 i wedclio ar yr Arglwydd anfon yr efengyl i dywyll leoedd y ddaear, &c, bydded i gasgliad gael ei sefydlu yn y cyfryw gyfarfodydd er rhoddi cyfleusdra i bob un a alio, os bydd yn ewyllysio, gyfranu o'i arian un- waith bob mis tuag at gario y newyddion da i'r rhai sydd yn marw o eisieu gwybodaeth yn ng-hanol y ty- wyllwch du. III. — Cysegru rhan o'r Cyfaill yn llwyr at yr aclios cenadol. Y inae paganiaeth yn hawlio byn ar eich 11a vv, fel y byddo y maes eang hwn yn cael sylw darllenwyr y Cyfaill yn fisol, &c. Pa ddylanwad a galfai rhoddi y dyledswyddau uchod mewn ymarferiad cyflawn a chyson ar ein cyfundeb ? Y mae yn bosibl, fe allai, fod rhai yn ein plith a farn- ant y byddai hyn yn feichiau trymion, anhawdd eu dwyn, ac y llethent y gweiniaid i'r llawr, &c. Wei, caniataer i minau, fel un ag sydd yn ceisio deall yr egwyddorion hyn er ys blynyddau. ac wedi cael ei ar- gyhoeddi yn ngoleuni Gair Duw o uniondeb y sylwad- au canlynol, ysgrifenu gair o'u plaid: Yr wyf yn credu pe y gwnai pob eglwys o'r eiddom, er fod y rhan f wyaf yn eglwysi gweiniaid, ond treulio y society o flaen y cyfarfod nos Lun cyntaf o'r mis nesaf i ymddyddan ar gynwysiad yr adnodau hyn a'u cyffelyb: u Pa fodd gan hyny y gal want ar yr hwn ni chredasant ynddo ? a pha fodd y c redan t yo yr hwn ni chlywsant am dano? a pha fodd y clywant heb bregethwr ? a pha fodd y pregethant, onis danfonir hwynt? v Khuf. x. 14, 15 — ac yn penderfynu yn unfrydol o'r galon, na bydd- ai yr un cyfarfod o hyny allan er gweddio ar yr Ar- glwydd i anfon yr efengwl i oleuo y cenedloedd, heb 32 LLWYBRAU BYWYD. gyfleusdra lief yd i bwy by nag a ewyllysio gyfranu yn wirfoddol tuag at anfon cenadon at y " rhai sydd yn eistedd mewn tywyllwch a chysgod angeu" — y caem yn wobr adfywiad cyffredinol — mwy o bresenoldeb Ys- bryd Duw yn ein cynulleidfaoedd — canoedd yn cael eu hychwanegu atom o " rai ewyllysgar i weithredoedd da," — ein gweinidogion yn cael eu cynal yn fwy teil- wng — dyledion ein capeli yn cael eu difodi, a llwyddiant teuluol, a phawb yn cynyddu mewn ffydd a duwioldeb, a'r Gymdeithas Genadol yn deilwng o gael ei chydna bod gan y byd Cristionogol, &c. Fe allai y cyhudda rhai fi o fod yn eithafol fy ngol- ygiadau ; dymunaf ar y cyf ryw, os oes, am eu treio yn y ■ clorianau eywir, sef geiriau y digelwyddog Dduw (Mai. iii. 8-13), a manau eraill. O ie, medd rhyw un, wrth genedl Israel, o dan yr hen oruchwyliaeth, y llef- arwyd y geiriau yna, ac o ganlyniad nid ydynt o bwys i ni. Cofia, gyfaill, i'r graddau ag y mae teyrnas yr efengyl yn kelaethack na theyrnas Israel, i'r graddau hyny y mae gofynion y llywodraeth oddiar ddwylaw y deiliaid ; ac i'r graddau ag y mae y gwaith yn bwysie- ach, i'r graddau hyny y mae y bendithion yn helaeth- ach. Ond nid yw y dyledswyddau y cyfeiriaf atynt ond ysgeifn, eto byddant yn bwysig a dylanwadol er llwyddiant, os gosodir yr olwynion i droi gan y rhai ag yr ymddiriedwyd iddynt ddorau rhyddid yr efeng- yl ; ie, fe ofynir hyn oddiar ddwylaw y cyfryw, sef rhoddi pob mantais a rhyddid i bwy bynag ewyllysio w T neuthur daioni, &c. Yn awr, cymerwn wasanaeth ffigyrau er dangos pwysigrwycld pethau bychain, gyda ifyddlondeb a YN AMERICA HYD 1874. 33 chydweithrediad. Cyinerwn yn ganiataol fod ein lioll gynulleidfaoedd yn rhifo 20,000 o bersonau, a phob un o'r cyfry w yn cyfranu un cent bob mis at y Gymdeithas Genadol, gwna $200 y mis, a $2,400 y flwyddyn. A fyddai hyny yn faich ? Os byddai rhai nad allent roddi un cent, byddai eraill a garent gael cyfleusdra i gyfranu deg neu ugain, mwy nea lai. A phwy a wyr nad oes rhai yn ein plith a garent gael ffordd rydd i anfon arian wrth yr ugeiniau o ddoleri"? Y mae hyn yn ddigon posibl. Beth pe b'ai ambell i wr ieuanc yn gweled y fath bwysigrwydd mewn lledaeniad yr efeng- yl, ag yr ystyriai yn rhagorfraint i ddegymu ei gyflog at yr achos cenadol ? Nid ^w hyny yn gyfwerth a "rhoddi ein cyrff yn ebyrfch byw, yr hyn yw ein rhes- ymol wasanaetrh ni." Yn yr hydref canlynol y cynaliwyd y Gymanfa Gyffredinol gyntaf, ac y ffurfiwyd Cymdeitlias Gen- adol y Trefnyddion Calfinaidd. Y^n haf 1869, eaw- som streic trwy y gweithiau glo o amgylcli Scran - on, ac im ystormus ydoedd ; ond nid wyf am liel- aethn ar j dygwyddiadau yn nglyn a'r cyfry w yma, er fy mod inau yn y rhyferthwy fel eraill. Oblegid amgylchiadau yn y flwyddyn 1870, cefais brawi ar gadw ty, er mwyn fy chwaer Margaret, yr lion oedd wedi cael ei gadael yn weddw, gyda dwy o enethod bychain, am ryw bedair blynedd, hyd onid aetli hi yn ei hoi i Gymru. Cawsom streic arall am chwe mis o amser, yn 1870-71, ond er colled gyffredinol, galhvn feddwl. Gallwn nodi rhai pethau rhamantns ag oedd yn 34 LLWYBRAU BYWYD. clal perthynas a mi, oni bae foci gwyleidd-dra yn fy ngwahardd ; felly y mae llawer o bethau i'w gad- ael mewn dystawrwycld, ond y mae pob gweithred i gael ei dwyn i farn er hyny, yn un o'r ddau fycL Diameu genyf mai mwy dymunol gan y doeth a'r da, bob amser, yw gwneyd cymaint ag a allant o ewyllys eu Harglwydd, megys lieb yn wybod i'r Haw aswy, oni bae fod weithiau angen gwneyd da- ioni fel esiampl ac anogaeth i eraill mewn ystyr gymdeithasol. Tynwn y cyfnod liwn i derfyn gyd- a'r ychydig linellau canlynol a osodais wrth eu gilydd tua'r adeg ag y cefais fy ngwneyd yn ddin- esydd Americanaidd : Y "FOURTH JULY." Mae " Fourth o July" yn ddydd can a llawenydd ? Trwy wlad y Gorllewin boed hyny ' barhau ; Or d3^froedd Tawelog hyd Ian mor y Werydd, Boed pawb o'r preswylwyr i gyd-lawenhau. Y ser sydd yn gwenu uwch bwthyn a phalas. A'r eryr yn taenu ei edyn uwch ben ; Oyhoedder yn eglur, gwirionedd sydd addas, A phawb i weinyddu cyfiawnder heb len. Ardderchog Weriniaeth, tra'n ffyddlawn dy ddeiliaid, Y Cymry a fyddant yn ffyddlawn o hyd ; Er hyny edmygant hen iaith eu henafiaid, A'u hanwyl ddefodau, hycl ddiwedd y byd. Ai da 'ch egwyddorion, chwychwi ddinasyddion, Er dal rhagoriaethau sydd gymaint eu gwerth? Dyngarwch a chrefydd a lanwo eich calon, Ac felly ewch rhagoch mewn mawredd a nerth. I GYMRU AC YN OL. 35 CYFNOD IV I GYMRU AC YN OL ; A NODIADAU AR Y DAITH YN BANER AMERICA. Cychwynodd y brawd John T. Evans a minan o Hjcle Park er yinweled a Chymru, ddiwedd Gor- phenaf, 1874; ac yn ol ein bwriad, aetliom trwy Philadelphia am y waith gyntaf yn ein bywyd. Cawsoni yno dipyn o gymdeithas a chyfarwyddyd y Cymro enwog, gwladgarol, a chenedlgarol, " Dafydd Jones y Gof," fel y'i gelwir ; a gwelsom dipyn o ogoniant arwynebol y ddinas. Hefyd, sylwasom ar sylfeini adeiladau yr Arddangosfa Ganmlwyddol yn cael eu tori, ar gyfer y flwyddyn 1876. Ond dyna, i Gymru yr oeddem am fyned, onide? Wei, aethom i'r agerlong Indiana, ac aeth hono a ni ryw fodd dros a thrwy y mor garw a'i donau, a Q-adawodd ni yn ddiojon sych yn Llyn- Ueifiad. I ffwrdd a ni am y gerbydres, gan ein bod am gael Cymanfa y T. C, yr lion oedd i'w chynal yn Pontrhydfendigaid, Sir Aberteifi ; ac aeth y ceffyl tan a ni yn flEyddlawn hyd Aberys- twyth erbyn y nos. Oychwynasom yn fore dydd Mawrth yr wyl i'r Gymanfa ; ac am wyth o'r gloch y bore, caAvsom bregeth dda gan yr Americanwr, y Parch. H. P. Howell, y pryd hwnw o Milwaukee, 36 LLWYBRAU BYWYD. Wis., oncl yn awr o Columbus, .Ohio. Ar y maes nm dcleg, pregethwycl yn rhagorol gan y Parch. Howell Powell, yntau o America, oncl yn y Jeru- salem nefol er ys blynyclclau ; ac ar ei ol pregeth- odcl yr enwog Barch. Edward Matthews. Yn y prydnawn cawsom y fraint o wrando ar y Parchn. William Williams, Abertawe, ac Owen Thomas, os iawn y cofiwyf. Felly talodd y ffordd i ni frysio i gael rhan o'r Gymanfa, heblaw fod gyda ni genacl- wri frawdol, a newydd da o wlad bell, i'r hen Grist- ion, Miss Phillips, chwaer y Parch. John Phillips, Bangor gynt, oddiwrth ei brawd William Phillips o Hyde Park, Pa. Erbyn heddyw, y mae y tebyg- olrwydd mwyaf fod y tri wedi cyfarfod i beidio ymaclael mwy, mewn gwell cartref na'r bwthyn y magwyd hwy ynddo yn Mhontrhydfendigaid. Oddi yno aethom rhagom trwy Dregaron, Pen- cader, Llandyssil, ac yn y blaen, i Llangeler. Yr oeddwn erbyn hyn yn rhodio hen lwybrau fy meb- yd a'm hieuenctid, ac ! fel yr oedd yr hen ad- gofion yn adgyfodi i'm croesaAyu i ail wledda ar swynion bore oes, ar hyd yr hen lwybrau cysegr- edig ! Oncl, ha ! yr oedd dail surion siomiant yn y wleclcl hon i mi, am foci y golygfeycld wedi newid, rhai o'r hen fwthynod wedi diflanu, a'r hen wyn- ebau a aclwaenwn gynt, bron oil, wedi ymfudo i ryw wlad syclcl yn mhell, bell tu draw i for amser, i beidio dychwelyd mwy, megys ag y daethym i o wlad machlud haul. Yn yr hen breswylfeydcl nis gwelwn yr hen wynebau gynt; O na, gwynebau I OYMRU AC YN OL. 37 dyeithr, bron yn mliob ty : oriel yma a thraw, yn anibell i dy, tybiwn fy mod yn gweled yn wynebau rhai o'r penau teuluoedd, trwy olion amser a gofal- on, a siomedigaethau byd, iinellau o'r gwynebau a adwaenwn gynt, yn mlilith y cyfoedion fu yn cyd- chwareu a mi : yna eisteddwn i lawr i gydfyned yn ol i ail fyw yn ddychymygol, megys, y gwynfyd ag oedd wedi cymeryd ei adenydd, ac eliedeg ym- aith i froydd y byd tragwyddol. Er ein boddhad, delai yr hen olygfeydd, yr lien gymdeithion, yr hen bleseran gynt i'n presenoldeb gyda chyflym- dra angylion ; ond ebrwydd y gadawent ni yn unig, am eu bod hwy wedi gadael y byd materol er's llawer blwyddyn, a chymeryd eu lie yn mhlith gwrthrychau y byd ysbrydol, gan addaw ein croes- awu ninau ryw ddiwrnod i'w cymdeithas, fel y gallom yn y byd hwnw ail fyw yr amser gynt yn fwy syhveddol nag erioed. BWTHYN FY NHAD. Mi aethyni i'r bwthyn fy magwyd, I geisio fy mam a fy nhad, A'r saith hyny gawsant eu magu Yn siriol o gwmpas eu tra'd ; Ond, Och ! y gwynebau ni welwn, Gwag ydoedd yr hen aelwyd Ian ; Na chwaith y caniadau ni chlywn, Fel oeddynt o gwmpas y tan. Wedi myned i fyd yr ysbrydoedd Er's tro y mae pedwar o'r naw, Ac un sydd yn nhir Patagonia, Ac arall yn Washington draw. 38 LLWYBRAU BYWYD. ■ Un arall yn teithio'r Talaethau, A dau sydd yn Ngwalia yn byw ; A gesglir y gwasgaredigion, I gwmni'r angylion a Duw? Bum yn gosod cofadail uwch ben bedd yr hon a roddes i mi fronau i sugno ; bum yn myfyrio uwch. beddrod fy nhacl ; bum yn y lleoedd y cafodd fy rliieni eu magu ; bum yn y capel y dygent ni iddo yn eu dwylaw i addoli yr Arglwydd ; a bum yn gweled y rhan fwyaf o'r lleoedd ag y treuliaswn y deg mlynedd ar liugain cyntaf o'm hoes. Yna, cefnais ar Gymru am yr ail waifch, ac ar lawer o berthynasau a hen gyfeillion, er dychwelyd trwy Lynlleifiad, a thros gefn y mor garw i Efrog New- ydd, prif borthladd fy ngwlad fabwysiedig. Mewn perthynas i fy sylwadaeth ar sefyllfa gym- deithasol, foesol, a chrefyddol Cymru, a'r cyfnew- idiadau a welwn yno er pan adawswn hi gyntaf, sylwn ar un cyfnewidiad mawr a difrifol ; sef i'r graddau y cynyddodd Cymru mewn ystyr fasnach- ol, yn ystod y blynyddoedd hyny o lwyddiant mawr, fod cynydd cyfatebol wedi cymeryd lie mewn yfed diodydd meddwol mewn tref a gwlad, nes yr oedd y duw Bacchus yn cael ei addoli yn ffyddlonach nag erioed, gan wyr a gwragedd, meib- ion a merched. Yn y fan hon rhoddaf y llythyrau a gyhoeddais yn Maner America y ar ol fy nychwel- iad o Gymru ; ac os oeddent yn werth eu darllen y pryd hwnw, y maent yn werth eu darllen eto, ar ol bod bedair blynedd ar ddeg allan o olwg, canys I GYMSU AC YH OL. 39 y mae pob petk da, o leiaf, yn werth i'w adgyfodi o fedd angof : I. — GOLYGFEYDD DAEAEYDDOL CYMEU. Nid oes tin gydmariaetli rhwng golygfeydd an- ian yn America a Chymrn. Mawredd ei niynydd- oedd, ei hafonydd, helaetlirwydd ei mensydd cyn- yrchiol, yn nghyda'i hadnoddau niwnyddol, yw gogoniant tir Columbia ; ond am wlad Gwalia, yr hyn sydd yn ei gwneyd yn fwy paradwysaidd na lioll wledydd y ddaear yw ei hamrywiaeth anghyd- marol. Er ei bod yn feclian o faintioli, eto gall ymwelydd wledda ar olygfeydd newyddion o ddydd i ddydd, am fisoedd yn olynol, heb flino ; canys y mae ei dyffrynoedd yn gyfoethog o brydfertliwcli. Yno gwelir yr afonjxld dolenog yn Uawn pysgod, y meusydd yn llwythog o flodau amrywiog, gwartheg a defaid, a gwahanol rywogaetlian o anifeiliaid, ymlnsgiaid ac ehediaid, y bwthynod a'r palasau, gerddi a gwinllanoedd ; a'r preswylwyr yn cael eu cynyrfn gan y rliai liyn oil i ogoneddu en Cre- awdwr. Pa ryfedd fod y Cymry yn genedl fardd- onol, gerddorol a chrefyddol ! Pe yr elai yr ym- welydd drachefn i ben un o'r mynyddoedd, megys yr Wyddfa, gwelai oddi yno ugeiniau o fynydd- oedd a dyffrynoedd, llynoedd ac afonydd, megys o amgylch ei draed ; y mor hefyd a'i longau yn y golwg — y mae yr olygfa yn annesgrifiadwy. Pa ddyben cydmaru America a lion mewn prydferth- wch anianyddol ? Yr wyf wedi hiraethu Uawer er 40 LLWYBRAU BYWYD. pan wyf yn America am weled llygad y dydd> ond yn ofer, eithr dywedir i mi eu bod yn y wlad, ond os ydynt, geliir teitliio miloedd o filldiroedd yma lieb ganfod un. Darllenais amser yn ol, fod y Gydgyngorfa yn bwriadu gwneyd Pare Cenedl- aetliol ar un o wastadeddau y Gorllewin, neu ryw le ; ond braidd nad allaf wneyd llw na fydd o fewn ei derfynau yr un blodeuyn o'r fath. II. — AGWEDD GYMDEITHASOL Y WLAD. Y mae sefyllfa y gweithwyr wedi gwella llawer yn y gweitlifeydd, ac yn mlilitli yr amaethwyr, yn Ngliymru, er pan wyf fi yn cofio. Yr wyf yn credu ei bod yn well ar y gweithwyr yno nag yn America yn bresenol. Credwyf liefyd fod y genedl yn ym- berffeitliio mewn gwybodaetli ac addysg. Nis gallaswn weled fod rhinweddau crefyddol wedi cynyddu llawer yn mlilitli y genedl yn ddiweddar. Y mae llawer o ymdrecli yn eu plith o blaid dir- west a sobrwydd ; eto ymddengys fod diota a meddwi ar gynydd yno. Pa nifer o'n cenedl yn Ngliymru sydd yn cyfranu cymaint at wasanaeth yr efengyl ag y maent yn gyfranu at ddiodydd medd- wol ? Pa ryf edd fod ei Chymanfaoedd a'i Chyrdd- au Misol yn declireu ymlioli pa fodd i enyn ysbryd cenadol yn ieuenctyd y genedl ? Ond i'w hatli- rawon lwyddo i droi llifeiriant yr arian oddiwrth y fasnach feddwol at achosion cenadol, yna can sicred a bod " Duw yn dyrchafu ei air goruwcli ei enw oil," ceir g weled canoedd o ieuenctyd yn tan- I GYMRU AC YN OL. 41 io o ysbryd cenadol, ac yn barod i ddodi eu eyrff yn ebyrth byw at y gwaith gogonecldus. Oni wyddom yr adnod liono a'i chyffelyb, " A hyn yr wyf yn ei ddywedyd, yr hwn sydd yn hau yn brin, a fed liefyd yn brin ; a'r hwn sydd yn ban yn hel- aeth, a fed liefyd yn helaeth." Y mae yn dda gen- yf fod gweinidogion y gair yn dechreu teimlo y perygl sydd yn bygwth y genedl. Goddefer i mi draetliu y syniadau yr wyf wedi bod flynyddau yn en ffurfio am y pwlpud Methodistaidd, sef fod y pynciau atlirawiaetliol — y pechod gwreiddiol, eth- oledigaeth, a chyfiawnhad trwy ffydd, , gan ein bod yn liawlio egwydd- orion y Beibl yn eiddo i ni fel Cymry. Y mae un 116 LLWYBBAU BYWYD. ffaith yn ystadegau Trysorydd y Gymcleitlias Gen- adol Gyffredinol liefyd yn peri i ni fod yn ffydd- iog, sef fod mwnwr tlawd wedi cyfranu $40 ati. Hwyrach y gwena rhai crefyddwyr yn amheus ar y ffaith uchod. Pa f odd bynag, cymeraf liyn yn aw- grym nad yw yr amser yn mliell pan y gwna pawb yn ol eu galln yn debyg iddo. Md ydwyf fi yn gweled mai gwyrthiau yw pethau felly. Yr oil wyf ii yn welecl yn angenrheidiol i'r Cristion wneutlmr er dylyn esiampl y mwnwr, mewn mwynliad a rhwyddineb, yw, (1.) Cofio y ffosy cloddiwyd ef o lioni ; (2.) Meddwl am y gost a'r llafur a'i cododd i'w sefyllfa bresenol ; (3.) Darllen yr Ysgrytliyran sydd yn profi fod Duw yn ymddiried adferiad y byd i'w bobl, gyda benditli yr Ysbryd ar en liym- drecliion, gan eu cyfarwyddo a'u nerthu i gyf- lawni eu dyledswyddau yn briodol; (4.) Bod yn gyfarwydd ag addewidion Duw i'r rhai fydd yn ffyddlon ar ychydig yn y byd liwn, yna bydd yn debyg o ofyn, " Pa betli a fyni di i mi ei wneutli- ur?" Ac os na fydd yn teimlo fod y cymwysderau ynddo i fod yn genaclwr i dywyll leoedd y ddaear, efe a ddywed yn iaith y mwnwr liwnw, Mi a gys- egraf ran o fy llafur — y ddegfed ran, mwy neu lai, ^r anfon y rhai sydd wedi eu cymwyso gan Dduw at y rhai sydd yn marw o eisiau gwybodaeth. Fe allai na allwn eu clwyn yr awrhon ; ond bydded i ni gael gweled pethau mwy ar ol hyn. "Deffrown yn gyfiawn, ac na phechwn." YX CASGLU AT GAPEL HYDE PARK. 117 CYFNOD VI. TAITH GASGLYDDOL Y "CARDOTYN" AR RAN CAPEL HYDE PARK. Adeiladwyd capel hardd o briddfeini gan y T. C. vn Hyde Park yn y flwyddyn 1864 ; ond yn nech- reu 1868, pan oedd yn ddiddyled hyd o fewn $250, eymerodd ei sylfeini daith tuag at galon y ddaear, am fod y glo wedi ei weithio allan oddi tano. Ar ol i'r capel sefyll, awd i'w ail-adeiladu, a chan i'r cwmni glo a'r perchenog gwreiddiol wrthod talu y golled, gwysiodd yr eglwys hwy i'r llys gwladol am iawn, ond ar ol un mlynedd ar ddeg o gyfreithio, gorfn i ni roddi i fyny yr ymdreclifa gyfreithiol, pan oedd ein colled arianol wedi cliwyddo i tua Sl3,000, tra nad oedd aelodau yr eglwys ond tua 200 o weitliwyr tlodion, a 11a wer o honynt yn wedd- won a plilant. Ond bellach, olrheiniwn berthynas yr ysgrifenydd a'r baich gorletbol : Y r r oedd rhai o'r eglwys am adael i'r capel fyned rliwng y gofyn- wyr ; eitlir gan na wnai y capel yn Haw y Sirydd dahi haner y gofynion, dadleuai rhai o honom dros ymdrechu tain pawb yn ol ysbryd Cristionogaetli, ac os metbu, methu yn anrbydeddus. Daeth yr eg- lwys oil i'r un ysbryd, ac awd ati, a chasglasom fel eglwys a chynulleidfa, y flwyddyn gyntaf, $1,008, ac hefyd penodasom y ddau flaenor, James R. 118 LLWYBRAU BYWYD. James a Bees Morgan, i gynllunio a chasglu oddi allan, a gwnaethant yn dda, fel rhwng yr oil, y lleihawyd y ddyled $3,044.07 y flwyddyn gyntaf. Wele yn canlyn y cyfrif am 1881 : Hyde Park,,. Pa., Mawrth 23, 1882.— Casglodd Mr. Bees Morgan yn Diamond Shaft, G. Vein, $22.75; eto, E. Vein, $19 ; Slope No. 2, $31 ; Payne Shaft, $21.48 ; Trip Slope, $18.98 ; Archibald a Continental, $35.75 : Hampton, $24.25; Sloan Shaft, $30.25; Brigg's Shaft, $70.81; Connells' Mines, Scranton, $36.45; Mount Pleasant Slope, Hyde Park, $74.45; School Fund, $29.50; Moosic, $29.93; Wilkesbarre— Bed Ash, $35; Empire, $23.50; Diamond, $12.50; Nanticoke Shaft, No. 1, $25.45; eto, No. 2, $18; Tunnel, No. 1 a No. 2, Honey Pot, $13.75; Slope, No. 1, Nanticoke, $13.50; Slope, No. 4, eto, $15.05 ; Shaft, No. 2, eto, $10.95 ; Avondale, Plymouth, $56; Sugar Notch, No, 9, $32.50; Sugar Notch, No. 10, $14.75; eto, Old Slope, $3; Sugar Notch, $29 ; Carbondale, $48.75 ; man gasgliad- au, $53.10; yn gwneyd cyfanswm o $849.40 Casgl odd y tu allan i'r gweithiau, $574.82. Donations oddi wrth y creditors, $611.55. Casgliad yr eglwys a'r gyn- ulleidfa yn Hyde Park, $1,008.30. Cyfanswm yr holl gasgliadau a'r rhoddion, $3,044.07. Tr ydym, ar ran yr eglwys, yn dychwelyd y diolch- garwch gwresocaf i bawb a gymerasant at ein cynorth- wyo i symud y ddyled bwysig sydd yn gorwedd ar j capel, ac hefyd am ddwyn tystiolaeth i gywirdeb cyf- rifon ein casglydd, Mr. Morgans. Cawsom ein haw- durdodi i edrych dros y cyfrif on gan yr eglwys, ac yr YN CASGLU AT GAPEL HYDE PARK. 119 ydyni wedi cyflawni y gorchwyl yn fanwl, a chael yr oil yn gywir. Dros yr eglwys — John Hairris, B. Da- vies, Olrheinwyr. Tua diwedd Medi, 1881, rhoddodd y brawd Eees Morgan y gwaith anhyfryd o gasgln i fyny, felly dyna y gwaitli wedi sefyll, a phryder, a chwilio am gasglwr newydd yn canlyn. Ar ol methu gyda phawb ag y tybiem a wnaent gasglwyr da, cyn xhoddi i fyny mewn anobaith, tybiodd rhywun y byddai yn well rhoi cynyg i W. D. Davies i fyned at y gwaitli ; a rhwng bodd ac anfodd y swyddogion, el newydd, ac na byddant mor anffortunns gydag ef ag ydym ni yn Hyde Park wedi hod. Cefais dderbyniad croesawns gan y Parch. 11. Trogwy Evans, a chan y diacon, R. P. Morgan, a chynulleidfa yr Anni- bynwyr, Ac Yn nesaf, aethym i Milwaukee a chefais dder- byniad orosawus, a chydymdeimlad casglyddol, u r an y Patch. H. P. Howell; arweiniodd ti vn gar- edig am ddau ddiwrnod trwy y dref i dderbyn ar- ian -an \ Cymry, ac i weled rhyfeddodau y dref 1 1 ; i ial swyddfa yr hwn sydd yn Scranton, er hyrwyddo ymfudiaeth o'r Dwyrain orlawn i diriogaethau breision y Gorllewin, megys Dakota. Ar ol ym- weled a Chymry caredig Bark River, dychwelais i aros am noson mewn mwynhad o letygarwch y Parch. D. M. Jones a'i briod, ger Waterville, car- edigrwydd y rhai a brofaswn o'r blaen tua phum' mlynedd yn ol, yn Floyd, N. Y., pan y gwisgwn y cymeriad " Cardotyn." Tranoeth ymwelais a Chymry caredig Wales a'r cylchoedd, ac yn eu chwe' blynedd yn oruchwyliwr. 219 plith j Parch. John Williams, a Mrs. Elias, yr hon sydd mewn galar dwys ar ol ei hanwyl ferch, yr hon a hunodd yn yr angeu er pan y bum yno o'r blaen. Wrth gwrs bum yn nghartref y Parch. R. H. Evans a'i deulu, a da genyf allu barnu ei fod ef yn parhau i osod perffeithrwydd yn nod i ynies- tyn ato. Nid boddhau cywreinrwydd ei wrandaw- wyr yw ei nod ef, eithr llafuria er eu lies gwirion- eddol, yn bersonol, teuluol, cymdeithasol, gwladol a chrefyddol. Nid wyf yn gwybod am unrhyw wein- idog yn ivrj ffyddlawn a chydwybodol er gwasan- aethu ei Feistr a'i gydgreaduriaid, na Mr. Evans. Oddiyno aethym o gwmpas y Cymry nes gjy- aedd y ceredigion Riceiaid ; ac ar ol cael ymgom gyda'r hen bobl, arweiniwyd fi gan George hyd at ei frawd James (Iago Ddu). Cafwyd noson lawen yn nghartref y bardd, ond tranoeth myned rhagof oedd yn yr arfaeth i mi ; ac erbyn nos Sadwrn, Hydref 2il, cyraeddais ardal Seion, lie y gwahodd- T\yd fi i fwynhau lletygarwch Mr. Thomas Thomas a'i briod, ger y llyn grisialaidd. Hefyd cefais Mr. D. Morris a'i deulu ac eraill yn garedig a chroes- awus. Ar ol treulio Sabboth dymunol gyda phobl Seion, a rhyw naw diwrnod yn y sefydliad, a chael rhestr lied dda o dderbynwyr newyddion at y Drych a'r Cyfaill, troais fy ngwyneb tuag Ixonia, He y cymerwyd fi o gwmpas gan y Parch. John E. Jones ; ac yn y fargen cefais y fraint o glywed y Parch. Hugh Jones, Liverpool, yn nghapel y T. C. Clywswn ef o'r blaen yn Pittsburg, ac wedi hyny 220 LLWYBEAU BYWYD. yn Chicago, a thrachefn yn y Gymanfa Gyffredin- ol yn Milwaukee, ond teimlwn mai y bregeth olaf hon yn Ixonia oedd yr oreu o'r oil a glywais gan- ddo. Yr oedd ef a'i gyfaill Hughes yn teimlo yn llawen ar ol eu holl deithiati yn y Talaethau ; a gallwn feddwl eu bod wedi cael eu boddhau yn y wlad. Aethym rhag ij mlaen am Watertown, a derbyn- iwyd fi yn siriol a lletygar gan Mr. R. Jones (Bardd Gwyn) a'i deulu. Hebryngodd Mr. Jones fi o dy i dy i weled y Cymry, a chawsom amryw enwau at y CyfailL Yr oedd bron yr holl Gymry yn der- byn y Drych o'r blaen. Hefyd cefais y fraint o glywed amryw o gyfansoddiadau y bardd. Y mae efe wedi tori tipyn yn ystod y tair blynedd diw- eddaf, ar ol yr archoll o golli ei fab talentog ac addawol, T. C. Jones, yr hwn fu farw yn dra di- symwth yn Mai, 1883, yn 31 mlwydd oed. Perch- id ef yn fawr gan ddinasyddion Watertown a'r cylchoedd fel dinesydd a golygydd y Watertown Democrat, &c. O Watertown cyfeiriais tua Colum- bus yma, a chefais dderbyniad croesawus gan Uriah Davies, Ysw., ac eraill. Yn yr ardal am- aethyddol rhwng Columbus a Beaver Dam gwelais John Griffiths, hen oruchwyliwr y Drych, yr hwn sydd yn wael ei iechyd. Cyraeddais erbyn nos Sadwrn, Hydref 9fed, i fwynhad o letygarwch Mr. Owen LI. Morris, He y gwahoddwyd fi i aros dros y Sabboth. Dywedodd wrthyf am ofyn i olygydd- ion y Drych, paham na baent yn cyhoeddi tipyn o chwe' blynedd yn oruchwyliwr. 221 hanes Betliesda a Cae-braich-cafn, Sir Gaernarfon, G. C, gan fod cyraaint o'r ardaloedd hyny yn Am- erica, fel ei liunan. Prydnawn Sabboth cefais y fraint o glywed y Parch. R. D. Williams, Colum- bus, yn nghapel Salem, oddiwrth Esa. 57 ; 17 — 19, sef y modd yr oedd yr Arglwydd yn ceryddu Is- rael am anwiredd ei gybydd-dod — pregeth ragorol a difrifol. Yn yr hwyr, yn Bethel, clywais breg- eth alluog gan y Parch. John J. Roberts, oddiwrth Salm 118 : 15 — " Atolwg Arglwydd, achub yn awr." Y mae ef a'r Parch. Daniel Thomas, Pine River, trwy awdurdod Cyfarfod Dosbarth, yr wythnosau hyn yn myned trwy eglwysi y Dosbarth i areithio o blaid y Gwaharddwyr ; ac wrth deithio yn mhlith Cymry Wisconsin, gwelaf yn eglur eu bod am gym- eryd rhan flaenllaw yn y diwygiad mawr gwa- harddol. LLITH XVI. TRWY ANIAL-BARTHAU WISCONSIN — CYNYDD Y BLAID WAHARDDOL — GWRTHWYNEBIAD GWRAGEDD. Randolph, Wis., Tach. 3, 1886.— Ar fy ffordd i Cambria, cefais y pleser o dreulio noson gyda Richard E. Owen. O herwydd gwlybaniaeth, ni arosais yn nghylchoedd Cambria y tro hwn, ond cyfeiriais fy wyneb tua Oshkosh, He yr arosais wythnos. Yna aethym trwy Ripon a Berlin ; wedi hyny mewn cerbyd am 25 neu 30 o filltiroedd trwy 222 LLWYBRAU BYWYD. y coed ai anialwch tywodlyd, yn nglianol gwlaw, i Wild Rose. Cefais y Cymry yno yn iach a ehroesawus, ond yn tueddu i gwyno oblegid meth- iant cynyrchion y flwyddyn lion, mewn canlyniad i sychder yr haf. Daliant eu profedigaeth, pa fodd bynag, fel Cristionogion, gan gredu fod Duw rhagluniaeth yn yinddwyn tuag atynt yn y ffordd ddoethaf. Mae eglwysi y T. C. yn ardal y Wild Rose yn llewyrchus dan ofal y Parch. Daniel Thomas ; ac nid wyf wedi gweled . yn myned i ddinas y cymylau, sef y Denver & South Park Division ; a dywedir fod y fynedfa hon yr uchaf yn y byd ag y mae cledr- ffordd yn myned trwyddi. Ar hyd yr holl gylch chwe' blynedd yn oruchwyliwr. 283 cwmpasog y mae y timber line i'w weled yr un ucli- der, ond oddi yno i fyny ni welir dim ond creigiau ysgythrog ac eira gwyn. Am adnoddau cyfoetli a llwyddiant Leadville, y mae yn wybyddus i'r byd erbyn hyn, mai meteloedd gwerthfawr o gelloedd y creigiau yw, niegysaur, arian, plwm, zinc, hai- arn, copr, &c. ; ac er fod y cyffroad cyntaf wedi darfod, y mae yn bur sicr nad yw Leadville ond megys yn ei mabandod ; ac yn wyneb y profion o hyn, y mae dwy reilffordd newydd ar waith i'r lie, yn ychwanegol at y ddwy sydd yn rliedeg yno eisoes. Y mae agwecld gymdeitliasol, foesol, a chrefyddol, Leadville, yn ymddangos yn well nag y dysgwyliem. Wrth gwrs, yr oedd yn rbesymol dysgwyl mai duw y byd hwn fuasai ar yr orsedd yma yn y dechreuad, ac mai prif swyddogion ei lywodraetli fuasai twyll cyfoetli, hapchwareu, ples- erau cnawdol, a phenrhyddid moesol, &c; ond er- byn beddyw, trwy drugaredd, y mae yr un cryf- ach na'r cryf arfog wedi dyfod, a chwifio ei faner yn Leadville annuwiol, fel ag y mae ei demlau a'i weinidogion yn amlhau, ac egwyddorion ei deyrnas yn dechreu dwyn y bobl i'w pwyll, ac i barchu y Sabbothau, trwy beidio gweithio ar y dydd sanct- aidd, a myned i leoedd o addoliad, yn lie i'r gwaith, ac i'r gambling houses, a'r diotai. Nos Sabboth, Mai 29ain, traddodwyd pregeth dda yn y capel harddaf yn y dref, mae yn debyg, sef capel y M. E., gan y gweinidog, ar wyl goffad- wriaethol y Grand Army of the Republic, i gynull- 284 LLWYBEAU BYWYD. eidfa liardd o tua mil o bobl, ac yr oedd yn breg- eth bwrpasol iawn i'r aclilysur ; a dydd Llun, Mai 30ain, gwnaed arddangosfa ardderchog gan gym- deithas y 6. A. E., a gwahanol gymdeithasau y dref. Oafwyd cyfarfod mor ddyddorol a Christ- ionogol yn yr Evergreen Cemetery, ag yn unrhyw arddangosfa gyffelyb a welais yn y Dwyrain ar achlysuron o'r fath. Nis gallwn lai nag ymgolli mewn syn fyfyrdod dros amser, wrth weled cynifer wedi cael eu claddu yn nghysgod creigiau bro y cymylau, o rai a gefnasant ar froydd heirdd eu genedigaeth, mewn gwahanol wledydd y ddaear, gan adael hoff berthynasau a chyfeillion, a myned i blith creigiau ysgythrog ac anghysbell gwlad y gorllewin pell, er gwneyd eu ffortiwn o'r trysorau cuddiedig. Bwriadent yn ddiau ddychwelyd ar amser penodedig i'w hen gartrefleoedd, i dreulio gweddill eu hoes mewn llawnder a chyfoeth yn nghymdeithas y rhai a garent ; ond, ha ! yn lie hyny, wele hwynt wedi eu cuddio yn mro marwol- aeth gwlad estronol, heb na brawd na chwaer, nac unrhyw berthynas, i gysegru eu gorweddfa a dei- gryn hiraeth. Ond er hyny gofelir am eu beddau gan ryw gymwynaswyr. Fel y safwn wrth fedd heb yr un gofadail uwch ei ben, daeth dwy eneth hardd i osod blodau ar y bedd. Gofynais i'm cyd- ymaith, a wyddai ef pwy oedd yn gorwedd yn y bedd yna? "O, gwn," meddai; "fanynaygor- phwys gweddillion y Cymro, y lienor, y bardd, a'r Cristion, John Preese Jones o Middle Granville, chwe' blynedd yn oruchwyliwr. 285 N. Y., yr hwn a adawodd ei anwyl deulu ar ol yno tua saith ralynedd yn ol, er dyfod i geisio ffawd rhwng creigiau Colorado; ond 'ar ol ycliydig ddyddiau o gystudd, cafodd y bardd a'r Cristion hwn ei roddi yn ' medd y dyn tylawd,' yn rakell oddiwrth y rhai a garent fwydo ei fedd a'u dag- rau !" Ac yn agos i'r un Uanercli gwelwn gofadail hardd i'r deg llanc gladdwyd yn fyw gan yr eira yn Home State Mine, Chwefror, 1880 ; a dywedid i mi fod dau o honynt yn Gymry, sef H. W. 3 a Josiah Mathews. Ond dyna, rliaid gadael dinas y meirw ar hyn yna. Nid oes fawr o Gymry yn adnabyddus fel y cyf- ryw yn Leadville — dim ond rhyw ddeg o deulu- oedd Cymreig a ellais ddyfod o liyd iddynt, ond wrth gwrs, gwelais amryw o rai sengl yn ychwan- egol. Nid wyf wedi gweled ond un masnachwr Cymreig yn y dref yn masnachu ar ei gyfrifoldeb ei hun, sef Mr. T. G. Eoberts, 426 E. 6 St. Gall- wn feddwl ei fod ef yn gwneyd jji dda wrth werthu bwj r dydd, &c. Y mae ef yn fab i'r Parch. Griffith Eoberts, Cambria Township, Blue Earth Co., Minn. Bum hefyd, dan arweiniad Mr. Parry, gynt o Middle Granville, yn gweled Oro City, yn agen y creigiau euraidd, rhyw bedair milltir o Leadville, sef un o'r dinasoedd rhyfeddaf ag wyf wedi weled yn fy mywyd. Aethym o Leadville gyda y Denver