.i^^% ^\ V .0 0. .<^'^ ■^z. .-^^ ^.^^' '^r^>\'\'- OVID^S FASTI; INTRODUCTION, NOTES, EXCURSUS, THOMAS KEIGHTLEY. REMODELED, AND CONSIDERABLY IMPROVED. LONDON: WHITTAKER AND CO. AVE MARIA LAxXK 1848. -t# LONDON ; OILHERT AND RIVINGTON, PRINTEKS, ST. John's square. PREFACE. No one, I should think, who has even done nothing more than look into Ovid's Fasti, will refuse his assent to the following- words of Hercules Ciofanus, one of the earliest editors of this poem : Ex omnihus veterum poetarum monumentis nullum hodierno die exstat opus, quod, aut eruditione aut rebus quae ad Romanam antiquitatem cognoscendam pertineant, hos Ovidii Fastorum libros antecellat. In effect we have here ancient Roman history, religion, mythology, topography, manners and customs, and moreover much Grecian mythology, and that portion of the ancient astronomy which regards the rising and setting of the different constellations. These alto- gether form a wide field of knowledge ; and the versification being, moreover, eminently beautiful, there is not, perhaps, in the whole compass of classical literature, a work better calcu- lated to be put into the hands of students. It is now some years since I most unadvisedly yielded to the solicitations of a publisher, and prepared an edition of this poem without the aid of many of the necessary books, and in a very short space of time. There is no act of my literary A 2 IV PREFACE. life which I so much regret. The book was also very incor- rectly printed ; yet, with all its defects, it was, perhaps, the best edition of the Fasti that had appeared in this country, and it was adopted in one of our great schools, beside some respectable private ones. The present edition is a totally different book. Indeed, though called a second edition, it is as different as if it had been done by another person. For in the interval of time which lies between them I have written my Histories of Greece and Rome, prepared the second enlarged and improved edition of my classic INIythology, resided for some time in Italy, and finally commented on the more difficult poems of Virgil and Horace. Meantime the only really critical edition of the poem, the learned and elaborate work of Merkel, had appeared, and I have thus been enabled to give a better text. When to this is added that I have had abundant leisure for preparing it, I am surely justified in hoping that it may be the means of causing this most pleasing and valuable poem to be more generally read and studied than is the case at present. I have sought to give all necessary aid to the student, but I would not encourage idleness by giving mythic and historic narratives in the notes ; I have always, however, referred to accessible works where they may be found, and that I deem to be all that could be justly required. T. K. Adbury Lodge, Newbury, J;jri/21, 1848. INTRODUCTION. § I. RISING AND SETTING OF THE STARS. §'2. THE ROMAN YEAR. 5* ^- MONTHS AND DAYS OF THE ROMAN YEAR. § 4. THE ROMAN FASTI. () 5. OVID's POEM ON THE FASTI. § 1. — Rising and Setting of the Stars. The attention of a pfiople who, like the ancient Greeks, dwelt in a region where, during a great part of the year, the night might be passed in the open air, and no mists or clouds obscured the heaven, must have been early drawn to those luminous points which are scattered over it in such profusion. They must have early learned to distinguish various clusters of them, and thence to give them appropriate names. Accordingly, in the most ancient portion of Grecian literature, the Homeric and Hesiodic poems, we find vari- ous groupes of the stars designated by peculiar names. Such are Orion, the Hyades, the Pleiades, the Bear or Wain, the Dog and the Ploughman or Bear-ward (Bootes or Arctophi/lax). The case was the same in the East : we meet in the book of Job (c. ix. 9, xxxviii. 31 .) with names for the Pleiades, the Bear, and Orion, and (xxvi. 14.) the constellation named the Great Serpent. The people of ancient Italy appear to have done the same : the Latin name of the Pleiades was Vergiliae, that of the Hyades Sucidae : the seven stars, which form the constellation of the Great Bear, were named by them the Septem Triones, or Seven Oxen ; for, as they go round A o VI INTRODUCTION. and round the pole without ever setting, the analogy between them and the oxen, which trod out the corn by going round and round the area or threshing-floor, was an obvious one. The brilliant con- stellation Orion was named in Italy Jugula, which probably signi- fied & yoke or couple ; for such it is in form : of the others, none but Greek appellations occur '. A very short acquaintance with the face of the stellar heaven sufficed to show that it did not always remain the same. During a part of the year, Orion flamed in full magnificence on the sky, and, to the eye of the Grecian herdsman and hunter, he and his Dog pursued the Bear, who kept walchvig him while the Pleiades (Peleiades, pigeons) wQreJlying before him ; at another season the sky was destitute of this brilliant scene. It was soon observed that the stars made ' their exits and their entrances' at regular periods, corresponding with the changes which took place in the course of nature on earth ; and these coincidences were marked and employed for agricultural purposes. A people who have no regular scientific calendar, always contrives a natural one, taken from celestial or terrestrial appearances. Thus the North American Aborigines designate times and seasons by the flowering of certain plants ; the ancient Greeks appear to have done something of the same kind, for one of Hesiod's designations of a particular season is, when the thistle is in blossom : we ourselves call the first season of the year the Spring (i. e. of plants) ; our forefathers termed and our Trans- atlantic brethren still term the autumn, the Fall (i. e. of the leaves). The Greeks, however, seem early to have seen the superior accuracy and determinateness of the celestial phenomena. In the didactic poem of Hesiod, this mode of marking the times of naviga- tion and of rural labours is frequently employed, and its use was retained by the countryfolk of both Greece and Italy far into the time of the Roman empire. Those who wrote on rural subjects or natural history employed it; we meet with it in Aristotle, as well as in Pliny and Columella. 1 On this subject, see Mythology of Ancient Greece and Italy, p. 465, 2nd edition. RISING AND SETTING OP THE STARS. Vll When intercourse with Eg'ypt and Phoenicia had called the thoughts of the Greeks to natural science, the rude astronomy of their rustic forefathers became the subject of improvement. The name of Thales is, as was to be expected, to be found at the head of the cultivators of this science. He is said to have been the first who taught to distinguish between the real and apparent rising and setting of a constellation, which implies a knowledge of spheric astronomy. His example was followed and observation extended by others ; and as rain, wind, and other aerial phenomena were held to be connected with the rising and setting of various signs, the times of their risings and settings, both apparent and real, were computed by Meton, Eudoxus, and other ancient astronomers. The tables thus constructed were cut on brass or marble, and fixed up (whence they were called TrapaTrriyfiara) in the several cities of Greece, and the peasant or sailor had only to look on one of these parapegviata, to know what sign was about to rise or set, and what weather might be expected. Without considering the differ- ence of latitude and longitude, the Romans borrowed the parapeg- mata, like every thing else, from the Greeks. The countryman, as we learn from Pliny (xviii. 60, 65), now ceased to mark the stellar heaven ; for a Kalendar taught him when the signs rose and set, and on what days he was to expect sacrifices and festivals. Before the time of Thales it was, of course, only the visible and apparent risings and settings of the signs that were the subject of observation. But astronomers now learned to distinguish these phenomena into three kinds. These they termed the cosmic, acronych, and heliac risings and settings. The cosmic rising or setting (KocrfiiKog sttitoXij, or dvaic;) was the true one in the morn- ing ; the acronych (dKpowxog ^), the true one in the evening ; the heliac (jyXia/coe), the apparent rising in the morning, or setting in the evening. A star was said to rise or set cosmically, when it rose or set at sun-rise ; it rose or set acronychally, when it rose or set at sun-set ; it rose heliacally, when in the morning it just emerged fro«i the 2 'A/cpoi/u^, aKpoi/u^ia, to uKpov Tijs fuKTo?, prima now, is evening, the beginning (one end) of the night. <- .H-r^- .ct it- (,'■;,■ Vlll INTRODUCTION. solar rays ; it set in the same manner, when in the evening it sanli immediately after the sun. Some general observations may be made here. 1, The cosmic or true morning rising, and the acronych or true evening setting of a star, were matters of calculation, not of observation. 2. In the morning the true rising precedes the apparent one, ])erhaps several days. 3. In the evening the apparent setting precedes the real one. To illustrate this, let us with Milton suppose it 'spring time when the sun with Taurus rides,' the Hyades which are in the head of Taurus will rise with the sun, but lost in his eftulgence they will elude our vision ; at length when in his progress through the Tauric portion of the ecliptic, he has left them a sufficient distance - behind him, their rising (as his motion in the ecliptic is contrary to his apparent diurnal motion) will precede his by a space of time which will allow them to be seen. The real evening setting of a star, as we have said, is its sinking at the same moment with the sun below the horizon ; its heliac setting is its becoming visible as he is setting, and then disappearing, that is, ceasing to be visible after sun-set, in the western part of the hemisphere. Thus the Hyades will set heliacally, i.e. just appear and drop after the sun for some days before he, as it were, comes back to them and they sink together. There are thus three risings and three settings of a star, namely . The true morning rising, i. e. the cosmic. The apparent morning rising, i. e. the heliac. The true evening rising, i. e. the acronych. The true morning setting, i. e. the cosmic. The true evening setting, i. e. the acronych. The apparent evening setting, i. e. the heliac. Of these, the one which is most apt to engage the attention is the acronych or true evening rising, that is, the rising of the star at the eastern verge of the horizon, at the moment the sun is sinking on the western side. It is of this, we think, that Hesiod alwaj'^s speaks. The attention of the constructors of parapegmata does not THE ROMAN YEAR. iX seem to have been directed to the risings of the stars at different hours of the night. ^ § 2. — The Roman Year. Nothing seems to be better established by competent authority, than that two kinds of year were in use among the ancient Romans, the one of ten, the other of twelve months. In the usual spirit of referring their ancient institutions to those whom they regarded as their first kings, the ten-month year was ascribed by them to Romulus, the improved one of twelve months to Numa. This was the current opinion, such as we find it in the following poem : some ancient writers, however, such as Licinius Macer and Fenestella, to whom we may perhaps add Plutarch, rejected the ten-month year as a mere fiction. Their opinion has been adopted by the great Joseph Scaliger, who asserts that the Roman year always consisted of twelve months. Both opinions may, we think, be maintained : the Romans may, from the beginning of their state, have had a year of twelve months, which we would call the Roman year, and yet have used along with it a year of ten months, which, for reasons which will presently appear, may be termed the Etruscan or cyclic year. We will commence by showing that a year often months was in use even in the time of the republic. Ten months was the term for mourning ; the fortunes of daughters, left by will, were to be paid in three instalments of ten months each ; on the sale of olives, grapes on the vine, and wine in the vessels, ten months' credit was given ; the most ancient rate of interest also supposes a year often months. These are then strong presumptions ; but a nearer approach may be made to certainty. There was nothing the ancient inhabitants of Italy more carefully shunned, than drawing down the vengeance of the gods, by even an involuntary breach of faith. It was also the custom, especially of the Etruscans, to make peace, under the form of truces, for a certain number of years. Now we find that, in the year 280, a peace was 3 In the following notes we only notice tlie risings and settings generally, as they occur in the morning or the evening. A 5 X INTRODUCTION. made with Veii for 40 years. In 316 Fidenae revolted and joined Veil, which must then have been at war with Rome ; but 316-280 is only 36, yet the Romans, though highly indignant, did not accuse the Veientines of breach of faith. Suppose the truce made for 40 ten-month years, and it had expired in the year 314. Again, in 329, a truce was made for twenty years, and Livy says that it had expired in 347, but 347-329 is 18, not 20. Let the year have been of ten months, and the truce had ended in the year 346. These are Etruscan cases, but we find the same mode of proceeding in trans- actions with other nations : a truce for eight years, for instance, was made with the Volscians in 323, and in 331 they were at war with Rome, without being charged with perjury. This ten-month year was that of the Etruscans, who were the most learned and cultivated people of the peninsula. As the civil years of the Latin and other peoples were formed on various prin- ciples, and differed in length, the Romans at least, if not the others, deemed it expedient to use, in matters of importance, a common fixed measure of time. On all points relating to science and reli- gion they looked up to the Etruscans ; it was therefore a matter of course that their year should be the one adopted. This Etruscan year consisted of 304 days, divided into 38 weeks of eight days each. It is not absolutely certain that it was also divided into months, but all analogy is in favour of such a division. Macrobius and Solinus say, that it contained six months of 31, and four of 30 days ; but this does not seem to agree with weeks of eight days ; perhaps there were nine months of four weeks, and one of two, or more probal)ly eight of four weeks, and two of three'*. This year, which depended on neither the sun nor the moon, was a purely scientific one, founded on astronomical grounds and the accurate measurement of a long portion of time. It served the Etruscans as a correction of their civil lunar year, the one which was in com- mon use ; and, from the computations which have been made, it appears, that, by means of it, it may be ascertained that the Etrus- cans had determined the exact length of the tropical or solar year, ■* See the Cambridge Philological Museum, No. V. p. 474. MONTHS AND DAYS OF THE KOMAN YEAR. XI with a greater degree of accuracy than is to be found in the Julian computation. Like the Etruscans, the Romans employed for civil purposes a lunar year, which they had probably borrowed also from that people. This year, which of course, like every year of the kind, must have consisted of twelve months, fell short of the solar year by the space of 1 1 days and 6 hours ; and the mode adopted for bringing them into accordance was to intercalate, as it was termed, a month in every other year, during periods of 22 years, these intercalated months consisting alternately of 22 and 23 days. This month was named Mercedonius. In the last biennium of the period no intercalation took place= As five years made a lustre, so five of these periods made a secle, which thus consisted of 1 10 years or 22 lustres, and was the largest measure of time among the Romans. The care of intercalating lay with the pontiffs, and they length- ened and shortened the year at their pleasure, in order to serve or injure the consuls and farmers of the revenue, according as they were hostile or friendly toward them. In consequence of this, Julius Caesar found the year 67 days in advance of the true time, when he undertook to correct it by the aid of foreign science. From his time the civil year of the Romans was a solar, not a lunar one, and the Julian year continued in use till the Gregorian reform- ation of the Calendar. We may thus see that the civil year of the Romans always con- sisted of twelve months, and that a year of ten months was in use along with it in the early centuries of the state, which served to correct it, and which was used in matters of importance. * § 3. — Months and Days of the Roman Year. It has been usual with all peoples to begin their year at one of the great points marked by the course of the Sun in the ecliptic, namely, the solstices and the equinoxes. The civil year of the Hebrews began at the vernal ; their religious year, borrowed probably from 3 On the subjects treated of in this section, see Niebvihr on the Secular Cycle, in his History of Rome, and Sc.aliger de Emendatione Temporum. Xll INTRODUCTION. the Eg-yptians, at the autumnal equinox. Our own civil year, pre- vious to the last century, commenced in March, i. e. was regulated by the vernal equinox. The Roman j'car, during- the period known to us, was regulated by the winter solstice ; but there are reasons for supposing that it may at one time have commenced with March. Six months of the year, it may be observed, have numerical names, apparently belonging to a year, of which March was the first month, while the other six have names of a different nature. This, no doubt, may have arisen from the junction of two years belonging to different people, one of which, the cyclic, may have proceeded numerically ; yet still it is deserving of notice that the months, Quinctilis, Sextilis, etc., are all apparently reckoned from March. But as this may have been caused by the taking of the names of the first six months of the one, the last six of the other year, we cannot raise any theory on this foundation. The oriental division of time into weeks of seven days, though resulting so naturally from the phases of the moon, was not known at Rome till the time of the emperors. The Etruscan year, as we have seen, consisted of weeks of eight days ; and in the Roman custom of holding markets on the nundines, or every ninth day, we see traces of its former use ; but a different mode of dividing the month seems to have early begun to prevail. In the Roman month there were three days with peculiar names, from their places with relation to which the other days were de- nominated. These were the Kalends {Kalcndae or Calendae), the Nones (Nonae), and the Ides {Idus or Eidus). The Kalends (from calare, to proclaim,) were the first day of the month ; the Nones (from nomis, ninth) were the ninth day before the Ides, reckoning inclusively ; the Ides (from iduare, to divide,) fell about, not exactly on, the middle of the months. In March, May, July, and October, the Ides were the 15th, and consequently the Nones the 7th day of the month ; in the remaining months the Ides were the 13th, the Nones the 5th. The space, therefore, between the Nones and Ides was always the same ; those between the Kalends and Nones, and the Ides and Kalends, were subject to variation. Originally, however, as it would appear, the latter space also was MONTHS AND DAYS OF THE ROMAN YEAE. XIU fixed : there were thus in every month, except February, 16 days from the Ides to the Kalends ; and the months, therefore, consisted of 31 and 29 days, February having 28. It was only necessary then to know how many days there were between the Kalends and Nones, as the remaining portions were constant. Accordingly, on the day of new moon, one of the pontiffs cried aloud that number, thus intimating the day of the Nones, which was quite sufficient for the people''. In the Julian Kalendar, January, August, and De- cember were raised from 29 to 31 days, while their Nones and Ides remained unchanged. We thus see that the Roman month was, like the Attic, divided into three portions : but its division was of a more complex and em- barrassing kind ; for while the Attic month consisted of three de- cades of days, and each day was called the first, second, third, or so, of the decade, to which it belonged, the days of the Roman month were counted with reference to the one of the three great days M'hich was before them. It is not, perhaps, quite correct to say that the Romans counted backwards ; for, taking the month of January for an example, the first day was the Kalends, the second was then viewed with reference to the approaching Nones, and was denominated the fourth before the Nones; the day after the Nones was the eighth before the Ides ; the day after the Ides, the nineteenth before the Kalends of February. So that in effect it was just as when one is traveling from the country up to London or any other capital, and he sees the numbers decreasing on the mile- stones as he advances. *> Primi dies mensium nominatae Calendae, ah eo quod Ms diebus cal-atitur ejus mensis Nonae a pontificihus^ quintanae an septimanae sint fidurae, in Capitolio in Curia Calahra sic: Dies te quinque calo Juno Covella. Septem dies te calo Juno Covella, Vairo L. L. vi. 27. The word covella here is perhaps ■with reason supposed to be i. q. Koi\i], and to denote the hollowness of the moon during the first quarter. As this does not apply to Juno, who was never held to be the moon, we would adopt the opinion of Scaliger (De Em. Temp, p. 174), that tlie original word was Jana, which we know to have been the moon : see Mythol. p. 520. The Romans, when their religion had been Hellenised, appear to have made frequent changes of this kind. Thus we are told by Diony- sius and Festus (ib. p. 526), that Horatius made offerings to the Juno of his sister and the Janus of the Curiatii, where the last must have been the Genius, for no one ever heard of the Janus of a man. XIV INTRODUCTION. The technical phraseology of the Roman Kalendar ran thus. The numeral was usually put in the ablative case, and, as the names of the months were adjectives, they were made to agree with the Ka- lends, etc., or followed in the genitive, mensis being understood. Thus, to say that an event occurred on the Ides of March, the term would be Idibus Martiis, or Idibus Martii (mensis). So also of the Kalends and Nones : for any other day the phrase would be, for example, tertio Kalendas, i. e. tertio (die ante) Kalendas or tertio (die) Kalendarum. The day before any of the three principal days was pridie (i. e. priore die) Kabndas or Kalendarum, Nonas or Nonarum, Idus or Idinim. Another mode of expression was to use a preposition and an accusative case. Thus, for tertio Nonas they would sa} ante diem tcrtium Nonas, which was written a. d. III. Non. This form is very much employed by Livy and Cicero. It was even used objectively, and governed of the prepositions in and ex. We thus meet in ante tcrtium Nonas, and ex ante diem Nonas in these authors. Another preposition thus employed is ad ; we meet ad 2'>ridie Nonas. As the Romans reckoned inclusively, we must be careful in assigning any particular day to its place in the month, according to the modern mode of reckoning. We must, therefore, always diminish the given number by one, or we shall be a day behind. Thus, the 5th of June being the Nones, the 3rd is III. Non.; but if we subduct 3 from 5, we get the 2nd instead of the 3rd of the month. The rule then is, as we know the days on which the Nones and Ides fall in each month, to subduct from that day the Roman number minus 1 , and we have the day of the month. For days be- fore the Kalends, subduct in the same manner from the number of days in the month. The Romans further divided the days of the year into two classes, n&meAfesti and profesti : the first, answering to our Sundays and holi- days, contained all festivals, holidays, etc. ; the second, answering to our week- or working-days, those on which ordinary business might be transacted. Some days, as we shall see, partook of the character of both. Another corresponding division was into fasti and nefasti. The dies fasti were those on which courts sat and justice was administered ; MONTHS AND DAYS OF THE ROMAN YEAR. XV and they were so named, because on them the praetor might pro- nounce (fari) the three legal words Do (bonoriim possessionem), Dico (jus), Addico (id de quo quaeritur) : and these were again sub- divided into fasti, properly so called, on which the courts of justice sat, but assemblies (comitia) could not be held, and comitiales, on which all kinds of legal and public business might be transacted. The dies nefasti were in like manner subdivided into nefasti, properly so called, on which the courts did not sit, but every other kind of business, public or private, might be transacted, and dies religiosi or atri, on which no public business, unless of the utmost necessity, could be engaged in (Gell. iv. 9). There were, beside these, days marked in the Fasti NP. and EN., part of which were fast, and part nefast. The former, like our half-holiday, appear to have been nefast in the morning, fast during the remainder of the day ; NP. signifying nefastus principio or nefastus -parte. The days marked EN. were named intercisi, and they were nefast in the morning and evening, /a5^ in the middle of the day'. In the Fasti which have been discovered^ we may observe on the left the letters A — H succeeding each other in regular series. These denote the Nundines or weeks. Next to these, in some, are marked alone the Kal. Non. Id. of each month, while others give also the intermediate days. The names of festivals, etc., are then ^ Intercisi dies sunt per quos mane et vesperi est nefas, medio tempore inter hostiam caesam et exta porrecta fas ; a quo quod fas turn intercedit aid eo est intercisum nefas, intercisum, Varro, L. L. vi. 31. That there was a space of probably some hours inter caesa et porrecta, as it was proverbially termed, is manifest from this place, and from Id. ib. vi. 16". Endo, we may observe, was an old form of in, whence the EN. of the Fasti. 8 The principal of these Fasti are the Maffeian, discovered at Rome in 1547 ; the Praenestine, or those of Verrius Flaccus, found at Praeneste in 1774, and published by Foggini, Rome, 1779, along with the fragments of the Amiternian, Venusinian, and such other Kalendars as had been discovered. All these and others have been again published by Orelli in his Corpus Inscriptionum. At the end of this Introduction we give the first six months of the Tabula MafFeiana, which, according to Merkel (p. xvii. seq.), was made A. U. 757-7 o9, and there- fore at the very time that Ovid was engaged on his Fasti. The numerals which we have placed on the left do not belong to it, neither do the days marked in Italics, between the K. N. Id. We have inserted these as they are iu the Prae- nestine tables. XVI INTRODUCTION. set down, anil each has N. F. C. NP, EN., according' as it is neiast, fast, comitial, etc. After them is sometimes given in smaller letters some public event. § 4. — T/te Roman Fasti. The Roman patricians derived from their Tuscan instructors the practice, common to sacerdotal castes, of maintaining power by keeping the people in ignorance of matters which, though simple in themselves, were of frequent use, and thence of importance. One of the things, which such bodies are most desirous of enveloping in mystery and confining the knowledge of to themselves, is the Kalendar, by which religious rites and legal proceedings are regu- lated. Accordingly, for a long time, the Roman people had no means of learning with certainty what days were fasfi and what not, but by applying to the pontiff, in whose house the tables of the Fasti were kept, or by the proclamation, which used to be made by the Rex Sacrorum, of the festivals which were shortly to take place. As we have seen above, the knowledge of the length of the ensuing month could only be obtained in the same manner. This, and the power of intercalating, gave a highly injurious degree of power to the pontiffs. Accordingly, nothing could exceed the indignation of the senate when, in the year 449, Fiavius, the clerk or secretary of App. Claudius, as a most effectual mode of gaining the popular favour, secretly made tables of the Kalendar, and set them up about the Forum ^. Thus the dies fasti and nefasli, the stative ks,t\\&\s, the anniversaries of the dedications of temples, etc., came to be known to every one. The days of remarkable actions, such as the suc- cesses and reverses of the arms of the republic, were also noted. Copies for the use of the public and individuals were multiplied : the municipia and other towns of Italy, as the fragments which have been discovered show, followed the example of Rome ; and the colonies, in this as in every thing else, presented the mother-city in little. The custom was transmitted to modern Europe, and, in the OVID S POEM ON THE FASTI. XVU Kalendar part of our own Almanacks, we may see a copy of those Fasti, which once formed a portion of the mysterious treasures of the patricians of ancient Rome. These were the Fasti Sacri or Kalendares : but the word Fasti was applied to another kind of register, named the Fasti Historici or Consulares, which contained the names of the magistrates of each year, especially the consuls ; and the chief events of the year were set down in them, so that they formed a kind of annals of the state. When we read of the name of any consul, as was the case with L. and M. Antonius, being erased from the Fasti by a senatusconsult, it is always these Fasti that are meant. § 5. — Ovid's Poem on the Fasti. Ovid's Fasti, as a poem, is unique : there is nothing similar to it, that we can recollect, in any language. To form an idea of it, we may conceive a modern poet to have taken the Kalendar of our Almanacks as the ground of a poetic work. After an introduction respecting time, the year, and such matters, he would give an account of New-year's day and the mode of celebrating it. He would then probably relate the circumcision of our Lord and events con- nected with it, and perhaps notice the accomplishment of the legis- lative union between England and Ireland. He might then display his narrative and descriptive powers in an account of the Epiphany, and perhaps then sing Rodney's victory off Cape St. Vincent amid darkness and tempest in 1780, and, thus proceeding, conclude the month with a poetic view of the death on the scaffold of Charles I , just as Ovid concludes his second book with the Regifugium. Such then really is the Fasti of Ovid, with the exception of the rising and setting of the celestial signs, and the mythic tales connected with them, which a modern poet would of course omit. Ovid probably derived his historical notices from the various annalists, of whom Rome had so many, commencing with Fabius Pictor in the sixth century. He may even have read the works of Dionysius and Livy : he was certainly familiar with the Annals of Ennius. His knowledge of political and rtdigious ceremonies and XVIU INTRODUCTION. institutions he may have obtained from the works of Cincius, Varro, and other antiquaries. His intimacy with Grecian literature left him at no loss respecting mythic legends. It has been shown to be highly probable that one of his learned friends, named Clodius Tuscus, compiled for his use a Fasti Astronomici, of which a Greek translation is extant, and that his notices of the rising and setting of the stars have been taken from that work. As his guide, he may have taken one of the ordinary Fasti, which were cut on marble and set up in public ; perhaps, the very one of which we have given a portion, and which Merkel has shown to be contemporary with his poem. Finally, as various parts of it show% he was not negligent in making personal inquiry concerning remarkable practices. This poem, on which Ovid was engaged at the time of his myste- rious relegation in 762 to Tomi on the Euxine, was apparently never completed. In the long exculpatory epistle to Augustus, which forms the second book of his Tristia, he speaks of having written it in twelve books ; but that may only mean that he had in- tended it to be of that length : certain it is, that not the slightest trace of the last six books is to be found. It was originally addressed to Augustus ; but in 769, after the death of that prince, when Ger- manicus, the adopted son of Tiberius, was going to the East, the exiled poet conceived the idea of revising his Fasti, and dedicating it to that amiable and accomplished prince. He had only gone through the first book, when death terminated his labours. Hence we find that book addressed to Germanicus, but all the remainder to Augustus. TABULA MAFFEIANA. 1 A K. JAN. F. 2 B 7 F. F. 3 C III. C. 4 D Pr. C. 5 E NON. F. 6 F VIII. F. 7 G 8 H 9 A 10 B 11 C 12 D 13 E 14 F 15 G 16 H 17 A 18 B 19 C 20 D 21 E 22 F 23 G 24 H 25 A 26 B 27 C VII. C. VI. C. V. AGON. IV. EN. III. CAR. NP. Pr.C. EID. NP. XIX. EN. DIES vj TIOS. EX S. C. XVIII. CAR. XVII. c. XVI. c, XV. c. XIV. c. XIII. c. XII. c. XI. c. x.c. IX. c. VIII. c. VII. c. VI. c. 28 D V. C. 29 E IV. F. 30 F III. N. 31 G Pr. C. H K. FEB. N. A IV. N. B ///. N. C Pr. N. D NON. E VIII. N. F VII. N. G VI. N. H F.N. A IV. N. B ///. N. C Pr. N. D EID. NP. E XVI. N. F XV. LUPER. NP. G XIV. EN. H XIII. QuiR. NP. A XII. C. B XI. C. C X.C. D IX. FERAL. F. E VIII. C. F F7/.TER. NP. G F/. REGIE. N. H V.C. A IV. EN. B ///. EQ. NP. C Pr. C. D K. MAR. NP. E VI. F. F F. C. G/F. C. H III. C. A Pr. NP. HOC DIE CAESAR PONTIF. MAXIM. FACT. EST. B NON. F. C VIII. F. D VII. C. E VI. C. F V.C. G IV. C. H ///. EN. A Pr. eq. NP. B EID. NP. C XVII. F. D XVI. LIB. NP. E XV. C. F XIV. QuiN. N. G XIII. C. H XII. C. A XI. N. B X. TUBIL. NP. C IX. Q. REX. C. F. D VIII. C. E VII.C. F VI. NP. HOC DIE CAESAR ALEXAND. RECEPIT. G V.C. H IV. C. A III. C. B Pk. C. TABULA MAFFEIANA. 1 C K. A.... ...N. 2 D IV... VI... IV... 3 E ///. C. V... III. C. -1 F Pr.LUD. MATR.MAG. IV... C Pr. C. 5 G NON. LUDl. E ///. C. D NON. (J H TV//. NP. LUDi. F pR. C. E VIII. N. 7 A ril. N. LUDI. G NON.N. F VII. N. 8 B VI. N. LUDI. H VIII. F. G VI. N. MENTI. IN CA.PIT. !) C T^ N. LUDI. A VII. i.i:m. N. H F. VEST. N. h:r. VESTAE. lU D /F.N. LUD. INCIR. B VI. C. A IV. N. 11 E ///. N. C F. LEM. N. B ///. MATR. N. 12 F Pr.N.LUDI CERERI. D/F. NP. LUD. MART. IN CIRC. C Pr. N. 13 G EID. NP. LUDI. E ///. LEM. N. D EID. N. 14 H XF///. N.LUDi. F Pr. C. E XVIII. E. 15 A A' F//. FORD. N P. G EID. NP. F XVII. Q. ST. D. F. LUDI. IC B XVI. N. LUDI. nxvii.F. G XVI. C. 17 C XV. N.LUDi. A XVI. C. H XV. C. 18 D XIV. N. LUDI. B XV. C. A A/F. C. l!J E XIII. CKU. N. LUD. C XIV. C B XIII. C. IN CIK. 20 F XII. N. D XIII. C. C X//. C. 21 G XI. PAR. NP. E XII. AGON. NP. D XI. C. 22 H A'. N. F XI. N. E A. C. 23 A IX. viN. NP. G A". TUB. NP. F IX. C. 24 B VIII. C. H IX. a. R. c. F. G VIII. C. 25 C VII. ROB. NP. A VIII. C. H F//. C. 26 D VI. F. B VII. C. A VI. C. 27 E F. C. C VI. C. B F. C. 28 F /F.NP. LUD.FLOR. D F. C. C IV. C. 29 G ///. C. LUDI. E IV. C. .30 H Pr. C. LUDI. F ///. C. D ///. F. 31 G Pr. C. E Pr. C. p. OVIDII NASONIS FASTORUM LIBER I. Temjjora cum causis Latiiim digesta per annum, Lapsaque sub terras ortaque signa canam. Excipe pacato, Caesar Germanice, vultu Hoc opus, et timidae dirige navis iter ; Officioque, levem non aversatus honorem, Huic tibi devoto numine dexter ades. Sacra recognosces annalibus eruta priscis, Et quo sit merito quaeque notata dies. Invenies illic et festa domestica vobis ; Saepe tibi pater est, saepe legendus avus. Quaeque ferunt illi pictos signantia fastos, Tu quoque cum Druso praemia fratre feres. Caesaris arma canant alii, nos Caesaris aras, Et quoscumque sacris addidit ille dies. Annue conanti per laudes ire tuorum, Deque meo pavidos excute corde metus. Da mibi te placidum, dederis in carmina vires ; Ingenium vultu statque caditque tuo. Pagina judicium docti subitura movetur Principis, ut Clario missa legenda deo. Quae sit enim culti facundia sensimus oris, Civica pro trepidis cum tulit arma reis. Scimus et, ad nostras cum se tulit impetus artes, Ingenii currant flumina quanta tui. Scilicet ut fas est, vates rege vatis liabenas, Auspicio felix totus ut annus eat. Tempora digereret cum conditor urbis, in anno Constituit menses quinque bis esse suo. Scilicet arma magis qiiam sidera, Romule, noras, Curaque finitimos vincere major erat. 3n Est tamen et ratio, Caesar, quae moverit ilium, Erroremque suum quo tueatur liabet. Quod satis est utero matris dum prodeat infans, Hoc anno statuit temporis esse satis ; Per totidem menses a funere conjugis uxor 35 Sustinet in vidua tristia signa domo. Haec igitur ^ndit trabeati cura Quirini Cum rudibus populis annua jura daret. Martis erat primus mensis, Venerisque secundus, Haec generis princeps, ipsius ille pater. 40 Tertius a senibus, juvenum de nomine quartus, Quae sequitur numero turba notata fuit. At Numa nee Janum nee avitas praeterit umbras, Mensibus antiquis praeposuitque duos. Ne tamen ignores variorum jura dierum ; 45 Non liabet officii Lucifer omnis idem. Hie Nefastus erit, per qucm tria verba silentur ; Fastus erit, per quem lege licebit agi. Neu toto perstare die sua jura putaris ; Qui jam Fastus erit, mane Nefastus erat. 50 Nam simul exta deo data sunt licet omnia fari, Verbaque lionoratus libera praetor liabet. Est quoque quo populum jus est includere septis ; Est quoque qui nono semper ab orbe redit. Vindicat Ausonias Junonis cura Kalendas ; 55 Idibus alba Jovi grandior agna cadit ; Xonanim tutela deo caret. Omnibus istis — Ne fallare cave — proximus Ater erit. Omen ab eventu est, illis nam Roma diebus Damna sub adverso tristia Marte tulit. 60 Haec mibi dicta fjomel totis liaerentia fastis, Ne seriem rerum scindere cogar, erunt. KAL. 1st. Ecce tibi faustum, Grermanice, nuntiat annum, Inque meo primus carmine Janus adest. Jane biceps, anni tacite labentis origo, 65 Solus de superis qui tua terga vides, Dexter ades ducibus, quorum secura labore Otia terra ferax, otia pontus agit. Dexter ades patribusque tuis populoque Quirini, Et resera nutu Candida terapla tuo. 70 Prospera lux oritur ; linguisque animisque favete ; Nunc dicenda bono sunt bona verba die. Lite vacent aures, insanaque protinus absint Jurgia ; differ opus, livida turba, tuum. Cernis odoratis ut luceat ignibus aether, 76 Et sonet accensis spica Cilissa focis ? Flamma nitore suo templorum verberat auruni, Et tre nudum summa spargit in aede jubar. Vestibus intactis Tarpeias itur in arces, Et populus festo concolor ipse suo est. so Jamque novi praeeunt fasces, nova purpura fulget, Et nova conspicuum pondera sentit ebur. Colla rudes operum praebent ferienda juvenci, Quos aluit campis lierba Falisca suis. Juppiter, arce sua cum totum spectat in orbem, 85 Nil nisi Romanum quod tueatur habet. Salve, laeta dies, meliorque revertere semper, A populo rerum digna potente coli ! Quem tamen esse deum te dicam, Jane biformis ? Nam tibi par nullum Graecia numen liabet. Ede simul causam cur de caelestibus unus, Sitque quod a tergo sitque quod ante, vides. Haec ego cum sumptis agitarem mente tabellis, Lucidior visa est, quam fuit ante, domus. Tum sacer ancipiti mirandus imagine Janus Bina repens oculis obtvdit ora meis. Extimui, sensique metu riguisse capillos, Et gelidum subito frigore pectus erat. Ille, tenens dextra baculum clavemque sinistra, Edidit lios nobis ore priore sonos : Disce, metu posito, vates operose dierum, * Quod petis, et voces percipe mente meas. B 2 4 FASTORUM Mr Chaos antiqui — nam sum res prisca — vocabant. Aspice, qiiam longi tcmporis acta canam. Lucidiis hie aer et quae tria corpora restant, lor, Ignis, aquae, tellus, unus acervus erant, l^t semel haec rerum secessit lite suarum, Inquc novas abiit massa sohita domes, Altum flamma petit ; propior locus aera cepit ; Sederunt medio terra frctumque solo. i lo Tunc ego, qui fueram globus et sine imagine moles. In faciem redii dignaque membra deo. Nunc quoque, confusae quondam nota parva figurae, Ante quod est in me postque vidctur idem. Aceipe quaesitac quae causa sit altera formar", ii5 Hane simul ut noris ofiiciumque meum. Quid([uid ubiquc vides, caelum, mare, nubila, terras. Omnia sunt nostra clausa jxatentque manu. ]\Io penes est unura vasti custodia mundi, Et jus vertendi cardinis omne meum est. 120 Cum libuit Pacem placidis emittere tectis, Libera perpetuas ambulat ilia vias. Sanguine letifero totus miscebitur orbis, Ni teneaut rigidae condita bella serae. Praesideo foribus caeli cum mitibus Horis ; 125 It, redit officio Juppiter ipse meo. Inde Yocor Janus : cui cum Cereale sacerdos Imponit libum farraque mixta sale, Komina ridebis ; mode namque Patulcius idem, Et mode sacrifice Clusius oi'e vocor. 130 Scilicet alterno voluit rudis ilia vetustas Xomine diversas significare vices. Vis mea narrata est : causam nunc disce figurae ; Jam tamen banc aliqua tu quoque parte vides. Omnis habet geminas hinc atque hinc janua frontes, 135 E quibus haec populum spectat, at ilia Larem. Utque sedens vester primi prope limina tecti Janitor egressus introitusque videt ; Sic ego prospicio, caelestis janitor aulae, Eoas partes Hesperiasque simul. ho Ora vides Hecates in tres vergentia partes, Servat ut in ternas compita secta vias ; LIBER I. 5 Et milii, ne flexu cervicis tempora perdam, Cernere non moto corpore bina licet. Dixerat, et vultu, si plura requirere vellem, us Difficilem milii se non fore fassus erat. Sumpsi animum, gratesque cleo non territus egi, Verbaque sum sjjectans pauca locutus bumum : Die, age, frigoribus quare novus incipit annus, Qui melius per ver incipfendus erat ? i5o Omnia tunc florent, tunc est nova temporis aetas, Et nova de gravido palmite gemma tumet, Et modo formatis operitur frondibus arbos, Prodit et in summum seminis berba solum, Et tepidum volucres concentibus aera mulcent, 155 Ludit et in pratis luxuriatque pecus, Tum blandi soles, ignotaque prodit liirundo, Et luteum celsa sub trabe figit opus, Tum patitur cultus ager et renovatur aratro ; Hsec anni novitas jure vocanda fuit. i6o Quaesieram multis : non multis ille moratus, Contulit in versus sic sua verba duos : Bruma novi prima est veterisque novissima solis ; Principium capiunt Phoebus et annus idem. Post ea mirabar, cur non sine litibus esset I65 Prima dies. Causam percipe, Janus ait. Tempora commisi nascentia rebus agendis, Totus ab auspicio ne foret annus iners. Quisque suas artes ob idem delibat agendo, Nee plus quam solitum testificatur opus. 170 . Mox ego : Cur, quamvis aliorum numina plaeem, Jane, tibi prime tura merumque fero ? Ut per me possis aditum, qui limina servo. Ad quoscumque voles, inquit, habere deos. At cur laeta tuis dicuntur verba Kalendis, 175 Et damns alternas accipimusque preces ? Tum deus incumbens baculo, quem dextra gerebat, Omina principiis, inquit, inesse solent. Ad priraam vocem timidas advertitis aures, Et primum visam consulit augur avem. isu Templa patent auresque deum, nee lingua caducas Concipit ulla preces, dictaque pondus habent, b3 Desierat Janus ; nee longa silentia feci, Sed tetigi verbis ultima verba meis : Quid \idt palma sibi rugosaque carica, dixi, isr> Et data sub niveo Candida mella cado ? Omen, ait, causa est, ut res sapor ille sequatur, Et peragat coeptum duleis ut annus iter. Dulcia cur dentur video ; stipis adjice causam, Pars milii de festo ne labet ulla tuo. 190 Risit, et, quam te fallunt tua saecula, dixit. Qui sti]^e mel sumpta dulcius esse putes ! Vix ego Saturno quemquam regnante videbam, Cujus non animo dulcia lucra forent. 194 Tempore crevit amor, qui nunc est summus, liabendi ; Vix ultra quo jam progrediatur habet. Pluris opes nunc sunt quam prisci temporis annis, Dum po])ulus pauper, dum nova Roma fuit, Dum casa Martigenam capiobat parva Quirinuni, Et dabat exiguum fluminis ulva torum. 2ort Juppiter angusta vix totus stabat in aede, Inque Jovis dextra fictile fulmen erat. Frondibus ornabant, quae nunc Capitolia gemmis, Pascebatque suas ipse senator oves ; Xec pudor in stipula placidam cepisse quietem, 205 Et foenum capiti supposuisse fuit. Jura dabat populis posito modo praetor aratro, Et levis argenti lamina crimen erat. At postquam fortuna loci caput extulit liujus, Et tetigit summos vertice Roma deos ; 210 Oreverunt et opes et opum furiosa cupido, Et cum possideant plurima plura volunt. Quaerere ut absumant, absumpta requirere certant ; Atque ipsae vitiis sunt alimenta vices. Sic, C[uibus intumuit suiFusa venter ab unda, 215 Quo plus sunt potae, plus sitiuntur aquae. In pretio pretium nunc est ; dat census honores, Census amicitias ; pauper ubique jacet. Tu tarn en auspicium si sit stipis utile quaeris, Curque juvent nostras aera vetusta manus. 220 Aera dabant olim ; melius nunc omen in auro est, Victaque concessit prisca moneta novae. Nos quoque templa juvant, quamvis antiqua probemus, Aurea ; majestas convenit ista deo. Laudamus veteres sed iiostris utimur annis ; 225 Mos tamen est aeque dignus uterque coli. Finierat monitus ; placidis ita rursus, ut ante, Clavigenim verbis alloquor ipse deum : Multa quidem didici : sed cur navalis in aere Altera signata est, altera forma biceps ? 230 Noscere me duplici posses ut imagine, dixit, Ni vetus ipsa dies extenuaret opus. Causa ratis superest : Tuscum rate venit in amnem Ante pererrato falcifer orbe deus. Hac ego Saturnum memini tellure receptum ; 235 Caelitibus regnis ab Jove pulsus erat. Inde diu genti mansit Saturnia nomen ; Dicta quoque est Latium terra latente deo. At bona posteritas puppim formavit in aere, Hospitis adventum testificata dei. 240 Ipse solum colui, cujus placidissima laevum Radit arenosi Tibridis unda latus. Hie, ubi nunc Roma est, incaedua silva virebat, Tantaque res paucis pascua bubus erat. Arx mea collis erat, quern cultrix nomine nostro 245 Nuncupat liaec aetas, Janiculumque vocat. Tunc ego regnabam, patiens cum terra deorum Esset, et liumanis numina mixta locis. Nondum Justitiam facinus mortale fugarat, — Ultima de superis ilia reliquit liumum — 250 Proque metu populum sine vi pudor ipse regebat ; Nullus erat justis reddere jura labor ; Nil milii cum bello, pacem postesque tuebar : Et clavem ostendens, Haec, ait, arma gero, Presserat ora deus : tunc sic ego nostra resolve, 255 Voce mea voces eliciente dei : Cum tot sint Jani, cur stas sacratus in uno, Hie ubi juncta foris templa duobus liabes ? Hie manu mulcens propexam ad pectora barbam, Protinus Oebalii rettulit arma Tati, 260 Utque levis custos armillis capta Sabinis Ad summae tacitos duxerit arcis iter. B 4 8 FASTORUM Inde, velut nunc est, per qiiem descenditis, in quit, Ardiius ill valles et fora clivus erat. Et jam contigerant portam, Saturnia cujus 2(35 Deinpsemt oppositas insidiosa seras. C'um, tanto veritiis committere numine piignam, Ipse meae movi callidus artis opus, Oraque, qua pollens ope sum, fontana reclusi, Sumque repentinas ejaculatus aquas. 270 Ante tanien madidis subjeci sulfura venis, Claudcret ut Tatio fervidus humor iter. Cujus ut utilitas pulsis percepta Sabinis, Quae fuerat tuto reddita forma loco est ; Ara milii posita est parvo conjuncta saccllo : 275 Haec adolct flammis cum strue farra suis. At cur pace lates, motisquc recluderis armis? Nee mora, quaesiti reddita causa mihi. Ut ])opulo reditus pateant ad bella profecto, Tota patct dempta janua nostra sera. 2S0 Pace fores obdo, ne qua discedere possit : Caesareoquc diu nomine clausus ero. Dixit et, attollens oculos diversa tuentes, Aspexit toto quidquid in orbe fuit. Pax erat, et vestri, Germanice, causa triumplii 285 Tradiderat famulus jam tibi Rhenus aquas. Jane, face acternos pacem pacisque ministros, Neve suum, praesta, deserat auctor opus. Quod tamen ex ipsis licuit milii discere fastis : Sacravere patres hoc duo templa die. 290 Accepit Phoebo nymphaque Coronide natum Insula, dividua quam premit amnis aqua. Juppiter in parte est ; cepit locus unus utrumque, Junctaque sunt magno templa nepotis avo. Quid vetat et stellas, ut quaeque oriturque caditque, Dicere ? promissi pars fuit ista mei. Felices animos, quibus haec cognoscere primis Inque domos superas scandere cura fuit ! Credibile est illos pariter vitiisque locisque Altius humanis exseruisse caput. 300 Non Venus et vinum suLlimia pectora fregit, Officiumve fori, militiaeve labor. Nee levis ambitio, perfusaque gloria fuco, Magnarumve fames sollicitavit opiim. Admovere oculis distantia sidera nostris, 305 Aetheraque ingenio supposuere suo. Sic petitur caelum, non ut ferat Ossan Olympus, Summaque Peliacus sidera tangat apex. Nos quoque sub ducibus caelum metabimur illis. Ponemusque sues ad stata signa dies, 3io III. NON. Srd. Ergo ubi nox aderit Venturis tertia Nonis, Sparsaque caelesti rore madebit liumus, Octipedis frustra quaeruntur bracliia Cancri ; Praeceps occiduas ille subivit aquas. NON. 5th. Institerint imbres missi tibi nubibus atris ; 315 Nonae signa dabunt exoriente Lyra. V. ID. 9th. Quattuor adde dies ductos ex ordine Nonis, Janus Agonali luce piandus erit. Nominis esse potest succinctus causa minister, Hostia caelitibus quo feriente cadit ; 320 Qui calido strictos tincturus sanguine cultros, Semper Agatne rogat ; nee nisi jussus agit. Pars, quia non veniant pecudes sed agantur, ab aetu Nomen Agonalem credit habere diem. Pars putat hoc festum priscis Agnalia dictum, 325 Una sit ut proprio littera dempta loco. An, quia prae vises in aqua timet hostia cultros, A pecoris lux est ista notata metu ? Fas etiam fieri solitis aetate priorum Nomina de ludis Grraia tulisse diem. 330 Et pecus antiquus dicebat Agonia sermo : Veraque judicio est ultima causa meo. Utque ea nunc certa est, ita Rex placare Sacrorum Numina lanigerae conjuge debet ovis. Victima quae dextra cecidit victrice vocatur ; 335 Hostibus a doraitis hostia nomen habet. 1 FASTORUM Ante, deos homini quod conciliare valeret, Far erat et puri liicida mica salis. Nondiim pertulerat lacrimatas cortice myrrhas Acta per aeqiioreas hospita navis aquas ; 340 Thura nee Euplirates, nee miserat India costum, Nee fuerant rubri cog-nita fila croci. Ara dabat fumos, herbis contenta Sabinis, Et non exiu'uo laurus adust a sono. Si quis erat factis prati dc flore coronis 345 Qui posset violas adderc, dives erat. Ilic, qui nunc apei'it percussi viscera tauri, In sacris nullum culter habebat opus. Prima Ceres avidae gavisa est sanguine porcae, Ulta suas merita caede nocentis opes. 3oO Nam sata, vere novo, teneris lactentia succis, Eruta setigerae comperit ore suis. Sus dcderat poenas : exemplo territus liujus Palmitc debueras abstinuissc, caper. Quem spectans aliquis dentes in vite prementem 355 Talia non tacito dicta dolore dedit : Rode, caper, vitem : tamen hinc, cum stabis ad arani, In tua quod spargi cornua possit erit. Verba fides sequitur ; noxae tibi deditus hostis Sj)argitur aftuso cornua, Bacclie, mero. 360 Culpa sui nocuit : nocuit quoque culpa capellae : Quid bos, quid placidae commeruistis oves ? Flebat Aristaeus, quod apes cum stirpe necatas Viderat inceptos destituisse favos. Caerula quem genitrix, aegre solata dolentem, 36.5 Addidit haec dictis ultima verba suis : Siste, puer, lacrimas : Proteus tua damna levabit, Quoque modo repares, quae periere, dabit. Decipiat ne te versis tamen ille figuris, Impediant geminas vincula firma manus. 370 Pervenit ad vatem juvenis, resolutaque somno Alligat aequorei brachia capta senis. Ille sua faciem transformis adulterat arte ; Mox domitus vinclis in sua membra redit, Oraque caerulea tollens rorantia barba, 375 Qua, dixit, repares arte requiris apes ? LIBER I. 11 Obrue mactati corpus tellure juvenci ; Quod petis a nobis, obrutus ille clabit. Jussa facit pastor ; fervent examina putri De bove ; mille animas una necata dedit. 380 Poscit ovem fatum : verbenas improba carpsit Quas pia dis ruris ferre solebat anus. Quid tu.ti superest, animam cum ponat in aris Lanigerumque pecus ruricolaeque boves ? Placat equo Persis radiis Hyperiona cinctum, 385 Ne detur celeri victima tarda deo. Quod semel est triplici pro virgine caesa Dianae, Nunc quoque pro nulla virgine cerva datur. Exta canum vidi Triviae libare Sapaeos Et quicunique tuas accolit, Haeme, nives. 390 Caeditur et rigido custodi ruris asellus : Causa pudenda quideni est, sed tamen apta deo. Festa corymbiferi celebrabas Graecia Bacchi, Tertia quae solito tempore bruma refert. Di quoque cultores in idem venere Lyaei, 395 Et quicumque joci non alienus erat, Panes et in venerem Satyrorum prona juventus, Quaeque colunt amnes solaque rura deae. Venerat et senior pando Silenus asello, Quique rubro pavidas inguine terret aves. 400 Dulcia qui dignum nemus in convivia nacti Gramine vestitis accubuere toris. Vina dabat Liber ; tulerat sibi quisque coronam ; Miscendas large rivus agebat aquas. Naides effusis aliae sine pectinis usu, 405 Pars aderant positis arte manuque comis. Ilia super suras tunicam collecta ministrat, Altera dissuto pectus aperta sinu. Exserit liaec humerum, vestem trahit ilia per lierbas, Impediunt teneros vincula nulla pedes. 4io Hinc aliae Satyris incendia mitia praebent ; Pars tibi, qui pinu tempora nexa geris ; Te quoque, inexstinctae Silene libidinis, urunt : Nequitia est, quae te non sinit esse senem. At ruber hortorum deus et tutela Priapus 415 Omnibus ex illis Lotide captus erat. b6 J 2 FASTORUM Haiic ciipit, hanc optat, solam siispirat in illain, Signaquo dat nutu, sollicitatque not is. Fastus inest pulcliris, sequiturqiie superbia forniani ; Irrisiim vultu despicit ilia sno. 420 Nox erat, et, vino somnum facientc, jacebant Corpora divcrsis victa sopore locis. Lotis in herbosa sub acernis ultima ramis, Sicut erat lusu fessa, quievit humo. Surgit amans, animamque tenens vestigia furtim 425 Suspense digitis fort taciturna gradu. lit tetigit niveae secrcta cubilia nympliac, Ipsa sui flatus ne sonet aura cavet. Et jam finitima corpus librabat in lierba: Ilia taraen multi ])lena soporis erat. 430 Gaudet, et, a pcdibus tracto velamine, vota Ad sua felici coeperat ire via. Ecce rudens rauco Sileni vector asellus Intemi"»cstivos edidit ore sonos. Territa consurgit nymplie, manibusquc Priapuni 435 Rejicit, et fugiens concitat omne nemus. Morte dedit poenas auctor clamoris ; et liaec est Hellespontiaco victima grata deo. 440 Intactae fueratis aves, solatia ruris, Assuetum silvis innocuumque genus, Quae facitis nidos, et plumis ova fovetis, Et focili dulces editis ore modes. ,Sed nihil ista juvant, quia linguae crimen habetis, 445 Dique putant mentes vos aperire suas. Nee tamen hoc falsum : nam, dis ut proxima quaeque, Nunc penna veras, nunc datis ore notas. Tuta diu volucrum proles tum denique caesa est, Juvei-untque deos indicis exta sui. 450 Ergo saepe, sue conjunx abducta marito, Uritur Idaliis alba columba focis. Nee defensa juvant Capitolia, quo minus anser Det jecur in lances, Inachi lauta, tuas. Nocte deae noctis cristatus caeditur ales, 455 Quod tepidum vigili provocat ore diem. Interea Delphin clarum super aequora sidus ToUitur, et patriis exserit ora vadis. LIBEE I. -13 IV. ID. 10th. Postera lux hiemen medio discrimine signat, Aequaque praeteritae quae superabit erit. 460 III. ID. 11th. Proxima prospiciet Titliono Aurora relicto Arcadiae sacrum pontificale deae. Te quoque lux eadem, Turni soror, aede recepit, Hie ubi Virginea campus obitur aqua. Unde petam causas liorum moremque sacrorum ? 465 Dirigat in medio quis mea vela freto ? Ipsa moiie, quae nomeu babes a carmine ductuni, Propositoque fave, ne tuus erret bonos. Orta prior luna, — de se si creditur ipsi — A magno tellus Arcade nomen babet. 470 Hie fuit Evander, qui, quamquam clarus utroque, Nobilior sacrae sanguine matris erat, Quae, simul aetherios animo conceperat ignes, Ore dabat pleno carmina vera dei. Dixerat baec nato motus instare sibique 475 Multaque praeterea ; tempore nacta fidem. Nam juvenis vera nimium cum matre fugatus Deserit Arcadium Parrbasiumque larem. Cui genitrix flenti, Fortuna viriliter, inquit, — Siste, precor, lacrimas — ista ferenda tibi est. 480 Sic erat in fatis, nee te tua culpa fugavit, Sed deus ; offenso pulsus es urbe deo.' Non meriti poenam pateris sed numinis iram ; Est aliquid magnis crimen abesse malis. Conscia mens ut cuique sua est, ita concipit intra 485 Pectora pro facto spemque metumque suo. Nee tamen ut primus maere mala talia passus ; Obruit ingentes ista procella viros. Passus idem est Tyriis qui quondam pulsus ab oris Cadmus in Aonia constitit exul liumo. 490 Passus idem Tydeus, et idem Pagasaeus lason, Et quos praeterea longa referre mora est. Omne solum forti patria est, ut piscibus aequor, Ut volucri vacuo quidquid in orbe patet. Nee fera tempestas toto tamen borret in anno, 495 Et tibi— crede mibi — tempera veris erunt. 1 4 FASTORUM Vocibus Evander firmata mente parentis Nave sccat fluctus, Hesperiamque tenet. Jamqiie ratem doctac monitu Carmentis in aninem Egerat, et Tiiseis obvins ibat aqiiis. 500 Fluminis ilia latus, cui sunt vada juncta Taivnti, Aspicit et sparsas per loca sola casas. Utque erat immissis puppim stctit ante capillis, Continuitque maniim torva regentis iter ; Et procul in dextram tendens sua braeliia ripam, 505 Pinea non sano tcr pede texta ferit ; Neve darct saltum properans insistere terrae, Vix est Evandri vix(iue rctcnta manu ; Dique pctitorum, dixit, salvetc locorum, Tuque novos caelo terra datura deos, 510 Fluminaque, et fontes quibus utitur liospita tcllus, Et nemorum silvac, Naiadumquc chori ! Este bonis avibus visi natoque mihique, Ripaque felici tacta sit ista pede ! Fallor? an hi lient ingcntia moenia colles, 515 Juraque ab hac terra caetera terra petet ? Montibus liis olim totus promittitur orbis. Quis tantum fati eredat habere locum ? Et jam Dardaniac tangent haec litora pinus. Hie quoque causa noA'i femina Martis crit. 520 Care nepos, Palla, funesta quid induis arma ? Indue : non liumili vindice caesus eris. Victa tamen vinces, eversaque Troja resurges ; Obruet hostiles ista ruina domes. Urite victrices Neptunia Pergama flammae : 525 Num minus hie toto est altior orbe cinis ? Jam pius ^neas sacra, et sacra altera patrem, Atferet : Iliacos excipe, Vesta, deos. TemjDus erit cum vos orbemque tuebitur idem, Et fient ipso sacra colente deo ; 530 Et penes Augustos patriae tutela manebit. Hanc fas imperii fi-ena tenere doraum. Inde nepos natusque dei — licet ipse recuset — Pondera caelesti mente paterna ferat. Utque ego perpetuis olim sacrabor in aris, 535 Sic Augusta novum Julia numen erit. LIBER I. 15 Talibus ut dictis nostros descendit in annos, Substitit in medios praescia lingua sonos. Puppibus egressus Latia stetit exul in herba. Felix, exilimn cui locus ille fuit ! 540 Nee mora longa fuit ; stabant nova tecta, nee alter Montibus Ausoniis Areade major erat. Ecce boves illuc Erytliei'das applicat lieros Emensus longi claviger orbis iter. Dumquehuic hospitiunidomus est Tegeaea, vagantur 545 Incustoditae lata per an^a boves. Mane erat : excussus somno Tiryntliius liospes De numero tauros sentit abesse duos. Nulla videt quaerens taciti vestigia furti ; Traxerat aversos Cacus in antra feros, 550 Cacus Aventinae timor atque infamia silvae, Non leve finitimis hospitibusque malum. Dira viro facies, vires pro corpore, corpus Grande, pater monstri Mulciber hujus erat. Proque dome longis spelimca recessibus ingens, 555 Abdita, vix ipsis invenienda feris. Ora super postes afSxaque bracbia pendent, Squalidaque humanis ossibus albet bumus. Servata male parte boum Jove natus abibas ; Mugitum rauco furta dedere sono. , 560 Accipio revocamen, ait, vocemque secutus Impia per silvas ultor ad antra venit. Ille aditum fracti praestruxerat objice mentis : Vix juga movissent quinque bis illud opus. Nititur bic bumeris, — caelum quoque sederat illis — 565 Et vastum motu collabefactat onus. Quod simul evidsum est, fragor aetbera terruit ipsum, Ictaque subsedit pondere molis humus. Prima movet Cacus collata proelia dextra, Remque ferox saxis stipitibusque gerit. 570 Quis ubi nil agitur, patris male fortis ad artes Confugit, et flammas ore sonante vomit. Quas quoties proilat, spirare Typboea credas, Et rapidum Aetnaeo fulgur ab igne jaci. 1 G EASTORUM Oceupat Alcides, adductaque clava trinodis 57r) Ter quater adversi sedit in ore viri. llle cadit, mixtosqiie vomit cum sanguine fumos, Et lato moriens pectore plangit liumum. Immolat ex illis tauruni tibi, Juppiter, unum Victor, et Evandrum ruricolasque vocat ; 58u Constituitque sibi, quae Maxima dicitur, aram, Hie ubi pars urbis de bove nomen liabet. Nee tacet Evandri mater prope tempus adesse, Hercule quo tcUus sit satis usa suo. At felix vates, ut dis gratissima vixit, a!>j Possidet hunc Jani sic dea mense diem. iDus. 13th. Idibus in magni castus Jovis aede sacerdos Scmimario llammis viscera libat ovis ; Redditaque est omnis populo provincia nostro, Et tuus Augusto nomine dictus avus. 590 Perlege dispositas gen erosa per atria ceras ; Contigerunt nulli nomina tanta viro. Africa victorem de se vocat : alter Isauras, Aut Cretum domitas testificatur opes ; Ilunc Numidae faciunt, ilium Messana superbum ; 595 llle Numantina traxit ab urbe notam. Et mortem et noraen Druso Germania fecit. Me miserum, virtus quam brevis ilia fuit ! 8i petat a victis, tot sumat nomina Caesar, Quot numero gentes maximus orbis liabet. 600 Ex uno (|uidam celebres, aut torquis ademptae, Aut corvi titulos auxiliaris babent. Magne, tuum nomen rerum mensura tuarum est ; Sed qui te vicit, nomine major erat. Nee gradus est ultra Fabios cognominis ullus ; 605 Ilia domus meritis Maxima dicta suis. Sed tamen humanis celebrantur lionoribus omnes ; Hie socium summo cum Jove nomen liabet. Sancta vocant augusta patres : augusta vocantur Templa sacerdotum rite dicata manu. 610 Hujus et augurium dependet origine verbi, Et quodcumque sua Juppiter auget ope. LIBER I. 17 Augeat imperiiim nostri ducis, augeat annos ; Protegat et vestras querna corona fores. Aiispieibusque dels tanti cognominis lieres 6i5 Online suscipiat, quo pater, orbis onus. XVIII. KAL. ] OTH. Respiciet Titan actas ubi tertius Idus, Fient Parrliasiae sacra relata deae. Nam prius Ausonias matres carpenta veliebant, — Haec quoque ab Evandri dicta parente reor — 620 Mox honor eripitur, matronaque destinat omnis Ingratos nulla prole novare viros ; Neve daret partus, ictu temeraria caeco Visceribus crescens excutiebat onus. Corripuisse patres ausas immitia nuptas, 625 Jus tamen exemptum restituisse, ferunt. Binaque nunc pariter Tegeaea sacra parenti Pro pueris fieri virginibusque jubent. Scortea non illi fas est inferre sacello, Ne violent puros exanimata focos. 630 Si quis amas veteres ritus assiste precanti ; Nomina percipies non tibi nota prius. Porrima placantur Postvertaque, sive sorores, Sive fugae coraites, Maenali diva, tuae. Altera quod porro fuerat, cecinisse putatur : 6J5 Altera venturum postmodo quidquid erat. XVII. KAL. 16th. Candida, te niveo posuit lux proxima templo Qua fert sublimes alta Moneta gradus. Nunc bene prospicies Latiam, Concordia, turbam ; Nunc te sacratae restituere manus. 640 Furius antiquam populi superator Etrusci Voverat, et voti solverat ante fidem. Causa, quod a patribus sumptis secesserat armis Vulgus, et ipsa suas Roma timebat opes. Causa recens melior : passes Germania crines 645 Porrigit auspiciis, dux venerande, tuis. Inde triumphatae libasti munera gentis, Templaque fecisti, quam colis ipse, deae. Haec tua constituit Genitrix et rebus et ara, Sola tore magni digna reperta Jovis. 6 so 18 FASTORUM XVI.' KAL. 17tII. Haec ubi transierint, Capricorno, Phoebe, relicto Per juvenis curres sigiia gerentis aquam, X. KAL. 28rd. Septimus hinc Oriens cum se demiserit undis, Fulgebit toto jam Lyra nulla polo. IX. KAL. 24th. Sidere ab hoc ignis venienti nocte, Leonis 655 Qui micat in medio pectore, mersus erit. Ter quater evolvi signantes tcmpora fastos, Nee Sementina est ulla reperta dies : Cum mihi — scnsit enim — Lux haec indicitur, inquit Musa : quid a fastis non stata sacra petis ? 660 Utque dies incerta sacri sic tcmpora certa, Seminibus jactis est ubi fetus agcr. State coronati plenum ad praesepe juvenci ; Cum tepido vestrum vere redibit opus. Rusticus emeritum palo suspendat aratrum ; 665 Omne reformidat frigida vulnus humus. Villice, da requiem terrae, sementc peracta, Da requiem, terrara qui coluere, viris ; Pagus agat festum ; pagum lustrate, coloni, Et date paganis annua liba focis. 670 Placentur matres frugum, Tellusque Ceresque, Farre suo gravidae visceribusque suis. Officium commune Ceres et Terra tuentur ; Haec praebet causam frugibus, ilia locum. — Consortes operum, per quas correcta vetustas 675 Quernaque glans victa est utiliore cibo, Frugibus immensis avidos satiate colonos, Ut capiant cultus praemia digna sui. Vos date perpetuos teneris sementibus auctus, Nee nova per gelidas herba sit usta nives. 680 Cum serimus, caelum ventis aperite serenis ; Cum latet, aetheria spargite semen aqua ; Neve graves cultis Cerealia rura, cavete, Agmine laesuro depopulentur aves. Vos quoque, formicae, subjectis parcite granis ; 685 Post messem praedae copia major erit. LIBER I. 19 Iiiterea crescat scabrae robiginis expers, Nee vitio caeli palleat ulla seges, Et neqiie deiiciat macie, neque pinguior aequo Divitiis pereat luxviriosa suis ; 690 Et careant loliis oculos vitiantibus agri, Nee sterilis culto surgat avena solo. Triticeos fetus, passuraque farra bis ignem, Hordeaque ingenti fenore reddat ager. — Haec ego pro vobis, haee vos optate eoloni, 695 Effieiatque ratas utraque diva preces. Bella diu tenuere viros, erat aptior ensis Vomere, cedebat taurus arator equo, Sarcula cessabant, versique in pila ligones, Factaque de rastri pondere cassis erat. 700 Gratia dis domuique tuae ! religata eatenis Jam pridem vestro sub pede bella jacent. Sub juga bos veniat, sub terras semen aratas : Pax Cererem nutrit, pacis alumna Ceres. VI. KAL. 27th. At quae venturas praeeedit sexta Kalendas, 705 Hae sunt Ledaeis templa dicata dels. Fratribus ilia dels fratres de gente deorum Circa Juturnae composuere lacus. III. KAL. 30th. Ipsum nos carmen deducit Pacis ad aram. Haee erit a niensis fine secunda dies. 710 Frondibus Actiacis comptos redimita capillos Pax ades, et toto mitis in orbe mane. Dum desint liostes, desit quoque causa triumphi ; Tu dueibus bello gloi*ia major eris. Sola gerat miles, quibus arma coerceat, arma, 715 Canteturque fera, nil nisi pompa, tuba, Horreat Aeneadas et primus et ultimus orbis, Si qua parum K,omam terra timebat, amet. Thura, sacerdotes, Pacalibus addite flammis, Albaque perfusa victima fronte cadat ; 720 Utque domus, quae praestat eam, cum pace pereiinet Ad pia propensos vota rogate deos. Sed jam prima mei pars est exacta laboris, Cumque suo finem mense libellus habet. 20 LIBER II. Janus habet finein ; cum carmine crescat et annus : Alter ut Lie mensis, sic liber alter eat. Nunc primum velis, elegi, majoribus itis ; Exiguum, memini, nuper eratis opus. Ipse ego vos babui faciles in amore ministros, 5 Cum lusit numeris prima juventa suis. Idem sacra cano, signataque terapora fastis. Ecquis ad liaec illinc crederet esse viam ? Haec mea militia est ; ferimus, quae possumus, arma, Dextraque non omni munere nostra vacat. lo Si mihi non valido torquentur pila lacerto, Nee bellatoris terga premuntur equi, Nee galea tegimur, nee acuto cingimur ense : — His habilis telis quilibet esse potest — At tua prosequimur studioso pectore, Caesar, 15 Nomina, per titulos ingredimurque tuos. Ergo ados, et placido paulum mea munera vultu Respice, pacando si quid ab hoste vacat. Fehrua Romani dixere piamina patres : Nunc quoque dant verbo plurima signa fidem. 20 Pontifices ab Rege petunt et Flamine lanas, Quis yeteri lingua Fehrua nomen erat ; Quaeque capit lictor domibus purgamina certis, Toi'rida cum mica farra, vocantur idem. Nomen idem ramo, qui caesus ab arbore pura 25 Casta saeerdotum tempera fronde tegit. Ipse ego Flaminicam poseentem /e5ri*a vidi: Fehrua poscenti pinea virga data est. Denique quodeumque est, quo pectora nostra piantur. Hoc apud intonsos nomen liabebat avos. 30 Mensis ab his dictus, secta quia pelle Luperei Omne solum lustrant, idque piamen liabent ; Aut quia plaeatis sunt tempera pura sepulcris, Tunc cum ferales praeteriere dies. Omne nefas omnemqiie mali piirgamina causam 35 Credebant nostri tollere posse senes. Graecia principium moris dedit: ilia nocentes Impia lustratos ponere facta putat. Actoriden Peleiis, ipsum qiioque Pelea Phoci Caede per Haenionias solvit Acastus aquas. 40 Vectam frenatis per inane draconibus Aegeus Credulus immerita Phasida juvit ope. Amphiaraides Naupactoo Aclieloo, Solve nefas, dixit : solvit et ille nefas. Ah nimiimi faciles, qui tristia crimina caedis 45 Fluminea tolli posse putatis aqua ! Sed tanien — antiqui ne nescius ordinis erres — Primus, ut est, Jani mensis et ante fuit. Qui sequitur Janum veteris fuit ultimus anni ; Tu quoque sacrorum, Termine, finis eras. 50 Primus enim Jani mensis, quia janua prima est ; Qui sacer est imis Manibus, imus erat. Postmodo creduntur spatio distantia longo Tempera bis quini continuasse viri. KAL. 1st. Principio mensis Phrygiae contermina Matri 55 Sospita delubris dicitur aucta novis. Nunc ubi sint illis quae sunt sacrata Kalendis Templa deae ? longo procubuere die. Caetera ne simili caderent labefacta ruin a, Cavit sacrati provida cura ducis, 60 Sub quo delubris sentitur nulla senectus : Nee satis est homines, obligat ille deos. Templorum positor, temjjlorum sancte repostor, Sit superis, opto, mutua cura tui. Dent tibi caelestes, quos tu caelestibus, annos, 65 Proque tua maneant in statione dome. Tum quoque vicini lucus celebratur Helerni, Qua petit aequoreas advena Tibris aquas. Ad penetrale Numae, Capitolinumque Tonantem, Inque Jovis summa caeditur arce bidens. 70 22 • FASTORUM Saepe graves pluvias aclopertus nubibus Aiistor Concitat, aut posita sub nive terra latet. IV. NON. 2nd. Proximus Hesperias Titan abituriis in undas Gemmca purpureis cum juga demet equis, Ilia nocte aliquis tollens ad sidera vultuni 75 Dieet : Ubi est liodie, quae Lyra fulsit lieri ? Dumque Lyram quaeret, medii quoque terga Leonis In liquidas subito mersa notabit aquas. PRID. NON. 4th. Quern modo caelatum stellis Delpliina videbas, Is fugiet visus nocte sequente tuos ; 80 Seu fuit occultis felix in amoribus index, Lesbida cum domino seu tulit ille lyram. Quod mare non novit, quae nescit Ariona tellus ? Carmine current es ille tenebat aquas. Saepe sequens agnani lupus est a voce retentus, 85 Saepe avidum fugiens restitit agna lupum ; Saepe canes leporesque umbra cubuere sub una, Et stetit in saxo proxima cerva leae ; Et sine lite loquax cum Palladis alite cornix Sedit, et accipitri juncta columba fuit. 90 Cynthia saepe tuis fertur, vocalis Arion, Tamquam fraternis obstupuisse modis. Nomen Arionium Siculas impleverat urbes, Captaque erat lyricis Ausonis ora sonis. Inde domum repetens puppim conscendit Arion, 95 Atque ita quaesitas arte ferebat opes. Forsitan, infelix, ventos undamque timebas ; At tibi nave tua tutius aequor erat. Namque gubernator destricto constitit ense, Caeteraque armata conscia turba manu. 100 Quid tibi cum gladio ? dubiam rege, navita, pinum. Non liaec sunt digitis arma tenenda tuis. Ille metu pavidus, Mortem non deprecor, inquit, Sed liceat sumpta pauca referre lyra. Dant veniam, ridentque moram ; capit ille coronam, 105 Quae possit ciines, Phoebe, decere tuos. Induerat Tyrio bis tinctam murice pallam ; Reddidit icta sues poUice chorda sonos, LIBER II. 23 Flebilibus numeris veluti canentia dura Trajectus penna tempora cantat olor. no Protinus in medias ornatus desilit vmdas ; Spargitiir impulsa caerula puppis aqua. Inde, fide majus, tergo delpliina recurvo Se memorant oneri sujjposuisse novo. Ille sedens citliaranique tenet pretiumque veliendi us Cantat, et aequoreas carmine mulcet aquas. Di pia facta vident ; astris delpliina recepit Juppiter, et stellas jussit habere novera. Npif. 5th. Nunc mibi mille sonos, quoque est memoratus Achilles, Vellem, Maeonide, pectus inesse tuum. i-iO Dum canimus sacras alterno jjectine Nonas, Maxinius hinc fastis accumulatur honos. Deficit ingenium, majoraque viribus urgent : Haec milii praecij)uo est ore canenda dies. Quid volui demons elegis imponere tantum 125 Ponderis ? heroi res erat ista pedis. Sancte Pater Patriae, tibi plebs, tibi curia nomen Hoc dedit, hoc dedimus nos tibi nomen eques. Res tamen ante dedit ; sero quoque vera tulisti Nomina ; jam pridem tu pater orbis eras. 130 Hoc tu per terras, quod in aethere Juppiter alto, Nomen habes ; hominum tu pater, ille deum. Romule, concedes ; facit hie tua magna tuendo Moenia : tu dederas transilienda Remo. Te Tatius, parvique Cures, Caeninaque sensit ; 135 Hoc duce Romanum est solis utrumque latus. Tu breve nescio quid victae telluris habebas ; Quodcumque est alto sub Jove Caesar habet. Tu rapis, hie castas duce se jubet esse maritas ; Tu recipis luco, reppulit ille nefas. ]40 Vis tibi grata fuit, florent sub Caesare leges ; Tu domini nomen, principis ille tenet. Te Remus incusat, veniam dedit hostibus ille ; Caelestem fecit te pater, ille patrem. Jam puer Idaeus media tonus eminet alvo, 145 Et liquidas mixto nectare fundit aquas. 24 FASTORUM Ell etiam, si quis Borcan liorrere solebat, Graudeat : a Zepliyris mollior aura venit. V. ID. 9th. Qiiintus ab aequoreis nitidum jiibar extulit imdis Lucifer, et prima tenipora veris erunt. 150 Ne fallare tamen, restant tibi frigora, rcstant, Magnaque discedens signa reliquit hiems. III. ID. 11th. Tertia nox veniat : Custodem protinus Ursae Aspicies geminos cxeruisse pedes. Inter Hamadryadas jaculatricemque Dianam 155 Callisto sacri pars fuit una chori. Ilia deac tangens areus, Quos tangimus, arcus, Este meac testes virginitatis, ait. Cynthia laudavit, promissaquc foedera serva, Et comitum princeps tu milii, dixit, eris. iCo Foedera servasset, si non formosa fuisset : Cavit mortales ; de Jove crimen habet. IMille feras Phoebe silvis venata redibat, Aut plus, aut medium sole tenente diem. Ut tetigit lucum, — densa niger ilice lucus, 165 In medio gelidae fons erat altus aquae — Hie, ait, in silva, virgo Tegeaea, lavemur : Eiiibuit falso virginis ilia sono. Dixerat et nymphis ; nymphae velamina ponunt : Hanc pudct, et tardae dat mala signa morae. 170 Exuerat tunicas : uteri manifesta tumore Proditiir indicio ponderis ipsa sui, Cui Dea, Virgineos, perjura Lycaoni, coetus Desere, uec castas pollue, dixit, aquas. Luna novum decies implerat cornibus orbem ; 175 Quae fuerat virgo credit a, mater erat. Laesa furit Juno, formam mutatque puellae. Quid facis ? invito est pectore passa Jovem. Utque ferae ^ddit turpes in pellice vultus, Hujus in amplexus Juppiter, inquit, eat. iso Ursa per incultos errabat squalida montes, Quae fuerat summo nuper amata Jovi. Jam tria lustra puer furto conceptus agebat, Cum mater nato est obvia facta suo. LIBER II. 25 Ilia quidem tamquam cognosceret, adstitit amens, 185 Et gemuit : gemitus verba parentis erant. Hanc puer ignarus jaculo fixisset acuto, Ni foret in superas raptus uterque domiis. Signa propinqua micant: prior est, quam dicimiis Arcton; Arctophylax formam terga sequentis liabet. 190 Saevit adliuc canamque rogat Saturnia Tetli3m, Maenaliam tactis ne lavet Arcton aquis. iDus. 1 Sth. Idibus agrestis fumant altaria Fauni, Hie ubi discretas insula rumpit aquas. Haec fuit ilia dies, in qua Veientibus ai-vis 195 Ter centum Fabii ter cecidere duo. Una domus vires et onus susceperat urbis : Sumunt gentiles arma professa manus ; Egreditur castris miles generosus ab isdem, E quis dux fieri quilibet aptus erat. 200 Carmentis portae dextro est via proxima Jano ; Ire per banc noli, quisquis es, omen habet. [Ilia fama refert Fabios exisse trecentos : Porta vacat culpa ; sed tamen omen habet.] Ut celeri passu Cremeram tetigere rapacem, 205 — Turbidus liibernis ille fluebat aquis — Castra loco ponmit : destrictis ensibus ipsi Tyrrlienum valido Marte per agmen eunt, Non alitor, quam cum Libyca de rupe leones Invadunt sparsos lata per arva greges. 210 Diffugiunt liostes, inhonestaque vulnera tergo Accipiunt ; Tusco sanguine terra rubet. Sic iterum, sic saepe cadunt. Ubi vincere aperte Non datur, insiclias armaque tecta parant. Campus erat, campi claudebant ultima colles, 215 Silvaque montanas occulere apta feras. In medio paucos armentaque rara relinquunt ; Caetera virgultis abdita turba latet. Ecce, velut torrens undis pluvialibus auctus Aut nive, quae Zepliyro victa tepente fluit, 220 Per sata perque vias fertur, nee, ut ante solebat, Riparum clausas margine finit aquas : c 26 FASTORUM Sic- Fabii vallem latis disciirsibus iinplent, Quodqiie vident stcrnunt, nee metus alter incst. Quo ruitis, generosa domiis ? male creditis liosti. -ii^ Simplex nobilitas, pertida tela cave. Fi-aiide perit virtus. In apertos undique canipos Prosiliuut liostes, et latus omne tenent. Quid facient pauci contra tot millia fortes ? Quidve, quod in misero temi)ore restet, liabent ? -iso Sicut aper silvis longe Lavn'cntibus actus Fulmineo celeres dissipat ore canes ; Mox tamen ipse perit : sic non moriuntur inulti, Vulneraque altcrna dantque feruntque manu. Una dies Fabios ad bcUum miserat omnes ; 23') Ad bellum missos perdidit una dies. TJt tamen llerculeae superessent semina gentis, Credibile est ipsos consuluisse deos : Nam puer impubes et adliuc non utilis armis Unus de Fabia gente relictus erat, 2-10 Scilicet, ut posses olim tu, Maximo, nasci, Cui res cunctando restituenda foret. XVI. KAL. 14tii. Continuata loco tria sidera, Corvus et Anguis, Et medius Crater inter utrumque jacet. Idibus ilia latent : oriuntur nocte sequenti. 24 5 Quae tibi cur tria sint tam sociata, canam. Forte Jovi festum Phoebus sollemne parabat : — Non faciet longas fabula nostra moras — I mea, dixit, avis, ne quid pia sacra moretur, Et tenuem vivis fontibus afFer aquam. 250 CorAiis inauratum pedibus cratera recur\'is Tollit, et aeriura pervolat altus iter. Stabat adliuc duris ficus densissima pomis ; Tent at eam rostro ; non erat apta legi. Immemor imperii sedisse sub arbore fertur, 255 Dum fierent tarda dulcia poma mora. Jamque satur nigris longum rapit unguibus hydruin, Ad dominumque redit, fictaque verba refert : Hie milii causa morae, vivarum obsessor aquarum : Hie tenuit fontes officiumque meum. 260 Addis, ait, culpae mendacia ? Phoebus, et audes Fatidicum verbis fallere velle deum ? LIBER II. 27 At tibi, dum lactens liaerebit in arbore ficus, De nullo gelidae fonte bibentur aquae. Dixit, et antiqui monumenta perennia facti 2«33 Anguis, Avis, Crater, sidera juncta micant. XV. KAL. 15th. Tertia post Idus iiudos Aurora Lupercos Aspicit et Fauni sacra bicornis eunt. Dicite, Pierides, sacrorum quae sit origo, Attigerint Latias unde petita domes. 270 Pana deum pecoris veteres coluisse feruntur Arcades : Arcadiis plurimus ille jugis. Testis erit Pboloe, testes Stymphalides undae, Quique citis Ladon in mare currit aquis, Cinctaque pinetis nemoris juga Nonacrini, 275 Altaque Tricrene, Parrhasiaeque nives. Pan erat armenti, Pan illic numen equarum ; Munus ob incolumes ille ferebat oves. Transtulit Evander silvestria numina secum ; — Hie ubi nunc urbs est, tum locus urbis erat — 280 Inde deum colimus, devectaque sacra Pelasgis : Flamen ad baec prisco more Dialis erit. Cur igitur currant, et cur — sic currere mos est — Nuda ferant posita corpora veste, rogas ? Ipse deus velox discurrere gaudet in altis 285 Montibus, et subitas concipit ille fugas. Ipse deus nudus nudos jubet ire ministros : Nee satis ad cursus commoda vestis erat. Ante Jovem genitum terras liabuisse feruntur Arcades, et Lima gens prior ilia fuit. 290 Vita feris similis, nullos agitata per usus ; Artis adliuc expers et rude vulgus erat. Pro domibus frondes norant, pro frugibus lierbas ; Nectar erat palrais bausta duabus aqua. Nullus anhelabat sub adunco vomere taurus ; 290 Nulla sub imperio terra colentis erat ; Nvillus adbuc erat usus equi, se quisque ferebat. Ibat ovis lana corpus amicta sua ; Sub Jove durabant, et corpora nuda gerebant, Docta graves imbres et tolerare Notos. 300 c2 28 FASTORUM Nunc quoque detect! referunt monumenta vetusti Moris, et antiquas testificantur opes. Sed, cur praecipue fugiat velamina Faunus, Traditur antiqui fabula plena joci. Forte comes dominae juvenis Tirynthius ibat : 305 Vidit ab excelso Faunus utrumque jugo. Vidit, et incaluit, Montanaque numina, dixit, Nil milii vobiscum est ; haec mens ardor erit. Ibat odoratis liumeros perfusa capillis Maeonis, aurato conspicienda sinu. 310 Aurea pellebant rapidos umbracula soles, Quae tamen Herculeae sustinuere manus. Jam Bacchi nemus et Tmoli vineta tenebant, Hesperus et fusco roscidus ibat equo. Antra subit tophis laqueataque pumice vivo ; 315 Garrulus in prime limine rivus erat. Dumque parant epulas potandaque vina ministri, Cultibus Alciden instruit ilia suis. Dat tenues tunicas Gaetulo murice tinctas ; Dat teretem zonam, qua modo cincta fuit. 320 Ventre minor zona est ; tunicarum vincla relaxat, Ut posset vastas exseruisse manus. Fregerat armillas non ilia ad bracbia factas ; Scindebant raagni vincula parva pedes. Ipsa capit clavamque gravem spoliumque leonis, 325 Conditaque in pliaretra tela minora sua. Sic epulis functi, sic dant sua corpora somno, Et positis juxta secubuere toris. Causa, repertori vitis pia sacra parabant. Quae facerent pure cum foret orta dies. 330 Noctis erat medium — quid non amor improbus audet ? — Roscida per tenebras Faunus ad antra venit. Utque videt comites somno vinoque solutes, Spem capit in dominis esse soporis idem, lutrat, et liuc illuc temerarius errat adulter, 335 Et praefert cautas" subsequiturque manus. Venerat ad strati captata cubilia lecti, Et felix prima forte futurus erat. Ut tetigit fulvi setis liirsuta leonis Vellera, pertimuit, sustinuitque manum, 340 LIBER II. 29 Attonitusqiie metii rediit : ut saepe viator Turbatum viso rettulit angue pedem. Inde tori, qui junctus erat, velamina tangit Mollia, mendaci decipiturque nota. Caetera tentantem cubito Tirynthius lieros Reppulit : e summo decidit ille toro.. 350 Fit sonus ; inclamant comites, et lumina poscit Maeonis : illatis ignibus acta patent. Ille gemit lecto graviter dejectus ab alto, Membraque de dura vix sua tollit humo. Ridet et Alcides, et qui videre jacentem ; 355 Ridet amatorem Lyda puella suum. Veste deus lusus fallentes lumina vestes Non amat, et nudos ad sua sacra vocat. Adde peregrinis causas, mea Musa, Latinas, Inque suo noster pulvere currat equus. 36o Cornipedi Fauno caesa de more capella, Venit ad exiguas turba vocata dapes ; Dumque sacerdotes veribus transuta salignis Exta parant, medias sole tenente vias, Romulus et frater pastoralisque juventus 365 Solibus et campo corpora nuda dabant ; Vectibus et jaculis et missi pondere saxi Bracliia per lusus experienda dabant. Pastor ab excelso, Per devia rura juvencos, Romule, praedones, et Reme, dixit, agunt. 370 Longum erat armari ; diversis exit uterque Partibus ; accursu praeda recepta Remi. Ut rediit veribus stridentia detrahit exta Atque ait : Haec certe non nisi victor edet. Dicta facit, Fabiique simul. Venit irritus illuc 375 Romulus, et mensas ossaque nuda videt. Risit, et indoluit Fabios potuisse Remumque Vincere, Quintilios non potuisse suos. Fama manet facti ; posito velamine currunt, Et memorem famam, quod bene cessit, liabet. 380 Forsitan et quaeras, cur sit locus ille Lupercal, Quaeve diem tali nomine cavisa notet, c3 oO FASTORUM Silvia Vestalis caelestia semina partu Ediderat, patruo regna tenente suo. Is jubet auferri pueros et in amne necari. 385 Quid facis ? ex istis Romulus alter erit. Jussa recusantes peragaint lacrimosa ministri ; Flent tamen, et geminos in loca jussa ferunt. Albula, queni Tiberin mersus Tiberinus in unda Reddidit, bibernis forte tumebat aquis. 390 Hie, ubi nunc Fora sunt, lintres errare videres, Q.uaque jacent valles, Maxime Circe, tuae. Hue ubi venerunt, — neque enim procedere possunt Longius — ex illis unus et alter, ait : At quam sunt similes ! at quam formosus uterque ! 395 Plus tamen ex illis iste vigoris liabet. Si genus arguitur vultu, nisi fallit imago, Nescio quera e vobis suspicor esse deum. At si quis vestrae deus esset originis auctor, In tam praecipiti tempore ferret opem. 400 Ferret opem certe, si non ope mater egeret, Quae facta est uno mater et orba die. Nata simul, moritura simul, simul ite sub undas Corpora. Desierat deposuitque sinu ; Vagierunt anibo pariter ; sentire putares. 403 Hi redeunt udis in sua tecta genis ; Sustinet impositos summa cavus alveus unda. Heu quantum fati parva tabella tulit ! Alveus in limo silvis appulsus opacis, Paullatim fluvio deficiente, sedet. 410 Arbor erat ; remanent vestigia, quaeque vocatur Romula non ficus, Romula ficus erat. Yenit ad expositos — mirum — lupa feta gemellos. Quis credat pueris non nocuisse feram ? Nonnocuisse parumest, prodestquoque; quos lupa nutrit, Perdere cognatae sustinuere manus. Constitit, et cauda ten oris blanditur alumnis, Et fingit lingua corpora bina sua. Marte satos scires, timor abfuit ; ubera ducunt, Nee sibi promissi lactis aluntur ope. 420 Ilia loco nomen fecit ; locus ipse Lupercis. Magna dati nutrix praemia lactis babet. LIBER ir. ;:>i Quid vetat Arcadio dictos a monte Lupercos ? Faiinus in Arcadia terapla Lycaeus habet. Nupta, quid exspectas ? noii tu pollentibus lierbis, 425 Nee prece, nee magico carmine mater eris. Excipe fecundae patienter verbera dextrae ; Jam socer optatum nomen habebit avi. Nam fuit ilia dies, dura cum sorte maritae Reddebant uteri pignora rara sui. -iso Quid mihi, clamabat, prodest rapuisse Sabinas ! Romulus — hoc illo sceptra tenente fuit — Si mea non vires sed bellum injuria fecit, Utilius fuerat non liabuisse nurus. Monte sub Esquilio, multis incaeduus annis 435 Junonis magnae nomine lucus erat. Hue ubi venerunt, pariter nuptaeque virique Suppliciter posito procubuere genu. Cum subito motae tremuere eacumina silvae, Et dea per lucos mira locuta suos, 440 Italidas matres, inquit, sacer bircus inito ! Obstupuit dubio territa turba sono. Augur erat ; nomen longis intercidit annis ; Nuper ab Etrusca venerat exul liumo. Ille caprum raactat ; jussae sua terga puellae 445 Pellibus exsectis percutienda dabant. Luna resumebat decimo nova cornua motu, Virque pater subito, nuptaque mater erat. Gratia Lucinae : dedit baec tibi nomina lucus, Aut quia prineipiuni tu, dea, lucis babes. 450 Parce, precor, gravidis, facilis Lucina, puellis, Maturumque utero molliter effer onus. Orta dies fuerit ; tu desine credere ventis, Perdidit illius temporis aura fidem. Flamina non constant, et sex reserata diebus 455 Carceris Aeolii janua laxa patet. Jam levis obliqua subsedit Aquarius urna ; Proximus aetberios excipe, Piscis, equos. Te memorant fratremque tuum — nam juncta mieatis Signa — duos tergo sustinuisse decs. 460 c 4 32 ^ FASTOKUM Terribilem quondam fugiens Tjpliona Dione, Tunc cum pro caelo Juppiter arma tulit, Venit ad Eupliraten comitate Cupidine parvo, Inque Palaestinae margine sedit aquae. Populus et cannae riparum summa tenebant, 465 Spemque dabant salices, hos quoque posse tegi. Dum latet, insonuit vento nemus. Ilia timore Pallet, et liostiles credit adesse manus ; Utque sinu tenuit natum, Succurrite Nympliae, Et dis auxilium ferte duobus, ait. 47o Nee mora, prosiluit : pisces subiere gemelli ; Pro quo nunc cerni sidera munus liabent. Inde nefas ducunt genus hoc imponere mensis, Nee violant timidi piscibus ora Syri. XTiL KAL. 17th. Proxima lux vacua est : at tertia dicta Quirino. 475 Qui tenet lioc nomen, Romulus ante fuit ; Sive quod liasta curis priscis est dicta Sabinis ; — Bellicus a telo venit in astra deus — Sive suo regi nomen posuere Qviirites ; Sen quia Romanis junxerat ille Cures. 480 Nam pater armipotens, postquam nova moenia vidit, Multaque Romulea bella peracta manu, Juppiter, inquit, liabet Romana potentia vires ; Sanguinis officio non eget ilia mei. Redde patri natum ; quamvis intercidit alter, 485 Pro se, proque Remo, qui milii restat, erit. Unus erit quem tu tolles in caerula caeli, Tu milii dixisti ; sint rata dicta Jovis. Juppiter annuerat ; nutu tremefactus uterque Est polus, et caeli pondera movet Atlas. 490 Est locus ; antiqui Capreae dixere paludem. Forte tuis illic, Romule, jura dabas. Sol fugit, et removent subeuntia nubila caelum, Et gravis eifusis decidit imber aquis, Hinc tonat, hinc missis abrumpitur ignibus aetlier. 493 Fit fuga ; rex patris astra petebat equis. Luctus erat, falsaeque Patres in crimine caedis : Haesissetque animis forsitan ilia fides ; LIBER II. S3 Sed Proculus Longa veniebat Julius Alba, Lunaque surgebat, nee facis usus erat ; 500 Cum subito motu sepes tremuere sinistrae. Rettulit ille gradus, hoiTueruntque comae. Pulclier, et bumano major, trabeaque deconis Romulus in media visus adesse via, Et dixisse simul : Proliibe lugere Quirites ; 505 Nee violent lacrimis numina nostra suis. Tbura ferant, plaeentque novum pia turba Quirinum, Et patrias artes militiamque colant. Jussit, et in tenues oculis evanuit auras. Convocat liie populos, jussaque verba refert 5io Templa deo fiunt ; coUis quoque dictus ab illo est, Et referunt certi sacra paterna dies. Lux quoque cur eadem Stultorum festa vocetur, Aceipe ; parva quidem causa, sed apta subest. Non habuit doctos tellus antiqua colonos ; 515 Lassabant agiles aspera bella viros. Plus erat in gladio, quam curve laudis aratro ; Neglectus domino pauca ferebat ager. Farra tamen veteres jaciebant, farra metebant, Primitias Cereri farra resecta dabant. 520 Usibus admoniti flammis torrenda dederunt, Multaque peecato damna tulere sue. Nam modo verrebant nigras pro farre fa villas ; Nunc ipsas ignes corripuere casas. Facta dea est Fornax : laeti Fornace coloni 525 Orant, ut fruges temperet ilia suas. Curio legitimis nunc Fornacalia verbis Maximus indicit, nee stata sacra facit ; Inque Foro, multa circum pendente tabella, Signatur certa Curia quaeque nota ; 530 Stultaque pars populi quae sit sua Curia nescit ; Sed facit extrema sacra relata die. XII — IX. KAL. 18th — 21sT. Est honor et tumulis : animas placate paternas, Parvaque in exstructas munera ferte pyras. Parva petunt Manes : pietas pro divite grata est 535 Munere ; non avidos Styx liabet ima deos. c 5 S4 FASTOKUM Tegula porrectis satis est velata coronis, Et sparsae friiges, parvaque mica salis, Iiique mero moUita Ceres, violaeque solutae. Haec habeat media testa relicta via. 540 Nee majora veto : sed et his placabilis umbra est. Adde preces positis et sua verba focis. Hunc morem Aeneas, pietatis idoneus auctor, Attulit in terras, juste Latine, tuas. Ille patris Genio sollemnia dona ferebat ; 545 Hinc populi ritus edidicere pios. At quondam, dum longa gerunt pugnacibus armis Bella, Parentales deseruere dies. Non impune fuit ; nam dicitur omine ab isto Roma suburbanis incaluisse rogis. 550 Yix equidem credo : bustis exisse feruntur, Et tacitae questi tempore noctis avi ; Perque vias urbis, latosque ululasse per agros Deformes aniluas, vulgus inane, ferunt. Post ea praeteriti tumulis redduntur lionores, 555 Prodigiisque venit funeribusque modus. Dum tamen haec fient, viduae cessate puellae ; Exspectet puros pinea taeda dies. Nee tibi, quae cupidae matura videbere matri, Comat virgineas liasta recurva comas. 560 Conde tuas, Hymenaee, faces, et ab ignibus atris Aufer : habent alias maesta sepulcra faces. Di quoque templorum foribus celentur opertis, Thure vacent arae, stentque sine igne foci. Nunc animae tenues et corpora functa sepulcris 565 Errant ; nunc posito pascitur umbra cibo. Nee tamen haec ultra, quam tot de mense supersint Luciferi, quot habent carmina nostra pedes. Hanc, quia justa ferunt, dixere Feralia lucem. Ultima placandis Manibus ilia dies. 570 Ecce anus in mediis residens amiosa puellis Sacra facit Tacitae — vix tamen ipsa facet — Et digitis tria thura tribus sub limine ponit, Qua brevis occultum mus sibi fecit iter. Turn cantata ligat cum fusco licia plumbo ; 575 Et septem nigras versat in ore fabas ; Quodque pice astrinxit, quod acu trajecit aena, Obsutum maenae torret in igne caput. Vina quoque instillat ; vini quodcumque relictum est, Aut ipsa, aut comites, plus tamen ipsa, bibit. 580 Hostiles ling-uas inimicaque vinximus era, Dicit discedens, ebriaque exit anus. Protinus a nobis, quae sit dea Muta, requires. Disce, per antiquos quae mibi nota senes. Juppiter immodico Juturnae captus amore 585 Multa tulit, tanto non patienda deo. Ilia niodo in silvis inter coryleta jacebat ; Nunc in cognatas desiliebat aquas. Convocat liic Nymphas, Latium quaecumque tenebant, Et jacit in medio talia verba clioro : 590 Invidet ipsa sibi vitatque, quod expedit illi, Vestra sorer sumrao jungere membra deo. Consulite ambobus ; nam quae mea magna voluptas, Utilitas vestrae magna sororis erit. Yos illi in prima fugienti obsistite ripa, 595 Ne sua fluminea corpora mergat aqua. Dixerat : annuerunt udae omnes Tiberinides, Quaeque colunt tlialamos, Ilia diva, tuos. Forte fuit Nais, Lara nomine ; prima sed illi Dicta bis antiquum syllaba nomen erat, 600 Ex vitio positum. Saepe illi dixerat Almon, Nata, tene linguam : nee tamen ilia tenet. Quae, simul ac tetigit Juturnae stagna sororis, Eifuge, ait, ripas : dicta refertque Jovis. Ilia etiam Junonem adiit, miserataque nuptas, 605 Naida Juturnam vir tuus, inquit, amat. Juppiter intumuit ; quaeque est non usa modeste, Eripuit linguam, Mercuriumque vocat, Due banc ad Manes : locus ille silentibus aptus. Nymplia, sed infernae Nympba paludis, erit 610 Jussa Jovis fiunt ; accepit lucus euntes ; Dicitur ilia duci turn placuisse deo. c6 36 FASTORUM Vim parat hie ; vultu pro verbis ilia precatur, Et frustra muto nititur ore loqui. Fitque gravis, geminosque parit, qui compita servant, 61 5 Et vigilant nostra semper in urbe, Lares. VIII. KAL. 22nd. Proxima cognati clixere Caristia cari, Et venit ad socios turba propinqua deos. Scilicet a tumulis et qui periere propinquis Protinus ad vivos ora referre juvat, 620 Postque tot amissos, quidquid de sanguine restat, Aspicere, et generis dinumerare gradus. Innocui veniant : procul Line, procul impius esto Prater, et in partus mater acerba suos, Cui pater est vivax, qui matris digerit annos, 625 Quae premit invisarn soerus iniqua nurum. Tantalidae fratres absint, et lasonis uxor, Et quae rurieoiis semina tosta dedit, Et soror, et Proene, Tereusque duabus iniquus, Et quicumque suas per seelus auget opes. 630 Dis generis date tliura bonis ; Concordia fertur Ilia praeeipue mitis adesse die ; Et libate dapes, ut, grati pignus honoris, Nutriat incinetos missa patella Lares. Jamque ubi suadebit plaeidos iiox hurnida somnos, 635 Parea preeaturi sumite vina manu, Et, Bene vos, bene te patriae Pater, optime Caesar ! Dieite suffuse ter bona verba mere. VII. KAL. 2.3rd. Nox ubi transierit, solito eelebretur honore Separat indicio qui deus arva suo. 640 Termine, sive lapis, sive es defossus in agro Stipes ab antiquis, tu quoque numen liabes. Te duo diversa domini pro parte eoronant, Binaque serta tibi, binaque liba ferunt. Ara fit : hue ignem eurto fert rustica testu 645 Sumptum de tepidis ipsa eolona focis. Ligna senex minuit, eoncisaque eonstruit alte, Et solida ramos figere pugnat humo ; Tum sicco primas irritat cortiee flammas, Stat puer, et manibus lata eanistra tenet. 650 LIBER II. 37 Inde, ubi ter fruges medios immisit in ignes, Porrigit incisos filia parva favos. Vina tenent alii ; libantur singula flammis. Spectant et linguis Candida turba fa vent. Spargitur et caeso communis Terminus agno ; 655 Nee queritur, lactens cum sibi porca datur. Conveniunt celebrantque dapcs vicinia supplex, Et cantant laudes, Termine sancte, tuas. Tu populos, urbesque, et regna ingentia finis : Omnis erit sine te litigiosus ager. 660 Nulla tibi ambitio est ; nullo corrumperis auro ; Legitima servas credita rura tide. Si tu signasses olim Tliyreatida terram, Coi-pora non leto missa trecenta forent, Nee foret Otbryades congestis lectus in armis. 665 quantum patriae sanguinis ille dedit ! Quid nova cum fierent Capitolia ? nempe deorum Cuncta Jovi cessit turba, locumque dedit. Terminus — ut veteres memorant — inventus in aede Restitit, et magno cum Jove templa tenet. 670 Nunc quoque, se supra ne quid nisi sidera cernat, Exiguum templi tecta foramen liabent. Termine, post illud levitas tibi libera non est, ~ Qua positus fueris in statione, mane. Nee tu vicino quidquam concede roganti, 675 Ne videare hominem praeposuisse Jovi ; Et sen vomeribus, sou tu pulsabere rastris, Clamato, Suus est liic ager, ille tuns. — Est via, quae populum Laurentes ducit in agros, Quondam Dardanio regna petita duci. 6so Iliac lanigeri pecoris tibi, Termine, fibris Sacra videt fieri sextus ab urbe lapis. Gentibus est aliis tellus data limite certo ; Romanae spatium est urbis et orbis idem. VI. KAL. 2-iTH, Nunc milii dicenda est Regis fuga. Traxit ab ilia 685 Sextus ab extreme nomina mense dies. Ultima Tarqviinius Romanae gentis liabebat Regna, vir injustus, fortis ad anna tamen. 88 FASTORUM Ceperat hie alias, alias everterat urbes, Et Gabios turpi fecerat arte suos. 690 Namque trium minimus, proles manifesta Superbi, In meclios liostes nocte silente venit, Nudarant g-ladios : Occidite, dixit, inermem ! Hoc cupiant fratres, Tarquiniusque pater, Qui mea crudeli laceravit verbere terga ! 695 — Dicere ut hoc posset, verbera passus erat — Luna fuit : spectant juvenem, gladiosque recondunt, Tergaque, deducta veste, notata vident. Flent quoque, et, ut secum tueatur bella, precantur. Callidus ignaris annuit ille viris. 700 Jamque potens misso genitorem appellat amico, Perdendi Grabios quod sibi monstret iter. Hortus odoratis suberat cultissimus herbis, Sectus humum rivo lene sonantis aquae. Illic Tarquinius mandata latentia nati 705 Accipit, et virga lilia summa metit. Nuntius ut rediit, decussaque lilia dixit, Filius, Agnoscojussa. parentis, ait. Nee mora : prineipibus eaesis ex urbe Grabina, Traduntur dueibus moenia nuda suis. 710 Ecce — nefas visu — mediis altaribus anguis Exit, et exstinctis ignibus exta rapit. Consulitur Phoebus. Sors est ita reddita : Matri Qui dederit princeps oscula, victor erit. Oseula quisque suae matri properata tulerunt 71 5 Non intellecto credula turba deo. Brutus erat stulti sapiens imitator, ut esset Tutus ab insidiis, dire Superbe, tuis. Ille jacens pronus matri dedit oscula Terrae, Creditus offense procubuisse pede. 720 Cingitur interea Romanis Ardea signis, Et patitur lentas obsidione moras. Dum vaeat, et metuunt hostes committere pugnam, Luditur in castris ; otia miles agit. Tarquinius juvenis soeios dapibusque meroque 725 Accipit, ex illis rege creatus ait : Dum nos sollicitos pigro tenet Ardea bello. Nee sinit ad patrios arma referre deos ; LIBER II. 39 Ecquid in officio torus est socialis ? et ecqtiid Conjugibus nostris mutua cura sumus ? 730 Quisque suam laudat ; studiis certamina crescunt, Et fervent multo linguaque corque mero. Surgit cui dederat clarum Collatia nomen ; Non opus est verbis, credite rebus, ait. Nox superest : tollamur equis, urbemque petamus. 735 Dicta placent ; frenis impediuntur equi ; Pertulerant dominos ; regalia protinus illi Tecta petunt ; custos in fore nullus erat. Ecce nurum regis fusis per colla coronis Inveniunt posito pervigilare mero. 740 Inde cito passu petitur Lucretia. Nebat ; Ante torum calathi lanaque mollis erant. Lumen ad exiguum famulae data pensa traliebant, Inter quas tenui sic ait ipsa sono : Mittenda est domino — nunc, nunc properate, puellae — Quamprimum nostra facta lacerna manu. Quid tamen auditis ? — nam plura audire potestis — Quantum de bello dicitur esse super ? Postmodo victa cades, melioribus, Ardea, restas, Improba, quae nostros cogis abesse viros. 7.50 vSint tantum reduces. Sed enim temerarius ille Est mens, et stricto qualibet ense ruit. Mens abit et morior, quotiens pugnantis imago. Me subit, et gelidum pectora frigus liabet. Desinit in lacrimas, incoeptaque fila remittit, 755 In gremio vultum deposuitque suum. Hoc ipsum decuit : lacrimae decuere pudicam, Et facies animo dignaque parque fuit. Pone metum, venio, conjunx ait. Ilia revixit, Deque viri collo dulce pependit onus. 760 Interea juvenis furiatos regius ignes Concipit, et caeco raptus amore furit. Forma placet, niveusque color, flavique capilli, Quique aderat nulla factus ab arte decor. Verba placent, et vox, et quod corrumpere non est ; 765 Quoque minor spes est, hoc magis ille cupit. Jam dederat cantus lucis praenuntius ales, Cum referunt juvenes in sua castra pedem. 40 FASTOKUM Carpitur attonitos absentis imagine sensus Ille : recordanti plura magisque placent. 770 Sic sedit, sic culta fuit, sic stamina nevit, Neglectae collo sic jacuere comae, Hos liabiiit voltus, haec illi verba fuerimt, Hie decor, haec facies, hie color oris erat. Ut solet a magno fluctus languescere flatu, 775 Sed tamen a vento, qui fuit, unda tumet : Sic, quamvis aberat placitae praesentia formae, Quem dederat praesens forma, manebat amor. Ardet, et injusti stimulis agitatur amoris ; Comparet indigno vimque dolumque toro. 7S0 Exitus in dubio est. Audebimus ultima, dixit ; Viderit, audentes forsve deusve juvet ; Cepimus audendo Gabios quoque. Talia fatus Ense latus cinxit, tergaque pressit equi. Accipit aerata juvenem Collatia porta, 785 Condere jam voltus sole parante sues. Hostis, ut liospes, init penetralia Collatini : Comiter excipitur ; sanguine junctus erat. Quantum animis erroris inest ! parat inscia rerum Infelix epulas liostibus ilia suis. 790 Functus erat dapibus : poscunt sua tempera somnum. Nox erat, et tota lumina nulla dome. Surgit, et auratum vagina deripit ensem, Et venit in tlialamos, nupta pudica, tuos. Utque torum pressit, Fermm, Lucretia, mecum est, 755 Matus, ait, regis, Tarquiniusque loquor. Ilia nihil : neque enim vocem viresque loquendi, Aut aliquid toto pectore mentis babet. Sed tremit, ut quondam stabulis deprensa relictis Parva sub infesto cum jacet agna lupo, sco Quid faciat ? pugnet ? vincetur femina pugnans. Clamet ? at in dextra, qui vetet, ensis adest. Eifugiat ? positis urgentur pectora palmis ; Tunc primum externa pectora tacta manu. Instat amans hostis precibus, pretioque, minisque : 805 Nee prece, nee pretio, nee movet ille minis. Nil agis ; eripiam, dixit, per crimina vitam ; Falsus adulterii testis adulter ero. LIBER TI. 41 Interimam famulum, cum quo deprensa fereris. Succubuit famae victa puella metu. 8io Quid, victor, gaudes ? liaec te victoria perdet. Heu quanto regnis nox stetit una tuis ! Jamque erat orta dies : passis sedet ilia capillis, Ut solet ad nati mater itura rogum ; Grandaevumque patrem fido cum conjuge castris 8 1 5 Evocat : et posita venit uterque mora. Utque vident hab-itum, quae luctus causa, requinmt. Cui parct exequias, quove sit icta malo. Ilia diu reticet, pudibundaque celat amictu Ora ; fluunt lacrimae more peremiis aquae, 820 Hinc pater, liinc conjunx lacriraas solantur, et orant, Indicet ; et caeco ilentque paventque metu. Ter conata loqui, ter destitit, ausaque quarto Non oculos adeo sustulit ilia suos. Hoc quoque Tarquinio debebimus ? eloquar, inquit, S25 Eloquar infelix dedecus ipsa meum ? Quaeque potest narrat. Restabant ultima ; flevit, Et matronales erubuere genae. Dant veniam facto genitor conjunxque coactae. Quam dixit, veniam vos datis, ipsa nego. S30 Nee mora ; celato figit sua pectora ferro, Et cadit in patrios sanguinolenta pedes. Tunc quoque jam moriens, ne non procumbat honest e, Respicit, haec etiam cura cadentis erat. Ecce super corpus communia damna gementes, 835 Obliti decoris, virque paterque jacent. Brutus adest, tandemque animo sua nomina fallit, Fixaque semanimi corpore tela rapit ; Stillantemque tenens generoso sanguine cultrum, Edidit impavidos ore minante sonos : sio Per tibi ego hunc jure fortem castumque cruorem, Perque tuos Manes, qui" niilii numen erunt, Tarquinium profuga poenas cum stirpe daturum. Jam satis est virtus dissimulata diu. Ilia jacens ad verba oculos sine lumine movit, S4 5 Visaque concussa dicta probare coma. Fertur in exequias animi matrona virilis, Et secum lacrimas invidiamque traliit. 42 FASTORUM Vulnus inane patet. Brutus clamore Quirites Concitat, et regis facta nefanda refert. 850 Tarquinius cum prole fugit ; capit annua Consul Jura : dies regnis ilia suprema fuit. Fallimur ? an veris praenuntia venit liirundo, Et metuit, ne qua versa recurrat liiems ? Saepe tamen, Procne, nimium properasse quereris, 855 Virque tuo Tereus frigore laetus erit. III. KAL. 27th. Jamque duae restant noctes de mense secundo, Marsque citos junctis curribus urget equos. Ex vero j)Ositum permansit Equiria nomen, Quae deus in campo prospicit ipse suo. 860 Jure venis, Gradive ; locum tua tempera poscunt, Signatusque tuo nomine mensis adest. Venimus in portum libro cum mense peracto. Naviget hinc alia jam milii linter aqua. LIBER III. Bellice, depositis clipeo pavillisper et liasta, Mars, ades, et nitidas casside solve comas. Forsitan ipse roges, quid sit cum Marte poetae. A te, qui canitur, nomina mensis habet. Ipse vides peragi manibus fera bella Minervae : Num minus ingenuis artibus ilia vacat ? Palladis exemplo ponendae tempora sume Cuspidis ; invenies et quod inermis agas. Tum quoque inermis eras, cum te Romana sacerdos Oepit, ut huic urbi semina digna dares. Silvia Vestalis — quid enim vetat inde moveri ? — Sacra lavaturas mane petebat aquas. Ventum erat ad molli declivem tramite ripam ; Ponitur e summa fictilis urna coma. Fessa resedit liumo, ventosque accepit aperto Pectore, turbatas restituitque comas. LIBER III. 4o Dum seclet, umbrosae salices volucresque canorae Fecerunt somnos, et leve murmur aquae. Blanda quies victis furtim subrepit ocellis, Et cadit a mento languida facta manus. 20 Mars videt banc, visamque cupit, potiturque cupita, Et sua divina furta fefellit ope. Somnus abit ; jacet ilia gravis ; nam scilicet intra Viscera, Romanae conditor urbis, eras. Languida consurgit, nee scit, cur languida surgat, 25 Et peragit tales arbore nixa sonos : Utile sit faustumque, precor, quod imagine somni Vidimus ! An somno clarius illud erat ? Ignibus Iliacis aderam, cum lapsa capillis Decidit ante sacros lanea vitta focos. 30 Inde duae pariter — visu mirabile — palmae Surgunt. Ex illis altera major erat, Et gravibus ramis totum protexerat orbem, Contigeratque sua sidera summa coma. Ecce mens ferrum patruus molitur in illas ! 35 Terreor admonitu, corque timore micat. Martia picus avis gemino pro stipite pugnant Et lupa. Tuta per bos utraque palma fuit. Dixerat : et plenam non firmis viribus urnam Sustulit. — Implerat, dum sua visa refert. — 40 Interea crescente Remo, crescente Quirino, Caelesti tumidus pondere venter erat. Quo minus emeritis exiret cursibus annus, Restabant nitido jam duo signa deo : Silvia fit mater. Vestae simulacra feruntur 45 Virgineas oculis opposuisse manus. Ai'a deae certe tremuit, pariente ministra, Et subiit cineres territa flamma sues. Haec ubi cognovit contemptor Amulius aequi, — Nam raptas fratri victor liabebat opes — 50 Amne jubet mergi geminos. Scelus unda refugit : In sicca pueri destituuntur bumo. Lacte quis infantes nescit crevisse ferine, Et picum expositis saepe tulisse cibos ? Non ego te, tantae nutrix Larentia gentis, 55 Nee taceani vestras, Faustule pauper, opes. 44 FASTORUM Vester lionos veniet, cum Larentalia clicam : Acceptiis Greniis ilia December liabet. Martia ter senos proles adoleverat annos, Et suberat flavae jam nova barba comae : 60 Omnibus agricolis armentorumque magistris Iliadae fratres jura petita clabant. Saepe domum veniunt praedonum sanguine laeti, Et redigunt actos in sua jura boves. Ut genus audierunt, animos pater editus auget, 6f) Et pudet in paucis nomen habere casis : Romuleoque cadit trajectus Amulius ense, Regnaque longaevo restituuntur avo. Moenia conduntur, quae, quamvis parva fuerunt, Non tamen expediit transiluisse Remo. 70 Jam, modo qua fuerant silvae pecorumque recessus, Urbs erat, aetemae cum pater urbis ait : Arbiter armonmi, de cujus sanguine natus Credor, et ut credar, pignora multa dabo, A te principium Romano ducimus anno : 75 Primus de patrio nomine mensis erit. Vox rata fit, patrioque vocat de nomine mensem. Dicitur haec pietas grata fuisse deo. Et tamen ante omnes Martem coluere priores ; Hoc dederat studiis bellica turba suis. so Pallada Cecropidae, Minoia Greta Dianam, Vulcanum tellus Hypsipylea colit, Junonem Sparte Pelopeiadesque Mycenae, Pinigerum Fauni Maenalis ora caput. Mars Latio venerandus erat, quia praesidet armis : 85 Arma ferae genti rem que decusque dabant. Quod si forte vacas, peregrines inspice fastos : Mensis in his etiam nomine Martis erit. Tertius Albanis, quintus fuit ille Faliscis, Sextus apud populos, Hernica terra, tuos. 90 Inter Aricinos Albanaque tempera constant Factaque Telegoni moenia celsa manu. Quintuiii Laurentes, bis quintum ^quicolus asper, A tribus hunc primum turba Curensis habet. Et tibi cum proavis, miles Peligne, Sabinis 95 Convenit : hie genti quartus utrique deus. Romulus, lios omnes ut vinceret ordine saltern, Sang'uinis auctori tempora j)rima dedit. Nee totidem veteres, quot nunc, habuere kalendas ; Ille minor geminis mensibus annus erat. lOO Nondum tradiderat victas victoribus artes Grraecia, facundum sed male forte genus. Qui bene pugnabat, Roraanam noverat artem ; Mittere qui poterat pila, disertus erat. Quis tunc aut Hyadas, aut Pleiadas Atlanteas 105 Senserat, aut geminos esse sub axe polos ? Esse duas Arctos, quarum Cynosura petatur Sidoniis, Helicen Graia carina notet ? Signaque, quae longo frater percenseat anno. Ire per haec uno mense sororis equos ? no Libera currebant et inobservata per annum Sidera ; constabat sed tamen esse deos. Non illi caelo labentia signa tenebant, Sed sua, quae magnum perdere crimen erat. Ilia quidem foeno ; sed erat reverentia foeno, 1 1 5 Quantam nunc aquilas cernis habere tuas. Fertica suspenses portabat longa maniples : Unde maniplaris nomina miles liabet. Ergo animi indociles et adliuc ratione carentes Mensibus egerunt lustra minora decem. 1 20 Annus erat, decimum cum luna receperat orbem : Hie numerus magno tunc in honore fuit. Seu quia tot digiti, per quos numerare solemus ; Seu quia bis quino femina mense parit ; Seu quod adusque decem numero crescente venitur ; 125 Principium spatiis sumitur inde novis. Inde Patres centum denos secrevit in orbes Romulos, Hastatos instituitque decem, Et totidem Princeps, totidem Pilanus habebat Corpora, legitime quique merebat equo. 130 Quin etiaia partes totidem Titiensibus idem, Quosqve vocant Ramnes, Luceribusque dedit. Assuetos igitur numeros servavit in anno. Hoc luget spatio femina maesta virum, Neu dubites, primae fuerint quin ante kalendae 135 Martis, ad haec animum signa referre potes. 46 FASTOEUM Laurea Flaminibus, quae toto perstitit anno, Tollitur, et froncles sunt in honore novae ; Janua tunc Regis posita viret arbore Phoebi ; Ante tuas fit idem, Curia Prisca, fores ; 140 Vesta quoque ut folio niteat velata recenti, Cedit ab Iliacis laurea cana focis. Adde, quod arcana fieri novus ignis in aede Dicitur, et vires flamma refecta capit. Nee mihi parva fides, annos liinc isse priores, 145 Anna quod hoc coepta est mense Perenna coli. Hinc etiam veteres initi memorantur honores Ad spatium belli, perfide Poene, tui. Denique quintus ab hoc fuerat Quintilis, et inde Incipit a numero nomina quisquis liabet. 150 Primus oliviferis Romam deductus ab arvis Pompilius menses sensit abesse duos : Sive lioc a Samio doctus, qui posse renasci Nos putat, Egeria sive monente sua. Sed tamen errabant etiam tunc tempera, donee J 55 Caesaris in multis baec quoque cura fuit. Non haec ille deus, tantaeque propaginis auetor, Credidit officiis esse minora suis ; Promissumque sibi voluit praenoscere caelum. Nee deus ignotas hospes inire domes. lOu Ille moras solis, quibus in sua signa rediret, Traditur exactis disposuisse notis. Is decies senos tercentum et quinque diebus Junxit, et e pleno tempora quarta die. Hie anni modus est. In lustrum accedere debet, 165 Quae consummatur partibus, una dies. KAL. MART. Isr. Si licet occultos monitus audire deorum Vatibus, ut certe fama licere putat, Cum sis officiis, Gradive, virilibus aptus, Die mihi, matronae cur tua festa colant. 170 Sic ego. Sic posita dixit mihi casside Mavors ; Sed tamen in dextra missilis hasta fuit : Nunc primum studiis pacis deus utilis armis Advocor, et gressus in nova castra fero. LIBER III. 47 Nee plg-et Incoepti ; juvat liac quoqiie parte morari, ]75 Hoc solam ne se posse Minerva putet. Disce, Latinorum vates operose dierum, Quod petis, et memori pectore dicta nota. Parva fait, si prima velis elementa referre, Roma : sed in parva spes tamen Imjus erat. 180 Moenia jam stabant, populis angaista futuris, Credita sed turbae tunc nimis ampla suae. Quae fuerit nostri, si quaeris, regia nati, Aspice de canna straminibusque domum. In stipula placidi carpebat munera somni, 185 Et tamen ex illo venit in astra toro. ■Jamque loco majus nomen Romanus habebat, Nee conjunx illi, nee socer ullus erat. Spernebant generos inopes vicinia dives, Et male credebar sanguinis auctor ego. 190 In stabulis habitasse, et oves pavisse, nocebat, Jugeraque inculti pauca tenere soli. Cum pare quaeque sue coeunt volucresque feraeque, Atque aliquam, de qua procreet, anguis liabet. Extremis dantur connubia gentibus ; at, quae 195 Romano vellet nubere, nulla fuit. Indolui, patriamque dedi tibi, Romule, mentem. Tolle preces, dixi : quod petis, arma dabunt. Festa para Conso. Consus tibi cetera dicet Illo facta die, cum sua sacra canes. 200 Intumuere Cures, et quos dolor attigit idem, Tum prirnum generis intulit arma socer. Jamque fere raptae matrum quoque nomen liabebant, Tractaquc erant longa bella propinqua mora, Conveniunt nuptae dictam Junonis in aedem, 205 Quas inter mea sic est nurus orsa loqui : pariter raptae. quoniam hoc commune ten emus Non ultra lente possumus esse piae. Stant acies : sed utra di sint pro parte rogandi, Eligite ; liinc conjunx, bine pater arma tenet ; 210 Quaerenduni est, viduae fieri malimus an orbae. Consilium vobis forte piumque dabo. Consilium dederat : parent, crinemque resolvunt, Maestaque funerea corpora veste tegunt. 48 FASTOEUM Jam steterant acies ferro mortique paratae ; 215 Jam litims pugnae signa daturus erat ; Cum raptae veniunt inter patresque virosque, Inque sinu natos, pignora cara ferunt. Ut medium cam pi scissis tetigere capillis, In terram posito procubuere genu ; 220 Et, quasi sentirent, Llando claraore nepotes Tendebant ad avos bracbia parva suos. Qui poterat, clamabat avum tum denique visum ; Et qui vix poterat, posse coactus erat. Tela viris animique cadunt, gladiisque remotis 225 Dant soceri generis accipiuntque manus ; Laudatasque tenent natas, scutoque nepotem Fert avus : bic scuti dulcior usus erat. Inde diem, quae prima, meas celebrare kalendas Oebalides matres non leve munus babent. 230 Aut quia committi strictis muc-ronibus ansae Finierant lacrimis Martia bella suis ? Vel, quod erat de me feliciter Ilia mater, Rite colunt matres sacra diemque meum ? Quid ? quod biems adoperta gelu tunc denique cedit, Et pereunt lapsae sole tepente nives ; Arboribus redeunt detonsae frigore frondes, Uvidaque e tenero palmite gemma tumet ; Quaeque diu latuit, nunc se qua tollat in auras Fercilis occultas invenit berba vias. 24O Nunc fecundus ager ; pecoris nunc bora creandi ; Nunc avis in ramo tecta laremque parat. Tempera jure colunt Latiae fecunda parentes, Quarum militiam votaque partus babet. Adde, cj:Uod, excubias ubi rex Romanus agebat, 245 Qui nunc Esquilias nomina collis babet, Illic a nuribus Junoni templa Latinis Hac sunt, si memini, publica facta die. Quid moror, et variis onero tua pectora causis ? Eminet ante oculos, quod petis, ecce tuos. 250 Mater amat nuptas ; matrum me turba frequentant. Haec nos praecipue tam pia causa decet. Ferte deae flores ; gaudet florentibus berbis Haec dea : de tenero cingite iiore caput. LIBER III. 40 Dicite, Tu lucem nobis, Liicina, declisti ; 253 Dicite, Tu voto parturientis ades. Si qua tamen gravida est, resoluto crine precetur, IJt solvat partus molliter ilia suos. Quis mihi nunc dicet, quare caelestia Martis Arma ferant Salii, Mamuriumque canant ? 2C0 Nyinplia, mone, nemori stagnoque operata Dianae : Nynipha, Numae conjunx, ad tua facta veni. Vallis Aricinae silva praecinctus opaca Est lacus antiqua relligione sacer. Hie latet Hippolytus furiis direptus equorum ; 265 Unde nenius nullis illud aditur equis. Licia dependent longas velantia sepes, Et posita est meritae multa tabella deae. Saepe potens voti, frontem redimita coronis, Femina lucentes portat ab urbe faces. 270 Regna tenent fortesque manu, pedibusque fugaces ; Et perit exemplo postmodo quisque suo. Defluit incerto lapidosus murmure rivus : Saepe, sed exiguis haustibus, inde bibi. Egeria est, quae praebet aquas, dea grata Caraenis. 275 Ilia Numae conjunx consiliumque fuit. Principio nimium promptos ad bella Quirites Molliri placuit jure deumque metu. Inde datae leges, ne firmior omnia posset, Coeptaque sunt pure tradita sacra coli. 280 Exuitur feritas, armisque potentius aequum est, Et cum cive pudet conseruisse manus. Atque aliquis, modo trux, visa jam vertitur ara, Vinaque dat tepidis salsaque farra focis. Ecce deum genitor rutilas per nubila flammas 285 Spargit, et effusis aethera siccat aquis. Non alias missi cecidere frequentius ignes. Rex pavet, et vulgi pectora terror habet. Cui dea, Ne nimium terrere ! piabile fulmen Est, ait, et saevi flectitur ira Jo vis. , 290 Sed poterunt ritum Picus Faunusque piandi Prodere, Romani numen uterque soli. 50 FASTORUM Nec sine vi tradent ; adliibe tu vincula captis. Atqiie ita qua possint edidit arte capi. Lucus Aventino suberat niger ilicis umbra, 293 Quo posses viso dicere, numen in est. In medio gramen, muscoque adoperta virenti Manabat saxo vena perennis aquae. Inde fere soli Faunus Picusque bibebant. Hue venit, et fonti rex Numa mactat ovem, 300 Plenaque odorati disponit pocula Bacchi, Cmnque suis antro conditus ipse latet. Ad solitos veniunt silvestria numina fontes, Et relevant multo pectora sicca mero. Yina quies sequitvir ; gelido Numa prodit ab antro, 305 Yinclaque sopitas addit in arta manus. Soranus ut abscessit, tentando vincula pugnant Piumpere ; pugnantes fortius ilia tenent. Tunc Numa Di nemorum, factis ignoscite nostvis. Si scelus ingenio scitis abesse meo ; a 10 Quoque modo possit fulmen, monstrate, piari. Sic Numa. Sic quatiens coraua Faunus ait : Magna petis, nec quae monitu tibi discere nostro Fas sit. Habent fines numina nostra sues. Di sumus agrestes, et qui dominemur in altis 315 Montibus. Arbitrium est in sua tecta Jovi. Hunc tu non poteris per te deducere caelo ; At poteris nostra forsitan usus ope. Dixerat liaec Faunus : par est sententia Pici. Deme tamen nobis vincula, Picus ait. 320 Juppiter buc veniet valida deductus ab arte. Nubila promissi Styx milii testis erit. Emissi quid agant laqueis, quae carraina dicant, Quaque trahant superis sedibus arte Jovem, Scire nefas liomini. Nobis coricessa canentur, 325 Quaeque pio dici vatis ab ore licet. Eliciunt caelo te, Juppiter ; undo minores Nunc quoque te celebrant, Eliciumque vocant. Constat Aventinae tremuisse cacumina silvae, Terraque subsedit pondere pressa Jovis. 330 Corda micant regis, totoque e coriDore sanguis Fugit, et hirsutae diriguere comae. LIBER III. 51 Ut rediit animus, DcX certa plamina, dixit, Fulminis, altorum rexque paterque deum ; Si tua contigimus manibus donaria puris, 335 Hoc qiioqiie, quod petitur, si pia lingua rogat. Annuit orau ti : sed verum ambage remota Abdidit, et dubio terruit ore ^drum. Caede caput dixit. Cui rex, Parebimus, inquit : Caedenda est bortis einita cepa meis. 340 Acldidit liic, Hominis. Sumes, ait ille, capilhs. Postulat bic animatn. Cui Numa, Piscis, ait. Risit, et, His, inquit, facito mea tela procures, vir colloquio non abigende deum ! Sed tibi, protulerit cum totum crastinus orbem 345 Cyntbius, imperii pignora certa dabo. Dixit, et ingenti tonitru super aetbera motuni Fertur, adorantem destituitque Numam. Ille redit laetus, memoratque Quiritibus acta. Tarda venit dictis difficilisque fides. 350 At certe credemur, ait, si verba sequatur Exitus. En, audi crastina, quisquis ades. Protulerit terris cum totum Cyntbius orbem, Juppiter imperii pignora certa dabit. Discedunt dubii, promissaque tarda videntur, 355 Dependetque fides a veniente die. Mollis erat tellus rorataque mane pruina ; Ante sui populus limina regis adest. Prodit et in solio medius consedit acerno ; Innumeri circa stantque silentque viri. 3G0 Ortus erat summo tantummodo margine Pboebus ; Sollicitae mentes speque metuque pavent. Constitit, atque caput niveo velatus amictu Jam bene dis notas sustulit ille manus. Atque ita, Tempus adest promissi muneris, inquit, 365 Pollicitam dictis, Juppiter, adde fidem. Dum loquitur, totum jam sol emoverat orbem, Et gravis aetlierio venit ab axe fragor. Ter tonuit sine nube deus, tria fulgura misit. Credite dicenti ; mira, sed acta, loquor. 370 A media caelum regione debiscere coepit ; Submisere oculos cum duce turba suo. D 2 Ecce levi scutum versatum leniter aura Decidit. A populo clamor ad astra venit. Tollit humo munus caesa prius ille juvenca, 375 Quae dederat nulli colla premenda jugo ; At que ancile vocat, quod ab omni parte recisum est, Quaque notes oculis angulus omnis abest. Tum, memor imperii sortem consistere in illo, Consilium multae calliditatis init. 3S0 Plurajubet fieri simili caelata figura, Error ut ante oculos insidiantes eat. Mamurius, morum fabraene exactior artis Difficile est ulli dicere, clausit opus. Cui Nuraa munificus, Facti pete praemia, dixit : 3S5 Si mea nota fides, irrita nulla petes. Jam dederat Saliis a saltu nomina dicta Armaque, et ad certos verba canenda modes. Turn sic Mamurius, Merces mihi gloria detur, - Nominaque extreme carmine nostra sonent. 390 Inde sacerdotes operi promissa vetusto Praemia persolvunt, Mamuriumque vocant. Nubere si qua voles, quamvis properabitis ambo, Differ ; habent parvae commoda magna morae. Arma movent pugnam, pugna est aliena maritis. 395 Condita cum fuerint, aptius omen erit. His etiam conjunx apicati cincta Dialis Lucibus impexas debet habere comas. V. NGN. 8rd. Tertia nox demersa sues ubi moverit ignes, Conditus e geminis Piscibus alter erit. 400 Nam duo sunt : Austris liic est, Aquilonibus ille Proximus ; a vento nomen uterque tenet. III. NOK 5 th. Cum croceis rorare gen is Tithonia conjunx Coeperit, et quintae tempera lucis aget ; Sive est Arctophylax, sive est piger ille Bootes, 405 Mergetur, visus efFugietque tuos. At non effugiet Vindemitor. Hoc quoque causam Unde traliat sidus, parva docere mora est. LIBER III. 53 Ampelon intonsum satyro nymphaque creatum Fertur in Ismariis Bacchus araasse jugis. 410 Tradidit liuic vitem pendentem frondibus ulmi, Quae nunc de pueri nomine nomen liabet. Dum legit in ramo pictas temerarius uvas, Decidit : amissum Liber in astra veliit. PR. NON. 6th. Sextus ubi Oceano clivosum scandit Olympum 415 Phoebus, et alatis aethera carpit equis ; Quisquis ades, castaeque cohs penetraha Vestae, Gratare Iliacis thuraque pone focis. Caesaris innumeris, quos maluit ille mereri, Accessit tituhs pontificalis honos. 420 Ignibus aeternis aeterni numina praesunt Caesaris. Imperii pignora juncta vides. Di veteres Troiae, dignissima praeda ferenti, Qua gravis Aeneas tutus ab hoste fuit ; Ortus ab Aenea tangit cognata sacerdos 425 Numina ; cognatum, Vesta, tuere caput. Quos sancta fovet ille manu, bene vivitis ignes. Vivite inexstincti, flammaque, dux que ! precor. NON. 7th. Una nota est Marti Nonis, sacrata quod illis Templa putant lucos Vedjovis ante duos. 430 Romulus ut saxo lucum circumdedit alto, Quilibet hue, inquit, confuge, tutus eris. quam de tenui Romanus origine crevit ! Turba vetus quam non invidiosa fuit ! Ne tamen ignaro novitas tibi nominis obstet, 435 Disce, quis iste deus, curve vocetur ita. Juppiter est juvenis ; juvenales aspice voltus. Aspice deinde, manu fulmina nulla tenet. Fulmina post ausos caelum aiFectare Gigantas Sumpta Jovi : prime tempore inermis erat. 440 ignibus Ossa novis, et Pelion altior Ossa Arsit, et in solida tixus Olympus humo. Stat quoque capra simul ; Nymphae pavisse feruntur Cretides : infanti lac dedit Jovi. Nunc vocor ad nomen. Vegrandia farra colonae, 445 Quae male creverunt, vescaque parva vocant. d3 54 FASTOEUM Vis ea si verbi est, cur non ego Vedjovis aedem, Aedem non magni suspicer esse Jovis ? Jamque, ubi caeinileum variabunt sidera caelum, Suspice ; Gorgonei colla videbis equi. 450 Creditur hie caesae gravida cervice Medusae Sanguine respersis prosiluisse jubis. Huic supra nubes et subter sidera lapso Caelum pro terra, pro pede penna fuit. Jamque indignanti nova frena receperat ore, 455 Cum levis Aonias ungula fodit aquas. Nunc fmitur caelo, quod pennis ante petebat, Et nitidus stellis quinque decemque micat, VIII. ID. 8th. Protinus adspicies venienti nocte Coronam Gnosida : Theseo crimine facta dea est. 4Co Jam bene perjure mutarat conjuge Bacchum, Quae dedit ingrato fila legenda viro. Sorte tori gaudens. Quid flebam rustica ? dixit, Utiliter nobis perfidus ille fuit. Interea Liber depexis crinibus Indos 465 Vincit; et Eoo dives ab orbe redit. Inter captivas facie praestante puellas Grata nimis Bacclio filia regis erat. Flebat amans conjunx, spatiataque litore curvo Edidit incultis talia verba comis : 470 En iterum, fluctus, similes audite querelas ! En iterum lacrimas accipe, arena, meas ! Dicebam, memini, perjure et perfide Tlieseu! Ille abiit : eadem crimina Bacclius liabet. Nunc quoque, nulla viro, clamabo, femina credat, 475 Nomine mutate causa relata mea est. utinam mea sors, qua primum coeperat, isset ! Jamque ego praesenti tempore nulla forem ! Quid me desertis perituram. Liber, arenis Servabas ? potui dedoluisse semel. 480 Bacclie levis, leviorque tuis, quae tempera cingunt, Frondibus, in lacrimas cognite Bacclie meas, Ausus es ante oculos adducta pellice nostros Tam bene compositum sollicitare torum ? Heu ! ubi pacta fides ? ubi, quae jurare solebas ? 483 Me miseram ! quotiens liaec ego verba loquor ? Thesea culpabas, fallacemque ipse vocabas : Judicio peccas turpius ipse tiio. Ne sciat hoc quisquam, tacitisque dolovibus urar ! Ne toties falli digna fuisse puter ! 49O' Praecipue cupiam celari Thesea, ne te Consortem culpae gaudeat esse suae. At, puto, praeposita est fuscae mibi Candida pellex. Eveniat nostris bostibus ille color ! Quid tamen hoc refert ? vitio tibi gratior ipso est. 495 Quid facis ? amplexus inquinat ilia tuos. Bacche, fidem praesta, nee praefer amoribus ullani Conjugis ; assuevi semper amare virum. Cepenuit matrem formosi cornua tauri ; Me tua : at hie laudi est, ille pudendus amor. 50u Ne noceat quod amo ! neque enim tibi, Bacche, nocebat, Quod flammas nobis fassus es ipse tuas ; Nee, quod nos uris, mirum facis ; ortus in igne Diceris, et patria raptus ab igne manu. Ilia ego sum, cui tu solitus promittere caelum 505 Hei mihi, ])ro caelo qualia dona fero ! Dixerat : audibat jamdudum verba querentis - Liber, ut a tergo forte secutus erat. Occupat amplexu, lacrimasque per oscula siecat : Et, Pariter caeli summa petamus, ait. 5iu Tu mihi juncta tore mihi juncta vocabula sumes ; Jam tibi mutatae Libera nomen erit : Sintque tuae tecum faciam monumenta coronae, Vulcanus Veneri quam dedit, ilia tibi^. Dicta facit, gemmasque novos transformat in ignes. 5 1 5 Aurea per stellas nunc micat ilia novem. PR. ID. 14th. Sex ubi sustulerit, totidem demiserit orbes, Purpureum rapido qui vehit axe diem ; Altera gramineo spectabis Equiria campo, Quem Tiberis curvis in latus urget aquis. 32() Qui tamen ejecta si forte tenebitur unda, Caelius accipiat pulverulentus equos. D 4 56 FASTOEUM IDUS. 15th. Idibus est Annae festum geniale Perennae, Haud procul a ripis, advena Tibri, tuis. Plebs venit, ac virides passim disjecta per lierbas 525 Potat, et accurabit cum pare quisque sua. Sub Jove pars durat ; pauci tentoria ponunt ; Sunt, quibus e rarais frondea facta casa est ; Pars, ubi pro rigidis calamos statuere columnis, Desuper extentas imposuere togas. 530 vSole tamen vinoque calent, annosque precantur, Quot sumant cyathos, ad numerumque bibunt. Invenies illic, qui Nestoris ebibat annos ; Quae sit per calicos facta Sibylla suos. Illic et cantant, quicquid didicere theatris, 535 Et jactant faciles ad sua verba manus ; Et ducunt posito duras cratere clioreas, Cultaque diffusis saltat amica comis. Cum redeunt, titubant, et sunt spectacula vulgo, Et fortunatos obvia turba vocat. 540 Occurri nuper .... Visa est mihi digna relatu Pompa : senem potum pota trahebat anus. — Quae tamen haec Dea sit, quoniam rumoribus errant, Fabula proposito nulla tacenda meo. Arserat Aeneae Dido miserabilis igiie ; 545 Arserat exstructis in sua fata regis ; Compositusque cinis, tumulique in marmore carmen Hoc breve, quod morions ipsa reliquit, erat : Praebuit Aeneas et causam mortis et ensem : Ipsa sua Dido concidit usa manu. 550 Protinus invadunt Numidae sine vindice regnum, Et potitur capta Maurus larba dome ; Seque memor spretum, Tlialamis tamen, inquit, Elissae En ego, quem totiens reppulit ilia, fruor ! Diifugiunt Tyrii, quo quemque agit error, ut olim 555 Amisso dubiae rege vagantur apes. Tertia nudandas acceperat area messes, Inque cavos ierant tertia musta lacus ; Pellitur Anna dome, lacrimansque sororia linquit Moenia ; germanae justa dat ante suae. 56o LIBER III. 57 Mixta bibunt molles lacrimis unguenta favillae, Vertice libatas accipiuntque comas ; Terque, Vale, dixit ; cineres ter ad ora relates Pressit, et est illis visa subesse soror. ' Nacta ratem comitesque fugae pede labitiir aequo, 665 Moenia respiciens, dulce sororis opus. Fertilis est Melite sterili vicina Cosyrae Insula, quam Libyci verberat unda freti. Hanc petit hospitio regis confisa vetusto ; Hospes opum dives rex ibi Battus erat. 570 Qui postquam didicit casus utriusque sororis, Haec, inquit, tellus quantulacumque tua est. Et tamen liospitii servasset ad ultima munus, Sed timuit magnas Pygmalionis opes. Signa recensuerat bis sol sua ; tertius ibat 575 Annus, et exilio terra petenda novo est. Frater adest belloque petit, rex arma perosus, Nos sumus imbelles, tu fuge sospes, ait. Jussa fugit, ventoque ratem committit et undis. Asperior quovis aequore frater erat. 580 Est prope piscosos lapidosi Cratliidis amnes Parvus ager : Cameren incola turba vocat. Illuc cursus erat ; nee longius abfuit inde, Quam quantum novies mittere funda potest. Vela cadunt prime, et dubia librantur ab aura. 585 Findite remigio, navita, dixit, aquas. Dumque parant torto subducere carbasa lino, Percutitur rapido puppis adunca Note, Inque patens aequor, frustra pugnante magistro. Fertur, et ex oculis visa refugit humus. 590 Asslliunt fluctus, imoque a gurgite pontus Vertitur, et canas alveus liaurit aquas. Vincitur ars vento nee jam moderator liabenis Utitur, at votis vix quoque poscit opem. Jactatur tumidas exul Plioenissa per undas, 595 Humidaque opposita lumina veste tegit. Tum primum Dido felix est dicta sorori, Et quaecumque aliquam corpore pressit liumum. Figitur ad Laurens ingenti flamine litus Puppis, et expositis omnibus liausta perit. Goo D 5 Jam plus ^neas regno nataque Latini Auctiis erat, populos miscueratque duos. Litore dotali solo comitatus Acliate Secretum nudo dum pede carpit iter, Aspicit errantem, nee credere sustinet Annam 605 Esse. Quid in Latios ilia veniret agros ? Dum secum Aeneas, Anna est ! exclamat Achates. Ad nomen vultus sustulit ilia sues. Quo fugiat ? quid agat ? quos terrae quaerat hiatus ? Ante oculos miserae fata sororis erant. 6io Sensit et alloquitur trepidam Cjthereius lieros : Flet tamen admonitu motus, Elissa, tuae. Anna, per hanc jure, quam quondam audire solehas Tellurem fato prosperiore dari ; Perque deos comites, hac nuper sede locates, 6i5 Saepe meas illos increpuisse moras. Nee timui de morte tamen : metus abfuit iste. Hei mihi ! credibili fortior ilia fuit. Ne refer. Aspexi non illo pectore digna Vulnera, Tartareas ausus adire domes. 620 At tu, seu ratio te nostris appulit oris, Sive deus, regni commoda carpe mei. Multa tibi memores, nil non debemus Elissae. Nomine grata tuo, grata sororis, oris. Talia dicenti, neque enim spes altera restat, 625 Credidit, errores exposuitque sues. Utque domum intravit Tyrios induta paratus, Incipit Aeneas : — cetera turba silet. — Hanc tibi cur tradam, pia causa, Lavinia conjunx, Est mihi : consumpsi naufragus hujus opes. 630 Orta Tyro est regnum Libyca possedit in ora: Quam precor ut carae more sororis ames. Omnia promittit, falsumque Lavinia vulnus Mente premit tacita, dissimulatque fremens ; Donaque cum videat praeter sua lumina ferri 635 Multa palam, mitti clam quoque multa putat. Non habet exactum, quid agat. Furialiter edit, Et parat insidias, et cupit ulta mori. Nox erat : ante torum visa est adstare sororis Squalenti Dido sanguinolenta coma, 640 LIBER III. 5.9 Et, Fuge, ne dubita, maestum fuge, dicere, tectum, Sub verbum querulas impulit aura fores. Exilit, et velox liumili super arva fenestra Se jacit, audacem fecerat ipse timer. Quaque metu rapitur tunica velata recincta, 645 Currit, ut auditis territa dama lupis. Corniger banc cupidis rapuisse Numicius undis Creditur, et stagnis occuluisse suis. Sidonis interea magno clamore per agros Quaeritur. Apparent signa notaeque pedum. o5u Ventum erat ad ripas ; inerant vestigia ripis. Sustinuit tacitas conscius amnis aquas. Ipsa loqui visa est : Placidi sum nympba Numici : Amne perenne latens Anna Perenna vocor. Protinus erratis laeti vescuntur in agris, 655 Et celebrant largo seque diemque mero. — Sunt quibusbaecLuna est, quia niensibus impleat annum ; Pars Tbemin ; Inacbiam pars putat esse bovem. Invenies, qui te Nympben Atlantida dicant, Teque Jovi primes, Anna, dedisse cibos. 66o Haec quoque, quam referam, nostras pervenit ad aures Fama, nee a vera dissidet ilia fide. Plebs vetus, et nullis etiani tunc tuta tribunis, Fugit, et in sacri vertice mentis abit. Jam quoque, quem secum tulerant, defecerat illos (J65 Victus et humanis usibus apta Ceres. Orta suburbanis quaedara fuit Anna Bovillis Pauper sed mundae sedulitatis anus. Ilia, levi mitra canos redimita capillos, Fingebat tremula rustica liba manu. 670 At que ita per populum fumantia mane solebat Dividere. Haec populo copia grata fuit. Pace domi facta signum posuere Perennae, Quod sibi defectis ilia tulisset opem. — Nunc milii, cur cantent, superest, obscaena puellae, 675 Dicere : nam coeunt certaque proba canunt. Nuper erat dea facta ; venit Grradivus ad Annam, Et cum seducta talia verba facit .- Mense meo coleris ; junxi mea tempera tecum ; Pendet ab officio spes.mibi magna tuo. . . 6S() D 6 C)0 EASTORUM Armifer armiferae correptus amore Minervae Uror et hoc longo tempore vulnus alo. Effice, di studio similis coeamus in unum. Conveniunt partes hae tibi comis anus. Dixerat : ilia deum promisso ludit inani, 6S5 Et stultam dubia spem traliit usque mora, Saepius instanti, Mandata peregimus, inquit, Et victas precibus vix dedit ilia manus. Credit amans tlialamosque parat. Deducitur illuc Anna tegens vultus, ut nova nupta, sues. 690 Oscula sumpturus subito Mars aspicit Annam ; Nunc pudor elusum, nunc subit ira deum. Ridet amatorem carae nova diva Minervae ; Nee res hac Veneri gratior ulla fuit. Inde joci veteres obscaenaque dicta canuntur, 695. Et juvat banc magno verba dedisse deo. Praeteriturus eram gladios in principe fixes, Cum sic a castis Vesta locuta focis : Ne dubita meminisse : mens fuit ille sacerdos. Sacrilegae telis me petiere manus. 700 Ipsa virum rapui, simulacraque nuda reliqui ; Quae cecidit ferro, Caesaris umbra fuit. Ille quidem caelo positus Jovis atria vidit, Et tenet in magno templa dicata foro. At quicumque nefas ausi, proliibente deorum 705 Numine, polluerant pontificale caput, Morte jacent merita. Testes estote Pliilippi, Et quorum sparsis ossibus albet humus. Hoc opus, haec pietas, haec prima elementa fuerunt Caesaris, ulciscijusta per arma patrem, 710 XVII. KAL. APR. 16th. Postera cum teneras Aurora refecerit herbas, Scorpios a prima parte videndus erit. XVI. KAL. 17th. Tertia post Idus lux est celeberrima Baccho. Bacche, fave vati, dum tua festa cano. Nee referam Semelen ; ad quam nisi fulmina secum 7i5 Juppiter afferret, parvus inermis eras : LIBER III. 61 Nec, puer ut posses maturo tempore nasci, Expletum patrio corpore matris opus. Sithonas et Scythicos longum est narrare triumphos, Et domitas gentes, tliurifer Inde, tuas. 720 Tu quoque Tliebanae mala praeda tacebere matris, Inque tuum furiis acte, Lycurge, genu. Ecce libet subitos pisces Tyrrhenaque monstra Dicere ; sed non est carminis liujus opus. Carminis hujus opus, causas expromere, quare 725 Vilis anus populos ad sua liba vocet. Ante tuos ortus arae sine lionore fuerunt, Liber, et in gelidis lierba reperta focis. Te memorant, Gange totoque Oriente subacto, Primitias magno seposuisse Jovi. 730 Cinnama tu primus captivaque thura dedisti, Deque triumpliato viscera tosta bove. Nomine ab auctoris ducunt Libamina nomen, Libaque, quod sacris pars datur inde focis. Liba deo fiunt, succis quia dulcibus ille 735 Gaudet, et a Baccho mella reperta ferunt. Ibat arenoso satyris comitatus ab Hebro ; Non habet ingratos fabula nostra jocos. Jamque erat ad Rhodopen Pangaeaque florida ventiun : Aeriferae comitum concrepuere manus. 740 Ecce novae coeunt volucres tinnitibus actae, Quosque movent sonitus aera sequuntur apes. Colligit errantes, et in arbore claudit inani Liber ; et inventi praemia mollis habet. Ut satyri levisque senex tetigere saporem, 745 Quaerebant flavos per nemus omne favos, Audit in exesa stridorem examinis ulmo, Aspicit et ceras dissimulatque senex ; Utque piger pandi tergo residebat aselli, Applicat liunc ulmo corticibusque cavis. 750 Constitit ipse super ramoso stipite nixus, Atque avide trunco condita mella petit. Milia crabronum coeunt, et vertice nudo Spicula defigunt, oraque summa notant. Ille cadit praeceps, et calce feritur aselli, 755 Inclamatque sues, auxiliumque rogat. 62 FASTORUM Concurrunt satyri, turgentiaque ora parentis Rident. Percusso claudicat ille genu. Ridet et ipse deus, limumque inducere monstrat. Hie paret monitis et linit ora luto. 760 Melle pater fruitur, liboque infusa calenti Jure repertori Candida mella damus. Femina cur presset, non est rationis opertae. Femineos tliyrso concitat ille clioros. Cur anus hoc faciat, quaeris ; Vinosior aetas 765 Haec est, et gravidae raunera vitis amat. Cur hedera cincta est ; Hedera est gratissima Baccho. Hoc quoque cur ita sit, dicere nulla mora est. Nysiadas nymphas, puerum quaerente noverca, Hanc frondem cunis opposuisse ferunt. — 770 Restat, ut inveniam, quare toga libera detur Luce fere pueris, candide Bacclie, tua : Sive quod ipse puer semper juvenisque videris, Et media est aetas inter utrumque tibi ; Sen, quia tu pater es, patres sua pignora natos 775 Commendant curae numinibusque tuis ; Sive, quod es Liber, vestis quoque libera per te Sumitur, et vitae liberioris iter ; An quia, cum colerent prisci studiosius agros, Et patrio faceret rure senator opus, 780 Et caperet fasces a curve consul aratro. Nee crimen duras esset habere manus, Rusticus ad ludos populus veniebat in urbem Sed dis, non studiis, ille dabatur lionos : Luce sua ludos uvae commentor liabebat, 735 Quos cum taedifera nunc babet ille dea : Ergo, ut tironem celebrare frequentia posset, Visa dies dandae non aliena togae ? Mite, Pater, caput liuc placataque cornua vertas, Et des ingenio vela secunda meo ! 790 Itur ad Argeos — qui sint sua pagina dicet — Hac, si commemini, praeteritaque die. Stella Lycaoniam vergit declinis ad Arcton Miluus. Haec ilia nocte videnda venit. LIBER III. iJS Quid dederit volucrl, si vis cognoscere caelum : 795 Saturnus regnis ab Jove pulsus erat. Concitat iratus validos Titanas in arma, Quaeque fuit fatis debita tentat opem. Matre satus Terra, monstrum mirabile, taurus Parte sui serpens posteriore fuit. 800 Hunc triplici niuro lucis incluserat atris Parcarum monitu Styx violenta trium. Viscera qui tauri flammis adolenda dedisset, Sors erat, aeternos vincere posse deos. Immolat hunc Briareus facta ex adamante securi : 805 Et jam jam flammis exta daturus erat. Juppiter alitibus rapere imperat. Attulit illi Miluus, et mentis venit in astra suis. XIV. KAL. 19th. Una dies media est, et fiunt sacra Minervae, Nominaque a junctis quinque diebus liabent. 8 10 Sanguine prima vacat, nee fas concurrere ferro : Causa, quod est ilia nata Minerva die. Altera tresque super strata celebrantur arena : Ensibus exertis bellica laeta dea est. Pallada nunc pueri teneraeque orate puellae : 8 15 Qui bene placarit Pallada, doctus erit. Pallade placata lanam mollire, puellae Discitis et plenas exonerare colos. Ilia etiani stantes radio percurrere tolas Erudit, et rarum pectine denset opus. 820 Hanc cole, qui maculas laesis de vestibus aufers : Hanc cole velleribus quisquis aena paras. Nee quisquam invita faciet bene vincula plantae Pallade, sit Tycliio doctior ille licet ; Et licet antique rnanibus coUatus Epeo 825 Sit prior, irata Pallade mancus erit. Vos quoque, Phoebea morbos qui pellitis arte, Munera de vestris pauca referte deae. Nee vos, turba fere censu fraudata, magistri Spernite ,; discipulos attraliit ilia novos. S3o Quique moves caelum tabulamque coloribus uvis, Quique facis docta moUia saxa manu. 64 FASTORUM Mille dea est operiim ; certe dea carminis ilia est. Si mereor, studiis adsit arnica meis. — Caelius ex alto qua mons descendit in aequiim, 835 Hie ubi non plana est sed prope plana via est, Parva licet videas Captae delubra Minervae, Quae dea natali coepit habere suo. Nominis in dubio causa est. Capitale vocanius Ingenium sellers ; ingeniosa dea est. 8iO An, quia de capitis fertur sine matre paterni Vertice cum clipeo prosiluisse suo ? An, quia perdomitis ad nos captiva Faliscis Venit ? et lioc ipsum littera prisca docet. An, quod babet legem, capitis quae pendere poenas 845 Ex illo jubeat furta reperta loco ? A quacumque trahis ratione vocabula, Pallas, Pro ducibus nostris aegida semper habe. — Summa dies e quinque tubas lustrare canoras Admonet, et forti sacrificare deae. 850 XI. KAL. 22nd. Nunc potes ad solem sublato dicere vultu : Hie here Phrixeae vellera pressit ovis. Seminibus testis sceleratae fraude novercae Sustulerat nuUas, ut solet, herba comas. Mittitur ad tripodas, certa qui sorte reportet 855 Quam sterili terrae Delpliicus edat opem. Hie quoque corruptus cum semine nuntiat Holies Et juvenis Phrixi funera sorte peti. Usque recusantem cives, et tempus, et Ino Compulerunt regem jussa nefanda pati ; 860 Et soror, et Phrixus velati tempera vittis Stant simul ante aras junctaque fata gemunt. Aspicit hos, ut forte pependerat aethere mater, Et ferit attonita pectora nuda manu ; Inque draconigenam nimbis comitantibus urbem 865 Desilit, et nates eripit inde sues ; Utque fugam capiant, aries nitidissimus auro Traditur. Hie vehit per freta longa duos. Dicitur infirma cornu tenuisse sinistra Femina, cum de se nomina fecit aquae. 8 70 65 Paene simul periit, dum vult succurrere lapsae, Frater, et exteiitas porrigit usque manus. Flebat, ut amissa geinini consorte pericli, Caeruleo junctam nescius esse deo. Litoribus tactis aries fit sidus: at hujus Pervenit in Colclias aurea lana domes. vii. KAL. 26th. Tres ubi Luciferos veniens praemiserit Eos, Tempera nocturnis aequa diurna feres. III. KAL. 30th. Inde quater pastor saturos uibi clauserit liaedos, Canuerint herbae rore recente quater ; Janus adorandus, cumque hoc Concordia mitis, Et Roraana Salus, araque Pacis erit. PR. KAL. 3 1st. Luna regit menses : hujus quoque tempora mensis Finit Aventino Luna colenda jugo. LIBER IV. Alma, fave, dixi, geminorum mater Amorum. Ad vat em vultus rettulit ilia suos. Quid tibi, ait, mecum ? certe majora canebas. Num vetus in moUi pectore vulnus habes ? Scis dea, respondi, de vulnere. Risit, et aether Protinus ex ilia parte serenus erat. Saucius, an sanus, numquid tua signa reliqui ? Tu mihi propositum, tu mihi semper, opus. Quae decuit, primis sine crimine lusimus annis : Nunc teritur nostris area major equis. Tempora cum causis annalibus eruta priscis, Lapsaque sub terras ortaque signa cano. Venimus ad quartum, quo tu celeberrima, mensem Et vatem et mensem scis, Venus, esse tuos. Mota Cytheriaca leviter mea tempora myrto Contigit, et, Coeptum perfice, dixit, opus. 66 FASTORUM Sensimus, et causae subito patuere clierum. Dum licet, et spirant fiamina, navis eat. — Si qua tamen pars te de fastis tangere debet, Caesar, in Aprili quod tuearis liabes. 20 Hie ad te magna descendit imagine mensis, Et fit adoptiva nobilitate tuns. Hoc pater Iliades, cum longum scriberet annum, Vidit, et auctores rettulit ipse suos. Utque fero Marti primam dedit ordine sortem, 25 Quod sibi nascenti proxima causa fuit ; Sic Venerem gradibus multis in gente repertam Alterius voluit mensis habere locum ; Principiumque sui generis revolutaque quaerens Saecula, cognates venit ad usque deos. 30 Dardanon Electra nesciret Atlantide cretum Scilicet, Electran concubuisse Jovi ? Hujus Ericlitlionius ; Tros est generatus ab illo ; Assaracon creat hie, Assaracusque Capyn. Proximus Anchisen, cum quo commune parentis 35 Non dedignata est nomen habere Venus. Hinc satus Aeneas, pietas spectata per ignes, Sacra patremque humeris, altera sacra, tulit. Venimus ad felix aliquando nomen luli, Unde domus Teucros Julia tangit avos. 40 Postumus hinc, qui, quod silvis fuit ortus in altis, Silvius in Latia gente vocatus erat ; Isque, Latine, tibi pater est ; subit Alba Latinum ; Proximus est titulis Epitus, Alba, tuis ; Hie dedit Capyi recidiva vocabula Troiae, 45 Et tuus est idem, Calpete, factus avus. Cumque patris regnum post hunc Tiberinus haberet, Dicitur in Tuscae gurgite mersus aquae. Jam tamen Agrippam natum Remulumque nepotem Viderat ; in Remulum fulmina missa ferunt. 50 Venit Aventinus post hos, locus unde vocatur, Mens quoque. Post ilium tradita regna Procae, Quem sequitur duri Numitor germanus Amuli ; Ilia cum Lauso de Numitore sati. Ense cadit patrui Lausus ; placet Ilia Marti, 55 Teque parit gemino juncte Quirine Remo. LIBER IV. 67 Ille siios semper Venerem Martemque parentes Dixit, et emeruit vocis habere fidem. Neve secuturi possent nescire nepotes, Tempera clis generis continuata dedit. — 6o Sed Veneris mensem Graio sermone notatiim Aug'uror : a spumis est dea dicta maris. Nee tibi sit minim Graeco rem nomine dici ; Itala nam telkis Graecia major erat. Venerat Evander plena cum classe suorum ; 65 Venerat Alcides, Grains uterque genus. Hospes Aventinis armentum pavit in herbis Claviger, et tanto est Albula pota deo. Dux quoque Neritius ; testes Laestrygones exstant, Et quod adliuc Circes nomina litus habet. 7o Et jam Telegoni, jam moenia Tiburis udi Stabant, Argolicae quod posuere manus. Venerat Atridae fatis agitatus Halesus, A quo se dictam terra Falisca putat. Adjice Trojanae suasorem Antenora pacis, 75 Et generum Oeniden, Appule Daune, tuum. Serus ab Iliacis, et post Antenora, flammis Attulit Aeneas in loca nostra deos. Hujus erat Solymus Plirygia comes unus ab Ida : A quo Sulmonis moenia nomen liabent, so Sulmonis gelidi, patriae, Germanice, nostrae. Me miserum ! Scytliico quam procul ilia sola est ! Ergo age, tam longas sed supprime, Musa, querelas ; Non tibi sunt maesta sacra canenda lyra. — Quo non livor adit ? Sunt qui tibi mensis lionorem 85 Eripuisse velint invideantque, Venus. Nam, quia ver aperit tunc omnia, densaque cedit Frigoris asperitas, fetaque terra patet ; Aprilem memorant ab aperto tempore dictum, Quem Venus injecta vendicat alma manu. 90 Ilia quidem totum dignissima temperat orbem ; Ilia tenet nullo regna minora deo ; Juraque dat caelo, terrae, natalibus undis, Perque sues initus continet omne genus. Ilia deos omnes longum est numerare creavit ; 95 Ilia satis causas arboribusque dedit ; 68 FASTORUM Ilia rudes animos liominum contraxit in unum, Et docuit jungi cum pare quemque sua. Quid genus omne creat volucrum, nisi blanda voluptas ? Nee coeant pecudes, si levis absit amor. lOO Cum mare trux aries cornu decertat ; at idem Frontem dilectae laedere parcit ovis. Deposita taurus sequitur feritate juvencam, Quem toti saltus, quem nemus omne tremit. Vis eadem, lato quodcumque sub aequore vivit, 105 Servat, et innumeris piscibus implet aquas. Prima feros habitus liomini detraxit : ab ilia Venerunt cultus raundaque cura sui. • Primus amans carmen vigilatum nocte negata Dicitur ad clausas concinuisse fores ; no Eloquiumque fuit duram exorare puellam ; Proque sua causa quisque disertus erat. Mille per banc artes motae, studioque placendi, Quae latuere prius, multa reperta ferunt. Hanc quisquam titulo mensis spoliare secundo lis Audeat ? a nobis sit procul iste furor. — Quid ? quod ubique potens,templisquefrequentibusaucta, Urbe tamen nostra jus dea majus liabet ? Pro Troja, Romane, tua Venus arma ferebat ; Cum gemuit teneram cuspide laesa manum. 120 Caelestesque duas Trojano judice vicit ; All ! nolim victas hoc meminisse deas ! Assaracique nurus dicta est, ut scilicet olim Magnus luleos Caesar haberet avos. Nee Veneri tempus, quam ver, erat aptius ullum. 125 Vere nitent terrae ; vere remissus ager. Nunc herbae ruptae tellure cacumina tollunt ; Nunc tumido gemmas cortice palmes agit. Et formosa Venus formoso tempore digna est, Utque solet, Marti continuata suo. 130 Vere monet curvas materna per aequora puppes Ire, nee hibernas jam timuisse minas. KAL. 1st. Rite deam Latiae colitis matresque nurusque ; "Et vos, quis vittae longaque vestis abest. LIBER lY. 69 Aurea marmoreo redimicula solvite collo ; 135 Demite divitias ; tota lavanda dea est. Aurea siccato redimicula reddite collo ; Nunc alii flores, nunc nova danda rosa est. Vos quoque sub viridi myrto jubet ipsa lavari ; Causaque cur jubeat, discite, certa subest. ho Lit ore siccabat sudantes rora capillos ; Viderunt satyri, turba proterva, deam. Sensit, et opposita texit sua corpora myrto : Tuta fuit facto, vosque referre jubet. — Discite nunc, quare Fortunae thura Virili 145 Detis eo, gelida qui locus humet aqua. Accipit ille locus posito velamine cunctas, Et vitium nudi corporis omne patet. Ut tegat lioc, celetque viros, Fortuna Virilis Praestat, et lioc, parvo tliure rogata facit. 150 Nee pigeat niveo tritum cum lacte papaver Sumere, et expressis mella liquata fa vis. Cum primum cupido Venus est deducta marito, Hoc bibit ; ex illo tempore nupta fuit. Supplicibus verbis illam placate ; sub ilia 155 Et forma, et mores, et bona fama manet. Roma pudicitia proavorum tempore lapsa est : Cumaeam, veteres, consuluistis anum. Templa jubet Veneri fieri : quibus ordine factis, Inde Venus verso nomina corde tenet. 160 Semper ad Aeneadas placido, pulclierrima, vultu Respice, totque tuas, diva, tuere nurus — Dum loquor, elatae metuendus acumine caudae Scorpios in virides praecipitatur aquas. IV. NON. 2nd. Nox ubi transierit, caelumque rubescere prime 165 Coeperit, et tactae rore querentur aves, Semiustamque facem vigilata nocte viator Ponet, et ad solitum rusticus ibit opus : Pleiades incipiunt humeros relevare paternos, Quae septem dici, sex tamen esse solent. 170 Seu, quod in amplexum sex bine venere deonam : — Nam Steropen Marti concubuisse ferunt ; 70 FA.STORUM Neptuno Halcyonen, et te, formosa Celaeno ; Maian, et Electran, Taygetenque Jovi ; — Septima mortali Merope tibi, Sisyplie, nupsit ; 175 Poenitet, et facti sola pudore latet : Sive, quod Electra Trojae spectare ruinas Non tulit, ante oculos opposuitque manum. PE. NON. 4th. Tei- sine perpetuo caelum versetur in axe ; Ter jungat Titan, terque resolvat equos ; iso Protinus inflexo Berecyntia tibia cornu Flabit, et Idaeae festa Parentis erunt. Ibunt semimares et inania tympana tundent, Aeraque tinnitus aere repulsa dabunt. Ipsa sedens niolli comitum cervice feretur 1S5 Urbis per medias exululata vias. Scena sonat, ludique vocant. Spectate, Quirites !■ Et fora Marte suo litigiosa vacent. Quaerere multa libet : sed me sonus aeris acuti Terret, et borrendo lotos adunca sono. 190 Da, dea, quas sciter, doctas, Cybeleia, neptes. Vidit, et has curae jussit adesse meae. Pandite mandati memores, Heliconis alumnae, Gaudeat assiduo cur dea Magna sono. Sic ego. Sic Erato : mensis Cytbereius illi ] 95 Cessit, quod teneri nomen Anions babet, Reddita Saturno sors baec erat : Optime regum. A nato sceptris excutiere tuis. Ille suam metuens, ut quaeque erat edita, prolem Devorat, immersam visceribusque tenet. 200 Saepe Rhea questa est totiens fecunda, nee umquam Mater, et indoluit fertilitate sua. Jujjpiter ortus erat. Pro magno teste vetustas Creditur ; acceptam parce movere fidem. Veste latens saxum caelesti gutture sedit. 205 Sic genitor fatis decipiendus erat. Ardua jam dudum resonat tinnitibus Ide, Tutus ut infanti vagiat ore puer. Pars clipeos sudibus, galeas pars tundit inanes : Hoc Curetes habent, hoc Corybantes opus. 210 LIBER IV. 71 Res latuit patrem ; priscique imitamina facti Aera deae comites raucaque terga movent. Cymbalsi pro galeis, pro scutis tympana pulsant ; Tibia clat Phrygios, ut dedit ante, modos. Desierat : coepi: Cur liuic genus acre leonum 215 Praebeat insolitas ad juga curva jubas ? Desieram : coepit : Feritas mollita per illam Creditur. Id curru testificata suo est. At cur turrifera caput est ornata corona ? An primis turres urbibus ilia dedit ? 220 Annuit. Unde venit, dixi, sua membra secandi Impetus ? Ut tacui, Pieris orsa loqui : Phrjx puer in silvis facie spectabilis Attis Turrigeram casto vinxit amore deam. Hunc sibi servari voluit, sua templa tueri : 225 Et dixit, Semper fac puer esse velis. Ille fidem jussis dedit ; et. Si mentiar, inquit, Ultima, qua fallam, sit Venus ilia mihi. Fallit, et in Nymplia Sagaritide desinit esse, Quod fuit. Hinc poenas exigit ira deae. 230 Naida vulneribus succidit in arbore factis. Ilia perit : fatum Naidos arbor erat. Hie furit ; et credens tlialami procumbere tectum, Effugit et cursu Dindyma summa petit. Et mode, Telle faces ! Hemove, modo, verbera ! clamat. Saepe Palaestinas jurat adesse deas. 236 Ille etiam saxo corpus laniavit acuto, Longaque in immundo pulvere tracta coma est ; Voxque fuit, Merui : meritas do sanguine poenas : Ah pereant partes, quae nocuere mihi ! 240 Ah pereant ! dicebat adhuc : onus inguinis aufert ; Nullaque sunt subito signa relicta viri. Venit in exemplum furor hie, mollesque ministri Caedunt jactatis vilia membra comis. Talibus Aoniae facunda voce Camenae 245 Reddita quaesiti causa furoris erat. Hoc quoque, dux operis, moneas, precor, unde petita Venerit, an nostra semper in urbe fuit ? Dindymon, et Cybelen, et amoenam fontibus Iden Semper, et Iliacas Mater amavit opes. 250 72 FASTORUM Cum Trojam Aeneas Italos portaret in agros, Est dea sacriferas paene secuta rates. Sed nondum fatis Latio sua nimiina posci Senserat, assuetis substiteratque locis. Post, ut Roma potens opibus jam saecula quinque 255 Vidit, et edomito sustulit orbe caput ; Carminis Euboici fatalia verba sacerdos Inspicit. Inspectum tale fuisse ferunt : Mater abest ; Matrem jubeo, Romane, requiras. Cum veniet, casta est accipienda raanu. 260 Obscurae sortis Patres ambagibus errant, Quaeve parens absit, quove petenda loco. Consolitur Paean, Divumque arcessite Matrem, Inquit, in Idaeo est invenienda jugo. Mittuntur proceres. Plirygiae tum sceptra tenebat 265 Attains : Ausoniis rem negat ille viris. Mira canam : longo tremuit cum murmure tellus, Et sic est adytis diva locuta suis : Ipsa peti volui. Ne sit mora : mitte volentem. Dignus Roma locus, quo deus omnis eat. 270 Ille soni terrore pavens, Proficiscere, dixit : Nostra eris ; in Phrygios Roma refertur avos. Protinus innumerae caedunt pineta secures Ilia, quibus fugiens Phryx pius usus erat. Mille manus coeunt : et picta coloribus ustis 275 Caelestum Matrem concava puppis habet. Ilia sui per aquas fertur tutissima nati, Longaque Phrixeae stagna sororis adit, Rhoeteumque capax, Sigeaque litora transit, Et Tenedum, et veteres Eetionis opes. 2S0 Cyclades excipiunt, Lesbo post tcrga relicta, Quaque Carysteis frangitur unda vadis. Transit et Icarium, lapsas ubi perdidit alas Icarus, et vastae nomina fecit aquae. Tum laeva Creten, dextra Pelopeidas undas 285 Deserit, et Veneris sacra Cythera petit. Hinc mare Trinacrium, candens ubi tingere ferrum Brontes, et Steropes, Acmonidesque solent : Aequoraque Afra legit, Sardoaque regna sinistris Prospicit a rem is, Ausoniamque tenet. 290 Ostia contigerat, qua se Tiberinus in altiim Dividit, et campo liberiore natat : Omnis eques, mixtaque gravis cum plebe senatus Obvius ad Tiisci fluminis ora venit ; Procedunt pariter matres, nataeque, nurusque, 295 Quaeque coluiit sanctos yirginitate focos. Sedula fun© viri contento brachia lassant ; Vix subit adversas hospita navis aquas. Sicca diu fuerat tellus ; sitis usserat herbas ; Sedit limoso pressa carina vado. 300 Quisquis adest open, plus quam pro parte laborat, Adjuvat et fortes voce sonante manus. Ilia velut medio stabilis sedet insula ponto, Attoniti monstro stantque paventque viri. Claudia Quinta genus Clauso referebat ab alto ; 305 Nee facies impar nobilitate fuit. Casta quidem, sed non et credita. Rumor iniquus Laeserat, et falsi criminis acta rea est. Cultus et ornatis varie prodisse capillis Obfuit ad rigidos promptaque lingua senes. 3io Conscia mens recti famae mendacia risit ; Sed nos in vitium credula turba sumus. Haec ubi castarum processit ab agmine matrum, Et manibus puram fluminis hausit aquam, Ter caput irrorat, ter tollit in aetliera palmas ; 315 Quicumque aspiciunt, mente carere putant. Submissoque genu vultus in imagine divae Figit, et lios edit crine jacente sonos : Supplicis, alma^ tuae, genitrix fecunda deorum, Accipe sub certa condicione preces. 320 Casta negor. Si tu damnas, meruisse fatebor ; Morteluam poenas judice victa dea. Sed, si crimen abest, tu nostrae pignora vitae Re dabis, et castas casta sequere manus. Dixit, et exiguo funem conamine traxit. 325 Mira, sed et scena testificata loquar. Mota dea est, sequiturque ducem, laudatque sequendo. Index laetitiae fertur in astra sonus. Fluminis ad flexum veniunt : Tiberina priores Atria dixerunt, unde sinister abit. 330 E 74 FASTOEUM Nox aderat : querno religant a stipite funenij Dantque levi somno corpora functa cibo. Lux aderat : querno solvunt a stipite funem ; Ante tamen posito tliura dedere foco ; Ante coronarunt puppim sine labe juvencam 335 Mactarunt ojjerum conjugiique rudem. Est locus, in Tiberin qua lubricus influit Almo Et nomen magno perdit ab amne minor ; Illic purpurea canus cum veste sacerdos Almonis dominam sacraque lavit aquis. 340 Exululant comites, furiosaque tibia flatur, Et feriunt molles taurea terga manus. Claudia praecedit, laeto celeberrima vultu ; Credita vix tandem teste pudica dea. Ipsa sedens plaustro porta est invecta Capena : 345 Sparguntur junctae flore recente boves. Nasica accepit. Templi non'perstitit auctor ; Augustus nunc est ; ante Metellus erat. Substitit liic Erato. Mora fit, si cetera quaeram. Die, inquam, parva cur stipe quaerat opes ? 350 Contulit aes populus, de quo delubra Metellus Fecit, ait ; dandae mos stipis inde manet. Cur vicibus factis ineant convivia, quaere, Turn magis, indictas concelebrentque dapes. Quod bene mutarit sedem Berecyntia, dixit, 355 Captant mutatis sedibus omen idem. Institeram, quare primi Megalesia ludi Urbe forent nostra, cum dea, — sensit enim — Ilia deos, inquit, peperit : cessere parenti, Princiijiumque dati Mater honoris babet. 360 Cur igitur Grallos, qui se excidere, vocamus. Cum tantum a Pbrygia Gallica distet bumus ? Inter, ait, viridem Cybelen altasque Celaenas, Amnis it insana, nomine Gallus, aqua. Qui bibit inde, furit, Procul bine discedite, quis est 365 Cura bonae mentis. Qui bibit inde, furit. Non pudet herbosum, dixi, posuisse moretum In dominae mensis ? an sua causa subest ? Lacte mere veteres usi memorantur et herbis, Sponte sua si quas terra ferebat, ait. 370 LIBER IV. 75 Candidus elisae miscetur caseus lierbae, Cognoscat priscos ut dea prisca cibos. NON. 5 th. Postera cum caelo motis Pallantias astris Fulserit, et niveos Luna levarit equos, Qui dicet, Quondam sacrata est colle Quirini 375 Hac Fortuna die Publica, verus erit. viii. ID. 6th. Tertia lux memini ludis erat. At mihi quidam Spectanti senior contiguusque loco, Haec, ait, ilia dies, Libycis qua Caesar in oris Perfida magnanirai contudit arma Jubae. 380 Dux milii Caesar erat, sub quo meruisse tribunus Glorior. Officio praefuit ille meo. Hanc ego militia sedem, tu pace parasti, Inter bis quinos usus honore Viros. Plura locuturi subito seducimur imbre ; 385 Pendula caelestes Libra movebat aquas. V. ID. 9 th. Ante tamen, quam summa dies spectacula sistat, Ensifer Orion aequore mersus erit. IV. ID. 10th. Proxima victricem cum Romam inspexerit Eos, Et dederit Phoebo stella fugata locum ; 390 Circus erit pompa celeber,'numeroque deorum ; Primaque ventosis palma petetur equis. PR. ID. 12th. Hinc Cereris Ludi. Non est opus indice causae ; Sponte deae munus promeritumque patet. Messis erant primis virides mortalibus herbae, 395 Quas tellus nullo sollicitante dabat ; Et modo carpebant viva de cespite gramen, Nunc epulae tenera fronde cacumen erant. Postmodo glans nata est. Bene erat jam glande reperta, Duraque magniiicas quercus habebat opes. 400 Prima Ceres homini ad meliora alimenta vocato Mutavit glandes utiliore cibo. Ilia jugo tauros collum praebere coegit ; Turn primum soles eruta vidit liumus. e2 76 FASTORUM Aes erat in pretio : clialybeia massa latebat. 405 Elieu perpetuo debuit ilia tegi ! Pace Ceres laeta est, et vos optate, coloni, Perpetuam pacem, perpetimmque ducem. Farra deae, micaeque licet salientis honorem Detis, et in veteres tliurea grana focos ; 410 Et, si tliura aberunt, unctas accendite taedas. Parva bonae Cereri, sint modo casta, placent. A bove succincti cultros removete ministri. Bos aret ; ignavam sacrificate snem. Apta jugo cervix non est ferienda securi ; 415 Vivat, et in dura saepe laboret humo. — Exigit ipse locus, raptus ut virginis edam : Plura recognosces ; paiica docendus eris. Terra tribus scopulis vastum procurrit in aequor Trinacris, a positu nomen adepta loci. 420 Grata domus Cereri : multas ea possidet urbes, In quibus est culto fertilis Henna solo. Frigida caelestum matres Aretliusa vocarat ; Venerat ad sacras et dea flava dapes. Filia consuetis ut erat comitata puellis, 425 Errabat nudo per sua prata pede. Valle sub umbrosa locus est, adspergine multa Humidus ex alto desilientis aquae. Tot fuerant illic, quot liabet natura, colores, Pictaque dissimili flore nitebat humus, 430 Quam simul aspexit, Comites accedite, dixit, Et mecum plenos flore referte sinus. Praeda puellares animos prolectat inanis, Et non sentitur sedulitate labor. Haec implet lento calatlios e vimine textos, 435 Haoc gremium, laxos degravat ilia sinus, Ilia legit caltbas, liuic sunt violaria curae. Ilia papavereas subsecat ungue comas. Has, liyacintlie, tones, illas, amarante, moraris. Pars thyma, pars rorem, pars meliloton amant. 440 Plurima lecta rosa est, sunt et sine nomine ilores. Ipsa crocos tenues, liliaque alba legit. Carpendi studio paullatim longius itur, Et dominam casu nulla secuta comes. Hanc videt, et visam patmus velociter aufert, 445 Regnaque caeruleis in sua portat equis. Ilia quidem clamabat, lo carissima mater, Auferor ! ipsa suos abscideratque sinus. Panditur interea Diti via ; namque diuniuni Lumen inassueti vix patiuntur equi. 450 At chorus aequalis, cumulatae flore ministrae, Persephone, clamant, ad tua dona veni ! Ut clamata silet, montes ululatibus implent, Et feriunt maesta pectora nuda manu. Attonita est plangore Ceres, modo A^enerat Hennam, 455 Nee mora, Me miseram ! filia, dixit, ubi es ? Mentis inops rapitur, quales audire solemus Threicias fusis Maenadas ire comis. Ut vitulo mugit sua mater ab ubere rapto, Et quaerit fetus per nemus omne suos, 460 81 c dea nee retiuet gemitus, et concita cursu Fertur, et e campis incipit, Henna, tuis. Inde puellaris nacta est vestigia plantae, Et pressam noto pondere vidit humum. Forsitan ilia dies erroris summa fuisset, 465 Si non turbassent signa reperta sues. Jamque Leontinos Amenanaque flumina cursu Praeterit et ripas, herbifer Aci, tuas : Praeterit et Cyanen et fontem lenis Anapi Et te, verticibus non adeunde Gela. 470 Liquerat Ortygien Megareaque Pantagienque Quaque Symaetheas accipit aequor aquas, Antraque Cyclopum, positis exusta caminis, Quique locus curvae nomina falcis habet, Himeraque et Didymen Acragantaque Tauromenenque Sacrarumque Melan pascua laeta bourn. 476 Hinc Camerinan adit Thapsonque et Heloria tempo, Quaque patet Zephyro semper apertus Eryx. Jamque Peloriaden Lilybaeaque jamque Pachynon Lustrarat, terrae cornua prima suae. 480 Quacumque ingreditur, miseris loca cuncta querelis Implet, ut amissum cum gemit ales Ityn ; Perque vices modo, Persephone, modo, Filia, clamat, Clamat, et alternis nomen utrumque ciet. e3 78 FASTOKUM Sed neque Persephone Cererem, neque filia matrera 485 Audit, et alternis nomen utrumque perit. Unaque, pastorem vidisset an arva colentem, Vox erat, Hac gressus ecqua puella tulit ? Jam color unus inest rebus, tenebrisque teguntur Omnia ; jam vigiles conticuere canes. 490 Alta jacet vasti super ora Typhoeos Aetne, Cujus anhelatis ignibus ardet humus. Illic accendit geminas pro lampade pinus : Hinc Cereris sacris nunc quoque taeda datur. Est specus exesi structura pumicis asper ; 495 Non homini regie, non adeunda ferae. Quo simul advenit, frenatos curribus angues Jungit, et aequoreas sicca pererrat aquas. Effiigit et Sjrtes, et te, Zanclaea Charybdis, Et vos, Nisaei naufraga monstra, canes ; 500 Hadriacumque patens late, bimaremque Corinthon. Sic venit ad portus, Attica terra, tuos. Hie primum sedit gelido maestissima saxo. Illud Cecropidae nunc quoque triste vocant. Sub Jove duravit multis immota diebus, 505 Et lunae patiens, et pluvialis aquae. Fors sua cuique loco est. Quo nunc Cerealis Eleusin Dicitur, hoc Celei rura fuere senis. Ille domum glandes excussaque mora rubetis Portat, et arsuris arida ligna focis. 510 Filia parva duas redigebat rape capellas, Et tener in cunis filius aeger erat. Mater, ait virgo, — mota est dea nomine matris — Quid facis in solis incomitata locis ? Restitit et senior, quamvis onus urget, et orat, 515 Tecta suae subeat quantulacumque casae. Ilia negat : simularat anum, mitraque capillos Presserat — instanti talia dicta refert : Sospes eas, semperque parens ! Mihi filia rapta est, Heu ! melior quanto sors tua sorte mea ! 520 Dixit et ntlacrimae, neque enim lacrimare deorum est, Decidit in tepidos lucida gutta sinus. Flent pariter molles animis, virgoque senexque ; E quibus haec justi verba fuere senis : LIBER IV. 79 Sic tibi, quam quereris rajatam, sit filia sospes ; 525 Surge, nee exiguae despice tecta casae. Cui dea, Due, inquit ; scisti, qua cogere posses ; Seque levat saxo, subsequiturque senem. Dux comiti narrat, quam sit sibi filius aeger, Nee capiat somnos, invigiletque malis. 530 Ilia soporiferam, parvos initura penates, Colligit agresti lene papaver liumo. Dum legit, oblito fertur gustasse palato, Longamque imprudens exsoluisse famem. Quae quia principio posuit jejunia noctis, 535 Tempus habent Mystae sidera visa cibi. Limen ut intravit, luctus videt omnia plena : Jam spes in puero nulla salutis erat. Matre salutata, — mater Metanira vocatur — Jungere dignata est os puerile sue. 540 Pallor abit, subitasque vident in corpora vires. • Tantus caelesti venit ab ore vigor ! Tota domus laeta est, hoc est, materque paterque Nataque ; tres illi tota fuere domus. Mox epulas ponunt, liquefacta coagula lacte, 545 Pomaque et in ceris aurea mella suis. Abstinet alma Ceres, somnique papavera causas Dat tibi cum tepido lacte bibenda, puer. Noctis erat medium, placidique silentia somni ; Triptolemum gremio sustulit ilia sue, 550 Terque nianu permulsit eum, tria carmina dixit, Carmina mortal! non referenda sono ; Inque foco pueri corpus vivente favilla Obmit, liumanum purget ut ignis onus. Excutitur sonino stulte pia mater, et amens, 555 Quid facis ? exclamat, membraque ab igne rapit. Cui Dea, Dum non es, dixit, scelerata fuisti : Irrita materno sunt mea dona metu. Iste quidem mortalis erit, sed primus arabit, Et seret, et culta praemia toilet liumo. 56o Dixit, et egrediens nubem trahit, inque dracones Transit, et alifero tollitur axe Ceres. Sunion expositum, Piraeaque tuta recessu Linquit et in dextrum quae jacet ora latus, E 4 80 I'ASTOEUM Hinc init Aegaeum, quo Cycladas adspicit omneSj 565 loniumque rapax, Icariumque legit ; Perque urbes Asiae longum petit Hellespontum : Diversumque locis alta pererrat iter. Nam niodo thiirilegos Arabas, modo despicit Indos : Hinc Libys, hinc Meroe, siccaque terra subest. 570 Nunc aditHesperios,Rhenum Rhodanumque Padumque, Teque future parens, Tibri, potentis aquae. Quo feror ? immensum est erratas dicere terras : Praeteritus Cereri nullus in orbe locus. EiTat et in caelo, liquidique immunia ponti 575 Alloquitur gelido proxima signa polo : Parrliasides stellae, — namque omnia nosse potestis, Aequoreas numquam cum subeatis aquas — Persejjlionen miserae natam monstrate parenti. Dixerat : huic Helice talia verba refert : 580 Crimine nox vacua est. Solem de virgine rapta Consule, qui late facta diurna videt. Sol aditus, Quam quaeris, ait, ne vana labores, Nupta Jovis fratri tertia regna tenet. Questa diu secum sic est aiFata Tonantem : 585 — Maximaque in vultu signa dolentis erant — Si memor es de quo milii sit Proserpina nata, Dimidium curae debet habere tuae. Orbe pererrato sola est injuria facti Cognita : commissi praemia raptor habet. 590 At neque Persephone digna est praedone marito, Nee gener hoc nobis more parandus erat. Quid gravius victore Gyge captiva tulissem, Quam nunc, te caeli sceptra tenente, tuli ? Verum impune ferat : nos haec patiemur inultae. 595 Reddat, et emendet facta priora novis. Juppiter banc lenit, factumque excusat amore ; Nee gener est nobis ille pudendus, ait : Non ego nobilior ; posita est mihi regia caelo ; Possidet alter aquas ; alter inane Chaos. 600 Sed si forte tibi non est mutabile pectus, Statque semel juncti rumpere vincla tori ; Hoc quoque tentemus, siquidem jejuna remansit : Si minus, inferni conjugis uxor erit. LIBER IV. 81 Tartara jussus adit siimptis Caducifer alis, 605 Speque redit citius, visaque certa refert. Rapta tribus, dixit, solvit jejiinia granis, Punica quae lento cortice poma tegunt. Hand secus indoluit, quam si modo rapta fuisset, Maesta parens, longa vixque refecta mora est. 6io Atque ita, Nee nobis caelum est liabitabile, dixit : Taenaria recipi me quoque valle jube. Et factura fuit, pactus nisi Juppiter esset, Bis tribus ut caelo mensibus ilia foret. Turn demum vultumque Ceres animumque recepit, 6I5 Imposuitque suae spicea serta comae ; Largaque provenit cessatis messis in arvis ; Et vix congestas area cepit opes. Alba decent Cererem : vestes Cerealibus albas Sumite ; nunc pulli velleris usus abest. 620 ID. 13th. Occupat Aprilis Idus cognomine Victor Juppiter : hac illi sunt data templa die. Hac quoque, ni fallor, populo dignissima nostro Atria Libertas coepit habere sua. XVIII. KAL. MAI, 14th. Luce secutura tutos pete, navita, portus : 625 Ventus ab occasu grandine mixtus erit. Scilicet ut fuerit, tamen liac Mutinensia Caesar Grandine militia contudit arma sua. XVII. KAL. 15th. Tertia post Veneris cum lux surrexerit Idus, Pontifices, forda sacra litate bove. 630 Forda ferens bos est fecundaque, dicta ferendo : Hinc eiisam fetus nomen habere putant. Nunc gravidum pecus est ; gravidae quoque semineterrae: Telluri plenae victima plena datur. Pars cadit arce Jovis ; ter denas Curia vaccas 635 Accipit, et largo sparsa cruore madet. Ast ubi visceribus vitulos rapuere ministri, Sectaque fumosis exta dedere focis ; Igne cremat vitulos quae natu maxima Virgo est. Luce Palis populos purget ut ille cinis. — 640 E 5 ■82 FASTORUM Rege Numa, fructu non respondente laLori, Irrita decepti vota colentis erant. Nam mo do siccus erat gelidis aquilonibus anmis, Nunc ager assidua luxuriabat aqua ; Saepe Ceres primis dominum fallebat in herbis, 645 Et levis obsesso stabat avena solo ; Et pecus ante diem partus edebat acerbos, Agnaque nascendo saepe necabat ovem. Silva vetus nullaque diu violata securi Stabat, Maenalio sacra relicta deo. 650 Ille dabat tacitis animo responsa quieto Noctibus. Hie geminas rex Numa mactat oves. Prima cadit Fauno, leni cadit altera Somno ; Sternitur in duro vellus utrumque solo. Bis caput intonsum fontana spargitur unda, 655 Bis sua faginea tempora fronde tegit. Usus abest Veneris ; nee fas animalia mensis Ponere, nee digitis anulus uUus inest. Veste rudi tectus supra nova vellera corpus Ponit, adorato per sua verba deo. 660 Interea placidam redimita papavere frontem Nox venit, et secum somnia nigra traliit. Faunus adest, oviumque premens pede vellera duro Edidit a dextro talia dicta toro : Morte bourn tibi, rex, Tellus placanda duarum : 665 Det sacris animas una necata duas. Excutitur terrore quies ; Numa visa revolvit, Et secum ambages caecaque jussa refert. Expedit errantem nemori gratissima conjunx, Et dixit, Grravidae posceris exta bovis. 670 Exta bovis dantur gravidae ; felicior annus Provenit, et fructum terra pecusque ferunt. — Hanc quondam Cytlierea diem properantius ire Jussit, et admissos praecipitavit equos, Ut titulum imperii cum primum luce sequent! 675 Augusto juveni prospera bella darent. XVI. KAL. 16th. Sed jam praeteritas quartus tibi Lucifer Idus Respicit j hac Hyades Dorida nocte tenent. LIBER IV. 88 XIII. KAL. 19th. Tertia post Hyadas cum lux erit orta remotas, Carcere partitos Circus liabebit equos. 680 Cur igitur missae vinctis arclentia taedis Terga ferant vulpes, causa docenda milii. Frigida Carseoli nee olivis apta ferendis Terra, sed ad segetes ingeniosus ager. Hac ego Pelignos, natalia rura, petebam, 685 Parva, sed assiduis uvida semper aquis. ■ Hospitis antiqui solitas intravimus aedes ; Dempserat emeritis jam juga Plioebus equis. Is milii multa quidem, sed et haec, narrare solebat, 690 Unde meum praesens instrueretur opus : Hoc, ait, in campo — campumque ostendit — habebat Rus breve cum duro parca colona viro. Ille suam peragebat humum, sive usus aratri, Seu curvae falcis, sive bidentis erat. Haec modo verrebat stantem tibicine villam, 695 Nunc matris plumis ova fovenda dabat ; Aut virides malvas, aut fungos colligit albos, Aut bumilem grato calfacit igne focum. Et tamen assiduis exercet brachia telis, Adversusque minas frigoris arma parat. 700 Filius hujus erat prime lascivus in aevo, Addideratque annos ad duo lustra duos. Is capit extremi vulpem convalle salicti ; Abstulerat niultas ilia coliortis aves. Captivam stipula fenoque involvit, et ignes 705 Admovet ; urentes eifugit ilia manus. Qua fugit, incendit vestitos messibus agros ; Damnosis vires ignibus aura dabat. Factum abiit, monimenta manent ; nam vivere captam Nunc quoque lex vulpem Carseolana vetat. 710 Utque luat poenas gens haec, Cerealibus ardet, Quoque modo segetes perdidit, ips a perit. XII. KAL. 20th. Postera cum veniet terras visura patentes Memnonis in roseis lutea mater equis, De duce lanigeri pecoris, qui prodidit Hellen, 7i5 Sol abit ; egresso victima major adest. e6 84 " FASTOKUM Vacca sit an tauriis, non est cognoscere promptum : Pars prior apparet ; posteriora latent. Sen tamen est taurus, sive est lioc femina signura, Junone invita munus amoris liabet. 720 XL KAL. 21ST. Nox abiit oriturque Aurora, Palilia poscor. Non poscor frustra, si favet alma Pales. Alma Pales, faveas pastoria sacra canenti, Prosequor officio si tua festa pio. Certe ego de vitulo cinerem stipulasque fabales, 725 Saepe tuli plena februa casta manu. Certe ego transilui positas ter in ordine flammas, Udaque rorantes laurea misit aquas. Mota dea est, operique favet. Navalibus exit Puppis ; babent ventos jam mea vela sues. 730 I, pete virginea, populus, suffimen ab ara : Vesta dabit ; Vestae munere purus oris. Sanguis equi suffimen erit, vitulique favilla ; Tertia res durae culmen inane fabae. Pastor, oves saturas ad prima crepuscula lustra: 735 Unda prius spargat, virgaque verrat bumum. Frondibus et fixis decorentur ovilia ramis, Et tegat ornatas longa corona fores. Caerulei fiant vivo de sulfure fumi ; Tactaque fumanti sulfure balet ovis. 740 Ure mares oleas taedamque herbasque Sabinas, Et crepet in mediis laurus adusta focis ; Libaque de milio milii fiscella sequatur : Rustica praecipue est hoc dea laeta cibo. Adde dapes mulctramque suas ; dapibusque resectis 745 Silvicolam tepido lacte precare Palen. Consule, die, pecori pariter pecorisque magistris : EfFugiat stabulis noxa repulsa meis. Sive sacro pavi, sedive sub arbore sacra, Pabulaque e bustis inscia carpsit ovis ; 750 Si nemus intravi vetitum, nostrisve fugatae Sunt oculis nympliae, semicaperve deus ; Si mea falx ramo lucum spoliavit opaco, Unde data est aegrae fiscina frondis ovi ; LIBER IV. 85 Da veniam culpae : nee, dum degrandinet, obsit 755 Agresti fano supposuisse pecus ; Nee iioceat turbasse lacus. Ignoscite, nymphae, Mota quod obscuras ungula fecit aquas. Tu, dea, pro nobis fontes fontanaque placa Numina ; tu sparsos per nemus omne deos. 760 Nee Dryadas, nee nos videamus labra Dianae Nee Faunum, medio eum premit arva die. Pelle proeid morbos. Valeant bominesque gregesque ; Et valeant vigiles, provida turba, canes. Neve minus multos redigam, quam mane fuerunt, 765 Neve gemam referens vellera rapta lupo. Absit iniqua fames. Herbae frondesque supersint, Quaeque lavent artus, quaeque bibantur, aquae, libera plena premam ; referat milii caseus aera, Dentque viam liquido vimina rara sero ; 770 Sitque salax aries, eonceptaque semina conjunx Reddat, et in stabulo multa sit agna meo ; Lanaque proveniat, nullas laesura puellas, Mollis, et ad teneras quamlibet apta manus. Quae preeor, eveniant : et nos faeiamus ad annum 775 Pastorum dominae grandia liba Pali. His dea plaeanda est : baec tu eonversus ad ortus Die quater, et vivo perlue rore manus. Tum licet, apposita, veluti cratere, camella, Lac niveum potes purpureamque sapam ; 780 Moxque per ardentes stipulae erepitantis aeervos Trajicias celeri strenua membra pede. — Expositus mos est, moris mibi restat origo : Turba facit dubium, coeptaque nostra tenet. Omnia purgat edax ignis, vitiumque metallis 785 Exeoquit ; idcireo cum duce purgat oves. An, quia cunetarum eontraria semina rerum Sunt duo diseordes, ignis et unda, dei, Junxerunt elementa patres aptumque putarunt Ignibus et sparsa tangere corpus aqua ? 790 An, quod in bis vitae causa est, liaee perdidit exid. His nova fit conjunx, liaec duo magna putant ? Vix equidem credo. Sunt qui Pliaetbonta referri Credant et niniias Deucalionis aquas. 86 FASTORUM Pars quoque, cum saxis pastores saxa feribant, 795 Scintillam subito prosiluisse ferunt : Prima quidem periit ; stipulis excepta secunda est. Hoc argumentum flamma Palilis liabet ? An magis hunc morem pietas Aeneia fecit, Imiocuum victo cui dedit ignis iter ? 800 Num tamen est vero propius, cum condita Roma est, Transferri jussos in nova tecta Lares Mutantesque domum tectis agrestibus ignem Et cessaturae supposuisse casae. Per flammas saluisse pecus, saluisse colonos ? 805 Quod fit natali nunc quoque, Roma, tuo. — Ipse locum casus vati facit. Urbis origo Venit : ades factis, magne Quirine, tuis. Jam luerat poenas frater Numitoris et omne Pastorum gemino sub duce vulgus erat : sio Contrabere agrestes et moenia ponere utrique Convenit ; ambigitur, moenia ponat uter. Nil opus est, dixit, certamine, Romulus, uUo. Magna fides avium est ; experiamur aves. Res placet : alter init nemorosi saxa Palati, 8 15 Alter Aventinum mane cacumen init. Sex Remus, hie volucres bis sex videt ordine : pacto Statur et arbitrium Romulus urbis habet. Apta dies legitur, qua moenia signet aratro. Sacra Palis suberant, inde movetur opus. 820 Fossa fit ad solidum, fruges jaciuntur in ima, Et de vicino terra petita solo. Fossa repletur bumo, plenaeque imponitur ara, Et novus accenso fungitur igne focus. Inde premens stivam designat moenia sulco ; 825 Alba jugum niveo cum bove vacca tulit. Vox fuit baec regis : Condenti, Juppiter, urbem, Et genitor Mavors, Vestaque mater ades, Quosque pium est adliibere deos, advertite cuncti : Auspicibus vobis hoc mihi surgat opus. 8.30 Longa sit liuic aetas dominaeque potentia terrae : Sitque sub hac oriens occiduusque dies. Ille precabatur ; tonitru dedit omina laevo Juppiter, et laevo fulmina missa polo. LIBER IV. '87 Augurio laeti jaciunt fundamina cives, 835 Et novus exiguo tempore murus erat. Hoc Celer urget opus, quem Romulus ipse vocarat ; Sintque, Celer, curae, dixerat, ista tuae, Neve quis aut muros, aut factam vomere fossam Transeat ; audentem talia dede neci. 840 Quod Remus ignorans, humiles contemnere muros Coepit, et, His populus, dicere, tutus erit ? Nee mora, transiluit. Rutro Celer occupat ausum ; lUe premit dviram sanguinolentus liumum. Haec ubi rex didicit, lacrimas introrsus obortas 845 Devorat et clausum pectore vulnus habet. Flere palam non vult exemplaque fortia servat, Sicque meos muros transeat hostis, ait. Dat tamen exequias : nee jam suspendere fletum Sustinet, et pietas dissimulata patet ; 850 Osculaque applicuit posito suprema feretro, Atque ait, Invito frater adempte, vale ! Arsurosque artus unxit. Fecere, quod ille, Faustulus, et maestas Acca soluta comas. Turn juvenem nondum facti flevere Quirites ; 855 Ultima plorato subdita flamma rogo est. Urbs oritur — quis tunc lioc uUi credere posset ? — Victorem terris impositura pedem. Cuncta regas, et sis magno sub Caesare semper, Saepe etiam plures nominis hujus habe ; 86o Et quoties steteris domito sublimis in orbe, Omnia sint liumeris inferiora tuis. IX. KAL. 2Srd. Dicta Pales nobis ; idem Vinalia dicani : Una tamen media est inter utramque dies. Numina vulgares Veneris celebrate puellae ; 865 Multa professarum quaestibus apta Venus. Poscite tliure dato formam populique favorem ; Poscite blanditias, dignaque verba joco : Cumque sua dominae date grata sisymbria myrto, Textaque composita juncea vincla rosa. 870 Templa frequentari Collinae proxima portae Nunc decet ; a Siculo nomina colle tenent. 88 • FASTORUM Utque Syracusas Aretliusidas abstulit armis Claudius et bello te quoque cepit, Eryx, Carmine vivacis Venus est translata Sibyllae, 875 Inque suae stirpis maluit urbe coli. Cur igitur Veneris festum Vinalia dicant, Quaeritis, et quare sit Jovis ista dies. Turnus an Aeneas Latiae gener esset Amatae, Bellum erat : Etruscas Turnus adorat opes. 880 Clarus erat sumptisque ferox Mezentius armis, Et vel equo magnus, vel pede major erat. Quem Rutuli Turnusque suis adsciscere tentant Partibus. Haec contra dux ita Tuscus ait : Stat milii non parvo virtus mea. Vulnera tester, 885 Armaque, quae sparsi sanguine saepe meo : Qui petis auxilium, non grandia divide mecum Praemia de lacubus proxima musta tuis. Nulla mora est operae; vestrum dare,vincere nostrum est. Quam velit Aeneas ista negata mihi ! ego Annuerant Rutuli : Mezentius induit arma. Induit Aeneas, alloquiturque Jovem : Hostica Tyrrhene vota est vindemia regi ; Juppiter, e Latio palmite musta feres. Vota valent meliora : cadit Mezentius ingens, 895 Atque indignanti pectore plangit liumum. Venerat autumnus, calcatis sordidus uvis ; Redduntur merito debita vina Jovi. Dicta dies liinc est Vinalia. Juppiter illam Vindicat, et festis gaudet inesse suis. 900 vii. KAL. 25th. Sex ubi, quae restant, luces Aprilis habebit, In medio cursu tempera veris erunt, Et frustra pecudem quaeres Athamantidos Helles, Signaque dant imbres, exoriturque Canis. Hac mihi Nomento Romam cum luce redirem, 905 Obstitit in media Candida pompa via. Flamen in antiquae lucum Robiginis ibat, Exta canis flammis, exta daturus ovis. Protinus accessi, ritus ne nescius essem. Edidit haec Elamen verba, Quirine, tuus : 910 LIBER IV. 89 Aspera Robigo, parcas Cerealibus herbis, Et tremat in summa leve cacumen bumo. Tu sata sideribus caeli nutrita secundis Crescere, diim fiant falcibus apta, sinas. Vis tua non levis est. Quae tu fmmenta notasti, 915 Maestus in amissis ilia colonus liabet. Nee venti tantum Cereri nocuere, nee imbres, Nee sic marmoreo pallet adusta gelu, Quantum, si culmos Titan incalfacit udos : Tunc locus est irae, diva timenda, tuae. 920 Parce, precor, scabrasque manus a messibus aufer, Neve noce cultis : posse nocere sat est. Neu teneras segetes, sed durum amplectere ferrum, Quodque potest alios perdere, perde prior. Utilius gladios et tela nocentia carpes. 9-25 Nil opus est illis : otia mundus agit. Sarcula nunc durusque bidens et vomer aduncus, Ruris opes, niteant ; inquinet anna situs. Conatusque aliquis vagina ducere ferrum, Adstrictum longa sentiat esse mora. 930 At tu ne viola Cererem, semperque colonus Absenti possit solvere vota tibi. Dixerat : a dextra villis mantele solutis, Cumque meri patera thuris acerra fuit. Tbura focis vinumque dedit, fibrasque bidentis, 935 Turpiaque obscaenae vidimus exta canis. Tum milii, Cur detur sacris nova victima, quaeris ; — Quaesieram causam — percipe, Flamen ait : Est Canis, Icarium dicunt, quo sidere moto Tosta sitit tellus, praecipitui-que seges. 940 Pro cane sidereo canis hie imponitur arae, Et, quare j)ereat, nil nisi nomen habet. IV. KAL. 28th. Cum Plirygis Assaraci Titlionia fratre relicto Sustulit immenso ter jubar orbe suum, Mille venit variis florum dea nexa coronis, 945 Scena joci morem liberioris babet. Exit et in Maias sacrum Florale kalendas. Tunc repetam : nunc me grandius urget opus. 90 FASTOEUM Aufert Vesta diem ; cognati Vesta recepta est Limine : sic justi constituere senes. 950 Phoebus liabet partem, Vestae pars altera cessit ; Quod superest illis, tertius ipse tenet. State Palatinae laurus, praetextaque quercu Stet domus. Aeternos tres liabet una deos. LIBER V. Quaeritis unde putem Maio data nomina mensi ; Non satis est liquido cognita causa milii. Ut stat et incertus qua sit sibi nescit eundum, Cum videt ex omni parte viator iter, Sic, quia posse datur diversas reddere causas,* 5 Qua ferar ignore, copiaque ipsa nocet. Dicite, quae fontes Aganippidos Hippocrenes Grrata Medusaei signa tenetis equi. Dissensere deae ; quarum Polyhymnia coepit Prima ; silent aliae, dictaque mente notant. lO Post chaos, ut primum data sunt tria corpora mundo, Inque novas species omne recessit opus, Pondere terra suo subsedit, et aequora traxit, At caelum levitas in loca summa tulit. Sol quoque cum stellis nulla gravitate retentus, 15 Et vos lunares exsiluistis equi. Sed neque terra diu caelo, nee caetera Phoebo Sidera cedebant : par erat omnis honos. Saepe aliquis solio quod tu, Saturne, tenebas, Ausus de media plebe sedere deus ; 20 Et latus Oceano quivis deus advena junxit, Et Tethys extreme saepe recepta loco est ; Doiiec Honos, placidoque decens Reverentia vultu Corpora legitimis imposuere toris. Hinc sata Majestas, quae mundum temperat omnem, 25 Quaque die partu est edita, magna fuit. LIBEE r. 91 Nee mora : consedit medio sublimis Olympo, Aurea, purpureo conspicienda sinu. Consedere simiil Pudor et Metiis. Omne videres Numen ad lianc vultus composuisse suos. 30 Protinus intravit mentes suspectus honorum ; Fit pretium dignis, nee sibi qiiisque placet. Hie status in caelo multos permansit in annos, Dum senior fatis excidit aree deus. Terra feros partus, immania monstra, Gigantas 35 Edidit, ausuroE in Jovis ire domum. Mille manus illis dedit, et pro eruribus angues, Atque ait, In magnos arma movete deos. Exstruere lii montes ad sidera summa parabant, Et magnum bello sollieitare Jovem. 40 Fuhnina de caeli jaeulatus Juppiter aree Vertit in auctores pondera vasta suos. His bene Majestas armis defensa deorum Restat, et ex illo tempore eulta manet. Assidet inde Jovi : Jovis est fidissima custos, 4 5 Et praestat sine vi seeptra tenere Jovi. Venit et in terras : coluerunt Romulus illam Et Numa, mox alii, tempore quisque suo. Ilia patres in lionore pio matresque tuetur ; Ilia eomes pueris virginibusque venit ; 50 Ilia dates fasees eommendat, eburque curule ; Ilia eoronatis alta triumphat equis. Finierat voees Polyhymnia : dicta probarunt Clioque, et curvae seita Tlialia lyrae. — Excipit Uranie : feeere silentia cunetae, 55 Et vox audiri nulla, nisi ilia, potest. Magna fuit quondam capitis reverentia eani, Inque suo pretio ruga senilis erat. Martis opus juvenes animosaque bella gerebant, Et pro dis aderant in statione suis. 60 Viribus ilia minor, nee liabendis utilis armis, Consilio patriae saepe ferebat opem. Nee nisi post annos patuit tunc Curia seros, Nomen et aetatis mite Senatus erat. Jura dabat populo senior ; finitaque certis 63 Legibus est aetas, unde petatur honos. 92 FASTORUM Et medius juvenum, non indignantibus ipsis, Ibat, et interior, si comes unus erat. Verba quis auderet coram sene digna rubore Dicere ? censuram longa senecta dabat. 70 Romulus hoc vidit, selectaque pectora Patres Dixit. Ad hos urbis summa relata novae. Hinc sua majores posuisse vocabula Maio Tangor, et aetati consuluisse suae. Et Numitor dixisse potest, Da, Romule, mensem 75 Hunc senibus ! nee avum sustinuiss,e nepos. Nee leve praepositi pignus successor honoris Junius, a juvenum nomine dictus, adest. — Tunc sic, neglectos hedera redimita capillos, Prima sui coepit Calliopea chori : 80 Duxerat Oceanus quondam Titanida Tethyn, Qui terram liquidis, qua patet, ambit aquis. Hinc sata Pleione cum caelifero Atlante Jungitur, ut fama est, Pleiadasque parit, Quarum Maia suas forma superasse sorores S5 Traditur, et summo concubuisse Jovi. Haec enixa jugo cupressiferae Cyllenes Aetherium vokicri qui pede carpit iter. Arcades hunc, Ladonque rapax, et Maenalon ingens Rite colunt, Luna credita terra prior. 90 Exul ab Arcadia Latios Evander in agros Venerat, impositos attuleratque deos. Hie, ubi nunc Roma est orbis caput, arbor et herbae Et paucae pecudes et casa rara fuit. Quo postquam ventum est, Consistite ! praescia mater, Nam locus imperii rus erit istud, ait. 96 Et matri et vati paret Nonacrius heros, Inque peregrina constitit hospes humo. Sacraque multa quidem, sed Fauni prima bicornis Has docuit gentes, alipedisque dei. 100 Semicaper, coleris cinctutis, Faune, Lupercis, Cum lustrant celebres vellera secta vias. At tu materno donasti nomine mensem. Inventor curvae, furibus apte, fidis. Nee pietas haec prima tua est : septena putaris, 105 Pleiadum numerum, fila dedisse lyrae. LIBEK V. 93 Haec qiioque desierat ; laudata est voce sororum. Quid faciam ? turbae pars habet omnis idem. Gratia Pieridum nobis aequaliter assit, NuUaque laudetur plusve miniisve mihi. i lo KAL. 1st. Ab Jove surgat opus. Prima mihi nocte videnda Stella est in cunas officiosa Jovis. Nascitur Oleniae signum pluviale Capellae ; Ilia dati caelum praemia lactis babet. Nais Amaltbea, Cretaea nobilis Ida, 115 Dicitur in silvis occuluisse Jovem. Huic fuit liaedorum mater formosa duorum, Inter Dictaeos conspicienda greges, Cornibus aeriis atque in sua terga recurvis, Ubere, quod nutrix posset habere Jovis. 120 Lac dabat ilia deo. Sed fregit in arbore cornu, Truncaque dimidia parte decoris erat. Sustulit hoc nymphe, cinxitque decentibus herbis, Et plenum pomis ad Jovis ora tulit. Ille, ubi res caeli tenuit solioque paterno 125 Sedit et invicto nil Jove majus erat, Sidera nutricem, nutricis fertile cornu Fecit ; quod dominae nunc quoque nomen habet. Praestitibus Maiae Laribus videre Kalendae Aram constitui signaque parva deum. 130 Vota erat ilia quidem Curibus ; sed multa vetustas Destruit, et saxo longa senecta nocet. Causa tamen positi fuerat cognominis illis, Quod praestant oculis omnia tnta suis. Stant quoque pro nobis et praesunt moenibus urbis, 135 Et sunt praesentes auxiliumque ferunt. At canis ante pedes, saxo fabricatus eodera, . - Stabat. Quae standi cum Lare causa fuit ? Servat uterque domum ; domino quoque fidus uterque ; Compita grata deo, compita grata cani ; 140 Exagitant et Lar et turba Diania fures ; Pervigilantque Lares, pervigilantque canes. Bina gemellorum quaerebam signa deorum, Viribus annosae facta caduca morae : 94 FASTORUM Mille Lares, Geniumque ducis, qui tradidit illos, 145 Urbs liabet ; et vici numina trina colunt. Quo feror? Augustus mensis milii carminis hujus Jus habet ; interea Diva canenda Bona est. Est moles nativa loco — res nomina fecit — Appellant Saxum ; pars bona mentis ea est. 150 Huic Remus institerat frustra, quo tempore fratri Prima Palatinae regna dedistis aves. Templa Patres illic, oculos exosa viriles, Leniter acclivi constituere jugo. Dedicat baec veteris Clausorum nominis heres, 155 Virgineo nullum corpore passa virum. Livia restituit, ne non imitata maritum Esset, et ex omni parte secuta virum. VI. NON. 2nd. Postera cum roseam pulsis Hyperionis astris In matutini^ lampada tollit equis, i6o Frigidus Argestes summas mulcebit aristas, Candidaque a capreis vela dabuntur aquis. At simul inducunt obscura crepuscula noctem, Pars Hyadum toto de grege nulla latet. Ora micant Tauri septem radiantia flammis, i65 Navita quas Hyadas Grains ab imbre vocat. Pars Bacclium nutrisse putat ; pars credidit esse Tetbyos has neptes Oceanique senis. Nondum stabat Atlas liumeros oneratus Olympo, Cum satus est forma conspiciendus Hyas. 170 Hunc stirps Oceani maturis nixibus Aetlira Edidit, et nymphas ; sed prior ortus Hyas. Dum nova lanugo, pavidos formidine cervos Terret et est illi praeda benigna lepus ; At postquam virtus annis adolevit, in apros 175 Audet et hirsutas cominus ire feras. Dumque petit latebras fetae catulosque leaenae, Ipse fuit Libycae praeda cruenta ferae. Mater Hyan, et Hyan maestae Severe sorores, Cervicem que polo suppositurus Atlas; iso Victus uterque parens tamen est pietate sororum. Ilia dedit caelum ; nomina fecit Hyas. LIBER V. 95 V. NOK .3rd Mater, acles, florum, ludis celebranda jocosis : Distuleram partes mense priore tuas. Incipis Aprili, transis in tempera Mail. 185 Alter te fugiens, cum venit alter liabet. Cum tua sint cedantque tibi confinia mensum, Convenit in laudes ille vel ille tuas. Circus in hunc exit, clamataque palma tlieatris : Hoc quoque cum Circi munere carmen eat. 1 90 Ipsa doce, cj[uae sis. Hominum sententia fallax, . Optima tu proprii nominis auctor eris. Sic ego. Sic nostris respondit diva rogatis : — Dum loquitur vernas efflat ab ore rosas — Cbloris eram, quae Flora vocor. Corrupta Latino 195 Nominis est nostri littera Graeca sono. Cliloris eram nymplie Campi Felicis, ubi audis Rem fortunatis ante fuisse viris. Quae fuerit milii foraia, grave est narrare modestae ; Sed generum matri repperit ilia deum. 200 Ver erat, errabam ; Zepliyrus conspexit, abibam ; Insequitur, fugio ; Fortior ille fuit, Et dederat fratri Boreas jus omne rapinae, Ausus Ereclithea praemia ferre domo. Vim tamen emendat dando milii nomina nuptae ; 205 Inque meo non est ulla querela tore, Vere fnior semper ; semper nitidissimus annus : Arbor habet frondes, pabula semper humus. Est mihi fecundus dotalibus hortus in agris ; Aura fovet, liquidae fonte rigatur aquae. 210 Hunc mens implevit generoso flore maritus, Atque ait, Arbitrium tu, dea, floris liabe. Saepe ego digestos volui numerare colores, Nee potui ; numero copia major erat. Roscida cum primum foliis excussa pruina est, 215 Et variae radiis intepuere comae, Conveniunt pictis incinctae vestibus Horae, Inque leves calatlios munera nostra legunt. Protinus accedunt Charites, nectuntque coronas, Sertaque caelestes implicitura comas. 220 96 FASTORUM Prima per immensas sparsi nova semina gentes ; Unius tellus ante coloris erat. Prima Tlierapnaeo feci de sanguine iiorem ; Et manet in folio scripta querela suo. Tu quoque nomen liabes cultos, Narcisse, per liortos, Infelix, quod non alter et alter eras ! 226 Quid Crocon, aut Attin referam, Cinyraque creatum, De quorum per me vulnere surgit honor? Mars quoque, si nescis, per nostras editus artes. Juppiter hoc ut adhuc nesciat, usque precor. 230 Sancta Jovem Juno, nata sine matre Minerva, Officio doluit non eguisse suo. Ibat, ut Oceano quereretur furta mariti : Restitit ad nostras fessa labore fores. Quam simul aspexi. Quid te, Saturnia, dixi, 235 Attulit ? Exponit, quem petat ilia locum : Addidit et causam. Verbis solabar amicis. Non, inquit, verbis cura levanda mea est. Si pater est factus negleeto conjugis usu Juppiter, et solus nomen utrumque tenet, 240 Cur ego desperem fieri sine conjuge mater, Et parere intacto, dummodo casta, viro ? Omnia tentabo latis medicamina terris, Et freta Tartareos excutiamque sinus. Vox erat in cursu : vultum dubitantis habebam. 245 Nescio quid, nymphe, posse videris, ait. Ter volui promittere opem, ter lingua retenta est : Ira Jovis magni causa timoris erat. Per, precor, auxilium, dixit ; celabitur auctor : Et Stygiae numen testificatur aquae 250 Quod petis, Oleniis, inquam, mihi missus ab arvis Flos dabit. Est hortis unicus ille meis. Qui dabat. Hoc, dixit, sterilem quoque tange juvencam ; Mater erit. Tetigi ; nee mora, mater erat. Protinus haerentem decerpsi pollice florem. 255 Tangitur ; et tacto concipit ilia sinu. Jam que gravis Thracen et laeva Propontidos intrat, Pitque potens voti ; Marsque creatus erat ; Qui memor accepti per me natalis, Habeto Tu quoque Romulea, dixit, in urbe locum. 260 LIBER V. 97 Forsitan in teneris tantum mea regna coronis Esse putes ; tangit numen et arva meiini. Si bene floruerint segetes, erit area dives ; Si bene floruerit vinea, Baccbus erit ; Si bene floruerint oleae, nitidissimus annus, 265 Poma quoque eventum temporis bujus babent. Flore semel laeso pereunt viciacque fabaeque, Et pereunt lentes, advena Nile, tuae. Vina quoque in magnis operose condita cellis Florent, et nebulae dolia summa tegunt. 270 Mella meum munus. Volucres ego mella daturas Ad violam, et cytisos, et thyma cana voce, Nos quoque idem facimus tunc, cum juvenilibus annis Luxuriant animi corporaque ipsa vigent. — Talia dicentem tacitus mirabar. At ilia, 275 Jus tibi discendi, si qua requiris, ait. Die, dea, respondi, ludorum quae sit origo. Vix bene desieram ; rettulit ilia mibi. Caetera luxuriae nondum instrumenta vigebant : Aut pecus, aut latam dives babebat bumum ; 280 Hinc etiam locuples, bine ipsa pecu7iia dicta est. Sed jam de vetito quisque parabat opes : Venerat in morem populi depascere saltus ; Idque diu licuit, poenaque nulla fuit. Yindice servabat nvdlo sua publica vulgus ; 28 5 Jamque in private pascere inertis erat. Plebis ad aediles perducta licentia talis Publicios : animus defuit ante viris. Rem poprdus recipit : mulctam subiere nocentes ; Vindicibiis laudi publica cura fuit. 290 Mulcta data est ex parte mibi ; magnoque favore Victores ludos instituere novos. Parte locant clivum, qui tunc erat ardua rupes. Utile nunc iter est, Publiciumque vocant. — Annua credideram spectacula facta ; negavit : 295 Addidit et dictis altera verba suis. Nos quoque tangit bonor festis gaudemus et aris, Turbaque caelestes ambitiosa sumus. Saepe deos aliquis peccando fecit iniquos, Et pro delictis bostia blanda fuit. 300 .98 TASTOKUM Saepe Jovem vidi, cum jam sua mittere vellet Fulmina, tliure clato susti'nuisse manum. At si neg'ligimur, magnis injuria poenis Solvitur et justum praeterit ira modum. Respice Tliestiaden ; flammis absentibus arsit. 305 Causa est, quod Phoebes ara sine igne fuit. Respice Tantaliden ; eadem dea vela tenebat. Virgo est, et spretos bis tamen ulta focos. Hippolyte infelix, velles coluisse Dionen _ Cum consternatis deripereris equis. 310 Longa referre mora est correcta oblivia damnis. Me quoque Romani praeteriere patres. Quid facerem ? per quod fierem manifesta doloris ? Exigerem nostrae qualia damna notae ? Excidit officium tristi mihi. Nulla tuebar 315 Rura, nee in pretio fertilis liortus erat. Lilia deciderant ; violas arere videres, Filaque punicei languida facta croci. Saepe milii Zephyrus, Dotes corrumpere noli Ipsa tuas, dixit. Dos mihi vilis erat. 320 Florebant oleae ; venti nocuere protervi. Florebant segetes ; grandine laesa Ceres. In spe vitis erat ; caelum nigrescit ab Austris, Et subita frondes decutiuntur aqua. Nee volui fieri, nee sum crudelis in ira : 3-25 Cura repellendi sed mihi nulla fuit. Convenere Patres, et, si bene floreat annus, Numinibus nostris annua festa vovent. Annuimus veto. Consul cum consule ludos Postumio Laenas persoluere mihi. — 330 Quaerere conabar, quare lascivia major His foret in ludis, liberiorque jocus : Sed mihi succurrit, numen non esse severum, Aptaque deliciis munera ferre deam. Tempera sutilibus cinguntur pota coronis, 335 Et latet injecta splendida mensa rosa. Ebrius incinctis philyra conviva capillis Saltat, et imprudens utitur arte meri. Ebrius ad dumm formosae limen amicae Cantat : habent unctae mollia serta comae. 340 LIBER V. 9.9 Nulla coronata peragamtui- seria fronte ; Nee liquidae vinctis flore bibuntur aquae. Donee eras mixtus nullis, Aclieloe, raeemis, Gratia sumendae non erat ulla rosae. Baecluis amat ilores : Baeclio placuisse coronam, 345 Ex Ariadnaeo sidere nosse potes. Scena levis decet banc : non est, milii credite, non est Ilia cotburnatas inter babenda deas. Turba quidem cur bos celebret meretricia ludos, Non ex difficili eausa petita subest. 350 Non est de tetricis, non est de magna professis : Vult sua plebeio sacra patere eboro ; Et monet aetatis specie, dum floreat, uti, Contemni spinam, cum ceeidere rosae. Cur tamen, ut dantur vestes Cerealibus albae, 355 Sie est baec eultu versicolore decens ? An quia maturis albeseit niessis aristis, Et color et species floribus omnis in est ? Annul t ; et metis flores ceeidere eapillis, Accidere in mensas ut rosa missa solet. 3G0 Lumina restabant, quorum me causa latebat, Cum sic errores abstulit ilia meos : Vel quia purpureis collucent floribus agri, Lumina sunt nostros visa deeere dies ; Vel quia nee flos est bebeti, nee flamma, coloi'e, 365 Atque oculos in se splendor uterque trabit ; Vel quia deliciis noeturna lieentia nostris Convenit. A vero tertia eausa venit. Est breve praeterea, de quo mibi quaerere restat, Si lieeat, dixi. Dixit et ilia, Licet. 370 Cur tibi pro Libycis clauduntur rete leaenis Imbelles capreae, sollicitusque lepus ? Non sibi, respondit, silvas cessisse, sed liortos, Arvaque pugnaci non adeunda ferae. Omnia finierat, tenues secessit in auras, 375 Mansit odor, posses scire fuisse deam. Floreat ut toto carmen Nasonis in aevo, Sparge, preeor, donis peetora nostra tuis. — r2 1 00 FASTORUM Nocte minus qiiarta promet sua sidera Chiron Semivir et flavi corpore mixtus equi. 380 Pel ion Haemoniae mons est ob versus in Austros ; Summa virent pinu, cetera quercus habet. Pliillyrides tenuit. Saxo stant antra vetusto. Quae justum memorant incoluisse senem. Ille manus, olim missuras Hectora leto, 3S5 Creditur in lyricis detinuisse modis. Venerat Alcides exhausta parte laborum, Jussaque restabant ultima pene viro. Stare simul casu Trojae duo fata videres : Hinc puer Aeacides, bine Jove natus erat. 390 Excipit bospitio juvenem Philyreius beros ; Et causam adventus bic rogat, ille docet. Perspicit interea clavam spoliumque leonis, Virque ait, bis armis, armaque digna viro ! Nee se, quin borrens auderent tangere setis 395 Vellus, Acbilleae continuere manus. Dumque senex tractat squalentia tela venenis, Excidit et laevo fixa sagitta pede est. Ingemuit Cbiron traxitque e corpore ferrum ; JEt gemit Alcides, Haemoniusque puer. 400 I]ise tamen lectas Pagasaeis collibus berbas Temperat et varia vulnera mulcet ope. Virus edax superabat opem penitusque recepta Ossibus et toto corpore pestis erat. Sanguine Centauri Lernaeae sanguis Ecbidnae . 405 Mixtus ad auxilium tempora nulla dabat. Stabat, ut ante patrem, lacrimis perfusus Acbilles : Sic fle.ndus Peleus, si moreretur, erat. Saepe manus aegras manibus fingebat amicis ; Morum, quos fecit, praemia doctor babet. 410 Oscula saepe dedit ; dixit quoque saepe jacenti : Vive, precor, nee me care relinque pater ! Nona dies aderat cum tu, justissime Cbiron, / Bis septem stellis corpora cinctus eras. III. NON. 5th. Hunc Lyra curva sequi cuperet ; sed idonea nondum 4 1 5 Est via. Nox aptum tertia tempus erit. 101 PR. NON. 6th. Scorpios in caelo, cum eras liicescere Nonas Dicimus, a media parte notandus erit. VII. ID. 9th. Hinc ubi protulerit formosa ter Hesperus ora, Ter dederint Phoebo sidera victa locum, 420 Ritus erit veteris, nocturna Lemuria, sacri : Inferias tacitis Manibus ilia dabunt. Annus erat brevior, nee adhuc pia februa norant Nee tu dux mensum, Jane biformis, eras. Jam tamen extincto eineri sua dona ferebant, 4 25 Compositique nepos busta piabat avi. Mensis erat Mains, majorum nomine dictus. Qui partem prisci nunc quoque moris habet. Nox ubi jam media est somnoque silentia praebet Et canis et variae conticuistis aves ; 430 Ille memor veteris ritus timidusque deorum Surgit — habent gemini vincula nulla pedes — Signaque dat, digitis medio cum pollice junctis, Occurrat tacito ne levis umbra sibi ; Cumque manus puras fontana perluit unda, 435 Vertitur et nigras accipit ore fabas Aversusque jacit ; sed dum jacit, Hac ego mitto ; His, inquit, redimo meque'meosque fabis. Hoc novies dicit, nee respicit. Umbra putatur CoUigere, et nullo terga vidente sequi. 440 Rursus aquam tangit, Temesaeaque eoncrepat aera, Et rogat, ut tectis exeat umbra suis. Cum dixit novies. Manes exite paterni ! Respicit, et pure sacra peracta putat. — Dicta sit undo dies, quae nominis exstet origo, 445 Me fugit. Ex aliquo est invenienda deo. Pleiade nate, mone, virga venerande potenti : Saepe tibi Stygii reigia visa Jovis. Venit adoratus Caducifer. Accipe causam Nominis ; ex ipso cognita causa deo est. 450 Romulus ut tumulo fraternas condidit umbras, Et male veloci justa soluta Remo, f3 102 FASTOEUM Faustulus infelix, et passis Acca capillis Spargebant lacrimis ossa perusta suis. Inde domum redeunt sub prima crepuscula maesti, 455 Utque erat, in duro procubiiere toro. Umbra cruenta Remi visa est assistere lecto, Atque baec exiguo miirmure verba loqui : En ego dimidium vestri parsque altera voti Cernite sim qualis ! qui mode qualis eram ! 460 Qui modo, si volucres habuissem regna jubentes, In populo potui maximus esse meo. Nunc elapsa rogi flammis et inanis imago. Haec est ex illo forma relicta Remo. Heu ! ubi Mars pater est ! si vos modo vera locuti, 465 Uberaque expositis ille ferina dedit. Quern lupa servavit, manus liunc temeraria civis Perdidit. quanto mitior ilia fuit ! Saeve Celer, crudelem animam per vulnera reddas, Utque ego, sub terras sanguinolentus eas! 470 Noluit hoc frater ; pietas aequalis in illo est. Quod potuit, lacrimas manibus ille dedit. Hunc vos per lacrimas, per vestra alimenta rogate, Ut celebrem nostro signet honore diem. Mandantem amplecti cupiunt et bracbia tendunt ; 475 Lubrica prensantes eifugit umbra manus. Ut secum fugiens somnos abduxit imago, Ad regem voces fratris uterque ferunt. Romulus obsequitur, lucemque Remuria dixit Illam, qua positis justa feruntur avis. 480 Aspera mutata est in levem tempore longo Littera, quae toto nomine prima fuit. Mox etiam Lemures animas dixere silentum ; Hie sensus verbi, vis ea vocis erat. — ■ Fana tamen veteres illis clausere diebus, 485 Ut nunc ferali tempore operta vides. Nee viduae taedis eadem, nee virginis apta Tempera ; quae nupsit, non diuturna fuit. Hac quoque de causa, si te proverbia tangunt, Mense malas Maio nubere vulgus ait. 490 Sed tamen liaec tria sunt sub eodem tempore festa Inter se nulla continuata die. 103 10th. Quorum si mecliis Boeoton Oriona quaeres, Falsus eris. Signi causa canenda mihi. Juppiter et, lato qui regnat in aequore, frater 495 Carpebant socias Mercuriusque vias. Tempus erat quo versa jug-o referuntur aratra Et pronus saturae lac bibit agnus ovis. Forte senex Hyrieus, angusti cultor agelli, Hos videt, exiguam stabat ut ante casam. 500 Atque ita, Longa via est nee tempera longa supersunt, Dixit, et hospitibus janua nostra patet. Addidit et vultum verbis, iterumque, rogavit. Parent promissis, dissimulantque deos. Tecta senis subeunt nigro deformia fumo ; 505 Ignis in hesterno stipite parvus erat. Ipse genu nixus flammas exsuscitat aura, Et promit quassas comminuitque faces. Stant calices : minor inde fabas, olus alter habebat, Et spumant testu pressus uterque suo. 510 Dumque mora est, tremula dat vina rubentia dextra. Accipit aequoreus pocula prima deus. Quae simul exhausit, Da, nunc bibat ordine, dixit, Juppiter. Audito palluit ille Jove. Ut rediit animus, cultorem pauperis agri 5I5 Immolat et magno torret in igne bovem ; Quaeque puer quondam primis diffuderat annis, Promit fumoso condita vina cado. Nee mora, flmnineam lino celantibus ulvam, Sic quoque non altis, incubuere toris. 520 Nunc dape, nunc posito mensae nituere Lyaeo. Terra rubens crater, pocula fagus erant. Verba fuere Jovis : Si quid fert impetus, ora : Omne feres. Placidi verba fuere senis : Cara fuit conjunx, prima milii cura juventa 525 Cognita. Nunc ubi sit, quaeritis ? urna tegit, Huic ego juratus, vobis in verba vocatis, Conjugio dixi sola fruere meo. Et dixi, et servo, sed enim di versa voluntas Est mihi: nee conjunx, sed pater esse volo, 530 F 4 lOJr FASTORUM Annuerant omnes ; oranes ad terga jiivenci Constiterant : pudor est ulteriora loqui. Turn superinjecta texere madentia terra. Jam que decern menses, et puer ortus erat. Hunc Hyrieus, quia sic genitus, vocat Uriona : 535 Perdidit antiquum littera prima sonum. Creverat immensum ; comitem sibi Delia sumpsit ; Ille deae custos, ille satelles erat. Verba movent iras non circumspecta deorum. Quara nequeam, dixit, vincere, nulla fera est. 540 Scorpion immisit Tellus. Fuit impetus illi Curva gemelliparae spicula ferre deae. Obstitit Orion. Latona nitentibus astris Addidit, et, Meriti praemia, dixit, habe. IV. ID. 12th. Sed quid et Orion et caetera sidera mundo 545 Cedere festinant, noxque coarctat iter ? Quid solito citius liquido jubar aequore tollit Candida, lucifero praeveniente, dies ? Tailor, an arma sonant ? Non fallimur arma sonabant ; Mars venit, et veniens bellica signa dedit. 550 Ultor ad ipse sues caelo descendit bonores, Templaque in Augusto conspicienda Foro. Et deus est ingens, et opus. Debebat in urbe Non alitor nati Mars babitare sui. Digna Giganteis haec sunt delubra tropaeis : 555 Hinc fera Gradivum bella movere decet ; Seu quis ab Eoo nos impius orbe lacesset, Seu quis ab occiduo sole domandus erit. Perspicit armipotens operis fastigia summi, Et probat invictos summa tenere deos. 560 Perspicit in foribus diversae tela figurae, Armaque terrarum milite victa suo. Hinc videt Aenean oneratum pondere caro, Et tot luleae nobilitatis avos. Hinc videt Iliaden buraeris ducis arma ferentem, 565 Claraque dispositis acta subesse viris. Spectat et Augusto praetextum nomine templum : Et visum, lecto Caesare, majus opus. LIBER V. 105 Voverat hoc juvenis tunc, cum pia sustulit arma, A tantis Princeps incipiendus erat. 570 Ille manus tendens, liinc stanti milite jiisto, Hinc conjuratiSj talia dicta dedit : Si milii bellandi pater est Vestaeque sacerdos Aiictor, et ulcisci numen utrumque paro, Mars, ades, et satia scelerato sanguine ferrum ; 575 Stetque favor causa pro meliore tuus. Templa feres, et me vi-ctore vocaberis Ultor. Voverat, et fliso laetus ab boste redit. Nee satis est meruisse semel cognomina Marti ; Persequitur Parthi signa retenta manu. 5S0 Gens fuit et campis et equis et tuta sagittis, Et circumfusis invia fluminibus. Addiderant animos Crassorum funera genti, Cum periit miles signaque duxque simul. Signa, decus belli, Partbus Romana tenebat, 585 Romanaeque aquilae signifer hostis erat. Isque pudor mansisset adbuc, nisi fortibus armis Caesaris Ausoniae protegerentur opes. Ille notas veteres, et longi dedecus aevi Sustulit : agnorunt signa recepta sues. 590 Quid tibi nunc solitae mitti post terga sagittae. Quid loca, quid rapidi profuit usus equi ? Parthe, refers aquilas : victos quoque porrigis arcus. Pignora jam nostri nulla pucloris babes. Rite deo templumque datum nomenque bis ulto, 595 Et meritus voti debita solvit honor. Sollemnes ludos Circo celebrate, Quirites : Non visa est fortem scena decere deum. III. ID. 1.3th. Pleiadas aspicies omnes, totumque sororum Agmen, ubi ante Idus nox erit una super. 600 Tum mihi non dubiis auctoribus incipit aestas, Et tepidi finem tempora veris habent. PR. ID. 1 4th. Idibus ora prior stellantia tollere Taurum Indicat : huic signo fabula nota subest. Praebuit, ut taurus, Tyriae sua terga puellae 605 Juppiter, et falsa cornua fronte tulit ; r 5 106 FASTORUM Ilia jubam dextra, laeva retinebat amictus ; Et timor ipse novi causa decoris erat. Aura sinus implet ; flavos movet aura capillos : Sidoni, sic fueras aspicienda Jovi. 6io Saepe puellares subduxit ab aequore plantas, Et metuit tactus assilientis aquae ; Saepe deus prudens tergum demittit in undas. Haereat ut collo fortius ilia suo. Litoribus tactis stabat sine cornibus ullis 615 Juppiter, inque deum de bove versus erat. Taurus init caelum : te, Sidoni, Juppiter implet, Parsque tuum terrae tertia nomen habet. Hoc alii signum Phariam dixere juvencam, Quae bos ex liomine est, ex bove facta dea. 620 Tum quoque priscorum virgo simulacra viroium Mittere roboreo scirpea ponte solet. Corpora post decies senos qui credidit annos Missa neci, sceleris crimine damnat avos. Fama vetus, tunc cum Saturnia terra vocata est, 625 Talia fatidici dicta fuere senis : Falcifero libata seni duo corpora, gentes, Mittite, quae Tuscis excipiantur aquis : Donee in haec venit Tiryntliius arva, quotannis Tristia Leucadio sacra peracta modo : 630 Ilium stramineos in aquam misisse Quirites ; Herculis exemplo corpora falsa jaci. Pars putat, ut ferrent juveues suifragia soli, Pontibus infirmos praecipitasse senes. Tibri, doce verum : tua ripa vetustior urbe ; 635 Principium ritus tu bene nosse potes. Tibris arundiferum medio caput extulit alveo, Raucaque dimovit talibus ora sonis : Haec loca desertas vidi sine moenibus lierbas : Pascebat sparsos utraque ripa boves. 640 Et quern nunc gentes Tiberin noruntque timentque. Tunc etiam pecori despiciendus erani. Arcadis Evandri nomen tibi saepe refertur : Ille meas remis advena torsit aquas. LIBER V. 107 Venit et Alcides, turba comitatus Acliiva. 645 Albula, si memini, tunc milii nomen erat. Excipit liospitio juvenem Pallantius lieros : Et tandem Caco debita poena venit. Victor abit, secumque boves, Erytheida praedam, Abstrabit. At comites longius ire negant : 650 Mag'naque pars horuni desertis venerat Argis. Montibus his ponunt spemque Laremque suum ; Saepe tamen patriae dulci tanguntur amore, Atque aliquis morions hoc breve mandat opus : Mittite me Tiberi, Tiberinis vectus ut undis 655 Litus ad Inacbiura pulvis inanis eam. Displicet lieredi mandati cura sepulcri : Mortuus Ausonia conditur bospes bumo ; Scirpea pro domino Tiberi jactatur imago, Ut repetat Graias per freta longa domes. 660 Hactenus, et vivo subiit rorantia saxo Antra : leves cursum sustinuistis aquae. ID. ] OTH. Clare nepos Atlantis, ades ! quem montibus olim Edidit Arcadiis Plei'as una Jovi. Pacis et armorum superis imisque deorum 665 Arbiter, alato qui pede carjDis iter ; Laete lyrae pulsu, nitida quoque laete palaestra, Quo didicit culte lingua favente loqui. Templa tibi posuere patres spectantia Circum Idibus. Ex illo est baec tibi festa dies. 670 Te, quicumque suas profitentur vendere merces, Thure date, tribuas ut sibi lucra rogant. Est aqua Mercurii portae vicina Capenae : Si juvat expertis credere, numen babet. Hue venit incinctus tunicam mercator, et urna 675 Purus suffita, quam ferat, haurit aquam. Uda fit bine launis ; lauro sparguntur ab uda Omnia, quae dominos sunt habitura novos. Spargit et ipse sues lauro rorante capillos, Et peragit solita fallere voce preces. 680 Ablue praeteriti perjuria temporis, inquit, Ablue praeterita perfida verba die. f6 108 FASTORUM Sive ego te feci testem, falsove citavi Noil audituri numina magna Jovis ; Sive deum prudens alium divamve fefelli, 685 Abstulerint celeres improba verba Noti. Et pateant veiiiente die perjuria nobis, Nee curent superi, si qua locutus ero. Da modo lucra milii, da facto gaudia lucre, Et face, ut emptori verba dedisse juvet. 690 Talia Mercurius poscentes ridet ab alto, Se memor Ortygias surripuisse boves. XIII. KAL. 20th. At mibi pande, precor, tanto meliora petenti. In Greminos ex quo tempore Phoebus eat. Cum totidem de mense dies superesse videbis, 695 Quot sunt Herculei facta laboris, ait. Die, ego respondi, causam milii sideris liujus. Causam facundo reddidit ore deus. Abstiilerant raptas Phoeben Plioebesque soroi:em Tyndaridae fratres, hie eques, ille pngil. 700 Bella parant, repetuntque suas et frater et Idas, Leucippo fieri pactus uterque gener. His amor, ut repetant, illis, ut reddere nolint, '■ Suadet, et ex causa pugnat uterque pari. Eftugere Oebalidae cursu potuere sequentes ; 705 Sed visum celeri vincere turpe fuga. Liber ab arboribus locus est, apta area pugnae. Constiterant illic : nomen Aphidna loco. Pectora trajectus Lynceo Castor ab ense Non exspectato ^^Lllnere pressit humum. 710 Ultor adest Pollux, et Lyncea perforat hasta, Qua cervix humeros continuata premit. Ibat in hunc Idas, vixque est Jovis igne repulsus ; Tela tamen dextrae fulmine rapta negant. Jamque tibi caelum, Pollux, sublime patebat, 715 Cum, Mea, dixisti, percipe verba, Pater. Quod mihi das uni caelum, partire duobus ; Dimidium toto munere majus erit. Dixit, et alterna fratrem statione redemit : Utile sollicitae sidus uterque rati. 720 LIBEK VI. 109 XII. KAL. 21ST. Ad Janum redeat, qui quaerit, Agonia quid sint ; Quae tamen in fastis hoc quoque tempus liabent. XI. KAL. 22nd. Nocte sequente diem canis Erigonems exit ; Est alio signi reddita causa loco. X. KAL. 28rd. Proxima Vulcani lux est, Tubilustria dicunt ; 725 Lustrantur purae, quas facit ille tubae. IX. KAL. 24th. Quattuor inde notis locus est quibus ordine lectis Vel mos sacrorum, vel Fuga Regis inest. VIII. KAL. 25th. Nee te praetereo, populi Fortuna potentis Publica, cui templum luce sequente datum. 730 Hanc ubi dives aquis acceperit Ampliitrite, Grata Jovi fulvae rostra videbis avis. viL KAL. 26th. Auferat ex oculis veniens Aurora Booten, Continuaque die sidus Hyantis erit. LIBER VI. Hie quoque mensis habet dubias in nomine causas Quae placeant, positis omnibus, ipse leges. Facta canam, seel erunt qui me finxisse loquantur, Nullaque mortali numina visa putent. Est deus in nobis, agitante calescimus illo ; Impetus bic sacrae semina mentis liabet. Fas mibi praecipue vultus vidisse deorum ; Vel quia sum vates ; vel quia sacra cano. Est nemus arboribus densum, secretus ab omni Voce locus, si non obstreperetur aquis. Hie ego quaerebam, coepti quae mensis origo Esset, et in cura nominis liujus eram. Ecce deas vidi : non quas praeceptor arandi Viderat, Ascraeas cum sequeretur oves ; 110 FASTORUM Nec quas Priamides in aquosae vallibus Idae Contulit ; ex illis sed tamen una fuit. Ex illis fuit una, sui germana mariti : Haec erat, agnovi, quae stat in arce Jovis. HoiTueram tacitoque animum pallore fatebar, Cum dea, quos fecit, sustulit ipsa metus : Namque, ait, vates, Romani conditor anni, Ause per exiguos magna referre modes, Jus tibi fecisti numen caeleste videndi, Cum placuit numeris condere festa tuis. Ne tamen ignores, vulgique errore traharis, Junius a nostro nomine nomen habet. Est aliquid nupsisse Jovi, Jovis esse sororem. Fratre magis, dubito, giorier anne viro. Si genus aspicitur, Saturnum prima parent em Feci ; Saturni sors ego prima fui. A patre dicta meo quondam Saturnia Roma est ; Haec illi a caelo proxima terra fuit. Si torus in pretio est, dicor matrona Tonantis, Junctaque Tarpeio sunt mea templa Jovi. An potuit Maio pellex dare nomina mensi, Hie honor in nobis invidiosus erit ? Cur igitur regina vocor, princepsque dearum ? Aurea cur dextrae sceptra dedere meae ? An facient mensem luces, Lucinaque ab illis Dicar, et a nullo nomina mense traham ? Tum me poeniteat posuisse fideliter iras In genus Electrae Dardaniamque domum. Causa duplex irae : rapto Granymede dolebam. Forma quoque Idaeo judice victa mea est. Poeniteat, quod non foveo Cartliaginis arces, Cum mea sint illo currus et arma loco. Poeniteat Sparten Argosque measque Mycenas Et veterem Latio supposuisse Samon. Adde senem Tatium Junonicolasque Faliscos, Quos ego Romanis succubuisse tuli. Sed neque poeniteat, nee gens milii carior ulla est ; Hie colar, liic teneam cum Jove templa meo. Ipse mihi Mavors, Commendo moenia, dixit, Haec tibi ; tu pollens urbe nepotis eris. LIBER VI. Ill Dicta fides sequitur : centum celelbramur in aris, 55 Nee levior quovis est milii mensis honor. Nee tamen hunc nobis tantummodo praestat honorem Roma : suburbani dant mihi munus idem. In spice quos habeat nem oralis Aricia fastos Et populus Laurens Lanuviumque meum ; 60 Est illic mensis Junonius. Inspice Tibur Et Praenestinae moenia sacra deae ; Junonale leges tempus. Nee Romulus illas Condidit ; at nostri Roma nepotis erat. — Finierat Juno : respeximus ; Herculis uxor 65 Stabat et in voltu sigiia dolentis erant. Non ego, si toto mater me cedere caelo Jusserit, invita matre morabor, ait. Nunc quoque non luctor de nomine temporis liujus : Blandior, et partes paene rogantis ago ; 70 Remque mei juris malim tenuisse precando ; Et faveas causae forsitan. ipse meae. Aurea possedit posito Capitolia templo Mater et, ut debet, cum Jove summa tenet ; At decus omne mibi contingit origine mensis : 75 Unicus est, de quo soUicitamur, honor. Quid grave si titulum mensis, Romane, dedisti Herculis uxori, posteritasque memor ? Haec quoque terra aliquid debet mihi nomine magni Conjugis. Hue captas appulit ille boves : - so Hie male defensus flammis et dote paterna Cacus Aventinam sanguine tinxit humum. Ad propiora vocor. Populum digessit ab annis Romulus in partes distribuitque duas. Haec dare consilium, pugnare paratior ilia est ; S5 Haec aetas bellum suadet, at ilia gerit. Sic statuit mensesque nota secrevit eadem. Junius est juvenum ; qui fuit ante, senum. — Dixit, et in litem studio certaminis issent, Atque ira pietas dissimulata foret ; 90 Venit ApoUinea longas Concordia lauro Nexa comas, placidi numen opusque duels. Haec ubi narravit Tatium fortemque Quirinum, Binaque cum populis regna coisse suis, 112 FASTORUM Et Lare communi soceros generosque receptos ; 95 His nomen junctis Junius, inq-uit, habet. Dicta triplex causa est : at vos ignoscite, divae ; Res est arbitrio non dirimencla meo. Ite pares a me. Perierunt judice formae Pergama: plus laedunt, quam juvet una, duae. lOO KAL. 1st. Prima dies tibi, Carna, datur. Dea cardinis liaec est ; Numine clausa aperit claudit aperta suo. Unde datas habeat vires obscurior aevo Fama ; sed e nostro carmine certus eris. Adjacet antiqui Tiberino lucus Helerni : io5 Pontifices illuc nunc quoque sacra ferunt. Inde sata est nymplie, Cranaen dixere priores, Nequidquam multis saepe petita precis. Rura sequi jaculisque feras agitare solebat, Nodosasque cava tendere valle plagas. i lo Non liabuit pliaretram, Phoebi tamen esse sororem Credebant ; nee erat, Phoebe, pudenda tibi. Huic aliquis juvenum dixisset amantia verba, Reddebat tales protinus ilia sonos : Haec loca lucis liabent nimis et cum luce pudoris ; ii5 Si secreta magis ducis in antra sequor. Credulus ante ivit ; frutices haec nacta resistit, Et latet et nullo est invenienda mode. Viderat hanc Janus, visaeque cupidine captus Ad duram verbis moUibus usus erat : 120 Nympha jubet quaeri de more remotius antrum ; Utque comes sequitur destituitque ducem. Stulta ! videt Janus, quae post sua terga gerantur ; Nil agis, et latebras respicit ille tuas. Nil agis, en ! dixi. Nam te sub rupe latentem 125 Occupat amplexu, speque potitus ait : Jus pro concubitu nostro tibi cardinis esto ; Hoc pretium positae virginitatis babe. Sic fatus, spinam, qua tristes pellere posset A foribus noxas, haec erat alba, dedit. — 130 Sunt avidae volucres : non quae Phineia mensis Guttura fraudabant, sed genus inde trahunt. LIBER VI. 118 Grande caput, stantes oculi, rostra apta rapinae, Canities pennis, unguibus hamus inest. Nocte volant, puerosque petunt nutricis egentes 135 Et vitiaut cunis corpora rapta suis. Carpere dicuntur lactentia viscera rostris, Et plenum poto sanguine guttur liabent. Est illis strigibus nomen : sed nominis liujus Causa, quod liorrenda stridere nocte solent. 140 Sive igitur nascuntur aves, seu carmine fiunt Naeniaque in volucres falsa figurat anus^ In tlialamos venere Procae. Proca natus in illis Praeda recens avium quinque diebus erat ; Pectoraque exsorbent avidis infantia Unguis, 145 Et pvier infelix vagit opemque petit. Territa voce sui nutrix accurrit alumni, Et rigido sectas invenit ungue genas. Quid facer et ? color oris erat qui frondibus olim Esse solet seris, quas nova laesit liiems. 1 50 Pervenit ad Cranaen, et rem docet. Ilia, Timorem Pone ! tuus sospes, dixit, alumnus erit. Venerat ad cunas ; flebant materque paterque ; Sistite vos lacrimas ! ipsa medebor, ait. Protinus arbutea postes ter in ordine tangit 155 Fronde ; ter arbutea limina fronde notat. Spargit aquis aditus et aquae medicamen habebant ; Extaque de porca cruda bimenstre tenet. Atque ita, Noctis aves, extis puerilibus, inquit, Parcite ! pro parvo victima parva cadit. ■ 160 Cor pro corde, precor, pro fibris sumite fibras. Hanc animam vobis pro meliore damns. Sic ubi libavit, prosecta sub aetliere ponit, Quique adsunt sacris respicere ilia vetat. Virgaque Janalis de spina ponitur alba i65 Qua lumen thalamis parva fenestra dabat. Post illud nee aves cunas violasse feruntur Et rediit puero, qui fuit ante, color. Pinguia cur illis gustentur larda Kalendis, Mixtaque cum calido sit faba farre, rogas. 1 1 4 FASTOKUM Prisca dea est, aliturque cibis quibus ante solebat, Nee petit ascitas luxuriosa dapes. Piscis adliuc illi populo sine fraude natabat, Ostreaque in concliis tuta fuere suis ; Nee Latium norat quam praebet Ionia dives 175 Nee, quae Pjgmaeo sanguine gaudet, avera ; Et praeter pennas nihil in pavone placebat ; Nee tellus captas miserat ante feras. Sus erat in pretio ; caesa sue festa colebant : Terra fabas tantum duraque farra dabat. 180 Quae duo mixta simul sextis quicumque Kalendis Ederit, liuic laedi viscera posse negant. Arce quoque in summa Junoni templa Monetae Ex veto memorant facta, Camille, tuo. Ante domus Manli fuerat, qui Gallica quondam 185 A Capitolino reppulit arma Jove. Quam bene, di magni ! pugna cecidisset in ilia Defensor solii, Juppiter alte tui ! Vixit, ut occideret damnatus crimine regni : Hunc illi titulum longa senecta dabat. 190 Lux eadem Marti festa est ; quern prospicit extra Appositum Tectae porta Capena viae. Te quoque, Tempestas, meritam delubra fatemur ; Cum paene est Corsis obruta classis aquis. Haec monimenta patent liominum : si quaerimus astra. Tunc oritur magni praepes adunca Jovis. ] 96 IV. NGN. 2nd. Postera lux Hyades, taurinae cornua frontis, Evocat ; et multa terra madescit aqua. III. NON. Srd. Mane ubi bis fuerit, Plioebusque iteraverit ortus, Factaque erit posito rore bis uda seges, 200 Hac sacrata die Tusco Bellona duello Dicitur, et Latio prospera semper adest. Appius est auctor, Pyrrlio qui pace negata Multum animo vidit ; lumine captus erat. LIBER VI. 115 Prospicit a tergo summuni Tbrevis area Circum. 205 Est ibi non parvae parva columna notae. Hinc solet liasta raanu, belli praenuntia, mitti, In regem et gentes cum placet arma capi. PR. NON. 4th. Altera pars Circi Custode sub Hercule tuta est ; Quod deus Euboico carmine munus liabet. 2io Muneris est tempus, qui Nonas Lucifer ante est. Si titulos quaeris, Sulla probavit opus.- NON. 5th. Quaerebam, Nonas Sanco Fidione referrem, An tibi, Semo pater : turn milii Sancus ait : Cuicumque ex illis dederis, ego munus liabebo : 215 Nomina trina fero ; sic voluere Cures. Hunc igitur veteres donarunt aede Sabini ; Inque Quirinali constituere jugo. Est milii sitque, precor, nostris diuturnior annis, Filia, qua felix sospite semper ero. 220 Hanc ego cum vellem genero dare, tempera taedis Apta requirebam quaeque cavenda forent. Turn milii post sacras monstratur Junius Idus Utilis et nuptis, utilis esse viris ; Pi'imaque pars liujus tlialamis aliena reperta est, 225 Ncim milii sic conjunx saiicta Dialis ait : Donee ab Iliaca placidus purgamina Vesta Detulerit flavis in mare Tibris aquis, Non milii. detonsae crines depectere buxo, Non ungues ferro subsecuisse licet, 230 Non tetigisse viruni, quamvis Jovis ille sacerdos, Quamvis pei-petua sit mibi lege datus. Tu quoque ne propera : melius tua filia nubet Ignea cum pura Vesta nitebit humo. VI. ID. 6th. Tertia post Nonas removere Lycaona Phoebe 235 Fertur, et a tergo non liabet Ursa nietum. Tunc ego me meniini ludos in gramine Campi Aspicere et dici, lubrice Tibri, tuos. Festa dies illis, qui lina madentia ducunt, Quique tegunt parvis aera recurva cibis. — 240 1 1 6 FASTOEUM Mens quoque numen liabet. Menti delubra videmus Vota metn belli, perfide Poene, tui. Poene, rebellabas, et leto consulis omnes Attoniti Mauras pertimuere manus. Spem metus expulerat, cum Menti vota Senatus 245 Suscipit ; et melior protinus ilia venit. Aspicit instantes mediis sex lucibus Idus Ilia dies, qua sunt vota soluta deae. V. ID. 9th. Vesta, fave ! tibi nunc operata resolvimus ora, Ad tua si nobis sacra venire licet. 250 In prece totus eram ; caelestia numina sensi, Laetaque purpurea luce refulsit liumus. Non equidem vidi — valeant mendacia vatum — Te dea ; nee fueras aspicienda viro. Sed quae nescieram, quorumque errore tenebar, 255 Cognita sunt nullo praecipiente milii. Dena quater memorant liabuisse Palilia Romara, Cum flammae custos aede recepta dea est. Regis opus placidi, quo non metuentius uUum Numinis ingenium terra Sabina tulit. 260 Quae nunc aere vides, stipula tunc tecta videres, Et paries lento vimine textus erat. Hie locus exiguus, qui sustinet Atria Vestae, Tunc erat intonsi regia magna Numae. Forma tamen templi, quae nunc manet, ante fuisse 265 Dicitur ; et formae causa probanda subest. Vesta eadem est, et Terra : subest vigil ignis utrique. Significant sedeni terra focusque suam. Terra pilae similis, nullo fulcimine nixa, Aere subjecto tam grave pendet onus. 270 volubilitas libratum sustinet orbera : Quique premat partes, angulus omnis abest. Cumque sit in media rerum regione locata, Et tangat nullum plusve minusve latus ; Ni convexa foret, parti vicinior esset, 275 Nee medium terram mundus liaberet onus.] Arce Syracosia suspensus in aere clause Stat globus, immensi parva figura poli ; LIBEK VI. ] 1 7 Et quantum a summis, tantum secessit ab imis Terra. Quod ut fiat, forma rotunda facit. 280 Par facies templi ; nullus procurrit in illo Ang'ulus ; a pluvio vindicat imbre tliolus. — Cur sit virgineis, quaeris, dea culta ministris. Inveniam causas hac quoque parte suas. Ex Ope Junonem memorant Cereremque creatas 255 Semine Batumi : tertia Vesta fuit. Utraque nupserunt ; ambae peperisse feruntur : De tribus impatiens restitit una viri. Quid mirum, virgo si virgine laeta ministra Admittet castas in sua sacra manus ? 290 Nee tu aliud Vestam, quam vivam intellige flammam ; Nataque de flamma corpora nulla vides. Jure igitur virgo est, quae semina nulla remittit, Nee capit : et comites virginitatis liabet. Esse diu stultus Vestae simulacra putavi : 295 Mox didici curvo nulla subesse tholo. Ignis inexstinctus temple celatur in illo ; Effigiem nullam Vesta nee ignis habent. Stat vi terra sua ; vi stando Vesta vocatur ; Causaque par Graii nominis esse potest. 300 At focus a flammis et quod fovet omnia dictus ; Qui tamen in primis aedibus ante fuit. Hinc quoque vestibulum dici reor ; unde precamur Et famur : Vesta est quae loca prima tenet. Ante focos olim longis considere scamnis 305 Mos erat, et mensae credere adesse dees. Nunc quoque, cum fiunt antiquae sacra Vacunae, Ante Vacunales stantque sedentque focos. — Venit in bos annos aliquo de more vetustas ; Fert missos Vestae pura patella cibos. 310 Ecce, coronatis panis clependet asellis Et velant scabras florea serta molas. Sola prius furnis torrebant farra coloni ; ' Et Fornacali sunt sua sacra deae. Suppositum cineri panem focus ipse parabat, 315 Strataque erat tepido tegula quassa solo. Inde focum servat pistor dominamque focorum Et quae pumiceas versat asella molas. — 118 FASTOEUM Praeteream referamne tuum, rubicunde Priajje, Dedecus ? est multi fabula parva joci. 320 Turrigera frontem Cybele redimita corona Convocat aeternos ad sua festa deos. Convocat et satyros, et, rustica numina, nympbas. Silenus, quamvis nemo vocarat, adest. Nee licet, et longum est, epulas narrare deorum : 325 In multo nox est pervigilata mero. Hi temere errabant in opacae vallibus Idae, Pars jacet et molli gramine membra levat, Hi ludunt, bos somnus babet, pars bracbia nectit Et viridem celeri ter pede pulsat bumum. 330 Vesta jacet placidamque capit secura quietem, Siciit erat positum cespite fulta caput. . At ruber hortorum custos nympbasque deasque Captat et errantes fertque refertque pedes, Aspicit et Vestam ; dubium, nympbamne putarit, 335 An scierit Vestam ; scisse sed ipse negat. Spem capit obscaenam furtimque accedere tentat, Et fert suspenses, corde micante, gradus. Forte seuex, quo vectus erat, Silenus asellum Liquerat ad ripas lene sonantis aquae. 340 Ibat, ut inciperet, longi deus Hellesponti, Intempestivo cum rudit ille sono. Territa voce gravi surgit dea ; convolat omnis Turba ; per infestas effugit ille manus. Lampsacos boc animal solita est mactare Priapo : 345 Apta asini flammis indicis exta damns. Quem tu, diva memor, de pane monilibus ornas : Cessat opus, vacuae conticuere molae. Nomine quam pretio celebratior arce Tonantis Dicam Pistoris quid velit ara Jovis. 350 Cincta premebantur trucibus Capitolia Gallis ; Fecerat obsidio jam diuturna famem. Juppiter, ad solium Superis regale vocatis, Incipe, ait Marti. Protinus ille refert : Scilicet, ignotum est, quae sit fortuna malorum ; 355 Et dolor bic animi voce querentis eget ? LIBER VI. 119 Si tamen, ut referam breviter mala juncta pudori, Exigis : Alpino Roma sub boste jacet. Haec est, cui fuerat promissa potentia reriim, Juppiter ? banc terris impositurus eras ? 36o Jamque suburbanos Etruscaque contudit arma ; Spes erat in cursu ; nunc Lare pulsa suo est. Vidimus ornatos aerata per atria picta Veste triumpbales occubuisse senes ; Vidimus Iliacae transferri pignora Vestae 365 Sede. Putant aliquos scilicet esse deos. At si respicerent, qua vos babitatis in arce, Totque donios vestras obsidione premi : Nil opis in cura scirent superesse deorum, Et data sollicita tliura perire manu. 370 Atque utinam pugnae pateat locus ! arma capessant ; Et, si non poterunt exsuperare, cadant. Nunc inopes victus, ignavaque fata timentes, Monte suo clauses barbara turba premit. Tum Venus et lituo pulcber trabeaque Quirinus 375 Vestaque pro Latio raulta locuta suo. Publica, respondit, cura est pro moenibus istis, Juppiter, et poenas Gallia victa dabit. Tu modo, quae desunt fruges, superesse putentur, Effice nee sedes desere, Vesta, tuas. 380 Quodcumque est solidae Cereris cava macliina frangat, Mollitamque manu duret in igne focus. Jusserat : et fratris virgo Saturnia jussis Annuit, et mediae tempera noctis erant. Jam ducibus somnum dederat labor : increpat illos 385 Juppiter et sacro, quid velit, ore docet : Surgite, et in medios de summis arcibus bostes Mittite, quam minime tradere vultis, opem. Somnus abit, quaeruntque novis ambagibus acti, Tradere quam nolint et jubeantur, opem. 390 Esse Ceres visa est. Jaciunt Cerealia dona : Jacta super galeas scutaque longa sonant. Posse fame vinci spes excidit : boste repulso Candida Pistori ponitur ara Jovi. Forte revertebar festis Vestalibus iliac, 395 Qua Nova Romano nunc via juncta Foro est. 120 FASTORUM Hue pede matronam vidi descendere nudo : Obstupui tacitus sustinuique gradum. Sensit anus vicina loci jussumque sedere AUoquitur, quatiens voce tremente caput. 400 Hoc, ubi nunc fora sunt, udae tenuere paludes ; Amne redundatis fossa madebat aquis. Curtius ille lacus, siccas qui sustinet aras, Nunc solida est tellus, sed lacus ante fuit. Qua Velabra solent in Circum ducere pompas, 405 Nil praeter salices cassaque canna fuit. Saepe suburbanas rediens conviva per undas Cantat et ad nautas ebria verba jacit. Nondum conveniens diversis iste figuris Nonien ab averse ceperat amne deus. 4io Hie quoque lucus erat juncis et arundine densus, Et pede velato non adeunda palus. Stagna recesserunt et aquas sua ripa coercet, Siccaque nunc tellus ; mos tanien ille manet. Ueddiderat causam ; Valeas, anus optima! dixi, 415 Quod superest aevi, niolle sit omne, tui ! Cetera jam pridem didici puerilibus annis ; Non tamen idcirco praetereunda milii. Moenia Dardanides nuper nova fecerat Ilus : Ilus adhuc Asiae dives habebat opes. Creditur armiferae signum caeleste Minervae Urbis in Iliacae desiluisse juga. — Cura videre fuit : vidi templumque locumque. Hoc superest illic : Pallada Roma tenet. — Consulitur Smintlieus, lucoque obscurus opaco Hos non mentito reddidit ore sonos : Aetlieriam servate deam, servabitis urbem ; Imperium secum transferet ilia loci. Servat et inclusam summa tenet Ilus in arce, Curaque ad lieredem Laomedonta venit. Sub Priamo servata parum. Sic ipsa volebas. Ex quo judicio forma revicta tua est. Seu genus Adrasti seu furtis aptus Ulixes Seu plus Aeneas eripuisse datur ; LIBER VI. 121 Auctor in incerto. Res est Romana, tuetur 435 Vesta, quod assiduo liimine cuncta videt. Heu quantum timuere patres, quo tempore Vesta Arsit et est tectis obruta paene suis ! Flagrabant sancti sceleratis ignibus ignes, Mixtaque erat flammae fiamma profana piae. 440 Attonitae flebant, demisso crine, ministrae : Abstulerat vires corporis ipse timer. Pro vol at in medium, et magna, Succurrite ! voce, Non est officium flere, Meteilus ait. Pignora virgineis fatalia tollite palmis ! 445 Non ea sunt vote, sed rapienda manu. Me miserum ! dubitatis ? ait. Dubitare videbat Et pavidas posito procubuisse genu ; Haurit aquas, tollensque manus, Ignoscite, dixit, Sacra ! vir intrabo non adeunda viro. 450 Si scelus est, in me commissi poena redundet ; Sit capitis damno Roma soluta mei. Dixit et irrupit. Factum dea rapta probavit, Pontificisque sui munere tuta fuit. Nunc bene lucetis sacrae sub Caesare flammae : 455 Ignis in Iliacis nunc erit, estque, focis ; Nullaque dicetur vittas temerasse sacerdos Hoc duce, nee viva defodietur bumo. Sic incesta perit : quia, quam violavit, in illam Conditur, et Tellus Vestaque numen idem est. 460 Turn sibi Callaico Brutus cognomen ab hoste Fecit, et Hispanam sanguine tinxit humum. Scilicet, interdum miscentur tristia laetis, Nee populum toto pectore festa juvant. Crassus ad Eupliraten aquilas natumque suosque 465 Perdidit, et leto est ultimus ipse datus. Partbe, quid exsultas ? dixit dea. Signa remittes : Quique necem Crassi vendicet ultor erit. IV. ID. 10th. At simul auritis violae demuntur asellis, Et Cereris fruges aspera saxa terunt, 470 122 FASTORUM Navita puppe sedens, Delphina videbimus, inquit, Humida cum pulso nos erit orta die. III. ID, 11th. Jam Pliryx a nupta quereris Tithone relinqui, Et vigil Eois Lucifer exit aquis. Ite bonae matres, vestrum Matralia festum 475 Flavaque Thebanae reddite liba deae. Pontibus et magno juncta est celeberrima Circo Area, quae posito de bove nomen habet. Hac ibi luce ferunt Matutae sacra parent! Sceptriferas Servi templa dedisse manus. 480 Quae dea sit, quare famulas a limine templi Arceat — arcet enim — libaque tosta petat ? Bacclie, racemiferos liedera redimite capillos, Si domus ilia tua est, dirige vatis opus. Arserat obsequio Semele Jovis : accipit Ino 485 Te, puer, et summa sedula nutrit ope. Intumuit Juno, rapta quod pellice natum Educet. At sanguis ille sororis erat. Hinc agitur fiiriis Athamas, et imagine falsa ; Tuque cadis patria, parve Learclie, manu. 490 Maesta Learclieas mater tumulaverat umbras, Et dederat miseris omnia justa rogis : Haec quoque, funestos ut erat laniata capillos, Prosilit et cunis te, Melicerta, rapit. Est spatio contracta brevi, freta bina repellit, 495 Unaque pulsatur terra duabus aquis. Hue venit insanis natum complexa lacertis, Et secum e celso mittit in alta jugo. Excipit illaesos Panope centumque sorores, » Et placido lapsu per sua regna ferunt. 500 Nondum Leucotliea, nondum puer ille Palaemon, Verticibus densi Tibridis ora tenent. Lucus erat : dubium Semelae Stimulaene vocetur ; Maenadas Ausonias incoluisse ferunt. Quaerit ab his Ino, quae gens foret ; Arcadas esse 505 Audit et Evandrum sceptra tenere loci. Dissimulata deam Latias Saturnia Bacclias Instimulat fictis insidiosa sonis : nimium faciles ! toto pectore captae ! Non venit haec nostris hospes amica choris. '510 LIBER VI. 123 Fraude petit, sacrique parat cognoscere ritum ; Quo possit poenas pendere, pigiius habet. Vix bene desierat ; complent ululatibus auras Tliyades effusis per sua coUa comis ; Injiciuntque manus, puerumque revellere pugnant. 515 Quos ignorat adhuc, invocat ilia deos : Dique, virique loci, miserae succurrite matri. Clamor Aventini saxa propinqua ferit. Appulerat ripae vaccas Oetaeus Iberas ; Audit et ad vocem concitus urget iter. 520 Herculis adventu, quae vim modo ferre parabant Turpia femineae terga dedere fugae. Quid petis liinc, — cognorat enim — matertera Bacclii ? An numen, quod me, te quoque vexat, ait ? Ilia docet partim, partim praesentia nati 525 Continet, et Furiis in scelus isse pudet. Rumor, ut est velox, agitatis pervolat alis, Estque frequens, Ino, nomen in ore tuum. Hospita Carmentis fidos intrasse penates Diceris et longam deposuisse famem. 530 Liba sua properata manu Tegeaea sacerdos Traditur in subito cocta dedisse foco. Nunc quoque liba juvant festis Matralibus illam ; Rustica sedulitas gratior arte fuit. Nunc, ait, o vates, venientia fata resigna, 535 Qua licet ; hospitiis hoc, precor, adde meis. Parva mora est : caelum vates ac numina sumit Fitque sui toto pectore plena dei. Vix illam subito posses cognoscere ; tanto Sanctior, et tanto, quam modo, major erat. 540 Laeta canam ; gaude, defuncta laboribus, Ino ! Dixit, et liuic populo prospera semper ades ! Numen eris pelagi ; natum quoque pontus habebit. In nostris aliud sumite nomen aquis. Leucothea Graiis, Matuta vocabere nostris ; 545 In portus nato jus erit omne tuo. Quem nos Fortunum, sua lingua Palaemona dicet. Ite, precor, nostris aequus uterque locis ! Annuerat ; promissa fides ; posuere labores ; Nomina mutarunt ; liic deus, ilia dea est. 550 g2 124 FA.STORUM Cur vetet ancillas accedere, quaeritis ? Odit, Principiumque odii, si sinat ipsa, canam. Una ministrarum solita est, Cadmei, tuarum Saepe sub amplexus conjugis ire tui. Iniprobus lianc Athamas furtini dilexit : ab ilia 555 Comperit agricolis semina tosta dari. Ipsa quidem fecisse negat, sed fama recepit. Hoc est, cur odio sit tibi serva manus. Non tamen banc pro stirpe sua pia mater adoret ; Ipsa parum felix visa fuisse parens. 560 Alterius prolem melius mandabitis illi ; Utilior Bacclio quam fuit ipsa suis. Hanc tibi, Quo properas, raemorant dixisse, Rutili ? Luce mea Marso Consul ab boste cades. Exitus accessit verbis ; flumenque Toleni 565 Purpureum mixtis sanguine fluxit aquis. Proximus annus erat : Pallantide caesus eadem Didius bostiles ingeminavit opes. Lux eadem, Fortuna, tua est, auctorque locusque. Sed superinjectis quis latet iste togis ? 570 Servius est : boc constat enim ; sed causa latendi Discrepat et dubium me quoque mentis habet. Dum dea furtivos timide profitetur amores Caelestemque homini concubuisse pudet, — Arsit enim magna correpta cupidine regis, 575 Caecaque in hoc uno non fuit ilia viro — Nocte domum parva solita est intrare fenestra : Undo Fenestellae nomina porta tenet. Nunc pudet et voltus velamine celat amatos, Oraque sunt multa regia tacta toga. 5S0 An magis est verum, post Tulli funera plebem Confusam placidi morte fuisse ducis ? Nee modus ullus erat : orescebat imagine luctus, Donee eam positis occuluere togis. Tertia causa mibi spatio majore canenda est : 585 Nos tamen adductos intus agemus equos. TuUia conjugio, sceleris mercede, peracto His solita est dictis exstimulare virum : LIBER VI. 125 Quid juvat esse pares, te nostrae eaede sororis, Meque tiii fratris, si pia vita placet ? 590 Vivere debuerant et vir mens, et tua conjiinx, Si nullum ausuri majus eramus opus. Et caput et regnum facio dotale parentis. Si vir es, i, dictas exige dotis opes ! Regia res scelus est. Socero cape regna necato, 593 Et nostras patrio sanguine tinge manus. Talibus instinctus solio privatus in alto Sederat : attonitum vulgus ad arma ruit. Hinc cruor et caedes : infirmaque vincitur aetas. Sceptra gener socero rapta Superbus liabet. 600 Ipse sub Esquiliis, ubi erat sua regia, caesus Concidit in dura sanguinolentus humo. Filia carpento patrios initura Penates Ibat per medias alta feroxque vias. Corpus ut aspexit, lacrimis auriga profusis 605 Restitit. Hunc tali corripit ilia sono : Vadis, an exspectas pretium pietatis amarum ? Due, inquam, invitas ipsa per ora rotas ! Certa fides facti, dictus Sceleratus ab ilia Vicus, et aeterna res ea pressa nota. 610 Post tamen hoc ansa est templum, monimenta parentis, Tangere : mira quidem, sed tamen acta loquar. Signum erat in solio residens sub imagine Tulli : Dicitur hoc oculis opposuisse manum. Et vox audita est, Vultus abscondite nostros, 6i5 Ne natae videant ora nefanda meae. Veste data tegitur ; vetat banc Fortuna moveri, Et sic e templo est ipsa locuta suo : Ore revelato qua primum luce patebit Servius haec positi prima pudoris erit. 620 Parcite, matronae, vetitas attingere vestes ; Sollemnes satis est ore movere preces ; Sitque caput semper Romano tectus amictu. Qui rex in nostra septimus urbe fuit. — Arserat hoc templum, signo tamen ille pepercit 625 Ignis : opem nato Mulciber ipse tulit. Namque pater Tulli Vulcanus, Ocresia mater Praesignis facie Corniculana fuit. g3 126 FASTORUM Hanc secum Tanaquil sacris de more peractis Jussit in ornatum fundere vina focum. 630 Hie inter cineres obscaeni forma virilis Ant fuit, aut visa est : sed fuit ilia magis. Jussa foco captiva sedet. Conceptus ab ilia Servius a caelo semina gentis liabet. Signa dedit genitor tunc cum caput igne corusco 635 Contigit, inque comis flammeus arsit apex. Te quoque magnifica, Concordia, dedicat aede Livia, quam caro praestitit ilia viro. Disce tamen, veniens aetas, ubi Livia nunc est Portions, immensae tecta fuisse domus. 640 Urbis opus domus una fuit ; spatiumque tenebat, Quo brevius muris oppida multa tenent. Haec aequata solo est, nullo sub crimine regni, Sed quia luxuria visa nocere sua. Sustinuit tantas operum subvertere moles 64 5 Totque suas heres perdere Caesar opes. Sic agitur censura et sic exempla parantur ; Cum vindex, alios quod monet, ipse facit. ID. 13th, l>[ulla nota est veniente die, quam discere possim. Idibus invicto sunt data templa Jovi. 650 Et jam Quinquatrus jubeor narrare minores. Nunc ades o coeptis, flava Minerva, meis. Cur vagus incedit tota tibicen in urbe ? Quid sibi personae, quid toga longa, volunt ? Sic ego. Sic posita Tritonia cuspide dixit : — 655 Possem utinam doctae verba referre deae! — Temporibus veterum tibicinis usus avorum Magnus et in magno semper lionore fuit. Cantabat fanis, cantabat tibia ludis, Cantabat maestis tibia funeribus. . 66o Dulcis erat mercede labor : tempusque secutum, Quod subito Grraiae frangeret artis opus. Adde quod aedilis, pompam qui finieris irent, Artifices solos jusserat esse decern. Exilio mutant urbem Tiburque recedunt : 665 Exilium quodam tempore Tibur erat. LIBER VI. 127 Quaeritur in scena cava tibia, quaeritur aris, Ducit supremos naenia nulla toros. Servierat quidam, quantolibet ordine dignus, Tibure, sed longo tempore liber erat. 67o Rure dapes parat ille suo turbanique canoram Convocat ; ad festas convenit ilia dapes. Nox erat, et vinis oculique animique natabant. Cum praecomposito nuntius ore venit, Atque ita, Quid cessas convivia solvere ? dixit, 675 Auctor vindictae jam venit, ecce, tuae ! Nee mora ; convivae valido titubantia vino Membra movent, dubii stantque labantque pedes. At dominus, Discedite, ait, plaustroque morantes Sustulit ; in plaustro sirpea lata fuit. 680 Alliciunt somnos tempus motusque merunique, Potaque se Tibur turba redire putat. Jamque per Esquilias Romanam intraverat urbem ; Et mane in medio plaustra fuere foro. Plautius, ut posset specie numeroque senatum 685 Fallere, personis imperat ora tegi. Admiscetque alios et, ut liunc tibicina coetum Augeat, in longis vestibus ire jubet. Sic reduces bene posse tegi, ne forte notentur Contra collegae jussa redisse sui. 690 Res placuit ; cultuque novo licet Idibus uti, Et can ere ad veteres verba jocosa modes. — Haec ubi perdocuit, Superest milii discere, dixi, Cur sit Quinquatrus ilia vocata dies. Martins, inquit, agit tali mea nomine festa, 695 Estque sub inventis baec quoque turba meis. Prima terebrato per rara foramina buxo Ut daret eiFeci tibia longa sonos. Vox placuit ; faciem liquidis referentibus undis Vidi virgineas intumuisse genas. 700 Ars mihi non tanti est ; valeas, mea tibia ! dixi. Excipit abjectam cespite ripa suo. Inventam satyrus primum miratur ; et usum Nescit et inflatam sentit habere sonum ; Et mode dimittit digitis, modo concipit auras. 705 Jamque inter nyniphas arte superbus erat ; G 4 1 28 FASTORUM Provocat et Phoebum ; Plioebo superante pependit ; Caesa recesserunt a cute membra sua. Sum tamen iiiventris auctorque ego carminis bujus. Hoc est, cur nostros ars colat ista dies. 710 XVII. KAL. JUL. 15th. Tertia lux veniet, qua tu, Dodoni Tbyene, Stabis Agenorei fronte videnda bovis. Haec est ilia dies, qua tu purgamina Vestae, Tibri, per Etruscas in mare mittis aquas. XVI. KAL. 16th. Si qua fides ventis, Zepbyro date carbasa, nautae : 715 Cras veniet vestris ille secundus aquis. XV. KAL. 17th. At pater Heliadum radios ubi tinxerit undis Et cing'et geminos stella serena polos, Toilet humo validos proles Hyriea lacertos. Continua Delpbin nocte videndus erit. 720 Scilicet bic olim Volscos Aequosque fugatos Viderat in campis, Algida terra, tuis. Unde suburbano clarus, Tuberte, triumpbo Vectus es in niveis, Postume, victor, equis. XIIL KAL. 19th. Jam sex et totidem luces de mense supersunt : 725 Huic unum numero tu tamen adde diem ; Sol abit e Geminis, et Cancri signa rubescunt : Coepit Aventina Pallas in arce coli. xiL KAL. 20th. Jam tua, Laomedon, oritur nurus, ortaque noctem Pellit, et e pratis uda pruina fugit. 730 Reddita, quisquis is est, Summano templa feruntur. Tunc, cum Romanis, Pjrrlie, timendus eras. Hanc quoque cum patriis Galatea receperit undis, Plenaque securae terra quietis erit, Surgit bumo jvivenis, telis afflatus avitis ; 735 Et gemino nexas porrigit angue manus. Notus amor Phaedrae, nota est injuria Tliesei : Devovit natum credulus ille suum. [Non impune plus juvenis Troezena petebat : Dividit obstantes pectore taurus aquas.] 740 LIBER VI. 129 Solliciti terrentur cqui, frustraque retenti Per scopulos dominum duraque saxa trahimt. Exciderat curru, lorisque morantibiis artus Hippolytus lacero corpore raptus erat, Reddideratque aniniam, multiim indignante Diana. 745 Nulla, Coronides, causa doloris, ait, Namque pio juveni vitam sine vulnere reddam ; Et cedent arti tristia fata meae. Grramina continue loculis depromit eburnis ; Profiierant Grlauci Manibus ilia prius : 750 Tunc, cum obscrvatas anguis descendit in lierbas, Usus et auxilio est augur ab angue date. Pectora ter tetigit, ter verba salubria dixit : Depositum terra sustulit ille caput. Lucus eum nemorisque sui Dictynna recessu 755 Celat : Aricino Virbius ille lacu. At Clymenus Clotlioque dolent, liaec, fila reneri, Hie, fieri regni jura minora sui. Juppiter exeniplum veritus direxit in ilium Fulmina, qui nimiae moverat artis opem. 76o Phoebe, querebaris. Deus est, placare parenti ; Propter te, fieri quod vetat, ipse facit. IX. KAL. 23rd. Non ego te, quamvis properabis vincere Caesar, Si vetet auspicium, signa movere velim. Sint tibi Flaminius Thrasimenaque litora testes, 765 Per volucres aequos multa monere deos. Tempera si veteris quseris temeraria damni, Quartus ab extreme mense bis ille dies. VIII. KAL. ■ 24th. Postera lux melior. Superat Masinissa Syphacem ; Et cecidit telis Hasdrubal ipse suis. 770 Tempera labuntur, tacitisque senescimus annis, Et fugiunt, freno non remorante, dies. Quam cite venerunt Fortunae Fortis lionores ! Post septem luces Junius actus erit. Ite, deam laeti Fortem celebrate, Quirites : 775 In Tiberis ripa munera regis liabet. G 5 ].30 FASTORUM LIBBE VI. Pars pede, pars etiani celeri decurrite cymba ; Nee pudeat potos inde redire domum. Ferte coronatae juvenum convivia lintres, Multaque per medias vina bibantur aquas. 780 Plebs colit banc, quia, qui posuit, de plebe fuisse Fertur, et ex huraili sceptra tulisse loco. Convenit et servis, serva quia Tullius ortus Constituit dubiae templa propinqua deae. VI. KAL. 26th. Ecce suburbana rediens male sobrius aede 785 Ad Stellas aliquis talia verba jacit : Zona latet tua nunc, et eras fortasse latebit. Deliinc erit, Orion, aspieienda mihi. At si non esset potus, dixisset eadem Venturum tempus solstitiale die. 790 V. KAL. 27th. Lueifero subeunte Lares delubra tulerunt, Hie, ubi fit doeta multa corona manu. Tempus idem Stator aedis liabet, quam Romulus olim Ante Palatini eondidit ora jugi. IV. KAL. 28th. Tot restant de mense dies, quot nomina Parcis, 795 Cum data sunt trabeae templa, Quirine, tuae. PR. KAL. 30th. Tempus luleis eras est natale Kalendis : Pierides, coeptis addite summa meis. Dicite, Pierides, quis vos adjunxerit isti, Cui dedit invitas victa noverca manus. 800 Sic ego. Sic Clio, Clari monumenta Philippi Aspicis, undo traliit Mareia casta genus ; Marcia, sacrifieo deductum nomen ab Aneo, In qua par faeies nobilitate sua. Par animo quoque forma suo respondet in ilia ; 805 Et genus, et faeies ingeniumque simul. Nee, quod laudamus formam, tam turpe putaris ; Laudamus magnas liac quoque parte deas. Nupta fuit quondam matertera Caesaris illi. decus, o sacra femina digna dome ! sio Sic eeeinit Clio : doctae assensere sorores. Annuit Aleides, increpuitque lyra. NOTES THE FASTI, BOOK L .RGUMENT. Dedication to Germanicus, 1-26. Roman year, 27^44. Difference of days, 45-62. Kalends of January, 63-88. Mythology of Janus, 89-288. Temple of Aesculapius and of Jupiter decli- cated, 289-294. Praises of astronomy, 295-310. Setting of Cancer and Lyra, 811-316. Agonalia, 317-334. Origin of sacrifice, 335-456. Rising of Dolphin, 457, 458. Mid-winter, 459, 460. Carmentaha, 461-586. Sacrifice to Jupiter. Title of Augustus conferred on Caesar, 587-616. Carmentalia repeated, 617-636. Temple of Concord dedicated, 637-650. Sun enters Aquarius ; Lyra and Leo set, 651-656. Sementina, 657-704. Temple of Castor and Pollux dedicated, 705-708. Altar of Peace, 709-724. NOTES. 1-26. Dedication of the poem to Germanicus, son of Drusus, and adoptive son of Tiberius, the stepson and successor of Augustus : see Hist. Rom. Emp. pp. 16, 22, and Appendix B. — Tevipora sc. anni, i.e. the festival, and other remarkable days. Lucretius (ii. 33, 170 ; iii. 1018) and Virgil (Geor. i. 258) use tempora anni for the seasons. — digesta, arranged, regularly distributed : comp, Virg. Geor. ii. 54. — Latium, i. q. Latinum. In the fragments of the old poet Naevius we meet with terrdi Latiai and Latium homonmn. This adj. does not then occur till we find it in Propertius (iii. 3, 6 ; iv. 10, 37), a poet who was rather fond of unusual words, and from whom Ovid appears to have adopted it. After Ovid's time it became the prevalent form. — 2. Lapsa, etc. i. e. the rising andsettingof the constellations : see Introd. $ 1. As /«6or and on'or g6 132 NOTES ON THE EASTI. are deponents, these participles are i. q. labentia and orientia. — 4. Navis, i.e.poematis. A frequent metaphor. — O^do, task, act of duty: comp, Hor. Ep. ii. 2,21. In some MSS. the reading is OJJiciis, with in for huic in next verse. — Sacra, etc. : see Introd. § 3. — eruta, extracted, dug out as it were. He uses this word on ac- count of priscis. — domestica, belonging to the family. — vobis, the Ju- lian family, into which he had been adopted. — pater,\. e. Tiberius. — aviis, i. e. Augustus. — 11. pictos. In the tables of the Fasti the names of the festivals, etc. were drawn in red. — praemia, honours : comp. Hor. Sat. i. 5, ^5.—fratre, sc. adopLivo. Drusus, son of Tiberius, and cousin of Germanicus. — Caesaris. This is probably Augustus. — aras, the altars, i.e. the temples which he built or repaired. — sacris (sc. diebusaliis), etc., i.e. thedays of his victories and other acts which were inserted in the Fasti. — 15. Laudes, meritorious deeds : see Virg. Aen. i. 461. — Ingenium, sc. nam meum. — vultu, as it was en- couraging or otherwise. — Pagina,\.e. libe?: — docti : see v. 21 seg. — movetur, sc .metu. — 20. Clariodeo, i. e. Apollo, who had a temple and Oracle at Glares, near Colophon, in Ionia. Germanicus himself consulted it the year before his death, Tac. Ann. ii. 54, but Ovid was then no more. Oracles, it may be observed, were frequently consulted by letters. — Quae sit, etc. comp. Ex Font. ii. 5, 49. He had pleaded causes in public with success. Dion Ivi. 26 ; Suet. Cal. 4. — senshnus, I have heard of, as Ovid was in exile. — impetus, sc. tui ingenii: comp. Ex Pont. iv. 8, 69. He wrote Greek plays ; Suet. ut sup. The version of Aratus' Phaenomena still extant is ascribed to this prince. — 25. Scilicet, therefore. The use of scilicet in this sense is very rare. Some MSS. read si licet etfas est. — annus, i. e. the poem on the year. 27-44. The Roman year : see Introd. § 2. — conditor urbis, Romul us. — major erat, sc. quam noscere sidera. — 3 1 . moverit. This and the following tueatur are potential.— jo^r totidem, etc. : see Introd. § 2. — a funere, from the time of the death. — sustinet, etc., wears mourning. The men did the same, but only for a short time. — 37. Trabeaii. The trabea was a purple toga striped with white, worn by the kings (Liv. i. 41) and afterwards by the consuls on solemn occasions. Ipse Quirinali trabea . . . consul. Virg. Aen. vii. 612. — cura ; comp. cura dei. Met. i. 48. — annua jura daret, i. e. was re- gulating the year. — Martis, etc. The old Roman year began in March. For the following origins of the names of the months see the beginning of each book. — 40. Princeps, beginning or origin, as being the mother of Aeneas. — Tertius, etc. Maius, a majoribus ; Junius, a junioiibus. — Quae sequitur, etc. i. e. Quinctilis, Sextilis, BOOK 1. 4-70. 133 September, etc. — At Nuvia, etc. : see Introd. § 2. He named Januarius a Jano, Februarius dfebruis : see ii. 19. 45-62. The days of the month : see Introd. § 3. — -jura, the laws, rights ; the nature and character. — ne tmiien ig?iores, do not then (yon should not) be ignorant of. This is, we think, the best way to understand this place ; ne being i. q. tion : see on Hor. A. P. 176. Tamen is merely emphatic, like the Italian pure. — Nan habet, so. nam. — officii idem, the same kind of duty ; comp. v. 5. — 47-52. All this is explained in Introd. § 3. — honoratus. The consuls and praetors were so styled on bearing the high offices of the state (honorcs). The praetor's edict was termed jus honorarium : see Tlieophil. i. 2, 7. — Est quoque (sc. dies^ etc. ; the dies comitiales, in which the people were assembled to pass laws. The place of voting was named the Septa, or enclosure ; sometimes Ovilia, or folds, into which the tribes successively entered. Its site was at the head of the modern Corso, toward the Piazza di Venezia. — qui nono, etc. the Nundinae or market-days. — 55. Vindicat, etc. On the Kalends a sacrifice was offered to Juno by the Pontifex Minor on the Capitol, and by the Regina Sacrorum in the Regia : Macrob. i. 15. • — grandior, i.e. somewhat grown, as the largest and finest animals of every kind were offered to Jupiter. — Nonaruvi, etc. i. e. the Nones have no presiding deity. — Omnibus, etc. The day following each of these (posti-idie) was termed black or ill-omened, and was regarded as unlucky. The reason given is, that the Romans had met with defeats on these days. The defeats at the Cremera and the Allia were on the postr. Idus, but we hear not of any on the day after the Kalends or Nones, and it was only made ater by analogy : see Gell. v. 17. Macrob. i. 16. — Haec mihi, etc. I men- tion these matters now once for all. 63-88. New-year's-day. — tibi. Germanicus was consul, A. U. 770, the year in which the poet appears to have revised this book : see Introd. $ 5. — tacite labentis. On account of the noiseless pace of iXxne.— Solus, etc. As he was biceps. — Dexter, propitious : see on Virg. Geor. iv. 7. — 67. ducibus, i. e. Tiberius the Emperor, and Germanicus his son, who had lately overcome the Chattans and other German tribes : see v. 285 ; Hist. Rom. Emp. p. 44, seq. — terra ferax, the ^tt'Swpoc apowpa of Homer. — patribus, the Senate. — populo Quirini, i. e. Quiritibus, i. e. populo Romano : comp. Met. xv. 572, 756 ; Hor. Carm. i. 2, 46. The whole expresses the S. P. Q. R. — 70. Candida tevipla. Not the temple of Janus, but the temples of the gods in general, which were resorted to on that day. He terms them Candida, not from their colour (for few of them were built of 134 NOTES ON THE FASTI. white marble), but from the number of worshipers clad in white togae, V. 79. Janus was the god of opening and shutting, v. 120. — 71. Linguis, etc. The well-known /or»m/a enjoining to abstain from words of ill-omen. — Life, etc. Exegetic of what precedes. — 75. Cernis, etc. The spica Cilissa, or saffron, and other fragrant products were thrown on the fires of the altars. Urantur pia thiira fods, urantur odores, Quos tener e terra divite mitiit Arabs, Tibull. ii. 2, 3. The best saffron came from Cilicia ; see Flora Virgil, v. Crocus. — sonet, crackles. — aurum, i. e. the gilded roof of the temple. At the present day the roof of the church of Sta. Maria Maggiore, at Rome, is lined with plates of gold.— Vestibus, etc. On this day the people clad in new (intactis) or at least newly-scoured white togae fol- lowed the consuls up to the Capitoline temple, whose site was on the southern portion of the hill, on which also was the Tarpeian rock ; see Hist, of Rome, p. 484. — 80. Concolor. For the day was candidus or joyful. — praeeunt {sc. consules), etc. The consuls en- tered on their office on this day. They were preceded by lictors bearing fasces, were clad in the toga praetexta, which was edged with purple, and sat on the sella curulis, adorned with ivory. — rudes operum, i. e. that have never been worked. — 84. Quos, etc. i. e. which were bred in the district of Falerii (Civita Castellana). Here and on the Clitumnus in the adjacent Umbria, the oxen were white, as they are at the present day : comp, Virg. Geor. ii. 146 ; Plin. ii. 103. White victims were offered to Jupiter. This verse, by the way, is repeated from Amm. iii. 13, 14. — arce sua, the Capitol, or rather perhaps the dome of heaven : comp. Met. i. 163 ; Virg. Aen. i. 223. — populo reruin potente, i.e, Romanos rerum dominos, Virg. Aen. i. 282. 89-288. Mythology of Janus: see Mythology, p. 521. 89-114. Who Janus was. — Nam tibi, etc. The Greeks had no god whose attributes were the same as those of Janus. A curious but accidental resemblance has been traced between him and the Hindoo Ganesa. — tabellis, his writing-tables. — 94. Lucidior, etc. This was the sign of the presence of a deity : comp. Horn Hymn, in Cererem, 279 ; Virg. Aen. ii. 590. — Ille tenens, etc. i. e. bearing his usual attributes. — operose dierum, full of labour (i. e. employed) on the days. — 103. Me Chaos, etc. It was one opinion that Janus was the Chaos of Grecian cosmogony : comp. Met. i. 5, seq. — haec . . . massa, i. e. Chaos. — secessit, departed (i. e. ceased) from. — rerum suarum, i.e. of its component parts. — 111. Tunc ego, etc. Chaos was all in one globe or lump ; but when its parts separated, it as- sumed a regular hrm.—faciem, the general appearance : see on Hor, BOOK I. 71-154. 135 Sat. i. 2, 87. — i^edii, i. q. ivi. Compounds in re are frequently used for the simples : see our Horace, Excurs. IV. — nota parva, a slight mark or proof. — Ante, etc. His front and back were the same, as all had been when he was Chaos. 113-144. A second cause of his form. — Hanc (sc. causavi), etc. so that at the same time you will know this and what my office is. — Me penes, etc., i. e. I am the general janitor or door-keeper of heaven and earth. — 120. Jus, the right or power. — libuit, sc. me.— Pacem, etc. He represents his temple as being the abode of Peace and War, who dwelt in it alternately. It is shut, to keep War confined ; but when it is open, and War is at liberty. Peace remains within. It had, as is well-known, been shut only twice before the time of Augustus, in whose reign this poem was written. — per j)etuas, long: comp. Virg, Aen. vii. 176. — Sanguine, etc. comp. Virg. Aen. i. 293. — 125. Praesideo, etc.; see Horn. II. v. 749. — J««M5, quasi Eanus ah eo, or djanua. — cui cum, etc. When an offer- ing was made to Janus, he was addressed by the titles of Opener and Closer, in allusion to his office. — Cereale libum. This libum, which was offered to him alone, was named Janual ; Festus s. v. For the libum, or cake, see on Virg. Buc. vii. 33. — Imponit, sc. arae.—farra, etc. the mola salsa. — 133. Vis, i. e. officium. — Jam tamen, etc., you must, however, have partly seen that already. — Larem, i. e. the atrium of the house in which stood the image of the family Lar. — vester, your, i. e. of you Romans. — primi tecti, the first part or entrance of the house, the vestibule. — 141. Ora vides, etc. : see Mythology, Plate iii. 2. — Servet, etc. that she may watch (comp. Virg. Aen. ii. 368 ; Hor. Ep. i. 3, 31) or look down the three parts of the compitum, the point where two or more streets met. It is here i. q. trivium, TpioSog, the point of junction of three ways (like Y). The Greeks, but not the Romans, used to place the image of the triple Hecate at the rpioSoi : see Mytho- logy, p. 65. — bina, i. e. duo, i. e. duas vias. The distributive nume- rals are thus frequently used for the cardinals : see Zumpt, $119. 145-164. Reason why the year began in i&nuaxY.—frigoribus, i. e. hieme, bruma. — Omnia tunc jlorent, etc. This is a most lovely description of the spring ; for the poet was, like Horace, a true lover of the country : comp. iii. 236 ; iv. 87 ; Lucr. i. 6 ; Virg. Buc. iii. 36 ; Geor. ii. 323. — temporis, i. e. anni. — 133. Et nova, etc. : see Flora Virg. v. Vitis. — operitur. Some MSS., which Heinsius, Burmann, and Gierig follow, read amicitiir vitibus, as in Ex Pont, iii. 8, 13 ; comp. Met. x. 100. — 134. seminis herba, i. e. the growing corn, which springs from the seed. For this sense of herba, see Virg, 136 NOTES ON THE FASTI. Geor. i. 112. — 155. Et tepidum, etc. : comp. Virg. Aen. vii. 33. — ignota (sc. ante), the stranger, as she returns in the spring. — prodit, i. e. apparet, comes forth, appears : comp. ii. ^b2,.—figit. The read- ing of many MSS. and editions \% Jingit. — 161. multis, sc. verbis, moratus, i. e. morans : see on v. 2. — Bruma, the winter-solstice, after which the days begin to lengthen. The Sun, Phoebus, may then be said to begin his course anew. 165-188. Causes of various usages on New-year's day. — cur non, etc. It was the custom for every one to perform, by way of auspice, some little act of his trade or profession on the first day of the year. There was, therefore, a little legal skirmishing in the Forum ; the peasants did some rural work, etc. Per hos dies absti- nent terrenis operibus religiosiores agricolae, ita tamen ut ipsis Kalendis Januariis auspicandi caussa omne genus operis instaurent, Colum. xi. 2. — Tempora nascentia, i. e. prima dies. — commisi, I have given or appointed. This is rather an unusual sense of this verb. — Totus, etc., lest people should be idle the whole year if they were so on the first day of it, which was its auspiciuvi, — ob idem, i.e. igitur. — delibat, i. e. leviler atlingit : comp. Virg. Aen. i. 256 ; xii. 434. — tes- tificatur, gives proof of, exhibits. — 171. Cur quamvis, etc. The reason of this is evidently to be found in the names and offices of the god, access as it were being given by him to the other gods : Cic. N. D. ii. 27 ; Macrob. i. 9.— 175. Atcurlaeta, etc. The prac- tice here noticed has descended to modern times, and we still utter good wishes on New-year's day. — Omina, etc. The whole super- stition of omens is founded on this notion. Luck, for example, is often supposed to be indicated by what is first seen in the morn- ing, etc. — 181. Templa, etc. sc. hac die. As on New-year's day the temples were all open, the gods were supposed to hear all prayers and to give them effect. — caducas, sc. in terram, falling to the ground, unavailing. — 185. Quid vult palma, etc. The strenae, or New-year's gift, consisted of sweets, with pieces of money, which are given still, at least on the Continent. — palma, i. e. its fruit, the caryota or date. It was covered with gold-leaf. Aurea porrigititr Jani caryota Kalendis, Mart. xiii. 27. — carica, the Irrx^i oi" dried fig, hence he names it rugosa. — Candida, clear. — sub niveo cado The cadus, jar or pot, whose usual colour was red (Mart. i. 56, 10), was probably whitened on this occasion, like the togae of the citizens. Sub is i. q. in. Nata procul Libycis aberat diversa sub oris, Tr. i. 3, 1 9. 189-226. The giving of money on that day. — Edixit et strenas ineunte anno se recepturum ; stetitque in vestibulo aedium, Kalendis BOOK I. 155-226. 1S7 Januariis, ad captandas stipes, quas plenis ante eum manibus ac sinu omnis generis turba fundehat. Suet. Calig. 42. Augustus himself used to receive stipes in this way on New-year's day : Dion liv. 35 ; Suet. Oct. 37. — stipis. The slips was a small copper coin, appa- rently the same as the as. — lahet, slip away, escape. — casa, a cottage. He is here perhaps alluding to the cottage on the Capitol, which was preserved down to that time, as that of Romulus and Remus ; Dionys. i. 76 ; Val. Max. iv. 4. — Martigenam, Mars-begotten. He made this word, like atirigena, draconigena, etc. — 200. Et dabat, etc. The poor used to make their sofas of flags and sedge : comp. V. 319 ; Met. viii. 633. — a7igusta, etc. The meaning seems to be, that if Jupiter, who was placed in a sitting posture, as he always was in the Capitoline temple, were to be placed standing, he could not stand upright on account of the lowness of the roof. The allusion is general, and not, as has been supposed, to the temple of Jupiter Yereinas.— fictile. In those early days the images of the gods were of baked clay, and made in Etruria : see Plin. xxxv. 12. — iiunc, sc. ornant. — 203. cepisse, i. q. capere. This and the following inf. are used like the Greek infinitives : see on Virg. Buc. ii. 34. — Jura dabat, etc. We hear this both of a dictator (Hist, of Rome, p. 89) and of a consul (lb. p. 181). — Etlevis, etc. Fabricius, when censor (A. U. 478), put out of the senate P. Cornelius Rufinus, who had been twice consul and once dictator, for having ten pounds' weight of plate in his house, Gell. iv. 8. — lamina. This word, signifying a thin plate, is used here, perhaps, in a diminishing sense. — 209. At postquam, etc., i. e. when Rome grew great and powerful. Rome and her fortune are personified. — Creverunt, etc. Crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit, Juv. xiv. 139. Semper infinita, insatia- bilis, neque copia neque inopia mimdtur. Sail. Cat. 11. — 213. Sic quibus, etc. Avarice compared with a dropsy : comp. Hor. Carm. ii. 2, 13. — In pretio, etc. A play on words. — census, property, in- come : comp. Hor. Ep. i. 6, 36. — Tu tamen, etc. You, however, want to know if this receiving of the copper slips be of good omen, and why it is still given to me. It might appear from this, that stipes were put into the hand of Janus on this day. — Aera, etc. It is a remnant of antiquity when copper was the only money. Gold is more prized, however, now. — Nos, etc. This seems to allude to the temple of Janus at the Forum Olitorium, outside of the Carmental gate, which Tiberius rebuilt A. U. 770 ; Tac. Ann. ii. 49. In this and the following verses, therefore, a compliment may be intended for that prince. The plur. is used in them for the sing., as it is of hinisell only that the god speaks. ]38 NOTES ON THE FASTI. 227-254. Cause of the figures on the old Roman coin, which bore on one side a ship, on the other a Janus. — monitus, his instructions : comp. iii. 167. — iV« vetus, etc. The image had been effaced by wear and time. — 234. falcifer deus, Saturn : see Virg. Aen. viii. 313. — 240. testificafa, i. e. testificans : see on v. 2. — solum, etc. The Jani- cular on the right or Tuscan side of the Tiber, whose left side was, therefore, next the river. — arenosi. On account of the great quan- tity of sand which it carries in suspension, whence it was named flavus. — incaedua, uncut, natural wood. — tanta, i. e. what is now so great. — 247. Tunc, i. e. in the Golden Age. — patiens, bearing, i. e. inhabited by. — humanis lock, the abodes of men. — Nondum, etc. : comp. Met. i. 150. — pudor, alSwe, reverence. 255-288. Reason of the site of his temple : see Excursus I. — Jajii. A Janus was simply a door or gate. Each of the city-gates, for instance, had two Jani : see on ii. 201. — Protinus, etc. The well-known story of Tarpeia : see Liv. i. 11 ; Propert. iv. 4. The following legend occurs first, we believe, in Ovid : comp. Met. xiv. 780. — Oebalii. It was a current opinion that the Sabines were descended from the Laconians, one of whose mythic kings was named Oebalus. — levis, light-minded. — 262. iter. This would seem to mean the level of the Capitol at the head of the clivus ; but it is a very unusual sense of the word. It appears to indicate her lead- ing them up. — descenditis, sc. vos Romani. — Saturnia, Juno : comp. Virg. Aen. vii. 620. — artis, sc. aperietidi. — ope, by the power or act. — 274. tuto, i. q. tuito, sc. a me. — Ara. The conj. is omitted : see our Virgil, p. 837. — Haec, etc. This consumes with its flames a strues and a mola salsa, i. e. in honour of Janus, to whom the strues was apparently appropriated. — strues. Genera liborum sunt, digitorum conjunctorum non dissimilia, qui siiperjecta panicula in transversum con- tinentur. Festus 5. «. .- comp. Cato R. R. 134. Merkel (p. xcvi.) would prefer to read cum strueferta suis. 277-288. Why the gates were open in war, closed in peace. — possit, sc. Pax. — Caesareoque, sc. nunc. — nomine, name, influence, authority. — Dixit .... aquas. These four verses were added when he revised the poem. — oculos, etc., i. e. the eyes of both faces. — 285. vestri, of your, i. e. of Tiberius who gave the auspices, and of Germanicus who led the army. This triumph for the Chattans, Cheruscans, and Angivarians was celebrated by Germanicus on the vii. Kal. Jan. A. U. 770: see Tac. Ann. ii. 41. — Tradiderat, etc., i. e. the dominion of the Romans on the Rhine was acknowledged. — pads ministros, Tiberius and Germanicus.— az^c^r, probably Tibe- rius. — deserat, neglect. BOOK I. 227-327. 139 289-294. Temples dedicated on the Kalends of January. — Quod, etc., sc. hoc est. — patres, the senate, or our ancestors. — Accepit, etc. In the Insula of the Tiber stood the temple of Aesculapius, built A. U. 462 : see Met. xv. 662 ; Hist, of Rome, p. 139, and a temple of Jupiter, dedicated A. U. 538 : see Liv. xxxiv. 37, There was also a temple of Faunus in the Island (see ii. 193), dedicated in the same year, but not on the same day with that of Jupiter. — in parte est, i. e. is a sharer. From what follows, it would appear that the two temples stood close together. 293-310. Introduction to the astronomic notices. — promissi, sc. opens, V. 2. — pariter, equally, alike. — 302. Officiuvi fori, the pleading of causes : comp. Hor. Ep. i. 7, 47. — gloria, sc. vana, vanity : see Hor. Sat. i. 6, 23 ; Ep. i. 18, 21.—Juco, with false splendour. The fucus is a marine plant, with the dye of which the Tyrian purple was imitated ; Hor. Ep. i. 10,27. — 303. Admovere, etc. By their study of the stars they brought them, as it were, near our eyes, i. e. became as well acquainted with them as if they were nearer. — Sic pelitur (sc. vere}, etc. He alludes to the Aloeids, Otus and Ephialtes : Horn. Od. xi. 304 ; Virg. Geor. i. 280. He had also in view, Hor. Carm. i. 3, 38 ; iv. 4, 30. — 309. Nos quoque, etc. / too, though so inferior. The language here too seems figurative, and taken from the encampment of a Roman army. Of this the mode was, that some officers went on before the troops with the metatores, who marked out the different quarters for them with vexilla, i. e. signa, at which the soldiers pitched their tents. 311-314. The morning-setting of Cancer : see Introd. § 1. 313, 316. The morning-rising of Lyra, which was usually attended with rain. — Institerint, sc. si or cum: see on Hor. Sat. i. 3, 13. — signa dabunt, sc. ea. Some MSS. and editors put nonae in v. 313, and imbres in v. 316. 317-334. The festival of the Agonalia, in honour, as it would appear, of Janus. The sacrifice was a ram offered in the Regia by the Rex Sacrorum : Varro L. L. vi. 12. — succinctus minister, etc., i. e. the popa, who killed the victim, and who had nothing on him but a limus, an apron, or petticoat (like the camjyestre), fastened about his loins : see Virg. Aen. xii. 120. — strictos, grasped, held in his hand. It is a plur. for sing, as usual. — agatne. The popja used to say agone? i.e. shall I strike the victim? and the Rex replied, hoc age, do so. Varro {ut sup.) gives this derivation of the name. — 323. Pa)-s, etc. Others derive it from the leading (aciu) of the victim to the altar. — Pars, etc. Others thought that Agonalis was quasi Agnalis from agna, — 327. An, etc. It was also thought that the 140 XOTES ON THE FASTI. origin might be Greek, from ayoovia, on account of the terror of the victim. — in aqua. It was the custom to place the sacrifical knives in a vessel full of water. — 329. Fas etiam. It may also be that the name is Greek, and is derived from the games (^ayUvtc) celebrated on that occasion in the old times. — Et pecus, etc. The reason which he himself prefers, Agonia was an old name for pecus, or for hostia, as Festus {s. V.) says. — Rex Sacrorum. For this and the other mini- sters of the Roman religion, see Excursus II. — lanigerae, etc., i. e. a ram : see on v. 317. 335, 336. Origins of the terms victima and hostia. He derives them both from the same origin, namely, a victory gained over enemies. 337-348. Original offerings to the gods. Merkel regards what follows as an addition made by Ovid to the poem when he was revising it. — Far erat, etc , i. e. the mola salsa. — pertulerat, sc. Italiae. — costiim. The costus was a fragrant root that came from the East, most probably from India: see Hor. Carm. iii. 1,44; Plin. xii. 2 ; Stat. Silv. ii. 1, 160. — herbis Sabinis, the savine, called by the Greeks ^pdQv, a species of juniper, common in the South of Europe ; Plin. xxiv. 61. — laurus, the bay : see Flor. Virg. s v. It crackles in the flame, and when it gave a loud sound, it was regarded as a good omen : comp. v. 76 ; Tibull. ii. 5, 81. 349-392. First sacrifices of quadrupeds and their causes.^ t7//«, i. q. ulciscens. — lactentia, sucking, i. e. young ; as if they were animals. Thus (Met. xv. 201) he terms the spring lactens annus. — in vite, sc. sua. — 357. Rode, etc. Kr/v jii (pdyyg tnl piZ,a.v, ofiwg 'in KapTro(popr'iij(x) "Oaaov iTTianfKTai aoi, rpdji, Ovofikv^j, Anthol. Gr. i. p. 165, ed. Jacobs.— noxae deditus, given up to punishment. Cum lex jubet noxae dedere j)7-o peccato, Festus v. Noxa. — 363. Flebat, etc. He derives the sacrifice of oxen from the mode in which Aristaeus recovered his bees. For that legend, see Virg. Geor. iv. 315, seq. — cum stirpe, with the root, radicitus, i. e. totally. — necatas, sc. a nymphis : see Virg. ib. 532. — Caerula, as being a water-nymph. — 373. faciem, his form, appearance. — transformis, changing. This adj. is, we believe, peculiar to Ovid : comp. Met. viii. 871. — adulterat, adulterates, i. e. changes. — una,&c.anivia, i. e. bos. — 381. Pascit,etc. Some MSS., followed by editors in general, read Poscii ovem fatum. — verbenas, plants used for sacred purposes : see Flor. Virg. s. v. The legend here alluded to, is not noticed by any other writer. — 385. Placat eqiio, etc. The Persians sacrifice a horse to Mithras their sun-god, the Greek Helios. Herodotus says of the Massage- tans (i. 2I6_), QtSiv ds iiovvov r'jKiov as(3ovTai, t<^ Qvovai 'Iitttovq. BOOK I. 329-458. 141 vojXOQ Se ovtoq rrjc QvairiQ' rutv BeuJv ri^ rax'ic^Tqj iravTiav TtSv 6vr]T(iJv rb jax't-orov Sarkovrai : which place Ovid had evidently in his mind. — Quod (i e. ob quod), etc. The legend of Iphigenia. — triplici Dianae, as being identified with Hecate : see on v. 141. — 389. vidi. When he was going into exile at Tomi on the Euxine, A. U. 763, he landed on the coast of Thrace, and went the rest of the way by land : see Tr. i, 10, 23. — Sapaeos, a people of Thrace ; Herod, vii. 110. — 7igido, etc. Priapus. 393-440. Origin of the sacrifice of the ass to Priapns. This is either an Alexandrian fable or the poet's own invention. — Festa, etc., the TpKTTioiQ, or festival of Bacchus, celebrated every third year. — corymhifen, Kopvf.il3o(p6pov, ivy-berries-bearing, i. e. crowned with ivy. This word is only to be found in this place. — bnima, the year which began at the hruma. It was not, however, at that sea- son that the feast was held. — D'l qiioque, etc. The deities con- nected with Bacchus, also took this opportunity of holding a festival. We are not to suppose that they mixed with men on the occasion. — Et quicumque, etc., every deit^y of a sportive character. — jmndo, hol- low-backed. — 400. Qidqiie, etc. Priapus. — vestitis, covered with grass, instead of purple or scarlet covers, vestes. — large. This is to be joined with agebat. Editors in general read puree, and join it with viiscendas. — 405. sine peclinis usu, without having combed out and arranged them. — minhtrat, sc. cibos. In the heroic ages the attend- ants at meals were females. — qui pinu, etc. Pan. — 414. Nequitia, lust. — tutela, i. e. tutor : see Virg. Excurs. VII. 441-456. Sacrifices of birds, ascribed to the vengeance of the gods, because the birds revealed their will to men. — modos, measures, £ongs. — j>enna, by the wing, the flight, i. e. the Praepetes. — ore, the oscines, as they were styled in the language of augury. — 447. dis, etc., as each is connected with the gods. Thus the eagle announced the will of Jupiter ; the crow, that of Apollo. — defensa, etc. : see Hist, of Rome, p. 118. — 434. Inachi, i.e. Isis, the Egyptian deity, greatly worshiped at that time at Rome, and who had been identi- fied with lo the daughter of Inachus : see Mythology, p. 408. — Inula, delicate about food. Qvovai (sc. Isidi) Si kuI ^ovq nai tkaipovQ o't svSatfiOVBffTspoi, cxroi Se tlaiv aTToSkovTi^ 7r\ovT({> Kcii Xnvag Kal opvidaQ rag fisXeypiSag' vcri Si kg rriv dvoiav ov voj.u- ^oDo-tv ovSi oiVt x()?}(70ai /cai ai^'i. Pans. x. 32. Perhaps, however, lauta might be elegant, on account of the pure white linen garments of her worshipers. — provocat, calls forth. 457, 438. The morning-rising of Delphin or the Porpoise. — Tollilur, raises himself; a mid. voice. 142 NOTES ON THE FASTI. 459, 460. The day of raid-winter (not the bruma), which, how- ever, is placed on the pridie Nonas (4th) by Columella (xi. 2) and by Ptolemy. — discnmma, separating line. — superabit, i. e. supererit. A frequent sense of this verb : see on Virg. Buc. ix. 27. 461-468. The Carmentaiia and the dedication of the temple of Juturna. — Turni soror. So she had been made by Vii'gil, and the Aeneis was now read by every one. — aede recepit. Hide Fonti (so. Juturnae) per Aquaminum inopum (leg. flaminem minorem, Merk.) sacrificari solet, cut Lutatius Catulus primus templum in Campo Martio fecit, Serv. Aen. xii. 139. — Virghiea aqua, the Aqua Virgo brought by Agrippa through aqueducts from a marshy place, eight miles from Rome on the Collatine road, for the supply of his Thermae. It was conducted below the gardens of LucuUus, which were on the Pincian hill, and so compassed the Campus Martins. It still supplies the beautiful Fontana Trevi. Its name, Frontinus (De Aquaed. 10) says, was owing to its springs having been pointed out by a maiden ; but it more probably came from the supposed purity of its waters. — sacrorum, sc. Carmentalmm. — Ipsa, i. e. Carmentis, whose name is derived from carmen. — erret, stray, i. e. be unknown or wrongly related. — honos, festival. 469-508. Coming of Evander to Italy. — Orta, etc. The Arca- dians were styled by the poets (who probably only adopted the popular legend) TrpoasXyvove, as having existed before the moon. Doderlein, by the way, says that it signifies merely, before the Hellenes. — te/lus, i. e. ge7is. — Arcade. Areas, the son of Callisto. — utroque, sc. sanguine. According to the common account, he was the son of the god Hermes by Carmentis. But there seems to have been another account (see Serv. Aen. viii. 130), which made Echemus his father, and this Ovid apparently follows. It is also said, that the cause of Evander's exile was his having accidentally killed his father, Serv. ib. 51. — 473. Quae, etc., i. e. she was a pro- phetess. — pleno del, inspired. — motus, civil commotion ; or, perhaps, change of abode. — nacta, sc. est. For time verified her predictions. — nimium, i. q. valde, a common sense of this word. — -fugatus, obliged to go into exile. — 478. Parrhasium, i. e. Arcadium, part for whole. — in fatis, i. e. a decree of destiny : comp. Met. i. 256. — meriti, sc. tui. — procella, i. e. exilium. The figure is taken from the sea and navigation. — Aonia, Boeotian. — Et, sc. alii. — 493. Omne solum. "A-jrag fxkv drjp aieTcp 'Trepacnfiog, "Airaaa Sk ^Owv avSpi yevvaiq) TrarpiQ, Eurip. fr. incert. 36. — Nee fera, etc. X'w XivQ aXKoKa fiev vkXei aWpiog, ciXKoKa S" vei, Theocr. iv. 43 : comp. Hor. Carm. ii. 9, 1. — tenet, holds, i. e. reaches : comp. iv. 290. Gierig says, holds his BOOK I. 459-536. 143 course for. — amnevi, sc. Tuscum (from next verse), the Tiber. — 500. obvius ibat, was going against, i. e. up the stream. — latjis, etc., i. e. the left bank of the river, before coming to the Campus Martins, i. e. the Palatine hill. By the vada Tarenti must be meant that part of the stream that ran by the Tarentum. — Tarenti. This is the reading of, we may say, all the MSS. ; but every other Latin writer calls this place Terentum. It was in the Campus Martius, and ap- parently close to the Tiber, but the exact spot is unknown. Vale- rius Maximus (ii. 4, 5) tells a long legend of the discovery of this place, by the appearance of smoke rising from the ground in the night, and how, on digging to the depth of twenty feet, an altar was found inscribed to Dis Pater and Proserpine. He says, that this was the origin of the Saccular games, at which black victims were offered for three successive nights at this altar : see also Liv. Epit. 49 ; Stat. Silv. i. 4, 18 ; iv. 1, .38 ; Mart. iv. 1,8; Varro ap. Censorin. 17; Zosimus, ii. 1. — UUjiie erat, as she was, without making any change. To express the suddenness of the inspiration. — mmissis, loosed. — regentis iter, the steersman. — dextram, i. e. on her right. — -pinea texta, the deck formed of pine-wood : comp. Virg. Aen. ii. 238. 309-536. Prophecy of Carmentis. — novos deos, i. e. Romulus and the Caesars. — nemorum silvae, the woods with which the hills of Rome were then covered, — bonis avibiis, i. e. bono amine. — 513. Fallot ? etc. The future greatness of Rome. — tantumfati, so great a destiny. — Et jam, etc. These are the subjects of the six last books of the Aeneis. — hie cinis, i. e. Rome, that rose, as it were, from the ashes of Troy. — 527. patrem. Cato {ap. Serv. Aen. iii. 711) said that Anchises also reached Italy ; but Ovid would hardly con- tradict Virgil, and he probably expressed himself somewhat care- lessly, supposing every one to be familiar with the Aeneis. — Iliacos, etc. The Penates brought from Troy were kept in the temple of Vesta; Tac. Ann. xv. 41. The temple of the Penates was differ- ent. — Tempus erit, etc. Alluding to Augustus, who was Pontifes Maximus, and who had transferred the sacred fire, etc. to his house on the Palatine : see iv. 949. — 533. Inde nejios, etc. Tiberius, by adoption the son of Augustus, and grandson of JuHus Caesar. — licet, etc. His affected reluctance to accept the imperial dignity : see Tac. Ann. i. 11 ; Hist. Rom. Emp. p. 39. — Sic Augusta, etc. By the last will of Augustus, his wife Livia was adopted into the Julian family, and received the title of Augusta. This is, perhaps, all that the poet means by calling her here a numen. She was deified by her grandson Claudius, Suet. Claud. 11. 144 NOTES ON THE FASTI. 537-586. Legend of Hercules and Cacus : see Virg. Aen. viii. 190, seq. ; Hist, of Rome, p. 1\.— Felix, etc. Alluding to his own exile at Tomi. — Erythe'idas, from the isle of Erytheia, the abode of Geryoneus ; see Mythology, p. 359. — applicat, brings, drives. — 550. Traxerat, so. nam.- — aversos, backwards. — fades : see on v. 373. — pro, proportioned to. — 559. viale, i. e. non : see on Hor. Sat. i. 3, 45. — furta, i. e. the stolen oxen. — -juga quinque, sc. bourn. — male : see v. 559. — spii-are, etc. Typhoeus was placed under Aetna in the Giant- war. Virgil (Aen. iii. 578) places there Enceladus. — 575. Occupat, attacks. Jussit . . . quatuor admoveri canes, qui celeriter occ up averunt feram. Curt. ix. 1. — trinodis (def. for indef.), knotty. — Constituit, etc. The Ara Maxima, ^cred to Hercules, stood at the foot of the Palatine hill, and the Forum Boarium lay between it and the river. — prope, etc., i. e. the approaching apotheosis of Hercules. — dea, sc. facta. 587-616. The conferring of the title of Augustus on Caesar. — castus sacerdos, the Flamen Dialis. — Castus is properly ayvoQ, pure, holy, and incestus, its opposite ; hence a Vestal who committed breach of chastity was termed incesta, and the offence, incestus, or incestum : see Cic. Legg. ii. 10. — Semimaris avis. This is plainly a vervex or wether, while, v. 56, he calls the victim grandior agna, a ewe-lamb. We confess that we cannot clear this matter. It was a usual rule in the Roman, as in the Mosaic, religion to offer nothing mutilated to the deit}'. Merkel (p. clxxii) thinks it possible that the wether may have been substituted for the sheep, on the Ides of January, on account of theferiae Augustales. — Reddita, etc. On the Ides of January (Verrius says xvii. Kal. Feb.), A U. 727, Caesar arranged the provinces, retaining the administration of some himself, and giving that of others to the senate and people. At this time also he received the title of Augustus : see Hist. Rom. Emp. pp. 5, 6. The poet is not strictly correct in using the adj. omnis. — 591. generosa, noble, i. e. belonging to noble families. — ceras, the imagines or waxen busts of their ancestors, at the base of which their names and deeds were inscribed. — Africa, etc. For these various titles see Hist of Rome, pp. 254, 362, 364, 320, 178, 285.-597. Et mortem, etc. : see Hist. Rom. Emp. p 16. — Caesar, i. e. Augustus. Victories had been gained by himself or his generals over all the surrounding nations, and the recovering of the standards was regarded as a victory over the Parthians — Ex uno (sc. victo), etc. : see Hist, of Rome, pp. 128, 131. — 603. Maggie, i.e. Pompeius. — qui ie, etc. Julius Caesar. — Nee gradus, etc.: see Hist, of Rome. p. 170. — omnes, sc. hi. — Hie, Augustus.— 609. Sancta, etc. Augustus \s \. q. BOOK I. 537-633. 145 sanctus, hence the Greeks rendered it o-f/Saoroc. — vacant patres. li hy patres he means the old Romans, he may have had verses like this of Ennius : Augusta aitgurio po&tqiiam incluta condita Roma est, and the language of the Annals, etc. in view, and so have been justi- fied in using the present tense : see our Horace, Excurs. I. — rite, duly, legitimately. It is the proper term. Negabant Pontifices unam cellam amplius qiiam uni deo rite dedicai'i, Liv. xxvii. 25. — manu. Because the person dedicating laid his hands on the door-post : see Hist, of Rome, p. 33. — 611. Hujiis, etc., i.e. from the same root (i. e. augeo) is also derived augiir'mm. — Et quodcumque, etc. We know^, however, of'no other word that could be derived from augeo, and even these two are very dubious. — auget. The proper meaning 0? atigeo is, to enlarge, increase, add to. Hence it is used of giving honour, dignity, etc., to a person, thing, or place ; comp. ii. 56 : hence also, when the senate confirmed a decree of the people, the word auctores is used. Ut cum popuhis regent jussisset, id sic ratum esset, si patres auctores fierent, Liv. i. 17. — Protegat (sc. semper), may it shade. This was one of the honours decreed at that time to Augustus : Hist. Rom. Emp. p. 6. — vestras, your, i. e. the Caesarian family. — heres, Tiberius. — suscipiat, sustain. Qitid loquar lapideas moles .... qidbus porticus et capacia populorum tecta suscipimus, Sen. Ep. 90. 617-636. The Carmentalia repeated. — actas, i. q. exactns, past. — Fient, will be (celebrated). — Nam, etc. The reason of this repeti- tion. — carpenta. The exact form of the carpentum is unknown : see Becker, Gallus, p. 263. It was used both by men and women, and it came at length to signify a dung-cart, Pallad. x. I. The de- rivation hei*e given is absurd. — 621. ilfo;i', etc. A. U. 538, in the heat of the second Punic war, C. Oppius, a tribune of the people, had a law passed forbidding any woman to possess more than half an ounce of gold, to wear a party-coloured garment, or to ride in a carriage {juncto veJiiculo'), except on occasions of public religious rites. In 557 this law was repealed in spite of the strenuous oppo- sition of Cato the Censor : see Liv. xxxiv. 1-8. There is nothing said in Livy of the conduct adopted by the women, but it is noticed by Plutarch, Quaest. Rom. 56. — Pro pueris, etc., i. e. for children of both sexes, the partus of v. 623. — 629. Scortea, things made of leather. — Ne violent, etc. Because they prayed for children to be born, and so it would be of ill omen to use any dead thing. — assiste, stand beside. — precaiUi, sc. alicui. — 633. Porrima, etc. Varro (op. Cell, xvi. 16), when speaking of the difficult labour of women, says, htijus periculi dejjrecandi causa arae statutae sunt Romae duabus Carmen- H 146 NOTES ON THE FASTI, tibus, quarum una Postverta noininata est, Prosa (Al. Prorsa) altera, a recti perversique partus et potestate et nomine. This fully explains V. 628, and the origin of the rite, and also that of the legend told by Ovid and Plutarch. Servius (Aen. viii. 336) names, like our poet, one of the Carmentes Porrima. — 634. diva. Most editors read nympha : see Virg. Aen. viii. 336, 339. — porro, i. e. -n-pd, pro. 637-650. Dedication of Temple of Concord. — Candida, sc. dea or Concordia, v. 639. — niveo. This cannot mean built of vrhite marble : see on v. 70. It rather, like Candida in that place, denotes the polish of the pillars, etc. : comp. Virg. Aen. viii. 720. — Qua fert, etc. The temple of Concord stood at the foot of the Capitoline hill, facing the Forum. Its site may be seen exactly behind the arch of Severus. On its left, between it and the Career, a flight of steps led up to the Arx, where the temple of Juno Moneta stood, on the site of Manlius' house : see vi. 183. Abeken, however, asserts (Mittelitalien, p. 232) that both temples stood on the Arx, to which the steps led up from the Intermontium. Of the existence of this supposed temple of Concord, we have seen no proof, and its site hardly accords with v. 639. — turbam, sc. stantem in Foro.— manus, sc. Tiberii, A. U. 763, according to Verrius Flaccus, Fast. Praen. Dion Ivi. 25. — 641. Furius, etc. The great L. Furius Camillus, the con- queror of Veil and Falerii, on the occasion of the Licinian rogation (A. U. 383), vowed a temple to Concord, and built this temple in performance of his vow : see Hist, of Rome, p. 124. — causa recens, i. e. of the restoration of the temple by Tiberius. In 763 Tiberius carried on w^ar in Germany, to avenge the slaughter of Quintilius Varus and his legions in 762. — 646. Porrigit. Merkel reads corrigit, with the early editions, and he quotes an old gloss which explains it by desecat. But corrigo never has that meaning ; its original sense is, to stretch out, to straighten : on the other hand, porrigo is, to stretch forth, to present, and it was used of the sur- render made by enemies. Parihe, refers aquilas : victos quoqu£ porrigis arcus, v. 593. Nunc petit Armenius pacem ; nunc porrigit arcus Parthus eques timida signaque capta manu, Tr. ii. 227. False hair was very much worn in Rome at that time, and it chiefly came from Germany, as the yellow colour was preferred. Jam tibi cap- tivos mittet Germania crines ; Culta triumphatae munere gentis eris, says our poet in a piece (Am. i. 14, 45) which was probably written during the campaigns of Drusus in Germany in 741-745, and is ap- parently prophetic, for there was no triumph for the Germans before that of Germanicus in 770. We think, therefore, that it may have been a condition of the peace accorded to the Germans in 764, that BOOK I. 634-704. 147 they should supply, perhaps annually, a certain quantity of hair for the Roman market. — Inde, etc. This is somewhat erroneous ; Tibe- rius triumphed in 765 for the Pannonians and Dalmatians, not for the Germans, and the temple of Concord was not merely built, but dedicated (Ka9ispw6i]), in 763. — Haec, sc. templa. — constituit, sc. tecum. — rebus et ara, i. e. with property and with an altar. It seems to mean that Livia joined in defraying the cost of the building, and that she placed an altar there. — magni Jovis. Augustus. 651, 652. Passage of the Sun into Aquarius. — Haec, sc. tevipora, i. e. XVII. Kal. 653, 654. Evening-setting of Lyra. — Oriens, i. e. Sol. 655, 656. Morning-setting of Regulus, a star of the first magni- tude in the breast of Leo. Columella (xi. 2) says it sets vi. Kal. Feb. — Sidere ah hoc, i. e. after this sign, sc. Lyra. — ignis, i. e. Regulus. 657-674. The feast of the Sementina. — Ter quater, three or four times, the conj. being omitted in the usual Roman manner. — evolvi. For, like other books, they were rolled up. — indicitur, sc. a Fontifice (Varro L. L. vi. 26), is given out : see Introd. $ 3. — Utque dies, etc. Though the exact day was not known, yet the time of the year was when it would be, i. e. after seed-sowing. — coronati. It was usual to put garlands on the working cattle, on occasions like this : comp. v. 52 ; vi. 31 1 ; Tibull. ii. 1, 8. — 665. Rusticus, etc. : comp. Pers. iv. 28, The ancient plough was very light : see Virg. Terms Husb.u.aratrum. — Pagus, the village. Serv. Tullius, it is said, divided the Roman territory into pagi, in each of which there was an altar at which the pagani used to hold a feast every year called the Paganalia (Dionys. iv. 15). — liba: see on v. 128. Each family brought its libum. — suo, their own, which they give. — Haec, i, e. Ceres : see Zumpt, $ 70. — causam, origin. 675-694. Prayer to Ceres and Tellus. — Consortes operum, sc. agricuUurae, in which these goddesses bore a part. — usta, nipped, withered : see on Virg. Geor. i, ll.—latet, sc. semen, i. e. is covered in. — 685. subjectis, sc. terrae.—formicae : see on Virg. Geor. i. 186. — pinguior aequo : see Virg. Geor. i. Ill ; ii.253. — /o/m5, darnel : see Flor. Virg. s. v. — Nee sterilis, etc. : comp. Virg, Buc. v. 37 ; Geor. i. 154. — passiira, etc. The/«r was parched or dried with fire before it was ground, and it was baked or boiled when in meal. 695-704. Reflections. — din, i. e. during the long period of the civil wars. — sarcula, the hoes. This and all other rustic implements are fully explained and described in the Terms of Husbandry in our Virgil. — tiiae, sc. Germanice. — religala, etc. : comp. Virg. Aen. i. 294. H 2 148 NOTES ON THE FASTI. 705-708. Dedication of the temple of the Castors, i. e. Castor and Pollux. This temple, which was vowed during the battle at the lake Regil]us(Hist. of Rome, p. 35), was dedicated two years after, on the Ides of Quinctilis, A. U. 268 (Liv. ii. 42). It is probable that it was burnt A. U, 747, and it was rebuilt by Tiberius and dedi- cated A. U. 759. He inscribed on it his own name, and that of his deceased brother Drusus ; Dion Iv. 27. Its site was on the south side of the Forum, between the temple of Vesta and the Basilica Julia. — de genie deorum, i. e. of the Caesarian family. 709-724. The altar of Peace. This goddess had hitherto been neglected by the warlike Romans, but Augustus on his return from Gaul, A. U. 741, dedicated an altar to her on the Nones of July, in the Campus Martins : see Fast. Amitern. In 745, after his return a second time from Gaul (Hist. Rom. Emp. p. 16), he dedicated anew an altar to Peace, iii. Kal. Feb. in the same place ; Fast. Praenest. It is of this, that the poet now speaks. — Frondibus Ac- tiacis, Actiac bays, because the battle of Actium ended the civil wars. — 717. primus, the near. — Pacnlibiis Jlamviis, i.e. the fire on the altar of Peace. — propensos, who incline to. BOOK II. ARGUMENT. Introduction, 1-18. Origin of name of February, 19-34. Puri- fications, 35-54. Dedication of temple of Juno Sospita, etc., 55-72. Setting of Lyra and Leo, 73-78 ; of Delphin ; Story of Arion, 79-118. Augustus styled Pater Patriae, 119-144. Rising of Aquarius ; Beginning of Spring, 145-152 ; of Arctophylax ; Story of Callisto, 153-192. Fall of the Fabii, 193-242. Rising of Corvus, Anguis, and Crater, 243-266. Lupercalia ; Story of Hercules and Omphale, and of Romulus and Remus, 267-452. Sun enters Pisces, 453-474. Quirinalia, etc., 475-532. Parentalia, 533-616. Caristia, 617-638. Terminalia, 639-684. Regifugium, 685-852. Return of the swallow ; Equiria, 853-864. 1-18. Introduction. Henceforth we are to recollect, that we are reading the poem as it was originally written, and addressed to Augustus before the poet's banishment in A. U. 763, and we are not to look in it for any event posterior to that year. — elegi, i. e. pentame- ters, the elegiac measure. — nuper. This word, like olim, quondam, etc., BOOK II. 1-55. 149 is used in rather an indefinite manner by the Latin poets. Ovid had published his Ars Amatoria in 732, and he had previously published his Heroides and his Amores, all in elegiac verses. — Ecqiiis, etc. Would any one suppose that idle love-verses would have led to such a theme ? — 9. Haec. The constr. is, Haec mil. est viea, i. e. that of celebrating festivals, etc. v. 15. — non vacat, is not without, i. e. it does something. — 14. habilis, fit for, capable of. — Caesar, Augustus. 19-46. Origin of the name of the month. — Febriia, etc. Februa was the term used by the old Romans for what were afterwards called piamina. Piamen, i. q. jyiamentum, was whatever was used as a icaOapnog or purification { jnirgamentum) for removing dyog or guilt. — dant fidem, prove its correctness. — rege, sc. sacrorum : see on i. 5Q1 .—flamine, sc. diali. — lanas, wool to be used in purifica- tion, which wool was named februa. — Quaeque capit, etc. The parched far and salt {mola salsa), which the Flamen's lictor takes in the Flamen's house for purposes of purification, are called februa. — mica, sc. sails. — 2.5. arbore pura, i. e. the pine, v. 28. — Flaminicam, the wife of the Flamen Dialis. — poscentem, sc. a ministris, when she was oflBciating. — intonsos, i. e. bearded. The old Romans wore their beards till A. U. 454, when barbers were brought from Sicily ; the younger Africanus was the first who had himself shaved daily ; Plin. vii. 59. — secta quia, etc. : see v. 267, seq. — 33. Aid quia, etc., the Parentalia : see v. 533, seq. — pura, i. e. facta pura. — nost^i series, our ancestors, patres, v. \9, avos, v. 30. — 37. Graecia, etc. It was, how- ever, common to the whole ancient world. The Mosaic law also had its rites of purification. — Actoriden, Menoetius, thefather of Patroclus, or rather Patroclus himself: see Hom. II. xxiii. 85. — Phoci, his brother: see Mythology, p. 312, whence it will appear that Ovid makes a mistake here. — 42. Credulus, too ready to believe. — im- merita, which she did not deserve. — Amphiardides, Alcmaeon : see Mythology, p. 480.— /«cz//j(7rot* Tovrov S' opiov aiiOtpaivovai TrJQ TOTS 'Pw/xaiwv yris, di 9' iepofJivr'ii.iovss Ovcrlav kTriTiXoiKJiv kvrav9d TS Kai sv aWoig TOTi-oig 7rX«(0(TJV (bg opioig ah9r]p.ep6v, i]v KaXovmv 'Aiifiapovtav. Strab. v. p. 351. It would hence appear that they sacrificed to Terminus at the Ambarvalia. ^Ve have met with no mention of a place named Festi, and Strabo does not say on what road it lay. — urbis, etc. One of those plays on words which our poet loved. ^ 685 — 852. The Regifugium : see Hist, of Rome, p. 27, seq. 685-710. The taking of Gabii. — manifesta, sc. by his treachery and cruelty. — Occidite, etc. Jamdudum sumite poenas ; Hoc Ithacus velit et magno mercentur Atridae, Virg. Aen. ii. 103. — tueatur, carry on. A curando ac tutela, ut cum dicimus, helium tueor et tueri villavi, Varro, L. L. vii, 12. This is a very unusual use of this verb, for properly a man tuitur what is his own. — cqjpellat, addresses, asks. Crebris nos litteris appellato, Cic. ad Fam. xv. 20. — 703. odoratis, sweet-smelling, fragrant. The part, past of the deponent is used in the ordinary manner for the part. act. of the active verb odoro. — suberat, sc. tirbi. — Mia summa, i. e. the tops of the lilies. — mala, i. q. nudata ; see our Virgil, p. 345. 711-720. A prodigy. — altaribus. We may here observe that good authors never use this noun in the sing. — 713. Consiilitur, sc. Delphis. — Matri, etc. This answer was given to another question, but the poet prolsably supposed his readers to be familiar with all the circumstances. — turba. There were only two of them. — 720. Creditur, sc. ab iis. Several good MSS. read creditm. — offenso, sc. in terrain, in lapidem. 721-852. Story of Lucretia. — Luditur, Impers. — Tarquinius juve- nis, i. e. Sextus. — rege crealus, i. e. Sextus. This is one among many proofs of the unfinished state of the poem. — 729. in officio, in its duty, i.e. faithful. Fundanos in officio esse, Li v. viii. 19. 162 NOTES ON THE FASTI. — cut clarum, etc. as being the son of Egerius : see Hist, of Rome, p. 22. — tollamur (a mid. voice), let us mount. — fore : see on Hor. Sat. i. 2, 67. — 739. nurum. In Livy it is nurus, but Ovid seems to have had Sextus alone in view. It may, however, be a collective. — hide, etc. They then went to Collatia, which was ten miles off. — tenui, low and soft. — 746. lacerna, a military cloak. — esse super, i. e. superesse. — Posimodo, etc. You will be sure to fall at last, since you are resisting better men than your own. — Resto (i. e. resisio) is intensive of sto : see our Horace, Excurs. IV. Dum pugnant Danai, dum restat barbarus Hector, Prop. iii. 7, 31. Nunc paucis pbires vLv restatis, Liv. xxiii. 45.— 780. iwc/igrao, which did not deserve it. — 785. aerata, plated with copper.— iZos^is, etc. This play on words occurs also in Livy, and it was probably in Ennius. — 790. hostibus, i.e. hosti, in the poet's usual manner. — 812. quanto stetit, what a price it cost. — 832. in patrios pedes, at the feet of her father. — 837. sua nomijia, i. e. nomen. Brutus is stupid, — 843. profuga, i, e. 2^'>'ofugata. — 847. Fertur, i. e. effertur. — lacrimas, etc., tears for herself, hatred for the tyrant. Invidia often occurs in this sense. -^r 853-856, First appearance of the swallow. Pliny (ii. 47) places this on the viii. Kal., Columella on ■vii.'Ka.\.^verispraemintia.''Hpog ciyyeXos iiitp6(p(DV0£ drjSwv, Sappho. — qua (i. e. aliqua^, sc. parte. — tuofngore, i. e. tefrigida. 857-864. The Equiria or horse-races, in the Campus Martius, in honour of Mars. — citos, roused, excited ; part, of cieo. — ex vero. Because they were so named ab equis. BOOK III. ARGUMENT. Invocation to Mars, 1-8. Birth and early history of Romulus and Remus, 9-70. Origin of month of March, &c., 87-166. Matronalia, 167-258. Origin of the Salii, 259—398. Setting of Pisces, 399-402. Setting of Arctophylax, and rising of Vinde- mitor, 403-414. Augustus made Pontifex Maximus, 415-428. Dedication of temple of Vedjovis, 429-448. Rising of Pegasus, 449-458. Rising of Crown of Ariadne ; its origin, 459-516. Equiria, 517-522. Feast of Anna Perenna ; its origin, 523-696. Death of Julius Caesar, 697-710. Setting of Scorpio, 711, 712. BOOK III. 1-78. 168 Liberalia, 713-790. Rising of Milvus; its origin, 791-808. Quin- quatrus, 809-850. Sun enters Aries ; origin of that sign, 851-876. Equinox, 877-878. Worship of Janus, Concordia, Salus, and Pax, 879-882. Tempie of Luna dedicated, 883, 884. 1-8. Invocation to Mars, — nitidas, etc., i. e. take off your helmet. — quid sit, etc., what the poet, whose occupation is so peaceful, can have to do with the god of war. — poetae, sc. mihi : comp. ii. 9. 9-78. Birth of Romulus and Remus, and founding of Rome. — Romana. The poet, like Horace (Carm. iii. 9, 8), seems to have forgotten that the scene was at Alba, and that Rome did not exist as yet. — Cejjit. This is a usual term. Cynthia prima suis miserum me cepit ocellis. Prop. i. 1, 1. But the poet may be playing on the word. — moveri, sc. cannen. Cantusqne movete, Virg. Aen. vii. 641. — sacra, etc. She went down to the river (but we doubt if there was any stream near Alba) to fetch pure water for washing the sacred utensils. — Ventum erat, sc. ab ea. — 14. Ponitur, i. e. deponitur. It has always been the custom in the South to carry the pitcher on the head: comp. Am. i. 10, 6 ; Prop. iv. 4, 16. In the East the women carried it on one shoulder ; Gen. xxiv. 45. — restituit, settled, put in order. It is a natural and a pleasing image, a girl settling up her hair which had been disordered.— ^/e/e/Zz^, concealed : see on Hor. Ep. i. 6, 46. — 22. ope, power, — gravis, i. q. gravida. — 27. Utile, etc. According to the usual formula, Qicod bonum felix faustumque sit. — lapsa, etc. When a Vestal was condemned to death for breach of chastity, the Pontifex Maximus took the sacred fillet off her head. Avrr/v fiiv rrjg Kopv^rjg a(peX6i.isvoi rd aTEjiiiaTa kt\. says Dionysius, of the Vestal Appia. — hide, thence, i. e. a focis. — palmae, emblems of victory. — protexerat, covered over ; pluperf. for perf. — 35, ferrum molitur. Et validam in vites molire bipennem, Virg. Geor. iv, 331. — Terreor .... micat. A parenthesis. — admonitu,sc. deorum, the intimation, the vision. — Martia (sc. at), sacred or belonging to Mars. — Quominus, etc., i.e. ten months had elapsed. — emeritis. It was the year, not the course, that was emeritus ; for such was the soldier qui mereri desiit. — 4S. simulaci-a, i. e. simulacrum : comp, vi. 295.— Et subiit, etc. We are to recollect that the ancients burned nothing but wood. — opes, the regal authority. — 53. Lacte, etc. Be- cause it was the common tradition, and was in the Annals of Ennius and the other histories and poems. — 55. Larentia, the wife of Faus- tulus. — opes, wealth, i. e. mode of living. — Acceptus geniis. On account of the Saturnalia, when they feasted and indulgebant Genio. — Iliadae, sons of Ilia. — redigunt, drive back. — actos, i. q. abactos. — editus, told, narrated. 164 NOTES ON THE FASTI. 79-98. General use of a Mensis Martius.— jEf tamen, etc. i. e. Romulus was not, however, the first who introduced the worship of Mars. — Dianam, i. e. Britomartis or Dictynna, who was identified with Artemis and Diana: see Mythology, p. 131. — 82. tellus Hyp- sipylea, Lemnos, where Hypsipyle, the daughter of Thoas, reigned. — Junonem, etc. : see Horn. II. iv. 52. — Fauni, Pan : see on ii. 268. — ora. This is properly the sea-coast, as in ii. 94 ; but it was some- times used for region, country : comp. Hor. Carm. i. 26, 4. — 87. peregrinos, i. e. of other Italian towns and peoples. ^ The following are curious instances of the varieties that prevailed in ancient times between places within a few miles of each other. The month which was named from Mars was the first in the Roman Kalendar ; the third in those of Alba, Aricia, Tusculum, and Cures ; the fourth in those of the Sabines and Pelignians ; the fifth in those of Laurentum and Falerii ; the sixth in that of the Hernicans ; and the tenth in that of the Aequians. It does not appear with what month each of these people began the year, and whether their March fell or not in the same season with that of the Romans. For the peoples and places mentioned here, see Hist, of Rome, p. 5, and Geogr. Index. — Liter, etc. This is a harsh co7istruction : Arte. sc. populos or fastos, tempora and vioenia, all signifying the same thing. — constat, it accords, there is an argument. — Facta, etc., Tusculum, built by Telegonus, the son of Ulysses and Circe. — A tribus, etc., first after three, i. e. fourth. Belus et onines A Bclo, Virg. Aen. i. 729. 99-134. Number of months in the ancient year.. — Nee totidem, etc. We may here observe a peculiar feature in the Latin elegiac poetry, especially that of Ovid, namely, that the second verse of the couplet frequently merely repeats the sense of the first in other words; This strongly resembles v^hat is called the parallelism of the Hebrew poetry. — 101. Nonduvi, etc.: comp. Hor. Ep. ii. 1, 156. — male forte, i. e. imbelle : see on Hor. Sat. i. 3, 45. — mittere, i. e. immittere. — sub axe, i. e. in axe, sc. mundi. — qiiarum, etc. The Lesser or interior Bear was named Cynosura {kvvoq ovpa), and it was by it that the Phoenician mariners steered their course, while the less experienced Greeks directed theirs by the Greater Bear, named Helice (tXiKrj) from its revolving motion round the pole : see Arat. Phaen. 36, with Theon's note. — Signa, sc. Zodiaca. — \00. f rater, Phoebus, Sol. — constabat, i.e. it was the general belief. — esse, sc. ea. — tenebant, comprehended, understood. There is the usual play on words. Some MSS. of inferior note read movebant.—foeni, sc. erant. A bundle (viaiiiindus) of hay fastened on a pole ( pertica) is said to have been the standard of the early Romans. Plutarch BOOK III. 79-151. 165 (Rom. 8) says that such were the standards of those who aided Romulus in his attack on Amulius. — cernis, sc. Auguste. — indociles, untaught, ignorant. — 120. Mensibus, etc., i. e. the histres or periods of five years were then ten months short, two for each year. — Hie numerus, sc. decimus. — spaiiis, i. e. the decads. — 127. Inde patres, etc. The original Roman senate consisted of one hundred mem- bers, divided into ten decuries (orbes) : see Hist, of Rome, pp. 15, 45. Nothing can be plainer than this ; but a vast majoiity of the MSS., which nearly all the editors follow, read pares, of which no satisfactory sense has been given. — Hastatos, etc. It was the legion of the republic, and not the phalanx of the regal period that was composed of Hastati, Principes, and Pilani or Triarians : see Hist, of Rome, p. 171. It is not clear how the decimal division was ap- plied to them. — legitimo, etc., i. e. the Equites of the legion who were divided into ten turmae or troops ; legitimo, as being furnished by the state, constitutional as it were : see Hist, of Rome, p. 50. — Quin etiam, etc. The three patrician tribes were divided in a similar manner. 135-150. Proofs of the year having anciently begun in March. On the Kalends of this month the bay-branches were renewed at the dwellings of the Flamens and of the Rex Sacrorum, at the Curia Prisca and the temple of Vesta, and the sacred fire in this last was extinguished and rekindled, — Flaniinibiis, i. e. at their doors, V. 139 : see on ii. 21. Perhaps only the Flamen Dialis. — Curia Prisca. It is difficult to say what is meant by this. The Curia Hostilia, the old senate-house, no longer existed ; the poet, however, may have been wi'iting from books, as he so constantly did, and not have attended to that fact. Or it may be the four veteres Curiae, which, according to Festus {s. v. novae), were still remaining. — Vesta, i. e. her temple or its door : comp. v. 137 .—focis, i. e. templo. — Dicitur, because no one could enter so as to see it. — 145. Jides, a proof or ground of belief. — An7ia, etc. : see v. 523, seq. — veteres, etc., i. e. the consulate in the early times. This, however, is a complete error. The consuls had no fixed time for entering on their office till A. U. 529-31, five years before Hannibal's invasion of Italy, when it became the Ides of March, which continued till A. U. 599-601, when it was fixed on the Kalends of January. In the early times it had fluctuated from July to September : see Becker Handb. der Rom. Alt. ii. ii. 95, seq. — 148. perfide Poene, Hannibal with the usual Roman slander of him. — Denique, etc. This is the strongest reason : see Introd. § 3. 151-166, Changes of the yea.r.— oliviferis: see Colum. v. 8. 166 NOTES ON THE FASTI. Eretimanus omnis oliviferae Mutuscae, Virg. Aen. vii. 711. — deductus, brought down, i. e. from the Sabine hills to the plains of Rome ; or brought thither in state with numerous attendants. — Samio, etc., i. e. Pythagoras, who taught the doctrine of the Metempsychosis, and who was said to have been the instructor of Numa. — Egeria .• see V. 261. — Caesaris, etc. For Caesar's reformation of the Ka- lendar, see Hist, of Rome, p. 443. — dens hospes, a stranger-god. 167-258. The Matronalia and its causes. 167-230. The Rape of the Sabines. — occultos ynonitus, i. q. ad- monitus, the secret intimations or voices : comp. v. 36. — Cum sis, etc. When the occupations are of a manly nature (comp. v, 173), not, as Gierig understands it, when you are in general worshiped b}^ men. — tua festa, i. e. Kalendas Martias. — Nunc, on this day. — gressus fero. Alluding perhaps to his name Gradivus. — liujus, so. Romae viagnae. — de canna, etc. This supposed cottage of Romulus, which was still kept up in our poet's time, would seem to have stood on the west side of the Palatine, below the church of San Teodoro : see Dionys. i. 79. — Romanics, i. q. Romani. — 190. male, hardly, or not at all : see v. 102. — Cum pare, etc. A reason why the Romans should get wives. — 195. Extremis (sc. Italiae), etc., i. e. they gave their daughters in marriage to people at a distance, and would not to those who were close at hand. — patriam : see v. 21. — Tolle, away with, as tolle moras. Met. xiii. 556 ; tolle querelas, Hor. Ep. i. 12, 3. — Conso: see Mythology, p. 529. — tibi, sc. poeta. — 200. sua sacra. The Consualia were on the xv. Kal. Sept. — Intimiuere, sc. ira: see Hist, of Rome, p. 13. — generis, abl. plur. o^ gener. He may, as Douza supposes, be here glancing at the war between Caesar and Pompeius.— /ere, in general : see v. 218. — nurus, Hersilia, the wife of Romulus. — piae, dutiful. — 224. posse, etc. Taubner thinks that they pinched the children, and that their cries of Ah ! Vae ! sounded like Ave. We see no other way of explaining the passage. — Oebaliae : see on i. 260. — non leve mimus, no slight re- ward. 231-258. Other origins of the festival. — Aut quia, etc. Either this was the reason, or that I was the sire of the founders of the City. — committi. This is plainly a mid. voice. — 235. Quid, etc. A further reason. This is the time of nature's fecundity. — pereunt, go totally away. — Uvida. Some of the best MSS. read umida; several ha\e vivida. — lierha, the young corn. — 244. militiam. This is appropriate to the speaker. The poet uses this figure, however, elsewhere. Et rudis ad partus et nova miles eram. Her. ii. 48. — Adde, etc. Another cause. The temple of Juno Lucina (see on BOOK III. 156-285. 167 ii. 435) was dedicated on this day. — excubias, etc. Exquiliae. Alii has scripsere ab excuhiis Regis dictas, alii ah eo quod excultae a rege Tullio essent, alii ab aesculetis, Varro, L. L. v. 49. By excubias, Meikel (p. cxxvii.) understands the mound or wall of Servius TuUius : see Hist, of Rome, p. 54. — 249. Quid vioror, etc. A final reason. It is an act of filial duty on the part of Mars. — Eminet, rises up, is plain. — Ferte deae, etc. These are the words of the poet in his own person. Flowers were a natural off'ering in the s'pvm^.—Jlorentibus herbis, i.q.Jloribus: comp. Virg. Buc. ix. 19. — caput, sc. of the statue of the goddess, or rather of the worshiper. — 255. Dicite, sing : see on Hor. Ep. i. 1, 1. — Ut solvat, etc. The Roman religion, as we may observe, was full of these symbolic acts. 259-398. On the Kalends of March, the priests named the Salii, began their sacred dances and songs, which they repeated on stated days throughout the month. The poet here gives the supposed origin of this rite : see Excursus on ii. 267. 259-284. Egeria and Numa. — Nympha, etc., i. e. Egeria. — operata, employed in. — tua facta, your own deeds, what you yourself were concerned in. — Vallis, etc. The Lacus Dianae (Lago di Nemi), a short way from Aricia, at the town of Genzano. It is a most beau- tiful lake, of a circular form, as being the crater of an extinct volcano. — Hie latet, etc. Virbius, who was worshiped here, was identified with the Grecian Hippolytus : see Virg. Aen. vii. 765, seq.; Mytho- logy, p. 520. — 267. Licia, etc. This practice may be observed at the present day in every country where the Roman Catholic religion prevails ; in Ireland, for example : comp. Met. viii. 744. — sepes. Probably the fence of the sacred grove. — Saepe, etc. This mode of returning thanks for the recovery of health to Diana Nemorensis is also noticed by Propertius (ii. 23, 39), Cum videt accensis devotam currere taedis In nevius et Triviae lumina ferre deae. — Regna tenent, etc. The priest named Rex Nemorensis was always a runaway slave who had slain his predecessor in office, and who always carried a sword for his own protection : comp. A. A. i. 260 ; Strabo v. 3, 12 ; Suet. Cal. 35. — 273. Defluit, sc. in lacum. Tag fitv ovv irriyag op^v HffTiv, i^ iov 7] Xi^vri TrXrjpovTai' tovtiov d" scrrlv 'Ryepla kuXov- fi'ivri, SaifiovSg tlvoq eTrwvvfjiog. Strab. ut sup. We must not con- found this with the fount and vale of Egeria near the Capene gate of Rome: Juv. iii. 17. — consilium, i.e. consiliatrix : see Virg. Ex- curs. VII. 285-392. The sending down of the ancile. The following legend was framed in some measure from that of Proteus in the Odyssey, and partly from that of Silenus ; Herod, viii. 138. It is also related by 168 NOTES ON THE FASTI. Plutarch, Num. 15. — ignes, sc. caeledes. — ^iahile, i. q. expiahile.— ■poterunt, sc. solL — ^292. Romani soli, of Roman ground, i. e. Roman rural gods. — adhibe, sc. igitw.- — ita, so then. — -fere, usually. — so/i, alone. — 300. fonti, at the fount ; or pei'haps to the god or spirit of the fount. — 310. ingenio, mind, temper. — monitus : see v. 167.— 317. dediicere, Kardyuv, draw down. This was the i)roper magic term. Carmina vel caelo possunt deducere Lunam, Virg. Buc. viii. 69. — 327. Eliciiint, etc. It is the opinion of some modern writers that the Tuscans possessed the art of conducting the lightning, afterwards discovered by Franklin, and they ascribe the death of Tullus Hostilius to his ignorance of the proper mode of doing it.— jnamina, mode of expiating, i. e. removing. — donaria, altar, or temple : comp. Virg. Geor. iii. 533. — 337. ambage remota. This is difficult to understand, for its apparent meaning is the very reverse of the real one. A gloss in one MS. explains remota by obscura. We have elsewhere (see our Horace, Excurs. IV.) shown that com- pounds in re are frequently used intensively for the simple verbs, and the present may be an instance, though we have no where met with removeo, i. q. moveo. We had conjectured remotum, which we find to be a various writing in one MS. — Caede cnjiut, etc. We may observe in this, and what follows, the ingenuity of Numa in avoiding a human sacrifice. — 342. piscis, the Maena (see ii. 578) : Plut. Num. 15.^ — 352. crastina, sc. eventura. — 359. Prodit, etc. Hence we may infer that it was in the Forum the ancile fell, for Numa dwelt at the Regia by the temple of Vesta.— 363. velatus. Accord- ing to the Roman custom of covering the head when praying.— 369. sine mcbe : comp. Hor. Carm. i. 34, 6 ; Virg. Aen. vii. 141. — Subvdsere, raised : see on Virg. Buc. x. 74. — 377. Idque ancile, etc. Ancilia dicta ab ambecisu, quodea arma ab utraque parte, ut Thracum, incisa, Varro, L. L. vii. 43 ; sic est appellatum quia ex iitroque latere erat recisum, tit summum infimumque ejus latus pateret, Festus v. Mamurii. K.vkXoq ovk 'iariv, oho' aTroSiSujcnv, u>£ Trskrrj, rrjv Trspi- (pEpsiav, dW eKTOHi)v £%£i ypafifj/fje eXiKMsiSovg, ?)c at Kepalai Ka/x- TTUQ 't')(ov(yai Kal avi'eTrL(TTpk(pov(Tai tjj TrvKvoTrjTi irpbg aWr]\ov£, dyKvXov TO (Txvi^a voiovcyi. Plut. Num. 13. From these passages we may collect, that the ancile was oblong, round at top and bottom, curved internally on the sides, the ends or corners also round, so that it had no angles, being somewhat like the figure 8. — recisum. This is i. q. the simple caesum : see on v. 337. — caelata, formed, fashioned. Atque hanc speciem Praxiteles caelavit argento, Cic. Div. i. 36.— morum, etc., i. e. his morals were as pure as his skill was great. — 383. fabrae, from faber, an adj. nearly peculiar to Ovid : BOOK III. 287-422. 169 comp. Met. viii. 159. — clavsit, concluded, completed, executed. Ovid seems to have been the first to use this verb in this sense : see Drak. on Sil. Ital. xiii. QdiQ.-^Nomina, etc. In the end of the Salian hymn, was heard the name of Mamurius Veturius, whence this legend. Varro (L. L. vi. 45) says it meant veterem viemoriam. 393-398. Further particulars respecting this rite. — Nubere, etc. This is only noticed, we believe, by Ovid in this place. Like what follows, it would seem to apply to the whole month. It was con- sidered unlucky to move from the place where one happened to be at the time, motis, nee diini conditis, anciliis, Suet. Otho, 8 : see also Liv. xxxvii. 33 ; Tac. Hist. i. 89. — His etiam, etc. These were among the days on which the Flaminica was not to comb her hair : see Excursus II. 399-402. Morning-setting of the Southern Fish. Merkel (Ixxiv.) suspects that it was tertia a no7iis that was originally in the poem, as Clodius Tuscus, whom he supposes the poet to follow, says {ap. Laur. Lyd. de Ost.) ry 7rp6 I,' siSoJv .... kui opOpov 6 ix^iJc cnrb rov voTOv ap;^£rat KpvivTtaQai. 403-414. Morning-setting of Arctophylax or Bootes. In this there is an error ; for Clodius says, 6 ap/crovpoe (a star in that sign) kv rjn'spqi dviaxsi, and Ptolemy aoKTOvpog eaTTfpioQ tTriTsWd. Merkel (Ixxii.) thinks that the poet wrote Emerget visus ejfugietqiie tuos, " h. e. puncto temporis inter diluculum apparebit." — piger. Because he is a ploughman, whose usual gait is slow. — 407. At non, etc. But the bright star in the right shoulder of Virgo, named irpoTpvy-qTrip or Vindemitor (Eratosth. Cat. 9) will not set. Columella says (xi. 2) that it rises vi. Non., so it of course was now visible. — intonsum, with long uncut locks, like Apollo and Bacchus ; a mark of youth and beauty. — Quae nunc, etc. Vitis is ajnrtXog in Greek. 415-428. Augustus, made Pontifex Maximus. This was in A. U. 742, on the death of Lepidus, his former colleague in the triumvirate : see Hist. Rom. Emp. p. 11.- — Qiiisqids ades, etc. We think it is the Vestals he means ; for they alone colebant Vestam, and had the right of putting incense on the sacred hearth. Quisquis is used with a fem. by Plautus, Cist. ii. 3, 66 ; Pers. iv. 3, 84 ; Rud. iv. 4, 102. — Iliads, as having been brought by Aeneas from Ilium. — 418. Gra- tare. Three MSS. of inferior note, which editors in general chose to follow, read Cratera. — mereri, sc. quam simiere. — numina, the deity. Augustus had been in a jnanner deified at this time by the worship of his Genius with the Lares Praestites. — 422. pignora juncta. To the Palladium and the other jyignora of the state was now joined a further pgwMs in the person of Augustus. It is quite plain that this I 170 NOTES ON THE FASTI. and what follows could only have been written during the lifetime of that prince. — 423. Di, etc. In this verse the editors have adopted from one or two very inferior MSS. de for di, and favilla for ferenti, — gravis, i. e. grnvatus, laden : see on Hor. Sat. i. 1, 4. — cog- nata numina. The Julian house deduced its origin from Jupiter, the son of Saturn, and brother of Vesta : see Mythology, p. 95. 429-448. Dedication of temple of Vedjovis. — Una nota, sc. in Knlendario, i. e. F instead of N P. On this Merkel observes (p. xli.), " Causam vero .... eandem puto atque Feralibus. Nam sacrificii utroque die facti quandam similitudinem videor mihi deprehendere ex Gellii verbis N. A. v. 12, sacrifican Vedjovi ritu humano capram. Atqui humanum sacrijicium Paulus Diac. p. 103, Muell. dicit esse quod mortui causa fiebat." — Marti, i. e. Marlii, sc. mensis. — lucos duos. The space between the Arx and the Capitolium named by the moderns the Intermontium, was called inter duos lucos, Liv. i. 8, jxeOoQiov Svoiv Spv[.iiov, Dionys. ii. 1.5, probably because those two summits were covered with trees like the other hills of Rome. It was here that Romulus made the Asylum.— -lucum, i. e. one of those luci. — 437. Juppifer, etc., i. e. Vedjovis is i. q. Jupiter-juvenis. His statue, therefore, bears no thunderbolt, and a she-goat stands beside it, because a she-goat suckled the infant deity. These, we see, are Grecian notions, whereas Vedjovis was an Etruscan god, and most probably connected with the underworld: see Mythology, p. 531. — 445. N'unc vocor, etc. That being what he is, my task is now to explain his name : see Excursus V. 449-458. The morning-rising of Pegasus. Equus mane oritur, Colum. xi. 2; yet Ovid would seem to mean an evening-rising. Merkel, however, maintains that he does not, and while in his text he gives variabunt, in his Prolegomena (p. Ixx.) he has vallabunt, the reading of a few of the inferior MSS. He adds, "siquidem Vedjovis festum nocturnum erat, ut omnium nocentium deorum . . . Jamque igitur est, sub ejus noctis finem." — Creditur, etc. : see Hes. Th. 280 seq. 325 ; Ov. Met. iv. 784 ; v. 256 ; Mythology, 253, 419. — gravidae, pregnant. This is somewhat of a hypallage. — Jamque, etc. From Bellerophon : see Mythology, 403. 459-516. Evening-rising of the Crown of Ariadne ; for her story see Met. viii. 175 ; A. A. i. 531 ; Her. 10 ; Catull. Ixiv. 52 ; Hor. Carm. ii. 19 ; Mythology, 390, 457. — dea, i. e. Ariadne, included in the adj. Gnosis. — -perjuro mutarat. According \o the usage of the Latin language, Velox amoenum saepe Lucretilem Mutat Lycaeo Faunus, Hor. Carm. i. 17, 1. — rustica, simple, like an ignorant country-girl. — 465. depexis, combed out, straight, lank. — spatiata. BOOK HI. 423-524. 171 i. q. spaiians, walking slowly backwards and forwards : comp. Virg. Geor. i. 389 ; Aen. iv. 62.-474. ahiiL The final syllable is long, as being in arsis. — 476. relata, is brought back, repeated ; Bacchus being substituted for Theseus. — 480, dedoluisse, have ended my grief, i. e. have died. — Tarn bene, etc., to disturb so happy a union. — celari, sc. hoc, be kept ignorant of. Nosne hoc celatos tarn dm ? Ter. Hec. iv. 3, 23. — ille color, that colour of hers. — matrem, Pasi- phae. — Libera. This was a deity joined with Liber and Ceres in the Roman religion, but who had nothing to do with Ariadne : see Mythology, p. 517, to which we afterwards made the following ad- dition illustrative of the Roman religion. " It appears to us to be quite erroneous to suppose that the Ceres, Liber and Libera of the Romans were the Demeter, Dionysos and Kora of the Greeks, by whom Dionysos does not seem to have been united with the two goddesses, as Liber was at Rome. We would propose the following hypothesis on the subject. The temple usually called that of Ceres at Rome was in reality one of the three conjoined deities (Liv. iii. 55 ; Dionys, vi. 17, 44 ; Tac. Ann. ii. 49). It stood at the foot of the Aventine, and belonged to the plebeians, to whom it seems to have been what the Capitoline temple was to the patricians. In this latter was worshiped a Triad, — Minerva, Jovis, Jovino (Juno), i. e. Wisdom, and the god and goddess icar i^oxhv ; in the latter there was also adored a Triad, — Ceres, Liber, Libera. May we not then suppose, that as the priestly nobles, the patricians, adored a triad of celestial or mental deities, so the agricultural plebeians worshiped a triad of deities presiding over the fruits and products of the earth? From the employment of the plural {vai^v, vclovq) by Dionysius we may further infer that the temple at the Aventine contained three celiac like that on the Capitoline."— 516. ilia, i. e. corona. 517-522. Second Equiria. — Furfureum, bright: see on ii. 74. — Q.uein Tiberis, etc. The Tiber, as it were, encompasses the Campus Martius. — Caeliiis, etc. The part of the Caelian hill is unknown. It was probably, however, outside of the city, near the Lateran. 523-710. The festival of Anna Perenna : see Mythology, p. 534. 523-542. Description of the festival. — geniale. Because indulge- bant genio, by drinking. — Haud jwocul, etc. Via Flam, ad lapi- DEM PEiMUM, Kal. Vat. Gierig, we know not on what authority, says " inter Anienis confluentem et pontem Milvium," a distance of more than two miles from ancient Rome. The Annae pomifrrum nenms Perennae, as Martial (iv. 64, 1 7) terms it, must have lain not far from the present Porta Pia between the road and the Tiber, I 2 1 72 NOTES ON THE FASTI. from which Ovid says it was hand procul. — 525. advcna. As coming from a distance. — venit, sc. ab Urbe.— pare sua. Probably an arnica. — Sub Jove, in the open air : comp. ii. 299. — tamen, even so. — ad numerum, i. e. they drink as many glasses as they wish to live years. — ebihat, drinks out. — 535. Illic, etc. There was a Mime or farce by Laberius (see on Hor. Sat. i. 10, 6) named Anna Perenna, which Merkel thinks may be meant \iere —jactant, etc. They make gesticulations suited to the verses. The acting and dancing of the ancients were very pantomimic, and great use was made of the hands in them. — -faciles, i. q. molles, i. e. mobiles. — posito cratere, i. e. when they have ceased from drinking ; posito, i. q. deposito ; cratere, i. q. vino or cyathis.- — f/wras, awkward, clownish, as they were probably drunk, and were, at all events, common workmen, me- chanics, and such like. Atque extra numerum procedere membra mo- ventes Duriter, et duro terram pede pellere matrem, Lucr. v. 1400. — sunt spectacula, i. e. are objects of derision : comp. Hor. Sat. i. 7, 21. — 540. fortunatos, happy ; for, as the old saw has it, " He that is drunk, is as great as a king." — Occurri, sc. pompam. The constr. here is somewhat unusual. In prose it would be Occurri pompam quae, etc. The MSS in general read Occurrit. It is the opinion of Heinsius and Burmann, that some lines have been lost here. The latter thinks that they were struck out by the monks on account of their impropriety. 543-654. Enquiry as to M^ho this goddess was. First opinion, she w^as Anna, the sister of Dido : see Virg. Aen.iv. We may here remark, that both Dido and Anna, i. e. Hannah, seem to have been epithets of Astarte, the goddess of the Phoenicians, the former de- noting hve, and the latter favour. The Romans, after the manner of the Greeks, made moi-tal women of these attributes, and as Hannah was perhaps the Erycinian Venus (see on iv. 872), and was worshiped with lascivious rites ; this, together with the similarity of the name, may have led to the following legend, which there is no reason to regard as being Ovid's invention. — Quae, as to who. — proposito, enquiry. — Arserat. He plays on this word in his usual manner. — 549. Praebuit, etc. He takes this epitaph from his own epistle of Dido to Aeneas ; Her. vii. 195. — invadunt, enter. — vindice, defender. — larba : see Virg. Aen. iv. 196. — ut olim, etc.; comp, Virg. Geor. iv. 213. — nudandas, i. e. to be taken out of the hull : see on Virg Geor. i 298. — 560. justa, rites of the dea-d.—favillae, the ashes of Dido. — libatas, cut off, and offered. — pede aequo, with an even favourable course, the j^edes (i. e. the sheets or ropes at the corners of the sails) being stretched alike. — labitur, sc. mari. — BOOK III. 525-667. 173 Moenia, etc. : comp. Virg, Aen, v. 3. — Melite, Malta. Its fertility was only relative, for it is any thing but fertile. — Cosyrae, Gozzo. — 570. Battiis. Battus was the founder of the Greek colony of Gyrene, and the Greeks never possessed Melite. Silius, who also relates this legend (viii. 50, seq.), makes Anna come to Gyrene. — quantulacuni- que, whatever it is, small though it be. — tamen, surely. We have observed in our notes on Horace, that tamen answers to the Italian pure, which is often merely emphatic. — Pygmalionis : see Aen. i. 346, 5^5'.— 581. Crathidis. The Crathis is the stream which ran by Thurii on the east coast of Southern Italy. The Camera is men- tioned no where else, and the supposition of the Phoenician Hannah or a similar being having been worshiped there, seems groundless. — subducere, to draw down. — alveus, the hold. — 593. habenis, i. e. gubernaculo. — vix. He had so little hope of escaping shipwreck. — quaecumque, etc., i. e. whoever died on the land. — 602. Auctus : see on i. 612. — secuvi, sc. loquitur, included in the following exclamat : see on Hor. Sat. i. 4, 32. — 612. Admonitu, the recollection : see on V. 167. — motus, mo\eA. — 617. morte, sc. Elissae. — credibili, i. e. quam credibile erat, quam credebam. — Ne refer, tell not the tale. — ratio, your own choice : comp. Hor. Sat. i. 1, '2.,—memores, sc. sumus debere, — errores, wanderings. — ^627. paratus, i. q. ajjparatus, dress : comp. Met. vi. 451. — pia, virtuous, as resulting from duty. — 633. faku77i,cause\ess, unreal. — praeter, before. — e.rac/K;??, decided on. — 639. Noxerat, etc. : comp. Virg. Aen. i. 353. — perenne. The abl. in e from adjectives in is or er is peculiar to Ovid : see Zumpt, § 63, note. — 656. Et celebrant, etc. The expression celebrant se is, we believe, without example. Marsus explained it, " se reddunt celebres ebrietate." Taubner, " sua vel genii sui causa frequentes adsunt." Gierig, " curant ut bene sibi sit." May not se be scipsam, i. q. cam ? Poma ita disponere ut scobs inter se calcari possit, Colum. xii. 44 : comp. Hor. Sat. ii. 1, 49. Merkel (p. clxxvi.) conjectures te or 7-em. 657-660. Other opinions. She was the Moon ; Themis, i. e. the Mother of the Seasons (Mythology, p. 198); lo, i. e. the Moon : all derived from the idea of her being the year. Some thought her a nymph, the daughter of Atlas, who had reared Jupiter, apparently confounding her with Amalthea. The only daughters of Atlas were the Pleiades and Hyades, to neither of whom does that task seem to have fallen. 661-671. A further opinion, which seems to have derived Anna from anus. — Plebs vetus, etc. The secession in A. U. 260 : see Hist, of Rome, p. 62. — tuta, i. e. tuita. — 667. Orta, etc. We are not, I 3 174 NOTES ON THE FASTI. perhaps, to infer from this, that she lived at Bovillae, which was at least a dozen miles from the Moris Sacer. — siiburbanis ; see on vi. 361. — domi, so. Romae. 672-696. Reason why obscene verses were sung at her festival. — nam coeunt, etc., for they do come together, etc. He thus ex- presses himself, because he had not mentioned it before. — certa. This probably means, fixed, traditional, not extemporised. — dea facta, sc. anus a Bovillis : comp. v. 684. — seducta, drawn aside. — 688. dedit vianus, yielded, consented. — hide joci, etc. The reason is rather to be sought in the old mode of worshiping deities of increase and production in Greece and Italy, as well as in the East. A curious resemblance has been traced between this goddess and Anna Poorna Devi, a Hindoo goddess of nutrition and abundance. 697-710. The assassination of Julius Caesar: see Hist, of Rome, p. 447. — ■2mncipe. He is so styled even by Cicero, ad Fam. ix. 17. — locuta, sc. est mi/ii. — ineiis sacerdos. As being Pontifex Maximus. As such, he resided in the Regia, close to the temple of Vesta, which makes the language of the goddess more appropriate. — Ipsa, etc. This was the fiction of the poet Simonides respecting Helena, which Euripides followed in his drama, named from her. — vidit, has seen. Perhaps to intimate his immediate assumption. — 704. templa. On the spot, at the upper end of the Comitium, where the body of Caesar had been burnt (Hist, of Rome, p. 451), a temple to him was erected by the Triumvirs, in A. U. 710-12. — dicata, i. e. dedi- cata, sc. ei. — Morte jacent merita. All the conspirators perished by violent deaths. The last was Cassius Parmensis, who was slain at Athens, after the battle of Actium. — 707. Philippi. At which Brutus and Cassius fell. — Et quorum, i. e. Et ii quorum. — S2Mrsis, sc. ibi. — elementa, sc. rerum gerendaruvi. 711,712. Morning-setting of the Nepa or Scorpion. Tot) (tkoq- iriov 01 irpivToi duTspes ^vfouiri. Euctemon, ap. Gem, Nepa occidit, Colum. xi. 2 : comp. Plin. iv. 163 ; xviii. 65. Ovid's words M'ould, however, seem to express a rising. But he may mean, that at dawn only the anterior part of the Scorpion will be visible, as he is then on the point of setting. 713-790. The Liberalia. The poet only discusses two ques- tions ; namely, why old women sold liba, and why youths assumed the toga libera on that day. — celebeirima, distinguished, famed. Cele- berrimus et laetissimus dies, Cic. de Am. 3. — celeberrimum monu- mentum, Id. pro Sext. 67. — Nee referam, etc. For the Grecian Dionysus (different from the Latin Liber : see on v. 512), to whom all these events refer, see Mythology, p. 205, seq. — eras, sc. Bacche. BOOK III. 672-785, 175 A few MSS. read erat. — Expletum, completed. — matris opus, the task of the mother, in gestation. — Sithonas, etc. Alluding to the story of Lycurgus, v. 722. He joins the Scythians with the Thra- cians, as they were neighbours ; but it is no where said that Bacchus entered Scythia. — Tu quoque, etc. Pentheus. — 726. Vilis anus. Liber alia dicta, quod per totiim oppidum eo diesedent sacerdotes Liberi, anus edera coronatae, cum libis et foculo pro emptore sacrijicantes. Varro L. L. vi. 14. The way it probably was done was this : when any one bought a libuni from the old woman, she burned a part of it {v. 734) for him on the foculum, as on an altar. — Ante, etc. The origin of this rite (whose real origin was unknown, but which may owe it to the resemblance between the words libum and Liber) was, according to the poet, Bacchus being the first who burned victims and incense in honour of the gods. — honores, sacrifices : see ii. 355. — 728. gelidis. As no fire was ever on them. — ^unt. They offer. Cutn pro populo fieret, Cic. ad Att. i. 12. — succis, etc. Because he was also the discoverer of honey. There was always honey in a libiim, and it was smeared with honey, v. 761. — 740. Aeriferae, etc., i.e. they clattered their cymbals. — volucres, winged beings. — actae, drawn, attracted : see on Hor. Sat. ii. 7, 24. — CoUigit, etc., i. e. hives them. — levis senex. Silenus, who was old and bald.- — dissimidat, i. e. keeps this knowledge to himself. — 750. AppUcat, puts him up to. — super, sc. asellum. — nixus, holding, supporting himself hj.—Milia, etc. It was a hornet's nest. — sima. This is the conjecture of Heinsius. Most MSS. read prima, a few suvima. — limuin inducere, to daub his head and face with mud, to remove the pain of the stings. — 763. presset, sc. presses, i. e. kneads, makes. This is the reading of one of the best MSS. ; the majority read praesit, a few of inferior note praestet. — noverca. Juno. — opposuisse, put before. 771-790. Why the toga libera was given on this day. — utrumque, sc. puerum et juvenem. — pater. All the gods were so called in the Roman theology : see Mythology, p. 507. Liber, iiowever, was rarely used without it. — numinibus, i. e. nuviini. — 777. es Liber, i. e. your name is Liber. This is th« true reason.— ^resci, sc. Romani. — patiio, i. e. paterno, inherited from his father : comp. Hor. Epod. 2, 3. — Et caperet, etc. : see on i. 207. — 782. Nee crimen, etc. sc. as it is in these days of luxury and effeminacy. — Rusticus, sc. et cuvi. — ludos. The Ludi Circenses, Capitolini, Florales, etc., given in honour of the gods. — studiis, sc. popidi, their pleasure, gratification, not " arti poeticae et musicae," as Gierig understands it. — ko7ios, i. e. hcdi. — 785. Luce sua, i. e. hoc die, Liberalibus. Hence we see that there were no ludi to Liber, except the Corealia, which he shared i4 176 NOTES ON THE FASTI. with Ceres and Libera. — tironem. Tlie youth, when he assumed the toga virilis, was termed tiro, and the period on which he then entered, tirocinium. — celebrare, etc. Frequentia me usque ad Capito- lium celehravit, Cic. ad Att. vi. I. — 788. non aliena, not unsuitable. — caput, etc. : comp. Virg. Geor. ii. 39-2. The horned Bacchus was the Phrygian Sabazios : see Mythology, p. 209. We may observe, in fine, that there seems to be no reason whatever for regarding the Italian Liber Pater as a god of wine. 791, 792. On this and the preceding day the priests went and made offerings at the various sacraria Argeorum throughout the city : see on v. 621. — sua pagina, i.e. the part of the poem assigned to them. 793-808. Rising of the Milvus or Kite ; but whether morning or evening, and whether xvii. or xvi. Kal. we are uninformed by the poet. Pliny says (xviii. 65). xv. Kal. April. Italiae Milvuin ostendi. The following legend is only to be found in this place, and it reminds one strongly of the sacrifice of the horse in Hindoo mythology : see Southey's Curse of Kehama, book viii. — Miluus, a trisyllable : see on Hor. Ep. i. 16, 31. — Quaeque fuit, etc., i.e. the following aid. — violenta, powerful. — adamante, steel.— Attulit, etc. : comp. Met. ii. 716. 809-850. The Quinquatrus, or festival of Minerva. — Nomina, etc. This is an erroi'. Hic dies units ah nominis errore observatur, proinde ut sint quinque. Dictus ut ab Tusculanis post diem sextum Idus simi- liter vacatur Sexatrus, et post diem septimum Septimatrus ; sic hic, quod erat post diem quintum Idus, Quinquatrus, Varro L. L. vi. 14. Out of ignorance of the origin of the name, they had made a one-day festival to last five days. — Sanguine, etc., i. e. the gladiatorial shows, with which it was celebrated, did not begin till the second day.— /ai-, sc. gladiatoribus. — ilia nata, etc. In the Kal. Praen. it is noted on this day, Minervae aedis in Aventino eo die est consecrata, and in Kal. Vindob. there is N. Minervae. — 813. strata, spread, smoothed. — arena, sc. amphitheatri, or, perhaps. Fori ; for it was in the Forum, which was always sanded for the purpose, that the gla- diatorial shows were given originally. It may be observed, that this usage probably arose from confounding the Grecian war-goddess, Pallas- Athena, with the Tuscan or Roman Minerva, the patroness of the mental powers. — Pallada, etc. : see Juv. x. 118. It is of the real Italian Aexty that he now treats, and the boys or girls that were learning to read, etc., that he addresses. — 817. Pallada placata, etc. Those who were engaged in spinning or weaving. — stantes. The ancient loom was upright : comp. Met. vi. 33, seq. — Hanc cole, etc. The scourer and the dyer, the shoemaker and the carpenter. — BOOK III. 785-851. 177 Tychio: see Horn. II. vii. 222. — Epeo : see Od. viii. 492; Virg. Aen. ii. 264. — Vosquoque, etc., the physicians. — vestris,sc.vumeribus, fees. — 829. Nee vos, etc., the schoolmasters. — turba, etc. There is a great variety of readings here. Asfereis found in one of the best MSS., and in two of inferior authority (while others have ferae, feri, ferri), and it alone makes sense, it is to be preferred. Merkel, at one time, conjectured turha Plian; at another, turba vafra. Fere'ia, in general. — fraudata censu, cheated out of their legitimate income by the small fees they got. — Quique moves, etc., the carver, the painter, the sculptor. — tabulam, etc. This alludes to the mode of painting with melted wax named encaustiim, of which Pliny (xxxv. 11.) de- scribes three kinds. The first, which is the one here meant, was quo jnngebant ceris discoloi'ibus tabulae illitis et, igne admoto, candefacth. — -835. Caelius, etc. He now enquires into the origin of Capta, the title by which Minerva was worshiped, in a chapel on the Caelian hill. The site is not easy to ascertain. The part about the Lateran Church, where it declines into the plain, would seem to answer the description best ; but that, it is said, was outside of the city-wall. This, however, is no very valid objection ; for the same was the case with the temples of Mars, Apollo, Bellona, and so many others. Nardini, whom Becker follows, places it near the Colosseum. — 839. Capitale, i. e. ingeniosus,qui caput habet.—perdomltis, etc. In A. U. 361 : see Hist, of Rome, p. 112. — littera prisca, i.e. the annals, or f he old name of the goddess. It could not have been an inscription, as then he would have had no doubt. — 845. An, quod habet, etc. This passage is really almost unintelligible. It would seem to mean that stealing any thing from that place was a capital offence : see Gell. xi. 18. Merkel (xcvi) quotes Paul. Diac, p. 66, 1 : capitalis lucus, ubi si quid violatum est cajmt violatoris expiatur. 849, 850. The Tubilustrium on the last day of the Quinquatrus. Dies appellatur, quod eo die in Atrio Sutorio sacrorum tubae lustrantur, Varro, L. L. vi. 14. Verrius and Festus say the same. The Tubae were those used by the priests, perhaps the Salians. JLaOapfiog ad\- TTiyyoQ Kal Kivrjaic rStv OTrXoir, Koi TifiafApecoQ Kal Nepij'jje, Oecig ovToi KaXov(ri, Laur. Lyd. de Mens. p. 85. This Nerine is, therefore, perhaps the fortis dea. The Atrium Sutorium is utterly unknown. 851-876. Entrance of the Sun into Aries. This, he says, took place the day before the Tubilustrium, i. e. xi. Kal. Origin of that sign : see Mythology, p. 332. — novercae, Ino. — herba, the corn. — ad I 5 178 KOTES ON THE FASTI. tripodas, sc. DelpJm. — sorie, response. In many oracles, but not in that of Delphi, the answer was given by lots. This was particu- larly the case in Italy, as at Praeneste and elsewhere : comp. ii. 713. — Delpkicus, sc. deus. — 857. cum semine, as well as the seed. — regem, Atharaas. — mater, Nephele {cloud). — 865. draconigenam urbem, Thebes. — cum, at the time when. — Caeruleo deo, Neptune, as it would seem. 877,878. The vernal equinox. — i;e?MV?w, approaching. — Eos,'li.ibQ, Aurora. 879-882. Worship of Janus, Concord, Health, and Peace.— Canuerint, sc. et ubi. — Concordia, etc. Zonaras (x. 34) says that Augustus made statues 'Yy/ttag Si]jiolica quam privata sunt. Et est genus hilaritatis et lusus apud rusticos, ut congesfis cum foeno stipidis ignem magnum transiliant his Palihhus, se expiari credentes, Varro ap. Schol. Pers. i. 72. Casaubon, in his note on that place, shows how this custom was transmitted to the early Christians, who only changed the time of it to St. John's day (June 2.3rd). The Scandi- navians had a similar custom of lighting purifying fires, in honour of their god Baldur, at the time of the summer-solstice, and among them also, St. John took the place of the heathen deity. This custom has also prevailed among the Celts of Ireland and Scotland, down to our own days. — Udaque, etc. A branch of bay was used for sprinkling the purifying water : comp. v. 677. — 730. Puppis, i. e. carmen. The course of the poem is compared to that of a ship, in the usual manner of poets ; " Now strike your sailes yee iolly ma- riners, For we be come unto a quiet rode," Faerie Queene, ii. xii. 42. — suffimen, i. q. suffimentum, fumigation, i. e. material for fumi- gating. — 733. Sangids, etc. The suffimen, which they then got from the Vestals, was the ashes of the calves, from the Fordicidia (see v. 640), 192 NOTES ON THE FASTI. tho blood of a horse, and dry bean-stalks. This horse was what was called the October Equus, qui in Campo Martio mense Octobri immo- Intur qvotannis Marti bignrum victricum dexterior .... ejusdevique Cauda tanta celeritate perferfur in Regiam, ut ex ea sanguis destiUet in focum, pai'ticipandae rei divinae gratia, Festuss.i;. Plutarch (Q. R. 97) says that this took place on the Ides of December, and that /cojui'^ti Kai rbv f3(i)fibv aii^daffsi rrjV jjiiv ovpav diroKo^aQ tiq stti t7)v "P/jyte- vav (i. e. Regiam) KoXovukvrjv. By the 'Fliyeiva, he evidently means the Regia, which he regards as the temple of Vesta, to which it belonged in his time ; see on v. 949. For the Regia, see on ii. 69. — culmen, i. e. cidmiis. — inane, as the beans were gone. — 735. ad prima, etc., vtto vvktu, at nightfall. — Unda, etc. The dust of the ])lace was to be laid with water, and then swept away. — Caerulei. The flame of sulphur, as is well-known, is blue. — 740. Tacta, sc. nasum, by the strong fume of the sulphur. We do not think, that the sheep were rubbed with it. — mares, " quae non faciunt fructus vel grosses, unde alibi mascula thura," Vet. Gl. ap, Merkel. Some MSS. read maris rores. — taedam. Sextum genus (pinus) est taeda proprie dicta, Plin. xvi. 10. — herbas, etc. : see on i, 343. — Liha, etc. They offered cakes of millet, and also a basket-full of that pulse. — 745. dajies, the food that was to be offered to the goddess, and then consumed by the worshipers. It must have consisted of bread and cakes ; for Solinus saj^s, Et observatum deinceps ne qua hostia Parilibus caederetur ut dies ista a caedibus purus esset ; which is further proved by the use of the milk. — resectis. The liba, for example, used to be cut into quarters ; see on Hor. Ep. i. 17, 49. — Consule, etc. The prayer to Pales : comp. ii. 659. — sacro, sc. loco. — 750. in bustis, on a tomb or grave : see on Virg. Buc. iv. 49. — fugatae. It was the belief that the deities fled the view of mortals, to whom, as the legends of Tiresias and Actaeon show, the view of them was fatal. — Unde, etc. In the South, they give the sheep and cattle leaves as well as grass to eat: see on Virg. Buc. ix. 61. — 755. degrandinat, it is pelting hail. This is a ajra? Xeyo/x. and is to be explained after the analogy of Desaevio (Virg. Aen. iv. 52), and so many other compounds in de.—fano. The reading of a very few MSS. All the others have Fauna. — Nee Dryadas, etc. : see on V. 751. — labra, i. e. lavacra, bathing-place. He alludes to Actaeon : see Met. iii. 161. — Faunum, etc., i. e. Pan : comp. Theocr. i. 15. — 765. referam, sc. vesperi. — referat, etc. : comp. Virg. Buc. i. 35. — 770. Dent, etc. In making cheese, that the whey might run out freely : comp. Tibull. ii. 3, 16. — vivorore, i. e. in running water. Ros, like ^pocTQQ, is used for aqua: comp. Met. iii. 164, and see Valk. on BOOK IV. 735-843. 193 Eur. Hipp. 121. — camella. A wooden bowl used by the countryfolk. — sapam. Fit, musto usque ad tertiam partem mensurae decocto, Plin. xiv. 9. — Mooc, etc. : see v. 121. For the celebration of the Palilia, corap. TibuU. ii. 5, 87, seq. 783-806. Various causes assigned for the origin of the Palilia. — Turba, sc. causarum. — vitium, etc. Ovine per ignem Excoqnitur vitium, Virg. Geor. i. 89. — qiie, even. — duce. In the South, the shepherd usually walks at the head of his flock : see on Virg. Buc. ii. 23. — An quia. Second cause : comp. Met. i. 432. — 791. An quod, etc. Third cause. Aqua et igni solent interdici damnatis, quam acci- piunt nuptae, Festus, v. Aqua. The interdicfio aqua et igni prevented an exul from returning to Rome ; it was also the custom there for the bride and the bridegroom to touch lire and water. — sunt, sc. sed. Fourth cause. — referri, i. e. we are reminded of. — 795. Pars, i. e. some people. Fifth cause. — An magis, or rather. Sixth cause. — 801. Num tamen, etc. A seventh cause, and the most probable one in the poet's eyes. — cessaturae, that was no longer to be inhabited. — natali, i. e. on the day of the Palilia, on which Rome was said to have been founded. 807-862. Building of Rome : see Hist, of Rome, p. 13. — Ipse locum, etc. Five inferior MSS., which the editions follow, read. Ipse locus caussas, etc., which would seem to give a better sense than the present reading, which Marsus says means, " By chance we are come to the place where we are to relate the origin of Rome." Perhaps casus may be the event in the preceding verses, and locum, an occasion. — 820, suberant, were at hand. — ad solidum, sc. solum, i. e. deep, till it came to the firm ground.— /rwges, etc. The hole (fossa), which was dug on occasions like this, was named mundus. Into it were cast a portion of all necessary natural productions, and a little of the natal earth of each of the colonists : see Plut. Rom. 11. — focus, i. e. ara. — 825. stivam, the plough-tail. For the ancient plough and its parts, see Terms of Husbandry in our Virgil.— /jm?M, i. q. fas, the duty of a pious person. — adhibere, to call, to summon, to take to council : Cic. Off. ii. 23 ; iii. 20.— 831. Longa, etc. in this verse, que connects aetas and potentia : comp. v. 881. Ovid more than once calls Rome Urbs domina, but here, as the city was not yet built, he uses terrae, instead of Urbis. Three MSS. read domitae.—8Sl. Ccler. This is merely a personification of the Ce- leres : see Hist, of Rome, p. 45. — 843. Rutro. Most MSS. read retro, some rastro, a .few ult7'o. Rub'o is the happy emendation of Heinsius, which all have adopted. Dionysius (i. 87) says that he struck him riTi (rKa(pe'Kii, which is the rutrum, spade, or shovel : see K 194 NOTES ON THE FASTI. Virg. Terms of Husb. s. v. — occupat: see on i. 575. — servat, he preserves, i. e. gives. — 850. dissimulata, so. adhuc, restrained. — non- dnm facii. They M'ere not called Quirites till after their union with the Sabines. — semper, still, i. e. long time. 863-900. The Vinalia. There were two festivals of this name ; one, the present, celebrated in April ; the other in August, which last was named rustica. Ovid here seems to confound the two : see Merkel, p. xlvi. — utramque, sc. diem. — vulgares puellae, i. e. me- retrices. — Multa, sc. nam, very. — professarum. When a woman in- tended to become a meretrix, she g'ave the aediles notice of her name and her intention {profitehatur), and she was thenceforth entered in their books and under their inspection : see Tac. Ann. ii. 85, and Lipsius in he, — 869. shymbria. The sisymbriuvi or thymhraeum is a kind of wild mint. It is aromatic, exciting and tonic. — texta, etc., bunches of roses, bound with rushes. — Templa, etc. The temple to which he directs them to repair, is that of Venus Erycina, outside of the Colline gate, which was dedicated A. U. 571, having been vowed a few years before in the Ligurian war : Liv. xl. 34. Ovid confounds it here M'ith the temple of Venus Erycina, on the Capito- line, which was vowed A. U. 535, by the direction of the Sibylline books, and was dedicated A. U. 536 : Liv. xxii. 9 ; xxiii. 31. He makes a further mistake in connecting it with the taking of Syracuse in A. U. 540 ; for Claudius Marcellus did not even go to Sicily till A. U. 538. — Eryx. On this mountain, which was near Drepanum, cm the west coast of Sicily, stood a famous temple of the Phoenician goddess, whom the Greeks had identified with their Aphrodite : Strab. vi. p. 418. — 877. Cur igitur, etc. He attempts to answer the question, why, if this day is really sacred to Venus, it is called Vinalia, and is sacred to Jupiter. The following legend would seem to refer properly to the autumnal Vinalia, and we do not think the place of Varro, L. L. vi. 16. opposed to it, while Festus [v. Rust. Vin.) expressly asserts that it did refer to it. It would seem to follow from Varro (/. c), and from Masurius (ap. Macrob. i. 4), that it was only in the Vinalia Rustica that Venus was joined with Jupiter. — adorat, supplicates, prays to. — vel equo, etc., whether on horseback or on foot. — 885. non parvo, sc. prctio. — laeuhus, the pans, vessels for receiving the juice of the grapes : see Virg. Terms of Husb., V. Lacus. — 893. Hostica, an old form, i. q. hostilis : comp. Hor. Sat. i. 9, 31. — autumnus. We need not suppose a personifica- tion in this place. — Dicta, etc. It would seem from this also, that it was the Rustica Vinalia that were in his mind. 901-904. These four verses are a tissue of errors. The vernal BOOK IV. 843-942. 195 equinox, or middle of spring, is in March (iii. 877), not in April ; and the evening-setting of Aries was on the same day with it, as Ideler has shown ; and finally, Canis sets, not rises, on iv. Kal. Maias, Plin. xviii. 29, or Pr. Kal. Colum. xi. 2. It is the opinion of Merkel (p. Ixxiv.) that these verses were originally in L. iii. in their proper place, whence they were moved, and vv. 877, 878 substituted for them. This he thinks was done after the poet's death, at which time exoriturque Canis was added by the ignorant person who made the change. — Signa, etc. This may either be, the rains give signs, i. e. show themselves ; or, as Taubner understood it, the constella- tions give rain. 905-942. The Robigalia. — Nomento. This town {La Mentana) was in the Sabine country, twelve miles from Rome. The Via No- mentana ran from the Colline gate, and crossed the Anio at the Mons Sacer, just as the present road does. — Candida pompa, i. e. a procession of persons in white togae. — Flamen, sc. Quirinalis. — anti- quae, etc. There is considerable difficulty here. Ovid plainly says, that he was coming to Rome, and, of course, along the Nomentan road, while in Fast. Praen. we read Feriae. Robigo. Via. Claudia. AD. MiLLiARiUM. V., and in Festus, Catularia porte i2o??ia. 566. — 565. Iliadem, etc., i.e. Romulus, the son of Ilia, bearing the spolia opima, Liv. i. 10. — Spectat, etc. The name of the founder was always inscribed on the frieze. That of Agrippa niay still be seen on the Pantheon. — Voverat, etc., i. e. at the battle of Philippi. — 573. Si mihi, etc. : see iii. 699. — et satia, etc. A'tfuan auai 'Aprfa ToXavpivov tto\(jxiv, iKclvog aTziOeTvai rep Ti/3lp£i XsysTai, Dionys. iii. 45. — corpora, etc. One opinion respecting the origin of this custom, but which the poet rejects, that at one time the Romans used to drown those who were past sixty years of age. — 625. Faina vetus, etc. A second opi- nion, that it commemorated the time when human sacrifices were in use at Rome : see the Excursus.— /a^zWici del, probably Faunus. — Falcifero seni, Saturn. — 633. Pars putat, etc. A third opinion; that the young men, in order to keep the elections in their own hands exclusively, used to drown the old men ! This absurd notion (if any one held it in earnest) arose from the misunderstanding of a common saying. As the voters in the tribes entered the Saepta by what were called pontes, and men who had passed sixty years were free from all public duties ; the younger men, at the time when this mode of voting was introduced, cried out ut de ponte dejicerentur sexagenarii, i. e. not be allowed to vote : see Festus v. Sexagenarius. — 635. Tibri, etc. He calls on the god of the river himself to solve the difficulty. We cannot help thinking that Gray, when he wrote " Say, father Thames, for thou hast seen," etc. had this place in his mind, though Mr. Mitford has pointed out an English source whence that maker of beautiful poetic mosaics may BOOK V. 583-728. 207 have derived it. Johnson, who ridicules that apostrophe in Gray's ode, seems to have forgotten that he had just such another in his own Rasselas. — Haec loca, etc. A fourth opinion ; equally devoid of probability. — dimovit, opened. — Pascebat, etc. : comp. Virg. Aen. viii. 360. — 643. refertur, sc. in hoc opere. — Saepe tamen, etc. : comp. Virg. Aen. x. 782. — 661. Hactenus, sc. locutus est. 663-692. Dedication of temple of Mercury, A. U. 2.39 : see Liv, ii. 27. — Clare, etc. ; comp. Hor. Carm. i. 10. — Templa, etc. There is no mention of this temple any where else. Angeloni, in his Vite del Cesari, says that a temple was excavated between the Aventine and the Circus, resembling that of Mercury on the coins of M. Aure- lius. — qidcumque etc., i.e.viercatores. — 673. aqua Mercurn, This pool, or well, is not mentioned any where else. — numen, a divine power. — inciiictus : see on ii. 634. — -j^jz^nw, i.e. having previously purified himself. — suffita, fumigated, probably with sulphur. — -ferat, sc. domum. — Uda, etc. This he does of course at home.— 679. Spargit, etc. Pro- bably while at the Aqua. — Non audituri, i. e. whom I did not wish to hear. — 685. prudens, on purpose, knowing what I was about. — 688. qua, i. e. aliqua, sc. jwrjuria. — verba dedisse, sc. j^^'o rebus, i e. to have deceived, taken in. — Ortygias, i. e. of Apollo, who was born in Ortygia. 693-720. Entrance of Sun into Gemini ; origin of that sign. — precor, sc. te, Mercuri. — eat, proceed, advance. — 699. Abstulerant, etc. : see Theocr. xxii. ; Find. Nem. x. ; Mythol. p. 431. — 714. dextrae, a dat. — negant, sc. homines, i.e. it is not true. — 718. Dimi- dium, etc. OvSk 'iaauiv ocr^ irKkov rjfjLiffv iravrSg, Hes. "Epy. 40. — statione. The figure is taken from the mounting guard of the soldiers. — soUicitae, i. e. in danger. 721,722. The Agonalia : see i. 317. The Fast. Venus, have AG VEDJovi, not to Janus, as Ovid would lead us to suppose. 723,724. Evening-setting of Canicula. — diem,sc.hunc. — canis : see on iv. 939. — exit, sc. a caelo, sets. Quarum agmina cogit Lucifer, et caeli statione novissimus exit. Met. ii. 114. — Est alio, etc. He, of course, intended to do so ; but the poem was never finished, and the account, therefore, never given. 725, 726. Tubilustria : see on iii. 849. 727,728. In the Fasti, on the day following the Tubilustria (mrfe), were the four letters, Q. R. C. F., which some explained Quando rex comitiavit fas ; oiher?,, Quando rex comitio fugit. Quando rex comitiavit fas, is dictus ab eo, quod eo die rex sacrificulus itat ad comitium, ad quod tempus est nefas, ab eofas ; itaque post id tempus kge actum saepe, Varro, L. L, vi. 31. "Eori yovv ng Iv dyop^ Qvaia 208 NOTES ON THE FASTI. Tcpog Tip XEyOjxkvif} KofirjTiq) TrarpioQ, 7]v Gvcrag 6 ^aaiKivg Kara rdxe direKTi (pivytav 6? ayopag, Plut. Q. R. 63. The two accounts are not by any means at variance. 729, 730. Dedication of temple of Fortuna Publica. In Kal. Exquil. it is fortun. public pr. in coll,, and in Kal. Venus. FORTUN. PRIM. IN COL., whencc it would appear that this is Fortuna Primigenia, to whom Servius Tullius raised a temple on the Capitol; Plut. de Fort. Rom. 10. It is not unlikely that, as Gesenius sup- poses, Ovid may have taken the pr. in his Kalendar ior pop. Rom,, and hence have used the populi potentis of the text. 731-734. On this same day Aquila sets in the evening. On the following morning (vi. Kal.) Bootes will set, and thence to the end of the month the Hyades, which rise completely on the 1st June, will be gradually emei'ging. — continua, \.e.juncta, sequente. BOOK VI. ARGUMENT. Origins of name of June, 1-100. Festival of Carna, 101-182, Temple of Juno Moneta dedicated, 183-190. Festival of Mars, 191, 192. Temple of Tempestas dedicated, 193, 194. Rising of Aquila and Hyades, 195-198. Dedication of temple of Bellona, 199-208. Temple of Hercules Gustos dedicated, 209-212. Temple of Sancus dedicated, 213-218. Time for marriage in this month, 219-234. Setting of Bootes ; Piscatory Games, 235-240. Temple of Mars dedicated, 241-248. Vestalia ; Altar of Jupiter Pistor, 249-460. Defeat of Crassus, 461-468. Rising of Delphin, 469-472. Matralia, 473-568. Temple of Fortuna dedi- cated, 569-636. Temple of Concord dedicated, 637-648. Quin- quatrus Minores, 649-710, Rising of Hyades, Orion, Delphin, 711-724, Sun enters Cancer, 725-728. Temple of Summanus dedicated, 729-732. Rising of Ophiuchus, 733-762. Defeat at Thrasimene Lake ; victory over Syphax, 763-770. Temple of Fors Fortuna dedicated, 771-784. Rising of Orion's Belt, 785-790. Temples of Lares and of Jupiter Stator dedicated, 791-794. Tem- ple of Quirinus dedicated, 795, 796. Temple of Hercules Musarum dedicated, 797-812. 1-20. Introduction. — positis, i. q. expositis. — leges, c\mse. — erunt, etc. The Epicureans probably. — Est, sc. vero. — Deus, etc, : comp, A, A. iii, 549 ; Ex Pont, iii. 4, 93. — Impetus hie, sc. poeticus. — BOOK VI. ]-90. 209 sacrae, etc., seeds of a divine mind, i. e. is produced by, springs from the inspiration of the deity. — 10. Voce, sound, noise. — praeceptor arandi. Hesiod of Ascra, the author of the Works and Days, a poem chiefly devoted to agriculture. In his Theogony (v. 22) is said of the Muses, A'i vv tcot' 'Raiocov Ka\r)v tciSa^av doiSrjv, 'Apvac TToifiaivovO' 'EXikiSvoq vtto ZaOsoio. — Priamides, Paris. — 15. Contulit, compared. — in arce Jovis, i. e. on the Capitol. It is doubtful whether he means the Capitoline temple, in which Juno was joined with Jupiter and Minerva, or the temple of Juno Moneta, which really did stand on the Arx : see on i. 637. 20-64. First origin ; the month was named from Juno. This was the opinion of Cincius : see Macrob. i. 12. — per exiguos modos : comp. ii. 3, 4. — Saturnum prima, etc. Kai fit Tvpecfivrdrriv t'ekito TLpovoQ ayKvXofiijTTjg, Horn. II. iv. 59. The sense, however, is differ- ent : Hesiod (Th. 454) makes Vesta the eldest offspring of Kronos. — 31. Saturnia : comp. Virg. Aen. viii. 355, seq. Ovid was evidently following this place, and, as Saturnia in it was the only town on the left bank of the Tiber, he makes it the same as Rome. It was said to have lain on the Capitoline ; Varro, L. L. v. 42. — a caelo proxima, next after the sky : see Virg. ut sup. 319 : comp. i. 233 ; Ex Pont, ii. 8, 37; A. A. i. 139. — Juncta, etc.: see on v. 18. — 35. pellex, Maia : see v. 85. — Cur igitur, etc. : comp Virg. Aen. i. 46. — dedere, so. homines. It is a repetition of the idea in the preceding verse. — 40. nomina traham, derive a name. It was the month that was named from her, so the poet was probably napping.— ^y^ie/i/er, honestly, with good faith. — In genus, etc. : see iv. 31. — Forma, etc. : comp, V. 15 ; Virg. Aen. i. 27. — quod non, etc. : comp. Virg. ib. 15, seq. — Tatium. '¥.v anaaaig raXg Kovpiag "Hp^ TpaTrs'Cac tOero (Tanog) KovpiTii} XeyofjLsvy, Dionys. ii. 50. — Junonicolas : see iv. 73. — 50. tuli, I. (\. sustuli, — Centum, numerous. Def. for indef. — quovis, sc. altera honore. — mensis honor : comp. iv. 85. — Suburhani: see on iii. 667. — Aricia : see on iii. 263. — 60. meum. Juno Sospita was wor- shiped there. — deae,\.e. Fortuna. — Nee Romulus, etc., i.e. these were not built by my grandson, and yet they honour me ; how much more then must the city which he did build ! 65-88. A second origin ; a junioribus. This was the opinion of Fulvius Nobilior ; Macrob. ut sicp. — Herculis uxor. Hebe, in Latin Juventas. She was the daughter of Jupiter and Juno. — 70. Blandior, I coax, ask in a mild gentle tone. — omne mild, i. e. 07nne meum, — 77. fitulum, i. e. nonien. — ab annis, i. q. ab aetate. 89-100. A third origin ; a jungendo. This is not noticed any- where else, and may be only a notion of the poet's own. — pietas, i. e. 210 NOTES ON THE FASTI. the filial duty of Hebe to her mother. — dissimulata, hidden, lost sight of. — Venit, se. at. — AjioUinea, On account of the temple of Apollo in the house of Augustus on the Palatine. — -placidi duels, Augustus, — opus. He made and maintained concord in the state. — 95. Lare communi, du common abode, i.e. a town. — pares, sc. honore. 101-182. Festival of Carna. Who this goddess was is very un- certain. She is named by Macrobius, as here, Carna ; while the Fathers of the Church call her Cardea, to which also Ovid alludes, vv. 101, 127, Macrobius says (i. 12), NonnuUi putaverunt Juniiim mensem a Junio Bruto, qui jjrimus Roviae consul /actus est, nominatum quod hoc mense id est Kal. Jun. pulso Tarquinio sacrum Carnae deae in Caelio monte voti reus fecerit. Hanc deam vitalibus humanis praeesse credunt ; ah ea denique petitur lit jecinora et cor da quaeque sunt intrinsecus viscera conservet. Et quia cordis heneficio, cujus dis- simulatione Brutus habebatur, idoneus emendationi publici status extitit, hanc deam, quae vitalibus praeest, templo sacravit. On the other hand, Augustine says (Civ. Dei, iv. 8), Posuerunt Forculum foribus. Car- deam cardini, Limentinum limini. We are inclined to think that this last, or perhaps Cardina, is the proper name, and Carna a cor- ruption, whose resemblance to ca7-o, carnis, gave rise to the notion of the office of the goddess mentioned by Macrobius. An offer- ing to Cardea on occasion of the expulsion of Tarquinius was ap- propriate, while the reason given for that to Carna is rather far- fetched. 101-130. Story of Carna. The following legend, in the Grecian manner, is probably the poet's own invention. — Helerni: see on ii. 67. — sacra ferunt, sc. Carnae. — Cranaen, Kpavdrjv, on account of the adjacent Janiculan rock (v. 125). He wishes, we may see, to derive the name from the Greek. — 113. dixisset, sc. si. This ellipse is common in the poets, particularly in Horace. Dares hanc vim M. Crasso; in Foro, crede mihi, saltaret, Cic. Off. iii. 19. — 126. Occupiat, etc. De Jano quidem non mihi facile quicquam occurrit quod ad probrum pertineat ; et forte talis f nit id innocentius vixerit et afaci- noribus et flagltiis remotius, Aug. Civ. Dei, vii. 4. This tale therefore must have escaped the Father's memory. — spinam, etc. ; see on v. 165. 131-168. Account of the Striges, The Strix (crpi? a ffrpi^w), the Strix Aluco, Linn., is the night-owl. — quae Phine'ia, etc. The Harpies. — mensis, i. e. victu. — 135. egentes, i. e. non habentes. — vitiant, deform, tear. — lactentia, sucking, i. e. of those that are suck- lings. — Sive igltur, etc. Whether they are real birds, or witches in their shape. This was a common notion, and one that is not quite BOOK VI. 90-199. 211 extinct j^et in some countries. Hanc ego nocturnas vivam voUtare per umbras Suspicor et pluma corpus anile tegi, Am. i. 8, 13. Siriges maleficis midieiibus nomen inditum est, quas volaticas etiam vocant, Festus V. Striges. In Italian the name for a witch is strega or mali- arda. — 143. Procae. One of the kings of Alba, iv. 52. — natus quin- que diebus, i.e. he was five days old. — 155. arbutea. We do not elsewhere read of the arbutus being used for this purpose, but, as the bay was, it may have been because it was an evergreen : see Diog. Laert. iv. 7, 10. — medicamen, etc., i. e. were medicated, had the juice of herbs in them. — 162. Hanc animam, etc. : comp. Virg. Aen. v. 483. — Virga, etc. : see v. 129. The Alba Spina appears to be our whitethorn. AkysTai Se kuI KXaivag avriig Ovpaig TrpoffTt- OevTOQ aTTOKpoviiv TciQ Twv (papnaKMV KaicovpyiaQ, Dioscor. i. 119. 169-182. Peculiar food on this day, bacon, beans, and spelt. Cui (Carnae) pidte fabacia et larido sacrificatur, quod his maxime rebus vires corporis robot^entur ; nam et Kal. Jun. fabariae vulgo vocantur, quod hoc mense adultae fabae divinis rebus adhibentur, Macrob. i. 12. Quod Kal. Jan. et publice et privatim fabatam (fabaciam ?) piiltem dis mactant, Varro ap. Non. v. Mactare. — rogas, sc. si : see on v. I. — \73. frazide, danger, injury, — qua7n, etc., i. e. the Attagen. — Nee quae, etc., the crane : see II. iii. 5. — sextis Kalendis, i. e. the Kalends of the sixth month, June. — laedi viscera. Probably get no bowel-complaint. 181-190. Dedication of temple of Juno Moneta, on the Arx : see i. 638. — Ante domus, etc.: see Hist, of Rome, p. 121. — Quavj bene, etc. : comp. Juv, x. 276, seq. 191-198. Dedications of temples of Mars and Tempestas. Even- ing-rising of Aquila. Heliac rising of the Hyades. — quern prospicit, etc. The temple of Mars stood close to the Appian Road, at a short distance from the Capene gate, probably somewhere near the church of San Sisto : see Becker, i. p. 512. The Via Tecta would seem to have been a portico leading to it from the Capene gate, like that leading from Bologna to the church on Monte Guardia, and which is a mile long. — 193. Te quoque, etc. The tem- ple of Tempestas also lay outside of the Capene gate. It was built A. U. 495 by L. Scipio, the conqueror of Corsica, and is thus noticed in his epitaph : Dedet Tempestatebus aide mere to. 199-208. Dedication of temple of Bellona. This, according to Livy (x. 19), with whom our poet agrees, was vowed in the Tuscan war, A. U. 456, by Ap. Claudius Caecus. On the other hand, Pliny (xxxv. 3) tells us that A p. Claudius, the first of the family at Rome, and who was consul A. U. 259, posuit in Bellonae aede majores sues, jda- 212 NOTES ON THE FASTI. cuitque in excelso sjyectari et titulos honorum legi. From this it would appear that Claudius Caecus only rebuilt the original temple. It seems, however, somewhat strange that a man who had only just come to Rome himself should have placed the portraits or busts (clypcos) of his Sabine forefathers in a temple there. — Pyrrho, etc. ; see Hist, of Rome, p. 165. — Prospicit, etc. The temple was close to the Flaminian Circus, which lay under the Capitol, in the Campus Martius ; and the area in which stood the column was in its rear toward the Circus. In the early days of Rome, when her contests were all with her near neighbours, the fetial who declared war used to cast a spear into the hostile territory; but when that became more difficult, on account of the distance, the symbolic act here noticed came into use. This custom was observed by Augus- tus (Dion 1. 4), and even by M. Aurelius (Id. Ixxi. 33.) 209-212. Dedication of temple of Hercules Custos. Of this temple nothing is known beyond what is here told us. Plutarch merely says (Sul. 35), 'AttoBvujv de Trjg ovaiaq airaariQ 6 SuWag T(^ 'HpnKXei StKdrrjv, irice 7s. cloth. ELEMENTARY HISTORY OF ENGLAND, 12mo, 2nd edition, roan, price 5s. OF GREECE, 18mo, 2nd edition, roan, 3s. 6d. — OF ROME, 18mo, 2nd edition, roan, 3s. 6d. QUESTIONS ON THE HISTORY OF GREECE, 12mo, price Is. ON THE HISTORY OF ROME, \2mo,price Is. ON THE HISTORY OF ENGLAND, in Two Parts, \2mo, each Is. MYTHOLOGY OF ANCIENT GREECE AND ITALY, icithplates, 8vo, 2nd edition, considerably enlarged and improted, price 16s. in cloth. The Same, Abridged for the Use of Schools, with woodcuts, 18mo, bth edition, price 4s. bound. FAIRY MYTHOLOGY, illustrative of the Romance and Superstition of various Countries, with plates and woodcuts, 2 vols, foolscap 8vo, jMce 15s. half-bound. TALES AND POPULAR FICTIONS, their Resemblance and Trans- mission from Country to Country, with woodcuts, foolscap 8vo, price 6s. 6d. in cloth. THE BUCOLICS AND GEORGICS OF VIRGIL, WITH NOTES, Excursus, Terms of Husbandry, and a Flora Virgiliana, posi 8vo, price 10s. 6d. cloth. The NOTES, <&c., alone, 9s. cloth. THE SATIRES AND EPISTLES OF HORACE, WITH NOTES and Excursus, post 8vo, price 10s. 6d. cloth. OVID'S FASTI, with INTRODUCTION, NOTES, and Excursus, post 8vo, 2nd edition, remodeled and considerably improved, price 6s. 6d. cloth. V -# :^M^z'%.<^ ■\ \^ V ^,' ^