F 785 .W4W5 y,'()f .iije Islsl) People of Solcrado TRAETHAWD O'i Scfyiatl Borenar liyil yn Awr. Eisteddfod Gwyl Dewi Sant, Denver, Colo. EVAN WlI^LvIAMS. DENVERf.'QOLORADO. K(,RA1I\VV1) A ChYHOKDDWYD CAN KVAX W'lLMAMS. 1889. (ALL riohtS^ u Class F^8.~ Book_liiiU[5 Coipghtl^?- COPmRIGHT DEPOSIT History of the lelsh People of Colorado. TRAETHAWD ^ O'i SefyM Borenaf liyd yn km. — TESTYX— Eisteddfod Gwyl Dewi Sant, Denver, Colo. / ^— GAN — EVAN '^WIIvIvI AIMS, DENVER, COLORADO. Arc.kaffwvd a Chyhokddwvi) gan Evan WiIvTvIAMS. 1889. [am. rights reskrved.] Entered according to Act of Congress in the year 1889 by EVAN WII.T,IAMS, In the office of the t,ibrarian of Congress, at Washington. <$y9uyy$iad. tudai.r;x. At y Darllenydd v Swydd Arapahoe : 2-13 Swydd Boulder 13 Swydd Chaffee 14 Swydd Clear Creek 15-21 Swydd Elbert 21 Swydd El Paso 22 Swydd Fremont 23-25 Swydd Gilpin 26-36 Swydd Gunnison 36 Swydd Jefferson 37-40 Swydd Lake 41 Swyddi Grand, Garfield a Pitkin 42 Swydd Pueblo 43 Swydd San Juan 44 Swvddi Delta, Montrose, Ouray, Saguache a San Miguel 45 Swydd Summit 46 Swydd Weld 46-4S Nodiadau Byrion am rai o Brif Gymry Colorado — Charles, William, Denver 49 Davies, Llewelyn P., Central 50 Evans, Griffith, Estes Park 51 IV CYNWYSIAD. Kdwards, Melvin, Denver 52 Evans, John, Denver 52 Francis, William, Erie 53 Griffiths, Morgan, Coal Creek 53 Hughes, George N, , Coal Creek 54 Hughes, Richard, Coal Creek 54 Griffiths, Griffith D. , Prospect 55 Griffiths, Robert R., Denver 55 Jenkins, John G. , Denver 56 Jenkins, Thomas E., Central 57 Jones, Edward, Russell Gulch 58 Parry, Robert, St. Elmo 58 Phennah, John, Erie 59 Roberts, John G. , Denver 60 Roberts, John G., Idaho Springs 60 Roberts, Lewis, Denver 61 Roberts, Thomas G., Leadville 62 Thomas, Morris, Denver 63 Williams, Edward W., Russell Gulch 63 Williams, John T. , Erie 65 01-Nodion Cvffi-edinol 66 f\t y Darll(^9ydd. Gyda'r un amcaii ai^ oedd genym wrth ysgrifenu liyii o Hanes Cymry Colorado yr ydym yii cyhoeddi y llyfryn hwn, sef trysori 3'chydig o hanes ein cenedl yn y dalaeth hon. Yr ydym yn wybyddus nad ydyw hanes Cymr\^ y swyddi deheuol o'r dalaeth genym mor gyflawn fe allai ag y dylai fod, er hyny credwn na ddigwyddodd dim nodedig gyda Chymry y swyddi hyn. Dymunwn ddiolch i'r cyfeillion canlynol am y cynorthwy a roddasant i ni, sef Thomas E. Jenkins, Central, John G. Roberts, Denver, a Thomas G. Roberts, Leadville. Hydervvn y caiff y llyfr hwn dderbyniad cynes gan ein cenedl. Yr eiddoch, yn genedlgarol, Evan Williams. HANES GYMRY COLORADO O'i Sefydliad Boreuaf hyd yn Awr. KJID oes dim yn fwy dyddorol i'r hanesydd a'r ' liynafiaetliydd nag ymchwilio i hanes ei genedl, a hyny er cael allan amser eu sefydliad cyntaf mown unrhyw wlad, talaeth neu dref, er mwyn gweled ea cynydd yn y lleoedd hyny. Ceir fod hyn yn orchwyl anha\vdd,yn enwedig mewn lleoedd newyddion,oherwydd fod y bobl yn symud mor fynych o'r naill le i'r Hall, a dyma yr anhawsder sydd yn ein gwynebu wrth ysgrifenu hanes Cymry Colorado, gan mac prospectors oedd y rhan fwyaf o honynt, ac oherwydd hyny yn symud yn lied ami, oddigerth y rhai a sefydlasant yn y camps mwyaf llwyddianus, yn mha leuedd y deuwn o hyd i rai o'n cenedl ag sydd ynddynt er '59 a '00. Modd bynag, er cymaint yr anhawsder, mae 2 HANES CYMRY COLORADO. yn destyn hynod ddyddorol i ni, ac amcanwii yn nherfynau y traethawd hwn roddi cryiiodeb o hanes sefydliadau y Cymry yn y dalaeth mor gyflawu a chywir ag sydd modd. Sylwn ar hanes y Cymry yn mliob swydd He y maent yn Uuosog, gan enwi y lleoedd hyny, a chan adael allan y man leoedd oherwydd diffyg gwybodaeth ddigonol yn eu cylch. SWYDD ARAPAHOE. DENVER. Nid oedd dim son an yr enw "Denver" hyd tua 1860. Pan ddaeth yr aur-chwilwyr cyntaf i olchi aur o Cherry creek Aururia y gelwid y lie, ac yn West Denver yn awr yr oedd y camp. Y teulu Cymreig cyntaf a ddaeth yma ydoedd Mrs. Davies a'r plant, (mam a chwiorydd Mrs. L. L. Rees.) Pasiodd y teulu hwn drwy Den- ver yn 185G ar eu fiPordd i Utah, ac ar ol aros yno am ysbaid, ac yn anfoddlon ar y lie, dychwelasant yn mis Mai, 1860, gan sef- ydlu yr ochr ddwyreiniol i'r creek, sef East SWYDD AKAPATIOE. 6 Denver yn awr. Adeiladasant log cabin ar y tir lie saif y Charpiot Hotel, ar Larimer, rhwng loth a lOth. Mr. Butler, mab-ynghyfraith Mrs. Davies ydoedd Marshal cyntaf Denver. Ganed merch i Mrs. Butler yma yn 1860, a hon ydoedd y plentyn gwyn cyntaf a aned yn y lie. Yr oedd Mrs. Butler yn byw yr adeg hon ar l^lake a 18th streets, lie saif y Centen- nial Hotel yn awr. Mab-ynghyfraith Mrs. Davies (Jim O'Neil) ydoedd y cyntaf i gael ei gladdu yn yr hen fynvvent ar Capitol Hill^ ac efe a berchenogai y tir yr adeg bono. Dy wedir ar sail dda fod Mrs. Davies yn un o 21 o wragedd yn boll diriogaeth Colorado yr un amser. Cawn fod amryw o'r teulu parch us hwn yn byw yma yn awr ac yn gysurus eu hamgylchiadau. Yn mis Mehefin y tiwyddyn bono daeth Evan E. Davis a"i deulu ac Evan Davis arall yma o Emporia, Kas., ac mae y blaenaf a'r teulu yn byw yma yn awr ar California Street. Er na arosodd yma ond ychydig yr adeg bono, cawn iddo ddychwelyd yn mhen rhai blynyddau a gwnaeth ei gartref yma. Yn 18()2 daeth Gov. John Evans yma i weinyddu y swydd o lywodraethwr, o Evan- 4 HANES CYMRY COLORADO. stoD, 111. Deallwn ei fod ef ac Abraham Lincoln yn hen gyfeillion, a dymay rheswm yn ddiaa iddo gael ei benodi i'rswydd bwysighon. Mae John Evans yn Gymro o waed coch,cyfan, fel y dywedir. O'r amser hyny hyd yn awr mae wedi bod yn weithgar gyda phobpeth a fyddai o les i'r dalaeth, ac efe fu yn ofFeryn i gael rhai o'r rheilfFyrdd pwysicaf i redeg i Denver. Hefyd cawn iddo flynyddau yn ol osod allan ddarn o dir fel ychwanegiad at y ddinas, yr hyn a elvvir yn Evans Addition, a'r flwyddyn hon mae wrthi yn adeilada Office Building, wyth nchder lloft, yr hyn a ddengys, er ei fod yn heneiddio, fod ei ffydd yn cryf- hau yn nyfodol y Queen City. Eiddanwn iddo hir oes i wneyd daioni. 1860 hyd 1867 cawn amryw Gyrnry yn sefydlu yn Denver, ac yn eu mysg John P. Williams. Griffith Evans (Estes Park wedi hyny), L. L. Rees, Evan G. Owens ac eraill, ond ni chymerodd dim rhyfedd le yr adeg hon. Yn y blynyddoedd rhwng 1868 a 1872 daeth amryw o'n cenedl yma, yn eu plith cawn William J. Evans, Richard Hughes, Rice Morgan, R. R. Griffiths, James Thomas, John Evans, W. W. Griffiths, Hugh SWYDD ARAPAHOE. 5 Pritchard ac eraill. Prif ddigwyddiad 1S72 ydoedd sefydliad yr Ysgol Sul ynghyd a chwrdd canu. Sefydlwyd yr Ysgol Sul yn iighapel y Presbyteriaid Saesoneg a phenodwyd y diwedd- ar William J. Evans yn arolygwr. Byr fu tymor eu harosiad yn y lie hwn gan iddynt symud i gynal eu cyrddau i gongl Holladay a loth. Cawn fod o 20 i 40 o Gymry yn myn- ychu yr Ysgol a chynulliad da yn y cyfarfod- ydd eraill. Yr adeg lion ceid ambell bregeth, a diau mae i'r Parch. John T. Williams, Erie, y perthyn y clod o draddodi y bregeth Gym- raeg gyntaf yn Denver, oblegid cawn ei fod yn dyfod yma yn fynych yr adcg hon i draddodi y gvvirioneddau am y groes i'w gydgenedl. Yr oedd golwg pur addavvol ar yr achos goreu am beth amser, ond tua 1874 bu farw o ddiffyg y gefnogaeth ddyladwy a gwasgariad y Cymry o'r ddinas. Daeth y panic yn mlaen ac oher- wydd y cyfry w wele ychwaneg yn ymadael fel mae nifer fechan o'n cenedl a arosodd yma. Modd bynag, wedi i effeithiau j^a/i^c 1877 fyned drosodd dechreuodd y Cymry ail gasglu i Denver. Tua'r adeg hon daeth J. G. Jenkins ac eraill i bresvvylio yma ac yn 1879 wele Lewis 6 HANES CYMRY COLORADO. Roberts ac amryw eraill yn gwneyd eu hym- ddangosiad. Dechreuwyd cynal cyrddau ad- loniadol yn bur fuaii, ac yr oedd y cynulliadau yn lluosogi yn barhaus, fel y cawn, ar y 4ydd o Orphenaf, 1883, i'r Cymry gynal math o Eisteddfod leol yn East Turner Hall. Prif seren y mudiad hwn ydoedd Merlin Jones (yn awr yn Oakland, Cal.), a dygwyd y cyfan allan yn hynod Iwyddianus. Cyfarfyddau y genedl Gyrnreig yr adeg hori yn lied reolaidd yn yr hen Good Templars Hall ar Holladay Street. Y liwyddyn hon (1883) sefydlwyd y Cambrian Society, ac yn mis Hydref cynalient eu cyfar- fodydd yn Euclid Hall ar 14th Street. Daetli amryw Gymry newyddion i'r ddinas yr adeg hon ac yn eu mysg cawn D. Saunders, Evan Evans, William Edwards, John G. Roberts ac eraill. Llywydd y Cambrians bron er y cych- wyn ydyw John G. Jenkins, ynghyd a Lewis Roberts yn Ysgrifenydd. Perthyna i'r gym- deithas rai o brif Gymrv y ddinas. Amcan y gymdeithas ydyw helpu rhai o'n cenedl pan mewn angen, ac mae wedi gwneyd Rawer o les yn y cyfeiriad yma heblaw dwyn y Cymry i gyffyrddiad a'u gilydd. Cynelir cyrddau ad- SWYDD ARAPAHOE. 7 loniadol a dawns dan nawdd y Cambrians, a bob blvvyddyn dathlir Gwyl Dewi mewn modd anrhydeddus, pryd y daw cynrychiolwyr o bron bob sefydliad Cymreig yn y dalaetb yma. Yn 1883 hefyd, talodd y Parcb. David Saunders, Abertawe, D. C, ymweliad a'r ddinas a thraddododd bregeth alluog i'r Cymry yn nghapel y Methodistiaid Esgobol ar Lawrence Street. Daetb i feddwl rliai o'r Cymry roddi anrheg i'r gwr parcbedig er cof am ei ymwel- iad a'r ddinas, ac aed ati o ddifrif, ac fel pob petb yr ymafla Cymry y brif ddinas ynddo llwyddasant i godi digon o arian i gael ffon a pben aur gwertb $60. Disgynodd y gorchwyl o'l gyflwyno ar R. R. Griffitbs, yr byn a wnaeth mewn araeth fer ac i'r pwrpas. Yn 1884 wele y Cymry yn cyhoeddi Eisteddfod Dalaetbol Colorado, i'w cbynal yn Denver dydd Nadolig y flwyddyn bono. Aed ati.o ddifrif i barotoi rbaglen o'r testynau, yr bon sydd hyd heddyw yn glod idynt. Disgwylid amser da, ond ow! wele y streic yn decbreu a'r mwyafrif o Gymry y dalaetb allan o waitb. O'r diwedd, wele dydd cynaliad yr Eisteddfod yn gwawrio,ac fel yr ofnid, ycbydig ddaetb yngbyd,a tbroi allan 8 HANES CYMRY COLORADO. yn aflwyddiauus a wnaeth, ond nid oherwydd difFyg ymdrech ar ran y pwyllgor, ond am fod sefyllfa pethau yn y dalaeth yn isel ar pryd. Hugh Jones, Erie, oedd yr arweinydd ; Tafalaw yn feirniad ar y rhyddiaeth a'r farddoniaeth : T. E. Jenkins, Central, yn beirniadu yr adrodd- iadau, yngbyd a Precentor Stevenson a John Phennah,Erie, yn feirniaid y canu. Llywydd- ion y gwahanol gyfarfodydd oeddynt Ex-Gov. John Evans, Judge Belford a Gen. Sampson. Cawn yn y flwyddyn hon i'r Cambrians ym- uno mewn glan briodas gyda'r clybiau Albion a'r Caledonian, ac yn y man wele y tair cym- deithas yn prydlesu adeilad i gynal eu cyfar- fodydd ar 17th a Curtis, yr hwn le a alvvant yn " Union Hall," a dyma lie y cynalia y Cam- brians ei cyfarfodydd yn awr. Yn 1886 cawn y digwyddiad Cymreig nesaf yn cymeryd lie, sef ail sefydlu Ysgol Sul. Sefydlwyd hon ar y 19eg o fis Mawrth yn yr Union Hall, a chafodd gychwyniad da — tua 35 o ysgolorion, yn cael eu dosranu yn 5 o ddosbarthiadau. Etholwyd Edward J. Owens yn Arolygwr, Hugh R. Hughes yn Ysgrifenydd a Mrs. Brubaker yn Drysoryddes, ynghyd a W. D. Price yn Holwr. SWYDD ARAPAHOE. 9 Yr Athrawon cyntaf oeddynt Evan B. Evans, John T. Williams, William W. Griffiths, Lewis Roberts ac Evan Williams. Mae yr Ysgol yn awr yn dair blwydd oed a golwg llewyrchus iawn arni. Mae ar gyfartedd tua 50 yn myn- ychu yr Ysgol ac wedi eu dosranu i 8 o ddos- barthiadau. Wrth weled y fath Iwyddiant pan sefydlwyd yr Ysgol, daeth i feddwl y cyfeillion sefydlu Eglwys yma, ac felly y gwnaed y mis Mai dilynol (1886) gan y Parch. William Charles, Dodgeville, Wis., yn cael ei gynorth- wyo gan y Parch. W. D. Price, Denver. Cys- goda yr Eglwys dan nawdd y Methodistiaid Calfinaidd. Rhif yr aelodau y Sul cyntaf ydoedd 32, ond yn awr rhifant tua 70. Yn mis Hydref y flwyddyn hon talodd y Parch. M. A. Ellis, M. A., ymweliad a Denver a chydag ef ei ferch, Miss Emily Ellis a Miss Miriam Jehu, er rhoddi cyngerdd ynia. Ar y 19eg cawn y ddwy ferch ieuanc dalentog yma yn cynal eu budd-gyngerdd yn yr Union Hall yn cael eu cynorthwyo gan gerddorion lleol. Syn- wyd y gynulleidfa gan ganiadau swynol Miss Ellis a chan adroddiadau meistrolgar Miss Jehu, fel y gofynwyd i'r ddwy foneddiges 10 HANES CYMRY COLORADO. ieuanc roddi cyngerdd arall, ac felly y bu; rhoddwyd uii yr wythiios ddilynol yn y Second Congregational Church i gynulleidfa fawr, a chyda'r un gradd o Iwyddiant a'r cyngerdd blaenorol. Cafodd y boneddigesau hyn glod mawr yn y papurau dyddiol. Y trydydd Sul yn Hydref, drachefn, cawn y Parch. M. A. Ellis yn pregethu i'r Cymry yn nghapel yr Undodwyr i gynulleidfa fawr, a Miss Ellis yn canu. Yr oedd y bregeth yn deilwng o'r gwr parchedig yn ei chyfansoddiad a'i thradd- odiad. Yn y cyfamser cawn fod pethau Cym- reig yn rhedeg fel arferol — y Cambrians a'r Eglwys yn flodeuog, ond yn mis Mawrth, 1887, wele yr Eglwys yn cael ei chynliyrfu ohervvydd y ddawns a gynaliwyd gan y Cambrians i ddathlu Gwyl Dewi, yr hyn a fu yn otferyn nid bychan i oeri y cariad brawdol oedd yn bodoli rhwng yr Eglwys a'r Cambrians. Gos- tegodd y terfysg hwn, ond i gael ei adgyfodi drachefn y Mawrth canlynol (1888). Aeth yr ystorom hon drachefn heibio heb anafu neb, oddigerth ail-gyneu teimladau drwg yn y naill at y Hall. Cyn hir cawn bobpeth yn myned yn mlaen fel arferol, ac yn yr haf hwn wele y SWYDD ARAPAHOE. 11 Cymry yu dechreu adeiladu capel ar Welton a loth. Agorwyd y capel yn mis Medi canlynol trwy wasanaeth y Parch n. Dr. Moore (M. E.), Lewis (diweddar o Gymru), John P. Jones a William G. Williams, o Erie. Costiodd y tir $3,500 a'r adeilad a'r dodrefn tua $2,000, ond nid ydyw y tir wedi talu am dano eto, ac y ychydig o ddyled yn aros ar yr adeilad. Y Parch. William Charles fu yn bugeilio y defoid yma am y ddwy fiynedd gyntaf, ac yn avvr y Parch. Thomas Miles, o Trenton, Neb., sydd yn gwasanaethu yr Eglvvys. O'r adeg hono hyd y lafo Fawrth ni chavvn i ddim neillduol gymeryd lie, ond y diwrnod hwnw cawn Gymry Denver yn cynal Eisteddfod fawreddog yn nghapel yr Undodwyr er dathlu Gwyl Dewi. Credwn na welwydd y fath gynulliad o Gymry erioed o'r blaen wrth odrau y Mynyddoedd Creigiog, oblegid bernir fod o leiaf 600 o Gymry dieithr yn y ddinas. Llywyddion y gwahanol gyfarfodydd oeddynt Ex-Gov. John Evans, Dr. Moore a Mr. J. G. Leyshon. Ar- weinydd y dydd ydoedd y Parch. M. A. Ellis. Beirniaid y gwahanol destynau oeddynt Mrs. Thomas Tonge, Parch. M. A. Ellis, Prof. Vin- 12 HANES CYMRY COLORADO. cent Morgan, Dr. Moore, Prof. De Sollar, J. G. Smith ac R. R. Griffiths. Dyma un o'r Eis- teddfodau goreu y buom ynddi erioed, ond er hyDy deallwn mae troi allan yn aflvvyddianus a wnaeth mewn ystyr arianol er holl lafur ac ymdrech di-ildio y pwyllgor. Modd byiiag, llongyfarchwn y pwyllgor am ddwyn ein cenedl mor amlwg i sylw cenhedloedd eraill. Ceir yn y ddinas hon amryw o'n cenedl yn fasnachwyr llwyddianus, sef John G. Jenkins, yn cadw ystordy esgydiau ; Evan G. Owens, yn gwerthu gynau; James Thomas, yn gwerthu oriaduron, ynghyd ag amryw eraill. Yma y bu farw y pregethwr galluog Parch. E. L. Her- bert, ac 3^n ei farwolaeth ef collodd Cymry y ddinas un o'r dynion mwyaf defnyddiol. Yn nghapel yr Undodwyr cawn ftenestr goffadwr- iaethol iddo, yr hyn a ddengys fod "ei goffad- wriaeth yn fendigedig" ganddynt. Cyfrifir fod yn byw yn Denver yn awr o 1,000 i 1,500 o Gymry, er, mae'n wir, na welir cymaint a hyny yn dyfod ynghyd i unrhyw gyfarfod. Dengys yr hyn a ysgrifenwyd fod cynydd ein cenedl yn y ddinas hon wedi bod yn lied gyf- lym, ac hefyd eu bod mewn agwedd lied lew- SWYDD BOULDER. 13 yrchus yma yn avvr. Ein dymuniad ydyw ar fod i Iwyddiant mwy eto ddilyn Cymry y brif ddinas. SWYDD BOULDER. Deallwn fod Cymry wedi sefydlu yn y swydd hon tua 1873. Y cyntaf y gwyddom am dano ydoedd Griffith Evans, yr hwn a aeth o Denver i Estes Park yn y flwyddyn bono igodi anifeil- iaid a cbwilio am y "metal melyn," a bu yno am Jawer o fiyn3'ddau. Yn 1877 cawn i Thos. T. Roberts (Denver yn awr) ac eraill fyned yno ato. Yn 1874, os ydym yn cofio yn iawn, torodd exitement Jamestown allan,ac ymfudodd William J. Williams ynghyd ac eraill o'n cenedl yno ac i'r ardaloedd C3dGhynol. Bu y Cymry yn dra lluosog yn y swydd hon yn 1884, a'r prif sefydliad ydoedd Gold Hill, ond heddyw ni cheir ond ychydig yn y swydd o gwbl. Un adeg yr oedd yn y swydd hon tua 150 o'n cenedl yn preswylio. 14 HANES CYMRY COLORADO. SWYDD CHAFFEE. Sefydlodd Griffith Evans (brawd Evan B. Evans, Denver) yn y swydd hon mewn lie a elwir Brown's Creek yn 1873, ac yno raae y teulu yn byw yn awr yn cadw fFerm. ST. ELMO. Sefydlwyr cyntaf y lie liwn ydoedd Robert Parry (^Cynfelyn), ei ddau fab, William Lloyd, Ellis M. Jones, John Thomas a Daniel Will- iams. Daeth y personau hyn yma yn lonawr, 1880, o Leadville, ac fe gawsant amser lied galed o honi am ysbaid, gan nad oedd y lie ond anialwch diffaeth yradeg bono. Yn mhen ychydig cawn i Griffith Evans ddyfod yma o Brown's Creek i agor ystordy, a bu yma yn fas- nachwr llwyddianus am rai blynyddau, ond daeth angeu heibio a bu farw y Cymro cym- wynasgar hwn, gan adael gair da ar ei ol, a choffadwriaeth fendigedig. Cawn fod Cynfelyn yn trigianu yma o hyd, ynghyd ag amryw eraill. Bu Cynfelyn yn arolygydd rhai o'r mwngloddiau goreu yn y lie, a gelwir ef gan lawer yn "dad St. Elmo," oherwydd mai trwy ei lafur ef yn fwyaf neillduol y raae St. Elmo SWYDD CLEAR CREEK. 15 yr hyii ydyw yn awr. Cawn iddo fod yii ar- olygydd y Mary Murphy, Tom Murphy ac eraill, ac fe drodd yr oil allaii yn llwyddianus dan ei ofal. Pob llwyddiant iddo eto yn y dvfodol, medd vr awdwr. SWYDD CLEAR CREEK, IDAHO SPRINGS, GEORGETOWN A SILVER PLUME. Yn 1860 darganfyddwyd aur hyd waelodion South Clear Creek, lie y saif Idaho Springs yn awr, ac wele yr archwylwyr yn prysuro yno o (Iregory Gulch, ac yn eu plith lawer o Gymry, sef John W.Edwards, "arwr Missouri City," a Geo. Griffiths, genedigol o Utica, N. Y. Buont yn lied ffodus yn newisiad tir, a chawn i'r ddau fod yn flaenllaw yn ffurfiad cyfreithiau i'r mwnwyr yn y rhanbarth. Etholwyd John W. Edwards yn Judge of the Miners' Court, a George Griffiths yn Gofrestrydd. Yn 1804 aeth Griffiths i ganlyn yr afon yn mhellach gan chwilio am aur wrth fyned, a chawn iddo, 16 HANES CYMRY COLORADO. tua 12 milldir o Idaho Springs, ddarganfod gwythienau addawol iawn, ond er ei siomedig- aeth nid oedd "aur" i'w weled vvrth olchi y pridd. Er ei fod yn prospector profiadol, ac wedi darganfod y mwngloddiau " Cymro," "Wales" a "Bangor" yn swydd Gilpin, nid oedd yn deall natur ei ddarganfyddiadau y tro hwn. Gyrodd sachaid o'r mwn i Central yn ddioedi, a chafodd ei fod yn gyfoethog mewn arian. Aeth y newydd hwn fel m ell ten dros y gymydogaeth ac wele y bobl yn dylifo i'r lie newydd, ac er mwyn anrhydeddu y Cymro anturiaethus enwyd y dref newydd yn George- town, a'r rhanbarth yn Griffith Mining District a'r mynydd uchel gerllaw yn Griffith Mountain. Yn 1867 cawn i'r gwr hwn (Griffiths) briodi Sarah Anne, merch y diweddarEvan Williams, Central. Collodd ei briod y flwyddyn gan- lynol a throdd yntau ei wyneb tuag Utah, lie yr oedd yn bur ddiweddar. Yn 1864 cawn yn mhlith Cymry Georgetown Noah Pergerine, Thomas G. Roberts, William H. Pierce a'r teulu ynghyd ag eraill, ac yn 1867 daeth John G. Roberts yma at ei frawd, a cheir y ddau yn lied fuan yn gweithio yn egniol tuagat godi SWYDD CLEAR CREEK. 17 capel i'r Presbyteriaid Saesoneg, a da genym ddywedyd i'w llafur gael ei goroni a llvvydd- iant. Yn 1870 wele R. R. Griffiths a John T. Davies (y ddau yn Denver yn awr) yn dyfod i Georgetown. Dychwelodd y blaenaf i Denver ond arosodd Davies yno am rai blynyddau. Yn y cyfamser penodwyd Davies yn sirydd. Yn 1870 dychwelodd William H. Pierce o'r dwyrain gan sefydlu ar Spanish Bar, ger Idaho Springs, a chydag ef daeth Edward Jones (Russell Gulch yn awr), Owen S. Owens, David Harris, D. Alexander, Lewis Evans ac eraill. Aethant bron oil i weithio yn y mwngloddiau cyfagos, gan lettya gyda Mr. Pierce. Mae'n debyg mai prif ddigwyddiad yr haf canlynol ydoedd y briodas ddwbl Gymreig yn y Beebe House, Idaho Springs, He y cafodd Edward W. Williams ei glymu gyda Miss Mary Hammond a William J. Evans yr un modd gyda I.aura Hughes. Yn haf 1872 ffurfiwyd cwmni yn Lloegr er toddi mwn ar y Spanish Bar, a chawn i Prof. Pierce (Argo yn awr) ddyfod yma gyda tua 12 o Gymry profiadol yn y gwaith hwn o Abertawe, D. C. Cyraeddasant y lie yn mis Hydref. W. J. Williams yn arolygydd a W. 18 HANES CYMRY COLORADO. D. Morgan yn ben-gweithiwr. Yn 1873, dra- chefn, daeth Rice N. Hughes (Denver yn awr), Daniel Bowen a John Morris i'r lie o Dodge- ville, Wis., gan sefydlu yn Idaho Springs. Prynodd y ddau flaenaf ran mewn mwnglawdd gan John W. Edwards, a buont yn bur llwydd- ianus am beth amser. Yn ngwanwyn 1874 aeth rhai o Gymr}^ Spanish Bar i helbul tra yn Idaho Springs a'r canlyniad fu rhoddi rhybudd i'r Cymry gadw ymaith o'r lie. Yr oedd hyn yn fwy na allasai y Cymry ddal, ac felly ar un nos Sadwrn aeth tua dwsin o hon- ynt i'r pentref; daethant i wrthdarawiad a'u gelynion ar fyrder, a phenodwyd un o bob ochr i'w hymladd hi allan. Dewisodd y Cymry Evan S. Evans a'r ochr arall Ellmyn o'r enw Rueder, ond wedi myned allan a thynu eu dillad gwrthododd yr Ellmyn fyned yn mlaen. Modd bynag diwedd hyn oil ydoedd i'r Cymro cywir John Hnghes (Ffordd deg) gael ei dryw- anu gan yr Ellmyn, yn hollol ddirybudd, ac fe ddiangodd y llofrudd yn ddigosb oherwydd llwfrdra y Cymry a'u cyndynrwydd i dystio yn ei erbyn. Mae gwaed John Hughes yn gwaeddi yn uchel am i ryw Nemesis gyfodi i SWYDD CLEAR CREEK. 19 ddial llofruddiaetli mor greulawn ac erchyll. Disgynodd yrergyd hoii mor drwm ar Thomas ei frawd nes effeithio ar ei iechyd ac aeth i ganlyn John yn lied fuan. Yn 1874 cawu Thomas G. Roberts yn arolygydd y mwn- glawdd " Dives," a John G. Roberts, ei ^rawd, yn arolygydd ar fwngloddiau cyfoethog G. W. Church, a'r mwngloddiau bron oil yn llawn o Gymry a Mrs. Mary Jones, o Dodgeville, Wis., yn porthi a llettya tua 40 o honynt yn Silver Plume. Yn 1874, hefyd, daeth y brodyr L. L. a Phillip Roberts drosodd o swydd Gilpin gan sefydlu masnach ar raddfa eang yn Silver Plume, a chawod eraill o Gymry Dodgeville, Wis., yn disgyn yn y lie, sef y tri brawd Edward, William a John Watkins a'u teulu- oedd, ynghyd a D. Woodward, William a Thomas Davies ac eraill. Yn 1878 etholwyd L. L. Roberts yn Drysorydd y swydd, ac oher- wydd hyny gwerthodd ei fasnach i Henry ei frawd, yr hwn oedd newydd ddyfod yno o Laramie, Wyo., a symudodd L. L. Roberts i Georgetown i fyw. Ar ol gorphen ei dymor fel trysorydd gwrthododd ail-benodiad ac agor- odd "Liverv and Feed Stables'' vn Silver 20 HANES CYMRY COLORADO. Plume. Yn 1878 cawn nythaid o Gymry yn Freeland, ^er Idaho Springs, a William H. Pierce yn ben-gweithiwr ar y mwnglawdd a elwid "Freeland;" y Parch. W.D.Price yn agor efail gof; Jenkin Edwards a Jenkin Roberts (y ddau o Golden) yn agor masnachdy helaeth, a chawn fod yno y pryd hwn y mwn- wyr adnabyddus canlynol Griffith Gee Jones, Griffith Roberts, John D. Lloyd, Robert J. Roberts, John W. Lloyd, William Edwards ac eraill. Yr oedd John G. a Thomas G. Roberts yn arolygu mwngloddiau gerllaw yr adeg yma. Y flwyddyn hon, hefyd, sefydlwyd Ysgol Sul yma, a cheid ambell bregeth gan y Parch. W. D. Price, ond wele annealltwriaeth 3^n cyfodi ynghylch gweithio ar y Sul, a'r Cymry yn gwasgaru oddiyno. Modd bynag, deallwn fod y Cymry yn cael cyfarfodydd dyddorol yma yr adeg bono. Cyn terfynu gyda'r swydd hon rhoddwn gipdrem drosti yn nechreu y flwydd- yn hon: y brodyr Roberts, Silver Plume, wedi helaethu eu masnach a sefydlu cangen yn Idaho Springs dan arolygiaeth L. L., y brawd hynaf; Evan T. Evans (Ap Deulyn) yn arol- ygydd ar fwngloddiau cwmni o St. Louis, Mo. ; SWYDD ELBERT. 21 William Edwards a William T. Phillips (Den- ver) yn perchenogi mwnglawdd ar Spanish Bar ac yn eu weithio yn llwyddianus; y can- torion enwog Lewis Oliver a Daniel Jones yn byw yn Silver Plume a Dan. wrthi yn canu yr " Half Bushel " nes mai Gray's Peak bron yn dawnsio, a Lewis Oliver yn canu "Hen Ffon fy Nain" yn felus a swynol dros ben. John Freeman Jones yn arolygu mwngloddiau y "Silver Age Mining Co." ac yn edrych fel pe ar ben ei ddigon pan y daw i Idaho Springs i chwilio an fwnwyr Cymreig. Foulk Wil- liams, fel arfer, yn chwilio am fwnglawdd rhad i gwmni o " Loegr a Nebraska," fel rhwng pob peth a'u gilydd cawn fod y Cymry yn "ehedeg yn uchel" yn y swydd hon. Bernir fod o 100 i 150 o'n cenedl yn byw yn ardaloedd Idaho Springs, Freeland, Georgetown a Silver Plume. SWYDD ELBERT. Mae amryw o'n cenedl yn byw yn y swydd hon. Mae yr oil yn amaethwyr cyfrifol ac yn wasgaredig ar hyd y swydd. Cawn i Evan E. 22 HANES CYMRY COLORADO. Davis (Denver) gymeryd tir i f\'ny yn agos i Elizabeth rhyw 19 mlynedd yn ol, ac mae yn amaethu yno yn awr. Bu Ysgol Sul Gymreig yn cael ei chynal mewn an lie yn y swydd, ond deallwn ei bod yn cael ei chario yn mlaen yn awr fel Ysgol Sul Undebol Saesonaeg. Gan fod y Cyrary mor wasgaredig yn y swydd mae yn anhawdd rhoddi amcan-gyfrif o'u rif. SWYDD EL PASO. Mae llaweroedd o'n cenedl yn byw yn y swydd hon, a hyny er's blynyddau bellach. Mae y Cymro twymgalon John R. Jones yn trigianu yn Colorado Springs er y liwyddyn 1871, a chawn amryw Gymry yn byw yn Colo- rado City a Manitou. ])aeth R. G. Gwillim i'r swydd hon yn 1871, gan sefydlu ar y divide, ac yn 1872 daeth Richard ei frawd yno ato, a thrachefn,yn 1878, cawn ei frawd arall, David, yn dyfod yno, ynghyd ag amryw eraill, ond dychwelodd David i Gymru yn lied fuan a bu farw yno. Gelwir y lie y sefydlasant ynddo yn Gwillim\\\\e, er anrhydedd i'r tri brawd a SWYDD FREMONT. 23 eiiwyd. Mae R. G. Gwilliin yii byw yma yii awr ac yii cadw gweithfa gaws. Ceir yn y lle| hwn heddyvv o 30 i 40 o'li cenedl yn preswylio' a broil yr oil o lionyiit yn ainaethwyr cyfrifol a llwyddianus. Yn Falcon, drachefn, deuwn ar draws teulu Gymreig o'r enw Evans yn amaethu, fel wrth datiu ein golwg dros yr hoU swydd, cawn fod yma rai ugeiniau o Gyinry. SWYDD FREMONT. CANON CITY, COAL CREEK, ROCKVALE A WILLIAMSBURGH. Mae lluaws o'n cenedl yn byw yn y swydd hon sef yn Canon City, Coal Creek, Rockvale a Williamsburgh. Y sefydlwr Cymreig cyntaf ag y gwyddoni am dano ydoedd un o'r enw Mathews, yr hwn a ddaeth yma yn flaenorol i 1870, gan gymeryd i fyny rai canoedd o aceri o dir gyda'r bwriad o sefydlu Welsh Colony, ac oherwydd hyny ymfudodd llawer o Gyinry i'r sefydliad newydd, ond troi allan yn fethiant a wnaeth yr anturiaeth, ac wele y Cymry yn 24 HAXES CYMRY COLORADO. gwasgaru i leoedd eraill. Cawn fod amryw yn byw yn Coal Creek yn fiaenorol i 1877, feallai ddwy neu dair blynedd, oblegid cawn fod Ysgol Sul wedi ei sefydlu yma y flwyddyn bono, ac ar y 13eg o Ebrill, 1879, sefydlwyd yma Eglwys Gynireig. Rhif aelodau cyntaf yr Eglwys ydoedd 13, ond beddyw, trwy lafur ac ymdrech pregelbwyr galluog, rhifa yr ael- odau tua 70, heblaw y gangen-eglwys yn Williamsburgh. Deallwn fod rbif yr aelodau wedi cael eu dyblu bron yn y ddwy flynedd ddiweddaf. Bu y pregethwyr canlynol yn gwas- anaethu yr Eglwys, sef y Parobn. G. M. Jones, M. B. Morris, T. A. Humphreys, Davies. Y Parch. M. A. Ellis, M. A., ydyw y gweinidog presenol. Ceir fod agwedd lewyrchus ar yr achos goreu yn y lie hwn. Y flwyddyn ddiweddaf adeiladwyd yma dy i'r gweinidog gwerth tua |1,200, a deallwn ^eu bod bron wedi talu am dano. Hefyd mae gan ein cenedl yn Coal Creek gapel destlus iawn, ac yn wir d3^ma yr unig gapel yn y lie. Cynelir Eisteddfod yn y lie hwn bron bob blwyddyn, ac mae yn troi allan yn llwyddianus, yn llenyddol ac arianol, bron bob tro, a mawr ydyw y brwdfrydedd a SWYDD FREMONT. 25 ddangosir gan Gymry yr ardaloedd hyn yn yr hen sefydliad bendigedig. Cafodd ein cenedl yn y swydd bon gryn belbul adeg streic 1884, yr byn a barodd i amryw o bonynt ym- adael, ac yn eu plitb rai o gerddorion goreu yr ardal, ond erbyn byn gwelir pob petb yn myned yn mlaen '' megis yn y dyddiau gynt." Cymro ydyw Maer Coal Creek, a Cbyraro befyd ydyw y Marshal; Cymro, dracbefn, ydyw cyn- rychiolydd y swydd bon yn Senedd y Dalaetb eleni, sef William Pbillips, ac yn olaf, ond nid y Ueiaf ei glod, dyma y Cymro cywir Morgan Griffitb yn sirydd y swydd er yn agos i 4 blynedd. Yma befyd mae y lienor gwycb Edward C. Roberts yn byw, yngbyd a'r doniol Jobn L. Roberts, ac befyd y diacon ffyddlon Ricbard Hugbes, yr bwn sydd yn nos-wyliwr yn Senedd y Dalaetb yn y brif ddinas eleni. Felly canfyddwn fodein cenedl yn lied barcbus yn y partbau yma, a dywedir fod o 500 i 700 o Gymry yn byw yn swydd Fremont. 26 HANES CYMRY COLORADO. SWYDD GILPIN. CENTRAL CITY A RUSSELL GULCH, Yn gynar yn ngwaiiwyn 1859 cawn i ychydig Gymry adael eu cartrefleoedd yii y dwyrain gan wynebu tiia'r gorllevviii pell, ac yn sefydlu yn nhalaeth Colorado yn awr, mewn lie o'r enw Gregory Gulch (Pike's Peak) yn swydd Gilpin, yn eu plith yr oedd y rhai canlynol : John Edwards, John E. Jenkins (Deer Lodge, Montana, 3'n awr), "Jack" Thomas, Morris Thomas, E. Paul Jones, Edward Davies (Clifton, Iowa, yn awr), Hugh Edwards, Evan Williams, Evan Pritchard, ac eraill. Aeth y mwyafrif o honynt ati ar unwaith i olchi y pridd am aur, a hyny gyda gradd helaeth o Iwyddiant, ond nid heb lawer o helbul gan y tough characters oedd yn y lie yr adeg bono, ac nid anfynych y gelwid ar yr ychydig Gymry i amddiffyn eu bywydau a'u buddianau, ac mae yn dda gen- ym groniclo y ffaith y ceid ein cenedl bob am&er ar ochr Law and Order, fel y dywedir, hyd nes y cliriwyd y camp o'r oil oedd yn erbyn hyny. Yn ngwanwyn 1860 cawn fod y cwmni Thomas a Davies yn gweithio yn galed SWVDD GIL I 'IN. 27 wrtli olchi yr aur, ac ystyrid hwy yn mlilith rhai o brif olcliwyr Gregory Gulch. Mae Morris Tlionias yn byw yn Denver yn awr, gan fvvynhau ei hun gorcu a ello ar elw y blynydclau byny, ac mae Edward Davies yn amcanu gwneyd yr un petb yn Clifton, Iowa. Yn gynar yn 1862 gellid gweled sign yn Central City yn darllen: "Jones & Evans, Retail Grocers, etc.," ac wrtli boli cawn tbd y cwnini yn gyfansoddedig o Richard W. Evans (brawd i'r henafgwr E. B. Evans, Denver), yn awryn retired banker ac yn byw yn Fort Dodge, Kas., a D. N. Jones, yn awr yn byw yn Eau Claire, Wis. Yn mhen rhai misoedd wele "Brenin y Menyn" yn gwneyd ei ymddangos- iad yn y camp newydd gyda llwyth o'r petli gvverthfawr hwnw, ac ni fu yn hir cyn cael gwared o'i stock, a cliawn ef yn parotoi i ddychwelyd yn ol gyda llawer o aur mwnwyr Gregory Gulch. Xid oedd y "brenin" hwn yn neb llai na Robert Owens, o gwmni ()wens a Jones, Dodgeville, Wis., yn awr. Cawn i'r gwr hwn ymweled ar lie amryw droion gyda'i Welsh butter, fel y dywedai y mwnwyr, a hyny er lies i'r bobl ac clw iddo yntau. Tua'r adcg 28 HANES CYMRY COLORADO. yma daeth William N. Jones a Richard J. Williams yma o Cambria, Wis., gyda llwyth o bethau wedi eu codi ar ffermydd Wisconsin, er mwyn eu gwerthu i drigolion Gregory Gulch, ac wedi cyfiawni eu neges cawn hwy yn dych- welyd yn ol, gan, yn ddiau, roddi gair da i'r wlad newydd, oblegid cawn yn y gwanwyn canlynol (1863) amryw yn dyfod allan o ardal- oedd Dodgeville a Cambria, Wis., ac yn eu plith John G. Roberts (Denver yn awr), y diweddar Barch. O. M. Williams, David Jenkins a'r teulu, W. H. Pierce, ac eraill, ac er fod rhai o honynt yn eu beddau maent megis yn "llefaru eto," a'u dylanwad i'w ganfod ar Gymry Colorado hyd beddy w. Cawn fod Cymry Gregory Gulch yr adeg bono, fel y ceir y Cymry bob amser, yn sychedu am gael mwynhau pethau crefydd- ol, ac yn mis Awst, 1863, sefydlasant Ysgol Sul, yr hon a rifai dros 30 o aelodau. Yn mis Tachwedd y flwyddyn hon cawn gawod arall o Gymry Wisconsin yn disgyn yn y lie, ac yn eu plith y Parch. Griffith Roberts (Lake Crystal, Minn., yn awr), a'i fab Thomas G. Roberts, a'r Sul cyntaf ar ol cyraedd y lie wele y Parch. Griffith Roberts yn pregethu i'r Cymry yn SWYDD GILPIN. 29 nhy y diweddar Evan Williams, a pharhaodd i weinidogaethu i Gymry Gregory Gulch hyd y mis Ebrill canlynol, yn cael ei gy north wyo gan y diweddar Barch. 0. M. Williams. Dym- unwn ddywedyd yn y fan hon ei bod tuhwynt i amheuaeth mai y Parch. Griffith Roberts a bregethodd y bregeth Gymraeg gyntaf yn Colorado, a hyny yn Central, fel y crybwyll- asom uchod. Yn 1864 aeth y Parch. Griffith Roberts yn ol i Wisconsin, a daeth y Parch. William Owen, gw^einidog perthynol i'r Wes- leyaid, allan o Dodgeville, i bregethu i'w gyd- genedl yn Central, ac arosodd yno hyd y gwanwyn canlynol. Ni pharhaodd y mwyn- iant hwn yn hir wedi hyny, oblegid dechreu- odd y Cymry wasgaru oddiyma, ac fe aeth y rhan fwyaf o honynt i swydd Clear Creek. Cafodd y gwr da Evan Williams ei ladd yn y gwaith ar y 23ain o Fehefin y flwyddyn hon. Bu pethau yn lied dawel o hyn hyd 1870 yn mhlith Cymry swydd Gilpin, ond y flwyddyn bono wele gawod arall o'n cenedl yn disgyn yn Central o Wisconsin; yn eu plith cawn P. L. ac L. L. Roberts, teulu John R. Morgan (yr hwn oedd yno e'rs 2 flynedd yn flaenorol), Miss 30 HANES CYMRY COLORADO. Jennie Oliver (Mrs. Brubaker, Denver, yn awr), Thomas E. Jenkins, ac eraill. Wele hefyd Edward W. Williams, Edward Jones, William J. Evans, 0. L. Owens a'r brodyr William a Robert Jones yn cael eu hunain yn Russell Gulch tua'r amser hwn. Ar ol sobri rhyw ychydi^ yn eu trachwant am y "metal melyn " a gweled "nad aur ydyw y cyfan sydd yn dis- gleirio" daeth eu prif nodweddion i'r golwg a chaed allan fod y rhan fwyaf yn feibion awen a chan a'u tueddiadau at y pethau mwyaf difrifol mewn bywyd. Yn 1873 wele yr Ysgol Sul Gymreig wedi ei sefydlu unwaith yn rhag- or ac yn cael ei chynal yn nghapel y Bedydd- wyr Saesoneg. Y Parch. 0. M. Williams wedi dychwelyd o'r dwyrain ac yn myned ati i weithio fel "cawr i redeg gyrfa " a christion — yn Arolygydd yr Ysgol ac yn pregethu ddwy waith bob mis, ac yn cydsynio yn dra mynych i fyned i bregethu i ardaloedd eraill. Bron yn ddirybudd wele raglen "Cyfarfod Llenyddol, Central City, Nadolig, 1873," yn gwneyd ei ymddangosiad, a daeth y diwrnod, ac yr oedd pawb wedi eu synu wrth weled y fath gynull- eidfa o Gymry. Cafwyd cyfarfod llewyrchus SWYDD GILPIN. SI iiiwn dan ly wyddiaeth y Parch. 0. M. Williams. Cor Central, dan arweiniad John R. Morgan, yn fiiddugol ar y prif ddarnau cerddorol; Cymry Russell a Idaho Springs yn cipio y man wobrwyon am ganu ac adrodd ; John G. Roberts a William T. Phillips (Denver yn awr) a'r cadeirydd yn enill ar y traethodau ; Edward Jones, Russell, a Thomas E. Jenkins, Central, yn enill am farddoni. Yn yr hwyr cynaliwyd cyngerdd, a throdd y cwbl allan yn fwy llwyddianus nag y disgwylid. Yr oedd pawb yn gwaeddi "melus, moes mwy," ond cyn i Gymry swydd Gilpin gael amser i gyhoeddi cyfarfod arall, wele raglen a thestynau Eis- teddfod Undebol Colorado yn cael ei cyhoeddi, yr hon oedd i'w chynal yn Golden, Gorphenaf 4, 1874, ac wele Gymry Gilpin yn dechreu parotoi ar gyfer yr ymdrechfa bono; Cymry Idaho Springs, Russell, Central a Black Hawk yn ymuno er codi cor dan arweiniad John R. Morgan, yn cael ei gynorthwyo gan y Cymro ieuanc T. Lloyd Williams, (yn awr yn Oak- land, Cal.) Yn mis Chwefror, wrth weled Ysgol Sul y Cymry mor tlodeuog, wele swydd- ogion capel y Bedyddwyr yn rhoddi rhybudd 32 HANES CYMRY COLORADO. iddynt ymadael, gan feddwl yn ddiau y gall- aseiit hwythau wneyd yn llawn cystal gydag Ysgol Sul Saesoneg, oiid yn taer ddymuno ar y Cymry droi eu hysgol i'r iaith fain. Modd by nag, yn bur faan wele anedd-dy y Cymro cenedlgarol John R. Morgan wedi ei orphen ac yntau yn gwahodd ei gydgenedl yno i gynal eu cyfarfodydd, ac felly y bu, aethant yno i gynal yr Ysgol Sul, ac etholwyd Thomas E. Jenkins yn Arolygwr a P. S. Roberts yn Ysgrif- enydd a Thrysorydd. Aed ati o ddifrif i geisio cael gan yr holl Gymry bresenoli eu hunain, ac yn fuan ymgasglai y Cymry o'r pedwar lie i fwynhau gwledd grefyddol, yr hyn oedd yn anwyl ganddynt. Ar ol yr Ysgol defnyddid ychydig amser er ymberffeithio erbyn y frwydr yn Eisteddfod Golden. Cawn fod y Cymry wrth ben eu digon yn Central yr adeg yma, ond nid oedd tymor eu mwynhad i barhau yn hir, oblegid ar yr 21ain o Fai, 1874, torodd tan allan yn yr adeilad nesaf i dy Morgans ac ni chaf- odd y Cymro pur yma ond prin amser i achub ei deulu cyn i'w dy a'i gynwysiad losgi yn lludw; drwy hyn collodd yr Ysgol Gymreig ei holl lyfrau ynghyd a'r gerddoriaeth oedd i'w canu SWYDD GILPIN. 33 yn Eisteddfod Golden, a chan fod amryw o'r Cymry yn ilettya ar yr un heol, a hwythau ar y pryd yn gweithio, collasant eu lioll eiddo, oddigerth yr hyn oedd ganddynt am danynt ar y pryd. Llosgodd dros 150 o dai mewn tua awr o amser. Yn raysg }' colledwyr cawn Robert H. Jones a Morris Thomas (y ddau yn Denver yn awr), John R. Morgans ac eraill. Pellebrodd y cantorion i'r dwyrain am gerdd- oriaeth, ond profodd y tan yn angeuol i'r Ysgol Sul ac ni wnaed yr un ymdrech i'w sef- 3^dlu drachefn. Daeth y 4ydd o Gorphenaf ac wele tua 50 o Gymry swydd Gilpin yn cych- wyn am Eisteddfod Golden ac yn dychwelyd yn ol gyda bron yr oil o'r gwobrwyon am ganu, heblaw amryw wobrau am farddoni. Cynaliwyd amryw gyfarfodydd llenyddol yn Central y blynyddoedd hyn, ac mae yr un a gynaliwyd yn ngauaf 1877 yn deilwng o'n sylw. Llywydd y cyfarfod hwnw ydoedd y Parch. 0. M. Williams; Thomas G. Roberts, Georgetown, yn beirniadu y cyfansoddiadau, yn cael ei gynorthwyo wrth glorianu y canu a'r areithio gan R. J. Roberts a John D. Lloyd. Bu cystadlu poeth dros ben yn y cyfarfod ac 34 HANES CYMRY COLORADO. aeth y peth i'r papurau Saesoneg gaii Iwyr anghofio mai "ofer dadl wedi barn." Trwy hyii daeth y Cymry i sylw, ond o'r diwedd tawelodd y cyfan a neb yn ddoetliach. Yn 1876 wele fwngloddiau Russell yn adfywio a'r Cymr}^ yn dylifo yno ar unwaith. Yn fuan sefydlwyd Ysgol Stil yn y He, gan alw ar y Parch. 0. M. Williams am ambell bregeth. Cynelid y cyfarfodydd yr amser yma yn yr Ysgoldy. Yn mysg newydd-ddyfodiaid Rus- sell yr adeg lion cawn Griffith D. Griffiths (Prospect yn awr), Henry Davies, John R. Hughes, Abraham Lewis ac eraill. Cyn hir wele yr Ysgoldy yn myned yn rhy fychan a'r Cymry yn symud i gynal eu cyfarfodydd i loft ystordy E. W. Williams, yr hwn oedd newydd agor masnachdy yma. Yn 1870 daeth Isaac a Richard Jones yma o sir Flint, a chawn fod y blaenaf yn bregethwr lleol yn Nghymru, a bu yn pregethu i Gymry Russell yn achlysurol cyn iddo ddychwelyd yn ol i'r Hen Wlad. Yn 1880 cawn i ryw adfywiad sylweddol gym- eryd lie gyda'r achos crefyddol yn Russell, pryd y daeth David H.Jones a Daniel ei frawd yma o Lerpwl at eu chwaer Mrs. Edward Jones. SWYDD GILPIN. o5 Gwelodd Dafydd ar uiuvaitli mae prif angen y Cymry ydoedd lie i addoli, ac aeth o amgylcli i ymgyngbori a'r prif Gymry ; y canlyniad fu iddo alw cyfarfod cyhoeddus i ystyried y peth a pheiiderfynwyd yr adeg bono i godi capel. Etholwyd swyddogion yn y fan a phenodvvyd Mrs. Edward Jones a Miss Lizzie Williams i gasglu, ac er i'r capel gostio dros .$1,000 yr oedd pob dolar wedi ei thalu cyn ei agor, yr hyn a dystia yn uchel am gymwysderau y ddvvy Lizzie at gasglu, a plia ryfedd i un ganu a ganlyn iddynt: "Dwy enwogam eu daioni — dwy od Am hudo doleri ; Neb yma, neb mi wn i — yn Russell A meddwl isel am y ddvvy Lizzie." Daetli amser agoriad y capel, a chafvvyd math o gyfarfod areithio yn lie pregetlm i'w agor; y Parch. 0. M. Williams yn areithio ar "Gymry Russell Gulch," a Evan B. Evans (Denver yn awr) ar "Y Ty Hvvn," ynghyd ag eraill. Abraham Lewis, John R. Hughes a Henry Davies oeddynt yr Ymddiriedolwyr cyntaf, a'r rhai presenol ydynt Robert Edwards, Thomas Parry a Richard Jones. Ar ol hyn cawn fod golwg lewyrchus iawn ar achos (Vmreig Rus- 36 HANES CYMRY COLORADO. sull, ac er eu bod hyd yma heb yr un gweinidog sefydlog, ceir pregethu yii ami gan y Parcbn. W. D. Price, Denver, John T. Williams, Erie, M. A. Ellis, Coal Creek, T. Miles a W. Charles, Denver. Cynelir cyfarfodydd llenyddol yn ami, ac fel rheol maent yn hynod adloniadol. Ceir yn y lie hwn yn awr tua 100 o Gymry, a Chymry ydyw prif fasnachwyr a pherchenog- ion mwngloddiau mwyaf cyfoethog y lie J mewn gair, y Cymry sydd yn " rhedeg y lie" fel V dvwedir. SWYDD GUNNISON. Daetb Rawer o Gymry i'r swydd hon yn 1880 ac 1881, a'r rhan fwyaf o honynt o Lead- ville, gan sefydlu yn Crested Butte, Gothic^ Elko, Scofield ac Irwin. Y blynyddau cyntaf yr oeddynt yn dra lluosog yn y lleoedd hyn, ond oherwydd sefyllfa isel masnach ni cheir end pur ychydig o Gymry yma gan iddynt wasgaru i leoedd eraill yn y dalaeth. Mae ychydig o'n cenedl yn byw yn awr yn Crested Butte, ac yn gweithio yn y gweithfeydd glo SWYDD JEFFERSON. 37 vno; yn Prospect, drachefn, cawn Griffith D. Griffiths ac Evan L. Jones yn byw, ac yn Elko cawn Richard Lloyd yn byw. Mae gair da i'r tri gwyr hyn fel dinasyddion a mwnwyr profiadol. SWYDD JEFFERSON. Er nad ydyw y Cymry yn lluosog yn y swydd hon yn awr, buont felly rai blynyddau yn ol. Yn 1862 cawn Evan E. Davis (Denver yn awr) a'r teulu yn byw yn Golden, ac yn mhen 10 mlynedd ar ol hyn (1872) cawn John L. Roberts, Caerfaban, a John Williams yn prydlesii glofa Dennis Murphy ar Ralston creek ac yn ei gweithio yii llwyddianus; amryw Gymry yn eu gwasanaeth, megis y cerddor G. W. Williams, Dodgeville, Wis., Edward Lloyd, W. Pritchard a Jeremiah Lewis. Yn 1673 daeth Henry W. Evans, y glowr enwog, allan o Pennsylvania i gymeryd gofal glofa W. A. H. Loveland, a daeth tua 12 o Gymry i'w gan- lyn, ynghyd ag amryw o leoedd eraill. Yn mis Mai sefydlwyd yma Ysgol Sul Gymreig, 3 38 HANES CYMRY COLORADO. a'l haelodau yn rbifo tiiag 20, heblaw y plant. Yn mis Medi, drachefn, daeth y Parch. John Evans (Eglwysbacb) allan i dalu ymweliad a'i chwaer, Mrs. John L. Roberts, Ralston Creek. Penderfynwyd yn ddioedi ofyn iddo bregethu yn Saesoneg un prydnawn Sul. Daeth yr am- ser penodedig a'r pregethwr,ynghyd a llonaid yr ystafell eang o wrandawyr, tri o bob pedwar o honynt yn bobpeth ond Cymry. Cymerodd y pregethwr ei destyn a deohreuodd bregethu yn bur araf a'r gynulleidfa yn gwrando yn astud; yn y man wele y gwr enwog yn dechreu "gwresogi at ei destyn," ond yn ymddangos fel pe yn llafurio dan gryn anhawsderau, ac yn anesmwyth. Cyn hir mae y gwaed Cymreig yn dechreu poethi ac ami air yn rhy ystyfnig i ufuddhau i'r tafod. Yn ddirybudd, collodd y pregethwr ei hunanfeddiant, a chyda y geiriau "ddaw hi ddim, fechgyn," torodd allan yn ei iaith ei hun a thraddododd y gweddill o'i bregeth yn yr hen Omeraeg anwyl er syn- dod i'w wrandawyr. Rhaid ychwanegu iddo ddal y gynulleidfa megis ar gledr ei law hyd y diwedd. Cyrhaeddodd y newydd yma Gymry Golden yn fuan a llwyddasant hwythau SWYDD .IEFFKH80N. 30 i gael addewid gan y i)regethwr eiivvog o'r Eglvvysbach i roddi pregeth Gymraeg y 8ul canlynol. Y 8ul a wawriodd ac wele gapel y Bedyddvvyr yn orlawn — pawb yn rhyfeddii o ba le y daeth cytiiaint o (j^ymry at eu gilydd. Yn y man wele y pregeth wr yn darllen y geir- iau canlynol o Rhufeiniaid viii, 23, fel ei des- tyn: '\Vc nid yn unig y creadur ond ninau hefyd y rhai sydd genyni liaenffrwyth yr Ysbryd, etc./' a diaii i'r pregethwr galluog ragori arno ei bun y tro bvvn, ac yr oedd ei hyawdledd tuhwnt i'n gallu desgrifiadol ni. Sicr ydyw nad oes yr un o'i wrandawyr wedi anghofio swm a sylvvedd ei bregeth hyd heddy w. Yn ngauaf 1873 wele Gymry Golden yn cyhoeddi fod Eisteddfod Undebol Colorado i'w chynal yno ar y 4ydd o Gorpbenaf can- lynol ; mawr oedd y disgwyliad am i'r dydd wawrio, ac yn ei dro gwnaeth, ac yn fuan wele heolydd Golden City yn llawn o Gymry o'r lleoedd amgylchynol. Y Parch. O. M. Williams ydoedd cadeirydd yr Eisteddfod a Henry W. Evans yn arweinydd; Cynonfardd yn feirniad y cyfansoddiadau; Rice Morgan, Denver, a Prof. Tyrall yn feirniaid y cann, a 40 HANES CYMRY COLORADO. Thomas E. Jenkins, Central, yn feirniad yr areithio a'r adroddiadau. Yn y man cawn William Francis, Erie, a James R. Hughes, Golden, yn fuddugol ar y traethodau; Henry W. Evans, Golden, Edward Jones, Russell, a Thomas E.Jenkins, Central, yn cael y gwobrau am farddoni, a chantorion svvydd Gilpin yn cipio yr boll wobrwyon am ganu. Yn yr hwyr cynaliwyd cyngerdd llwyddianus iawn. Felly terfynwyd Eisteddfod Undebol gyntaf Colorado, a byny yn llwyddianus. Bernir fod tua 300 o Gymry yn bresenol yn yr ucbel-wyl bon. Y Sul canlynol pregetbodd y Parch. 0. M. Williams i'w gydgenedl yn Golden. Yn 1876 cawn i Edwards a Roberts sefydlu mas- nach yn y dref, ac yn yr baf dilynol agor cangen o honi yn Freeland, ger Idaho Springs. Nid oes golwg mor addawol ar betbau yn Golden yn awr ag yr oedd yr adeg bono, ac ychydig ydyw nifer ein cenedl yn y lie. SWYDI) LAKE. 41 SWYDD LAKE. Torodd excitement Leadville allan yn y flwyddyn 1879, a daeth lluoedd yno o bob rhan o'r wlad, ac yn eu plith lawer o Gymry. Cawn fod ami i Gymro wedi bod yno yn flaen- orol, sef Evan E. Davis (Denver yn awr), Evan Davis (Emporia, Kas., yn awr;, Richard Jones (Montezuma yn awr) ac Edward Davis, pa rai fuont yno yn 1860 ac 1862; er hyny ychydig oedd nifer y Cymry yno hyd 1879, pryd y cawn yn "ninas y cymylau" o 300 i 500 o Gymry yn preswylio. Yn y flwyddyn hon sefydlwyd yma Ysaol Sul, Cyfarfod Gweddio a Seiat, ac yr oedd golwg pur lewyrchus ac addawol ar yr oil, ond byr fu parhad y cwbl. Yr adeg hon cawn i ddau ddiacon gael eu hethol ar eglwys Leadville, ond ni pharhaodd tymor eu swyddogaeth yn hir gan fod y Cymry mor ddifater, ac oherwydd hyn bu farw yr achos Gymreig yn y lie. Yn 1880 cawn i ddwy Eisteddfod leol gael eu cynal yma, un ar Ddydd Calan a'r Hall ar Ddydd Gwyl Dewi Sant; yn mhlith y buddugwyr ar y gwahanol destynau cawn Griffith D. Griffiths, Griffith CJee 42 HANES CYMRY COLORADO. Jones, John Margam ac eraill, pa rai sydd wedi gadael Leadville er's llawer dydd bellacb. Bu amryw Gymry yn arolygwyr ar rai o fwn- gloddiau goreu y lie, megis Evan L. Jones (Prospect, Colo., yn awr), Cynfelyn a David Jones. Mae David Jones yn un o County Commissioners swydd Lake yn awr. Hefyd cawn yma Thomas G. Roberts (mab y Parch. Griffith Roberts, Lake Crystal, Minn.) yn cadw ystordy eang ac yn flaenor yn un o eglwysi y Methodistiaid Esgobawl er's llawer blwyddyn bellach. Ceir yn Leadville yn awr ryw 15 o deuluoedd Cymreig, heblaw llawer o bobl sengl. SWYDDI GRAND, GARFIELD A PITKIN. Ceir Cymy yn wasgaredig ar hyd y swydd i hyn. Yn Meeker deuwn o hyd i Owen Jones; yn Aspen cawn John R. Williams (yr hwn sydd yn un o hen sefydlwyr hynaf y lie) ynghyd ag amryw eraill; yn Penny's Hot Springs cawn William D. Parry yn cadw ystordy er diwallu anghenion y preswylwyr, SWYDD PUEBLO. 43 ac yn rhan-berchenog yii rhai o fwngloddiau goreu yr ardal; yn Glenwood Springs, dra- chefn, cawn Thomas Williams (diweddar o Lawson, Colo.,) yn cadw ystordy esgydiau, ac yn Jerome Park, Cardiff a Newcastle cawn fod llawer o'n cydgenedl yn byw ac yn gweithio yn y gweithfeydd glo cyfagos. Arolygydd rhai o'r gweithiau yma ydyw William Morgan, diweddar o Braddock, Pa., os ydym yn cofio yn lawn. Bu ei fab farw yma yr haf diweddaf yn 21 mlwydd oed, ac yr oedd yn ddyn ieuanc hynod addawol, ond gwywodd y glaswelltyn ai flodeuyn a syrthiodd. SWYDD PUEBLO. Mae yn y svvydd hon rai ugeiniau o Gymry, llawer o honynt yn gweithio yn y tawdd-dai yn nhref Pueblo a'r amgylchoedd. Pa fiwydd- yn y sefydlasant yma gyntaf nis gwyddom, ond hyn a wyddom, sef fod llawer o Gymry yn Bessemer a Pueblo yn fiaenorol i 1880. Bu y diweddar Daniel N. Jones vn dal v swvdd 44 HANES CYMRY COLORADO. o arolygydd ar y gweithfeydd haiarn yma am lawer blwyddyn, ac er yn ei fedd cawn air da iddo gan drigolion Pueblo. Yn awr ac eil- waith ca Cymry Pueblo y fantais o wrando pregetbu Cymreig, ac ar yr adegau hyny deallwn fod cynuUiadau lluosog yn dyfod yngbyd. SWYDD SAN JUAN. Yn mhlith sefydlwyr Cymreig cyntaf y swydd hon cawn Thomas Williams a'r brod3^r E. L. a R. Roberts. Cafodd y diweddaf ei ladd gan snowslide ddwy flynedd yn ol. Daeth y rhai hyn i Silverton tua y flwyddyn 1874. E. L. Roberts sydd yn cadw y Riverside Hotel 3^no yn awr. Mae yn yr amgylchoedd hyn lawer o'n cenedl yn trigianu, a daeth llawer o honynt yno o ardal Aberystwyth, D. C. Yn mhlith Cymry y He hwn cawn y bardd J. Elerch Jones, y cerddorion Lloyd a Mason, ynghyd a llu eraill. Mae amryw o'n cenedl yn dal swyddi pwysig yn mwngloddiau goreu SWYDDI DELTA, MONTROSE, ETC. 45 yr ardal. Ceir tua 50 o Gymry yn byw yn Silverton, ac yn dra mynych cynaliant gyfar- fodydd llenyddol. SWYDDI DELTA, MONTROSE, OURAY, SAGUACHE A SAN MIGUEL. Cawn i rai o'n cenedl anturio i'r swyddi hyn yn 1875, a diau mae y ddau gyntaf oeddynt Robert Jones a G. G. Pritchard, pa rai sydd yn byw yn awr yn Ames, swydd San Miguel. Yn 1880 aeth 0. L. Davis, R. W. Francis, John Lloyd ac eraill, i ardal Telluride, ac mae y blaenaf yn byw yno yn awr ac yn cadw un o'r masnachdai mwyaf yn y lie. Mae rhif y Cymry wedi cynyddu yn ddiweddar yn y swyddi hyn, ac mae bron yn beth anmhosibl myned i un camp yn y swyddi hyn heb ddyfod i gyffyrddiad a rhai o'n cenedl. 46 HANES CYMRY COLORADO. SWYDD SUMMIT. Yn 1862 cawn i Richard Jones fyned i Tarryall, ond ni arosodd yno ond amser byr, fel yn 1867 cawn iddo sefydlu yn Montezuma, ac yr oedd yno amryw o'i ^enedl yn barod i'vv dderbyn gyda breichiau agored, sef yr hen wr Griffith Jones (Amlwch, G. C., yn awT), Griffith Gee Jones ac eraill. Yn mhen rhai blynyddau cawn i Evan L. Jones, Griffith D. Griffiths, John T. Davies, William W. Griffiths, Daniel Davies (Minneapolis, Minn., yn awr) ynghyd ag amryw eraill, fyned yno; aeth rhai o hon- ynt i weithio i'r St. John ac eraill i prospedio, fel yn 1870 yr oedd rhif y Cymry yn y lie hwn yn dra lluosog, ond yn 1880 dechreuasant was- garii oddiyno, fel erbyn hyn nid oes ond 3 neu 4 yn y lie. SWYDD WELD. Cawn i David Llewelyn, Benjamin Davies a John Griffiths ddyfod i'r swydd hon yn 1871, gan sefydlu yn Erie, a'r flwyddyn ganlynol SWYDD WELD. 47 dilynwyd Invy gan y Parch. John T. Williams a William Francis, pa rai a ddaethaiit yno o Bevier, Mo. Yr adeg hon dechreuodd y Cymry amlhau, fel yn y tiwyddyn 1873 cawii iddynt sefydlu Ysgol Sul, ac yn mhen ychydig dechreuodd y Parch. J. T. Williams bregethu i'w gydgenedl. Yn 1875, drachefn, sefydlwyd yr Eghvys yn y Town Hall, lie y buont yn addoli hyd nes yr oedd y capel wedi ei orphen yn 1883. Blaenoriaid yr Eglwys hon yn awr ydynt William Francis a Micah Williams. Mae yn Erie dri o bregethwyr yn byw, sef y Parch n. John T. Williams, John P. Jones a William G. Williams ; pregetha y ddau olaf bob yn ail Sul i gynorthwyo y Parch. John T. Williams, yr hvvn, oherwydd afiechyd sydd yn analluog i bregethu yn rheolaidd. Ar yr 2il o Fehefin, 1884, cynaliwyd Eisteddfod yn y lie hvvn, yr hon a drodd allan yn llwyddianus ag ystyried sefyllfa isel masnach ar y pryd. Mae amryvv Gymry tra enwog yn byw yn y pentref bychan yma, yn eu plith y cerddor galluog John Phennah, yr hwn a ymblesera gyda y gorchwyl o ddysgu cerddor iaeth i bobl ieuainc v lie. Hefvd cawn amryw o'n cenedl 48 HANES CYMRY COLORADO. yn fasiiachw3'r llwyddianus yma, sef y Brodyr Morgans, Probert a Williams, T. Griffiths ac eraill, ynghyd a William Francis a John Rees yn rhedeg glofa y MacGregor, Davies a Jenkins yn gweithio glofa y Baker; hefyd dyna Micah Williams yn Ustus Heddwch, T. Williams, yn Marshal, Hugh Jones a John Phennah yn aelodau o'r Oity Council, fel cydrhwng yr oil rheda pethau yn y lie yn dawel a digynwrf • yn wir, y C3^mry ydyw bywyd y lie. Mae yn Erie dros 200 o'n cenedl yn preswylio. NODIADAU BYRION AM RAI O HRIF Gymry Colorado yn y Gwatianol Sefydliadau. PARCH. WILLIAM CHARLES. DENVER. Ganed William Charles yn Gwalchmai, Sir Foil, ac yrafudodd y teulu i Wisconsin yn 1853. Mae William Charles yn fab i'r pregeth- wr enwo^: William Charles, yr hwn a fu yn seren eglur yn ffurfafen y pwlpud Cymreig. Ymfudodd ef a'i fam i Old Man's Creek, Iowa, yn 1864, ac yno y dechreuodd gwrthddrych y nodiadau hyn bregethu yn 1873, ac oddiyno aeth i athrofa y Presbyteriaid yn Chicago. Bu yn weinidog eglwys Bresbyteraidd Dodge- ville, Wis., am lawer blwyddyn a thrwy ei offerynoliaeth ef yr adeiladwyd y capel hardd sydd ganddynt. Collodd Mr. Charles ei iechyd, ac oherwydd hyny daeth i Colorado yn 1886 gan sefydlu yn Denver, ac efe fn yn offeryn i 50 NODIADAU BYRION. sefydlu yr eglwys yma. Mae iddo air da fel pregethwr a christion, ac hyderwn yr arbedir ef i wiieyd llawer o ddaioni eto yn ngwinllaii ei Arglwydd. Fel hyn yr ysgrifenodd Cefni Parry yn Y Wasg am y teulu yraa: " Yr oedd y Siarliaid yn genedl o bregethwyr. Clywais yr hen wr John Charles (taid Mr. Charles) a'i bedwar mab yn pregethu. Y meibion oeddynt: Hugh Charles, Tymawr, John Charles, Pen- hesgyn, Dafydd a William Charles, Gwalchmai. Ond William oedd seren ddisglaer y teuhi a seraph tanllyd y pwlpud yn Mon." LLEWELYN P. DAVIES, CENTRAL. Daeth Dr. Davies i'r America o Lerpwl tua thair blynedd yn ol, ac a sefydlodd yn Central. Mae yn un o gyfferwyr goreu y dalaeth, ac yn rhan-berchenog yn y " Best Drug Co." Efe ydy w Arolygydd Ysgol Sul Russell. Mae yn brysur iawn yn llywyddu cyfarfodydd llenyddol Rus- sell ac yn clorianu y beirdd a'r llenorion yno ar bob adeg. Nid oes ar Doc. gyvvilydd arddel ei wlad, a'i arwyddair bob amser ydyw "Cas gwr na charo y wlad a'i macco," ac ni raid i'r PRIF GYMRY (;orX>AADO. 51 Cymro ofni digio Mr. Da vies wrtli barablu iaith ei fani yn y masnachdy eang; na mae yiio groesaw calon i Gyrnro a Chymraeg. Llwvddiant id do. GRIFFITH EVANS. ESTES PARK. Mae y gwr hwn yn enedigol o Ogledd Cymru. Gadawodd "hen v/lad y menyg gwynion" rai blynyddau yn ol, ac a sefydlodd yn Wisconsin, o ba le y daeth i Colorado yn 1867 gan sefydlu yn Denver. Aeth oddiyma i swydd Boulder yn 1873 ac ymsefydlodd yn Estes Park,ac yma cawn iddo fyned i helbul oherwydd i Mountain Jim, fel ei gelvvid, roddi rhybudd i Evans ym- adael o'r lie, yr hyn ni wnaeth, gan feddwl yn ddiau fod public domain Uncle Sam yn rhydd iddo yntau gystal a Mountain Jim sefydlu arno. Y canlyniad fu i Mountain Jim ymosod ar Evans yn ddirybudd, ond profodd yr ornest hon yn angeuol i Jim a rhydd ha wyd Evans ar fyrder. Mae Evans yn rhan-berchenog yn rhai o fwngloddiau goreu yr ardal yn awr. .^2 NODIADAU BYRIUN. ANRH. MELVIN EDWARDS. DENVER. Ganed Melviii yn iihalaeth Wisconsin, ac yno mae ei fam yn byw yn awr. Daeth i Colorado ryw 12 mlynedd yn ol. Mae Melvin Edwards yn Gymro, ond fel llawer eraill yn analluog i siarad yr iaith. Bu yn Ysgrifenydd y dalaeth am 4 blynedd a chyflawnodd y swydd er bodd- lonrwydd cyffredinol. Er nad ydyw ond dyn ieuanc mae wedi casglu llawer o gyfoeth. EX-GOV. JOHN EVANS, DENVER. Ganed John Evans yn nhalaeth Ohio. Daeth ei deulu i'r wlad hon o ardal Porthmadog, G. C. Nis gall siarad ond ambell air o'r Omeraeg, er hyny mae y gwaed Cymreig yn berwi trwy ei gorph. Cawn iddo sefydlu yn Illinois yn lied gynar,ac er anrhydedd iddo ef yr enwyd Evanston yn y dalaeth bono. Yn 1862 y daeth i Colorado i weinyddu y swydd o lywodraeth- wr, ac yma y mae eto. Mae iddo amryw blant ac enwir yr oil ag enwau gwir Gymreig. Ceir John Evans bob amser yn barod i helpu ei gydgenedl, ac mae iddo air da gan bawb. TKIF (^YMJIV CUIA>I:AI)0. 53 MORGAN GRIFFiTHS, COAL CREEK. Uaned gwrthddrych y iiodion hyii yii Ciiio, ond ymfudodd oddiyno i Pennsylvania. Yr oedd yn y dalaeth bono ainser terfysg y Molly Magttires, ac yn un o warcheidwaid Reading ar y pryd. Daeth i Colorado yn 1881 a sefydlodd yn swydd Fremont. Mae Morcrar. yn Gyiiiro i'r earn, ac yn cael yr ymddiried llwyrafgan ei genedl a'r Americaniaid, ae mae ei etholiad yn sirydd swydd Fremont yn profi hyny. WILLIAM FRANCIS, ERIE. Ganed William Francis yn Gwarycaean, Morgan wg, a daeth i'r Amerig yn 1871, gan sefydlu yn nhalaetli Pennsylvania, ac oddiyno aeth i Bevier, Mo. Cawn iddo sefydiu yn Erie yn 1872. Mae Francis yn Gymro aiddgar ac yn cam pobpetb perthynol i'w genedl. Mae yn un o ddiaconiaid eglwys Erie er's llawer blwyddyn. Efe a enillodd y wobr am y traeth- awd ar ^'Gariad" yn Eisteddfod Golden City. Mae yn un o gwmni y MacGregor Coal Co. Dyma un o'r dynion mwyaf addfwyn y daetb- om i gyffyrddiad ag ef, a cbawn air da iddo gan bawb a'i adwaena. 54 NODIADAU BYRION. GEORGE N. HUGHES, COAL CREEK. Ganed hwn yn nghymydoi^aeth Gwrecsani, G. C. Ynifudodd i dalaeth Pennsylvania rai blynyddau yn ol, a daeth i Colorado yn 1881. Efe ydyvv Maer " dinas y glo," ac mae pawb yn hoft o liono. Caria yn mlaen fasnach goed ar raddfa eang. Mae yn un o'r d3nHon goreu a mwyaf cyrawynasgar ac yn Gymro i'r earn ao yn gwneyd ei oreu o blaid pobpeth Cymreig yn y lie y preswylia. R:CHARD HUGHES, COAL CREEK. Ganed liwn yn Rhosymor, Sir Flint, a chawn id'Tio yjnfudc i New Jersey yn 1867, ac oddiyno daeth i Colorado yn 1878, gan sefydlu yn Coal Creek. Mae Hughes yn un o ddiaconiaid yr eglwys yno er's 5 mlynedd bellach, ac yn un o'r ffyddloniaid, a cheir iddo air da gan bawb yn y gymydogaeth. Cadwa ystordy yn y He, ac fel llawer eraill o'n cenedl yno cafodd gryn draw back adeg streic 1884. PRIK GYMRY COLORADO. 55 GRIFFITH D. GRIFFITHS, PROSPECT. Ganed y gwr hwn yn ardai Bethesda, Arton. Ymfudodd i Vermont yn 1865, ac oddiyno i'r talaethau deheuol. Yn 1874 daeth i Colorado gan sefydlu yn Georgetown. Cawn iddo symud yn dra mynycli, ond mae yn swydd Gunnison yn awr er's 9 mlynedd, ac yn rhan-berchenog yn rhai o fwngloddiau goreu Rock Creek a Galena Mountain. Cafodd ei ethol yn Ustus Heddwch yn y swydd hon amryw droion, ac y mae iddo air da yn mhob He y bu yn byw. Mae Griff yn Gymro trwyadl ac yn earn pob peth Cymreig. Mae yn lienor a bardd tra gwych,ac wedi bod yn tuddugoliaethus amryw droion mewn Eisteddfodau lleol, ac ar bob am- gylchiad ceir ef yn barod i helpu ei gyd-ddyn. ROBERT R. GRIFFITHS, DENVER. Ganed R. R. yn agos i Pwllheli, G. C. Ym- fudodd i Chicago yn 1867 gyda'i gyfaill John T. Da vies. Daeth i Georgetown yn 1870 ac oddiyno i Denver yn 1871. Self-made man ydyw heb gael bron ddim ysgol ddyddiol, er hyny nis gellir ymddyddan ag ef ar bron un- 5f) XODIADAU BYRTOX. riiyw bwnc liag ydyw yn hyddysg- ynddo. Mae yn un o'r athrawon goreu, yn ddadieuwr da ac yn feirniad craffus. Mae yn ddewis-ddyn gan Gymry Denver i lywyddu eu cyfarfodydd a gwna hyny bob amser yn drefnus ac i'r pwrpas, ac nid anfynych y gelwir arno i areithio. Saer ydyw wrth ei alwedigaeth ac y mae yn un o grefftwyr goreu y brif-ddinas. Eu am rai blynyddau yn ben-gweithiwr i AfcPhee a McGinnity. Mae wedi casglu cryii lawer o gyfoeth er paii yma ac yn cynieryd gofal o'i eiddo, er byny cawn ei fod bob air-ser yn barod i belpu pob achos teilwng. JOHN G. JENKINS, DENVER. A aned yn Nantgarw, ger Caerdydd, D. C. Yrnfuddodd ef a'r teulu i'r wlad hon rbyw 23 mlynedd yn ol gan sefydlu yn Ohio, o ba le y daeth i Colorado yn 1872 gan sefydlu yn Canon City, ac oddiyno drachefn i Denver yn 1879. Dyn bychan o gorpholaeth ydyw, er hyny mae yn llawn o'r tan Cymreig. Efe ydyw llywydd cymdeithas y Cambrians yma er's llawer o amser bellach. Mae pawb yn Colorado yn hoff PRIF CIYMRY COLORADO. 57 o "Jenkins y Crydd," ac iddo air da gan bawb. Mae yn cadw ystordy esgydiau eang yma yn 715 15th Street, ac y mae croesaw calon i bob Cymro i'w gael yno. THOMAS E. JENKINS, CENTRAL. Ganed gwrthddrych y nodiadau hyn yn Sir Aberteifi. Ymfudodd i'r Amerig yn 1864 gan sefydlu yn Wisconsin, ac yn 1870 daeth i Cen- tral, He y mae yn awr. Cawn fod Tom yn un o ddaearegwyr goreu swydd Gilpin, ac wedi bod yn arolygydd ar rai o fwngloddiau goreu yr ardal. Mae bob amser yn flaenllaw gyda llenyddiaeth — yn fardd ac yn lienor da, ac wedi bod yn fuddugol niewn aral i Eisteddfod. Efe ydyw prif seren Eisteddfodau lleol yn y rhanbartb, a bu yn feirniad yn Eisteddfod Golden ac yn Eisteddfod Denver, 1884. Hefyd cawn ei fod yn Alderman yn nhref Central, yr hyn a ddengys fod gan drigolion y lie feddwl mawr o bono. 58 NODIADAU BYRION. EDWARD JONES. RUSSELL GULCH. Ganed "y Cymro tew a dedwydd" hwn yn Dolgellau, G. C. Daeth i Colorado yn 1870 o Bevier, Mo. Un o'r "'Welsh Quartette" ydyw, sef hen berchenogion y mwngloddiau " Champ- ion " a'r "Arizona." Ar ol gvverthu allan, sef- ydlodd fasnach yn Russell, lie y ceir ef heddyw yn hynod Iwyddianus. Dyn dystaw a diym- hongar, bob amser yn barod i wirio yr hen ddiareb mai "cyfaill cywir yn yr ing y'i gwelir." Y raae yn lienor a bardd tra ad- nabyddus ac yn "aiddfedawl Eisteddfodwr." Y mae yn parhau yn siriol a dirodres er y mawr glod a dderbynia drwy y papurau Saes- oneg am ei allu a'i ddiwydrwydd fel arweinydd y "Welsh Choral Union." Cawn fod awen "lorwerth Meirion " wedi deffro o'i chwsg yn ddiweddar, ac yntau yn cipio y gwobrwyon yn nghyfarfodydd Russell. ROBERT PARRY, ST. ELMO. Brodor o Sir Ddinbych, G. C, ydyw Cynfelyn. Ymfudodd i'r wlad hon lawer blwyddyn yn ol. Sefydlodd yn Leadville yn 1879 ac oddiyma PRIF GYMRY COLORADO. 59 cawn iddo fyned i St. Elmo, lie y cartrefa yn awr. Mae Cynfelyn yn ddaearegwr tra gwycli ac wedi cael profiad helaeth yn y mvviigloddiau. Bu yn arolygydd ar rai o fwngloddiau goreu yr ardal, megis y "Mary Murphy" a'r "Tom Murphy." Bu yn feirniad mewn ami i Eis- teddfod, a chawn ddarnau o'i farddoniaeth yn ymddangos yn dra mynych yn y papurau Cymreig. JOHN PHENNAH, ERIE. Brodor o ardal Gwrecsam, G. C, ydyw hwn. Daeth i Colorado yn 1880 gan sefydlu yn Den- ver. Yn 1883 aeth oddiyma i Alpine, Colo., ac oddiyno i Erie, He y mae yn awr. Dyma un o gerddorion goreu y dalaeth — yn ganwr da ac yn hyddysg yn elfenau cerddoriaeth. Bu yn feirniad mewn ami i Eisteddfod yn y dalaeth. Mae yn aelod o City Council Erie. Hefyd efe sydd yn dysgu cerddoriaeth i bobl ieuainc y lie. Dyn distaw a diymhongar ydyw,^a chawn iddo air da gan bawb. 60 NODIADAU BYRION. JOHN G. ROBERTS, DENVER. Ganed y gwr hwn yn ardal Llanrwst, G. C, ac ymfudodd ei rieni i'r wlad hon ryw 40 mlynedd yii ol gan sefydlu yn Wisconsin. Mae yn fab i'r Parch. Griffith Roberts, Lake Crystal, 'Minn. Daeth John G. allan i Colorado yn 1863 gan sefydlu yn Central; oddiyno aeth i Georgetown, lie y bu yn arolygydd ar rai o'r mwngloddiau cyfoethocaf. Tua 2 flynedd yn ol symudodd ef a'i deulu i Denver, ac yrna y mae yn awr, ac nid anfynych y gelwir arno i lywyddu cyfarfodydd y Cymry, heblaw beirn- iadu ac areithio, yr hyn a wna er boddlonrwydd cyffredinol. Bu am flynyddau yn ddiacon ffyddlon yn eglwys Bresbyteraidd Georgetown, a chawn iddo adael gair da ar ei ol yno fel dyn a christion. » JOHN G. ROBERTS, IDAHO SPRINGS. Ganed y gwr hwn yn Beddgelert, G. C. Wedi treulio rhai blynyddau yn Awstralia daeth i Idaho Springs yn 1872, ac yn fuan cawn ef yn adeiladu melin fawr (Concentrator) i Collum Bros. Wedi ei gorphen a'i rhedeg yn PRIF GYxMRY COLORADO. 61 llwyddianus am beth amser cafodd alwad i godi un arall yn Black Hawk, a phan yn codi hon cafodd freintebau (patents) gwerthfawr o Washington, a pharodd y rhai hyn chwyldroad effeithiol hyd yn nod yn y " Stamp Mills." Daeth yn enwog fel celfyddydwr cywrain a daeth gofyn gvvyllt am ei wasanaetli. Wedi hyn cawn ef yn adeiladu melyn fawr yn Lake City, San Juan, i gwmni o Loegr, ac fel arfer, trodd hono allan yn llwyddiant perffaith a dychvvel- odd yntau i swydd Gilfjin er codi melin yn Russell i gwmni o'r Alban. Yn y man wele felin arall yn codi ei phen yn Idaho Springs ; ond er rhagoroldeb y rhai hsm yr un a gododd ar Fall River, ger Idaho Springs, ydyw gorch- estwaith ei fywyd. Dyn distaw a diymhongar ydyw, ond yn genius i'r eithaf. LEWIS ROBERTS, DENVER. Yn Sir Frycheiniog y ganed Lewis, ond bu yn trigianu yn Merthyr, D. C, o ba le yr ym- fudodd i Colorado yn 1879 gan sefydlu yn Denver. Mae "Lewis Brycheiniog" yn Eis- 62 NODIADAU BYRION. teddfodwr dihafal, yn Gymro da, ac yn lienor gwyeh; yn siaradwr rhwydd a bob amser i'r pwrpas. Efe ydyw ysgrifenydd y Cambrians er's blynyddoedd bellach a diau mai anhawdd fuasai cael ei well. Mae yn un o'r cadeirwyr goreu,ac yn llawen yn mysg cwmni Vjob amser. Mae yn hyddysg yn hanes ei genedl, yn wladol a chrefyddol. THOMAS G. ROBERTS, LEADVILLE. Ganed Thomas G. yn Racine, Wis. Mae yntau yn fab i'r Parch. Griffith Roberts, Lake Crystal, Minn. Daeth Thomas i Colorado yn mis Tachwedd, 1863, gan sefydlu yn Central. Oddiyno aeth i Georgetown yn 1864, ac oddi- yno, drachefn, yn 1879 i Leadville, lie y mae yn awr yn cadw ystordy ar raddfa eang. Mae yn rhan-berchenog yn un o fwngloddiau cyf- oethoeaf swydd Summit. Cawn ei fod yn fiaenor yn un o eglwysi yr M. E. yn Leadville er's blynyddau bellach, ac ni chlywir iddo ond gair da gan bawb. PKIF GYMKY ('OJA)K ADO. (k> MORRIS THOMAS, DENVER. Un o becJwar sydd yn gwneyd i lyny gwnini Sauer, McSliaiie & Co., Central ('ity, pa rai sydd yn dwyn yn nilaen un o'r masnachdai helaethaf yn y Mynyddoedd Creigiog, gan y derby niant yn flynyddol dros $300,000 am nw3'ddau. Daeth Thomas i Gregory Gulch yn 1859, a llwyddodd tuhwnt i'vv ddisgwyliadau yn y mwngloddiau. fel erbyn lieddyw cawn ef yn gysurus ei amgylchiadau ac yn rhan-berchenog yn rhai o brif adeiladau Central, heblaw y tai sydd ganddo yn Denver. Symudodd Morris Thomas i Denver yn 1884. Yn 1863 cawn iddo ymuno mewn glan briodas gyda Hannah Thomas, o ardal Dodgeville, \¥is., a diau mai hon ydoedd y briodas Gymreig gyntaf yn Colorado. Mae Morris Thomas yn Gymro o'r iawn ryw, a cheir ef bob amser yn barod i gynorthwyo ei gyd-ddyn. EDWARD W. WILLIAMS, RUSSELL GULCH. Ganwyd a magwyd y bonwr hwn yn Dol- gellau, G. C. Ymfudodd i'r Amerig yn 1808 gan sefydlu ger Racine, Wis. Yn 1870 daeth 64 NODIADAU BYRION. i Colorado gan sefydlu yii Russell Gulch. Fel darganfyddwr a rhan-berchenog y mwnglawdd "Champion," yii 1876, y daeth i sylvv cyffred- inol gyntaf, a gwerthwyd y mwnglawdd am bris uchel yn 1878, ac wele Williams yii sef- ydlu masnach gyffredinol yn Russell, gan sicr- hau y swydd o Bostfeistr yno, yr hon swydd a leinw hyd heddyvv. Yn 1886 gwerthodd yr "Arizona," mwnglawdd cyfoethog arall, am bris boddhaol, a daeth i'r gwyneb ar unwaith fel un o ddinasyddion mwyaf craffus ac antur- iaethus swydd Gilpin. Fel dyn cenedlgarol mae bob amser yn barod i hyrwyddo pob mudiad Cymreig, ac i gynorthwyo ei gyd- genedl. Pan yr oedd cwmvvi "du, du, di-des" (Emrys) yn hofran uwchben Russell, a chyt- alaf yn dychryn ac yn cefnu ar y He a'r mwnwyr yn llwfr a digalon, neidiodd Will- iams i'r adwy a phrofodd, trwy roddi gwaith i ddegau o fwnwyr, fod ganddo yr ymddir- ied llwyraf yn y rhanbarth, a mawr y clod a dderbyn gan y mwnwyr am eu cadw ar y gwyneb yn y cyfnod tywyll hwnw. Profodd ei fod yn deall ansawdd y mwngloddiau yn well na neb, ac heddyw cawn ef yn mwynhau PRIF (4YMKY COLORADO. H5 ffrwyth y cynhauaf toreithiog. Mae yn rhari- berchenog yn rhai o fvviigloddiau cyfoethocaf rhanbarth Russell. Wedi ac yn gwrthod pob swydd gyhoeddus, ymfoddlona ar fwynhau ei Iwyddiant gyda'i deulu caredig. PARCH. JOHN T. WILLIAMS, ERIE. Ganed y gwr parchedig hwn yn y Twrch, ger Penycae, D. C. Ymfudodd i West Vir- ginia lawer blwyddyn yn ol, ac oddiyno i Ohio, a thrachefn, yn 1872 daeth i Colorado gan sefydlu yn Erie. Mae John T. Williams yn "Israeliad yn wir" yn ol syniadau pavvb a'i adwaena. Mae wedi gwasanaethu llawer ar Gymry Colorado yn ei ddydd, ond yn ddiwedd- ar, oherwydd afiechyd, metha wneyd yr hyn a ddymuna dros ei Arglwydd. Mae bob amser yn barod i helpu ei genedl, a cheir iddo air da fel pregethwr a christion. Dymunwn iddo hir oes i wneyd rhagor o les. OI-j^odio9 <5yffr(^di9oL Gwelwn oddiwrth yr hyn a ysgrifenwyd, fod cenedl y Cymry wedi bod yn bur flaenllaw yn iiadblygiad y dalaeth hon, ac am hyny dylent gael y clod a haeddant. Ai tybed y rliaid i Gymry America wrido oberwydd ymddygiad y Cymry yn Colorado? Na atto Duw. Oblegid cawn fod rbai o'n cen- edl yn y dalaeth yn llenwi sefyllfaoedd pwysig mewn byd ac eglwys, ac yr ydym yn credu y dylai CVmry y "Centennial State'' fod yn falcb o'u banes o 1859 byd yn awr, ac ni raid iddynt gywilyddio pei lledaenid dros yr boll fyd. Ycbydigoedd rbif y Cymry yma yn 'o9,ond yn '89 bernir fod yn y dalaetb tiia 3,500 yn byw, yr byn a ddengys gynydd sylweddol. Cawn befyd fod amryvv o'n cenedl wedi llwyddo i fyned yn gyfoetbog wrtb dreiddo i OL-NODION CYFFREDINOL. ()7 groinbil y "Rockies" am y trysorau cuddiedig, ii chawn lawer yn cyrchu at yr uii nod. Credwn ein bod wedi rlioddi cryiiodeb llawn a chywir o " Hanes Cymry Colorado" mor agos agy mae modd. Ein harwyddair bydded — "I Fyny i^o'r Nod, Dringwn lethrau serth Clod." ,^^ w^HaF^ LIBRARY OF CONGRESS ^%^:i-M ^ 017 056 239 2 • %J^'