SELECT ORATIONS OF M. TULLIUS CICERO, ENGLISH NOTES, FOR THE USE OF SCHOOLS AND COLLEGES. BY REY. PETER BULLIONS, D. D., LATE PROFESSOR OF LANGUAGES IN THE ALBANY ACADEMY; AUTHOR OF THE SERIES OF GRAMMARS, GREEK, LATEST, AND ENGLISH, ON THE SAME PLAN; CLASSICAL SERIES, ETC., ETC. ** NEW- YORK: PRATT, WOODFORD, AND COMPANY, 4 COUETLANDT-STEEET. 1851. ^# Entered, according to Act of Congress, in the year 1851, by PETEE BULLIONS, in the Clerk's Office of the District Court for the Northern District of New-York. PREFACE. fms work has been prepared to form one of the series of School Classics in connection with the editor's Latin Grammar. It embraces ten of the best and most admired productions of the Roman Orator, connected with some of the leading events and most distinguished characters in Roman history. The text of eight of these is that of Orelli, now regarded as the best, and is taken with only a very few alterations, mentioned in the notes, from his revised edition. The text of the Oration for Marcellus is that of Klotz, and of the oration for Milo, that of Madvig; for both of which the editor is indebted to the late edition of Prof. Johnson. In all, the modern has been substituted for the antiquated orthography of the German editors. The brackets, used to indicate doubtful readings, have been omitted as useless in a school book. The greatest care has been taken to secure accuracy in the text, and to render the punctuation more full and as accurate as possible. The section numbers are retained, because it is by means of these that references are made, in the excellent Lexicon of E. A. Andrews, lately published. The objects aimed at in the Kbtes appended, are: First, To keep before the mind of the pupil the train of thought or of argument pursued ; for if that is lost sight of, all interest in the subject ceases, and the whole becomes unintelligible or obscure. Secondly, To explain the more difficult constructions and idioms, point out the peculiarities and beauties of thought or expression as they occur, and generally to lead the student to understand the text, and appreciate its beauties: and Thirdly, To illustrate the subject by such historical, biographical, and archaeological notices, as were necessary to explain the text, and to throw light on the numerous allusions to persons and events, doubtless well known to those before whom the orations were delivered, and which must still be known, in order to a proper understanding of the subject. In carrying out these objects, the design of the editor has been, neither to supersede the labor of the student, and so deprive him of the IV PREFACE. benefit and satisfaction of doing his work himself, nor to leave him to struggle almost hopelessly with difficulties which might discourage him in his progress, and which a hint might be sufficient to remove. The proper medium between too much assistance, and too little, has been carefully studied, and, while nothing extraneous has been introduced, nothing has been omitted necessary to enable the student, with proper application on his part, to obtain a critical and thorough knowledge of the construction and meaning of each part, and a clear apprehension of the theme and argument as a whole. The materials from which the Notes are compiled, have been drawn from many different sources, and, to fit them for the place they now occupy, they have for the most part been so compressed, extended, or modified, as seldom to retain their previous form. Of American authors, acknowledgments are especially due to Dr. Anthon, and, in the latter part of the work, to Prof. Johnson, whose valuable editions of Cicero's Select Orations have been constantly consulted. The general introduc- tion, and also the introduction to most of the Orations, has been taken with but little alteration from the work of Schmitz and Zumpt, prepared for the Classical section of Chambers' Educational Series. From the same work many of the historical illustrations are derived. The translations occasionally given are in general so nearly literal, as to indicate the grammatical construction, and are extended only so far as to give a hint or suggestion at the right time, to set up a guide-board to direct the pupil to the right path, when he might be in danger of losing it, or to show him how to surmount a difficulty, that might retard his progress. As valuable attainments cannot be made without an intimate and thorough acquaintance with grammatical principles, idioms and peculiar constructions are constantly noted, and reference made for explanation, to the editor's Latin Grammar, and also to that of Andrews and Stoddard, distinguished by the initials B. and A. & S. respectively, as these are in more general use than any other. The references in the notes from one part of the work to another, are plain and easy to be understood. The editor embraces this opportunity to express his grateful acknow- ledgments for the favor — far beyond his expectations — with which his elementary works have been received, and to say that no labor or expense -will be spared on his part, and he believes also on the part of his publishers, to render them worthy of the patronage they enjoy. Tkoy, % Y., Sept. 18, 1351. INTRODUCTION.* M. Tullius Cicero was born on the 3d of January, b. c. 106, during the consulship of C. Atilius Serranus and Q. Servilius Caepio, at a villa near Arpiuurn, a municipium in the south-eastern part of Latium. His family was one of the most ancient and noble of the district, and ranked among' the Roman equites. The rough warrior C. Marina was a native of the same township as Cicero ; and Cn. Pompey was born in the same year. Cicero received the rudiments of his education in the house of his father, who, far from the bustling turmoil of Rome, in his splendid villa, in a wild and romantic part of the country, devoted his time to study and the education of his sons. As soon as Marcus — who, at an early age, showed extraordinary talents — was sufficiently prepared for the higher branches of study, he was sent to Rome, where his father had a house, and where he devoted himself with zeal, and the most brilliant success, to the study of plulosophy and oratory. In these subjects he enjoyed the instructions of the most renowned men of both Rome and Greece. In his sixteenth year he assumed, according to custom, the toga virilis, and henceforth became a zealous student of practical eloquence in the Forum ; at the same time he pursued the study of the Roman law and of rhetoric with such success, that in his twenty-first year he wrote a work on rhetoric, of which a portion is still extant. The fearful period of civil war between the parties of Marius and Sulla fortunately did not induce him to exchange the -pallium for the toga virilis : he remained faithful to the Muses of rhetoric and philosophy; and thus it happened that, being amply prepared, he entered, in his twenty-sixth year, upon his career as a public orator. He * From Schmitz and Zumpt's edition, with little alteration. VI INTRODUCTION. distinguished himself in it, almost without interruption, down to his death, displaying his skill and talent in the most varied circumstances, and stand- ing forth as the greatest orator among his contemporaries. His orations — of which fifty-six have come down to us — are the mirror of his political career, and of the most important events of his life, and are at the same time the most brilliant monuments of Latin prose. The fulness and harmony of his thoughts, the masterly manner and clearness with which he handles his subjects, the transparency and variety of forms, the overflowing and brilliant rhetorical diction, and the simple, unaffected narrative — all these qualities excite our admiration, and are found combined in each of his orations ; although, according to the opinions of ancient and modern critics, one or other may not have received his last and finishing hand. The extant orations form only the smaller part of his literary productions ; we have, besides, a number of rhetorical and philosophical writings — of which it is unnecessary in this place to mention the titles — and an exceed- ingly rich collection of letters, which to us are the best pragmatical history of his age, and together with the orations, constitute the most authentic commentary on his life. Cicero himself willingly acknowledges that the Greeks — such as Plato, Demosthenes, and their great poets and historians — were his instructors and superiors ; and his incessant study of the master- works of -the Greeks has unmistakably stamped upon his own writings the impress of universality and greatness — nay, in his orations he has perhaps even surpassed his models. The Orations in this collection are among the most finished and beauti- ful that Cicero ever delivered, and refer to some of the most important events in the history of his time. They furnish a fair specimen of his extraordinary powers as an orator, and are a proof that the author, as a man, is deserving of the highest praise that can be bestowed upon human exertions, and that, amid all the evils and temptations by which he was surrounded, he maintained his character pure and undefiled. Soon after his first public appearance as an orator, and after he had already acquired a name and reputation, he left Rome on the advice of his friends ; and for the purpose of strengthening his health, travelled through Greece and Asia Minor, where he formed acquaintances and friendships with the most celebrated rhetoricians and philosophers. On his return he offered himself as a candidate for the qusestorship ; and at the age of thirty, b. c. 75, went as quaestor to Lilybaeum in Sicily, under the praetor Sex. Peducaeus. In the year b. c. 69, Cicero obtained the aedileship ; and three years later, b. c. 66, he was praetor urbanus. While invested with this office, he delivered, among other speeches, the splendid oration for the Manilian bill (pro lege Manilla). The veneration for Pompey which he INTRODUCTION. VII showed on that occasion was entertained by him throughout his life. Having Caesar before his eyes, he could not but look upon Pompey as the pillar of the republic and the old aristocracy ; but whether he was right in so doing, is a question which, considering the historical facts of the case, it is difficult to decide. Pompey was no less ambitious and anxious to obtain power than his great opponent, and his defeat could raise him only in the eyes of one who was an enthusiastic admirer of the ancient forms of the republic. In b. c. 63, when he was forty-three years old, Cicero obtained the consulship ; and that year forms the acme of his political activity. The discovery and suppression of the Catilinarian conspiracy procured for him the gratitude of all well-disposed Romans, and the love of the people ; but at the same time drew upon him the hatred of many of the nobles. In his speeches against Catiline, Cicero often alludes to the secret friends of Catiline, and to the dangers to which he was exposing himself by his resolutely combating the conspirators. His apprehensions became speedily realized ; for a few years later, he was crushed by the intrigues of the tribune P. Clodius, who, favored even by Caesar, accused him of having, in his consulship, caused Roman citizens (the accomplices of Catiline) to be put to death, contrary to law, and without a trial ; and who, in spite of the reluctance of the people, caused — in conjunction with the consuls L. Calpurnius Piso and A. Gabinius — Cicero to be exiled, b. c. 58, having previously carried a law by which these proceedings became legalized. During his exile, Cicero resided at Thessalonica with the quaestor Cn. Plancius; but he returned after an absence of sixteen months; and the hearty welcome which he met with was a compensation and consolation for the wrong he had suffered. The history of the years which then followed is best illustrated by his letters ; they show how he watched the steps of Caesar, and how he judged of the course of events. His attaching himself more and more closely to the party of Pompey was no more than consistent. After the death of M. Crassus, who had fallen in the war against the Parthians, Cicero, by the unanimous desire of the augurs, became a member of their college, a dignity to which only the first and most tried men of the republic were admitted. Two years after this he also displayed his talents as a military commander ; for having obtained the proconsular administration of the province of Cilicia, he defended that country so successfully against the attacks of the Parthians, that after he had defeated the enemy in a decisive battle at the foot of Mount Amanus, his soldiers saluted him with the title of imperator. This happened b. c. 51, and the senate honored him on his return with a triumph. V1U INTRODUCTION. During the distressing years of the civil war between J. Caesar and Cn. Pompey which now followed, Cicero indeed sometimes appears uncer- tain what to do ; but his conduct is never equivocal. He remained faithful to the cause of Pompey ; and at first entertained the hope that the party to which he belonged would come forth victorious from the struggle. Before the commencement of the decisive contest, he endeavored to recon- cile the two great antagonists with each other ; but at last, when every hope of preserving peace had disappeared, he followed his friend Pompey to Greece. It was in vain that many of his most distinguished and well- meaning friends cautioned him against an act of open hostility to Caesar ; for he remaiued firm and determined. He did not, however, take any part in the battle of Pharsalus, b. c. 48 ; and as soon as he was informed of the unfortunate issue of the contest, and of the flight of Pompey, he returned to Italy, and remained for a time at Brundusium. Caesar himself had re- quested him, through Dolabella, to return. Subsequently Cicero repented of this step, and endeavored to excuse himself before his friends for this separation from Pompey. Meanwhile Caesar continued his victorious career, having sent M. Antony to Italy to watch his interests at Rome. Antony, who met Cicero at Brundusium, spared the partisan of Pompey, though probably not of his own accord. From Brundusium Cicero betook himself to his villa near Tusculum. Soon after he returned to Rome ; and although he did not lose sight of the events which took place at the time, he sought comfort and relaxation among his old and faithful friends — his books. Towards the end of July, b. c. 47, the victorious dictator, J. Caesar, returned to Rome from his wars in Egypt and Asia, and showed himself forgiving and kind towards Cicero. Caesar's clemency is praised by Cicero in the two orations for Ligarius and King Deiotarus, both of which belong to this period, b. c. 46 and 45. The glowing admiration — nay, deification of Caesar — in these orations, is not the adulation of a calculating rhetori- cian ; for Cicero, as well as his contemporaries, knew Caesar's greatness as a general, his extraordinary acquirements, and intellectual superiority; but he detested his unmeasured love of dominion ; he hated the tyrant. Ho unreservedly expressed his joy at the murder of Ca3sar ; nor did he after- wards conceal it before M. Antony, Caesar's successor ; and his Philippics furnish an eloquent testimony of his unalterable aversion against the enemies of the republic. Every enemy of M. Antony was welcome to him, the hatred against whom made him an ardent admirer of Caesar Octavianus, who, from the first, pursued the same course to which Caesar had fallen a victim. But this same young man, whom he had looked upon as the brightest hope, and as the saving anchor of the republic, concluded INTRODUCTION. IX peace and friendship with Cicero's bitterest enemy ; and to the alliance between these two Cicero fell a sacrifice, along with the noblest of the senators. The aged orator happened to be staying at his villa near Tusculum, when he was informed of the proscription, containing the names of seventeen senators, and among them those of himself and his brother Quintus. He determined to take to flight ; and from his villa of Astura, on the sea-coast, he embarked on board a ship, but was detained by con- trary winds : at length, having proceeded as far as Caieta (Caeta), he landed in order to take rest in Ms villa near FormiEe. But no sooner had he arrived there than he learned that the place was surrounded by soldiers : he fled towards the coast, but was overtaken by the emissaries. The servants who accompanied him offered to defend him, but Cicero forbade it : he ordered the sedan-chair in which he was carried to be put down, and calmly looked at the murderers who were rushing towards him. They were led on by Popilius Lsenas, whose life had been once saved by Cicero in a criminal accusation. Cicero stretched forth his neck as far as he could from the lectica, and bade them accomplish their work, and take what they were seeking. They cut off Ms head and both hands; and Popilius La3nas hastened to Rome to carry the welcome present to. Antony, and received Ms reward. Antony ordered the head to be nailed to the rostra between the hands : this was his answer to the PMlippics ! Thus died Cicero, on the 1th of December, b. c. 43, ten days after the establishment of the triumvirate of Antony, Octavianus, and Lepidus, towards the end of the sixty-fourth year of his life. His fertility as an author during the later years of his life is truly astonishing ; nearly all Ms philosophical writings were composed in the years b. c. 45 and 44, and the latter of them especially was at once the most fruitful and important It was this uninterrupted occupation with the loftiest and noblest questions of human life, that gave hmi the strength and calmness with which he calmly looked death in the face. Cicero was of a tall, thin figure ; his neck was particularly long ; his features regular and manly, and the expression of Ms countenance dignified and winning. His bodily constitution was naturally weak ; but by a well- regulated mode of life, he had so strengthened it, that he bore with ease the exertions of a public orator, and of an unwearied student, down to his old age. In his domestic life he was amiable towards every body, indulgent towards his children, kind to his friends, and generous towards Ms slaves. His domestic establishment was splendid, and his house was the resort of all the distingmshed men of the age. During the morning, until ten o'clock, he received visitors ; and during the day he worked in Ms library ; 1* X INTRODUCTION. the evening- was the time for the principal meal and for company. When in the circle of his friends, he was always cheerful, and particularly witty : his sarcasms were celebrated throughout Rome; and Coesar himself is said to have requested that they should be collected and recorded. After Cicero's death, his freedman, M. Tullius Tiro, made a complete collection of his witty and humorous sayings in three books, which are unfortunately lost. The splendor and variety of his life was heightened by the number of his magnificent villas, in which, notwithstanding the contempt of works of art which he feigns in the speeches against Verres, he testified in the noblest manner his taste and love of the beauties of nature. Most of them were situated on the most exquisite spots, near the beautiful coasts of Campania and Latium ; and they were adorned with the finest sculptures of Greek workmanship, and with the most elegant and tasteful furniture. The large sums which Cicero speut upon the erection and embellishment of these villas, were acquired especially by the numerous and rich legacies which were left to him by friends and clients during the period of his public career ; for it was customary at Rome for grateful clients to leave to their patrons a portion of their property, as a token of their gratitude ; and to receive such legacies was thought highly honorable. His delight in building, however, as we know from his letters, sometimes led him beyond his means, which obliged him afterwards to economize. Cicero's love of splendor, though in all the relations of life he was dignified, moderate, and of a strictly moral purity, is nearly akin to his manifest desire to win applause, recognition, and fame. His enemies ridiculed his vanity ; but many did not understand that it would have been something superhuman not to feel exalted by the consciousness of his own worth, considering his extraordinary talents, and what he had accom- plished. Cicero did not indeed detract from his own merits, nor did he conceal them ; but he never exaggerated them. The family relations of our author were at first happy. In his letters he speaks with great affection of his wife Terentia and his daughter Tullia ; but in b. c. 45, his daughter Tullia died, and he divorced his wife. His son Marcus, who survived him for many years, was not worthy of his great father. We cannot conclude this brief outline without mentioning M, Tullius Tiro, the freedman and friend of Cicero, who arranged the literary remains of his illustrious friend with skill and learning. A large number of Cicero's works has come down to our time ; .but we have yet to lament the irreparable loss of several orations and theoretical works ; for none of the productions of a mind like Cicero's can be looked upon with indifference. ORATIONS EN L. C A T I L I I A M ORATIO PRIMA HABITA IN SENATU. I. 1. ^uousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? Quamdiu etiam 2 raror iste tuns nos 3 eludet ? 4 Quern ad finem sese effrenata jactabit audacia? 5 jS"ihilne te 'nocturnum prsesi- diuni Palatii, nihil 7 urbis \-igilise, niliil 8 timor populi, nihil concur- sus bonorum omnium, nihil hie mumtissimus 9 habendi senatus locus, nihil horum w ora vultusque moverunt? "Patere tua consilia non sentis ? Constrictam jam horum omnium conscientia teneri con- jiuationem tuam non vides ? Quid 12 proxima, quid superiore nocte egeris, ubi fueiis, quos convocaveris, quid consilii ceperis, quern nostrum ignorare arbitraris ? 2. O tempora ! mores ! Senatus hsec intelligit, consul Yidet: 13 hic tamen vivit. Vivit? Immo vero etiam in senatum venit : fit publici consilii particeps : notat et designat oculis ad coedem unum quemque nostrum. Nos autem, 14 viri fortes, satisfacere rei publicae videmur, si 15 istius furo- rem ac tela vitemus. Ad mortem te, Catilina, duci jussu consulis jampridem oportebat ; in te conferri 16 pestem istam, quam tu in nos omnes jamdiu machinaris. 3. 17 An vero vir amplissimus, P. Scipio, pontifex maximus, Ti. Gracchum 18 mediocriter labefactan- tem statum rei publicse privatus interfecit : Catilinam orbem tcrrae caede atque incendiis vastare cupientem, nos consules perferemus ? 2 ORATIO I. IN CATILINAM. 19 Nam ilia liimis antiqua prsetereo, quod C. Servilius Ahala, Sp. Mselium novis rebus studentem, manu sua occidit. Fuit, fuit 20 ista quondam in hac re publica virtus, ut viri fortes acrioribus suppliciis civem perniciosum, quam acerbissimum hostem coercerent. 21 Ha- bemus senatus consultum in te, Catilina, vehemens et grave : non deest 22 rei publicse consilium, neque auctoritas hujus ordinis : nos, nos, dico aperte, consules desumus. IX 4. Decrevit 1 quondam senatus, ut L. Opimius consul vide- ret, ne quid res publica detrimenti caperet. Nox nulla intercessit : interfectus est propter quasdam seditionum suspiciones C. Gracchus 2 clarissimopatre,avo, majoribus ; occisus est cum liberis 3 M. Fulvius consularis. Simili senatus consulto 4 C. Mario et L. Valerio consu- libus est permissa res publica. Num unum diem postea 5 L. Satur- ninum tribunum plebis, et C. Servilium pra3torem mors ac rei pub- lico poena remorata est? At vero nos 6 vicesimum jam diem patimur bebescere aciem borum auctoritatis. Habemus enim hu- jusmodi senatus consultum, verumtamen inclusum in tabulis, tam- quam in vagina reconditum : quo ex senatus consulto 7 confestim interfectum te esse, Catilina, convenit. Vivis : et vivis non ad de- ponendam, sed ad confirm andani audaciam. Cupio, 8 Patres con- scripti, me esse clementem ; cupio in tantis rei publicse periculis me non 9 dissolutum \ideri : sed jam me ipsum inertiaB nequitiaeque condemno. 5. Castra sunt in Italia contra rem publicam in 10 Etru- riae faucibus collocata : crescit in dies singulos hostium numerus : eorum autem castrorum imperatorem, ducemque hostium intra moenia atque adeo in senatu videmus, intestinam aliquam quo- tidie perniciem rei publicse molientem. Si te jam, Catilina, comprehendi, si interflci jussero: "credo, erit verendum mihi, ne non hoc potius omnes boni serius a me, quam quisquam crudelius factum esse dicat. Verum ego hoc, quod jampridem factum esse oportuit, 12 certa de causa nondum adducor, ut faciam. Turn denique interficiam te, quum jam nemo tarn improbus, tarn per- ditus, tam 13 tui similis invenhi poterit, qui id non jure factum esse fateatur. 6. Quamcliu quisquam erit, qui te defendere audeat, vives : sed vives ita, ut vivis, multis meis et firmis prsesidiis obses- ORATIO I. IN CATILINAM. 3 bos, ne commovere te contra rem publicain possis. Multorum te ctiam oculi et aures non sentientem, sicut adhuc fecerunt, specu- labuntur atque custodient. m. Etenioi quid est, Catilina, quod jam amplius exspectes, si neque nox tenebris obscurare coetus ^efarios^ec "privata domus parietibus continere voces conjurationis tua? potest ? Si illustran- tur, si erumpunt omnia ? Muta jam 3 istam mentem, mihi crede : obliviscere casdis atque incendiorum. Teneris undique : luce sunt clariora nobis tua consilia omnia : qua? jam mecum licet recog- noscas. 7. Meministine me 4 ante diem XII. Kalendas Novernbres dicere in senatu, fore in armis certo die, qui dies ruturus esset ante diem VI. Kal. Novembres, C. Manlium, audacise 5 satellitem atque administrum tuse ? Num. me fefellit, Catilina, non modo res tanta, tarn atrox, tarn incredibilis, veram, id quod multo magis est admi- randum, dies ? Dixi 6 ego idem in senatu, csedem 7 te optimatium contulisse in ante diem V. Kalendas Novembres, turn, quum miu'ti piincipes cmtatis Roma, non tarn sui conservandi, quam tuorum consiliormn reprimendorum causa promgerunt. Num infitiari potes te illo ipso die meis prassidiis, mea diligentia circimiclusum, commovere te contra rem publicam non potuisse, quum tu, discessu ceterorum, 8 nostra tamen, qui remansissemus, csede contentum te esse dicebas ? 8. 9 Quid ? quum tu te Prameste Kalendis ipsis -Sovembribus occupaturum nocturno impetu esse confideres : sen- sistine illam coloniani meo jussu, meis prsesidiis, custodiis, \igiliisque esse munitam ? Nihil agis, nibil molhis, nibil cogitas, quod ego 10 non modo audiam, sed etiam videam planeque sentiam. IV. Recognosce tandem mecum 1 noctem illam superiorem : jam intelliges multo me vigilare acrius ad salutem quam te ad perniciem rei publicse. Dico te priore nocte venisse ' inter falcarios (non agam obscure), in M. LascaB domum : convenisse eodem 3 complines ejusdem amentia? scelerisque socios. Num negare audes ? Qmd taces ? 4 Comincam, si negas. Video enim esse hie in senatu quosdam, qui tecum una fuerunt. 9. O dii immor- tales ! ubinam gentium sumus ? Quam rem publicam habemus ? In qua urbe xi^mu^s? Hie, hie sunt, nostro in numero Patres 4 ORATIO I. IN CATILINAM. conscripti, in hoc orbis terras 5 sanctissimo gravissimoque consilio, qui de nostro omnium interitu, 6 qui de hujus urbis atque adeo orbis terrarum exitio cogitent. Hosce ego video consul, 7 et de re publica sententiam rogo ! Et, quos ferro trucidari oportebat, eos nondum voce vulnero ! Fuisti igitur apud Lascam ilia nocte, Catilina : 8 distribuisti partes Italias : statuisti, quo quemque profi- cisci placeret : delegisti, 9 quos Romas relinqueres, quos tecum educeres ; descripsisti urbis partes ad incendia ; 10 connrmasti te ipsum jam esse exiturum ; dixisti paullulum tibi esse etiam nunc moras, quod ego viverem. Reperti sunt n duo equites Romani, qui te ista cura liberarent, et sese ilia ipsa nocte paullo ante lucem me in meo lectulo interfecturos esse policerentur. 10. Hasc ego omnia, vixdum etiam ccetu vestro dimisso, 12 comperi : domum meam majoribus prassidiis munivi atque firmavi : exclusi eos, quos tu mane 13 ad me salutatum miseras, quum illi ipsi venissent, quos ego jam multis ac summis viris ad me id temporis venturos esse prasdixeram. V. 1 Quas quum ita sint, Catilina, perge, quo coepisti : egredere aliquando ex urbe : patent portas : proficiscere. Nimium diu te imperatorem 2 tua ilia Manliana castra desiderant. Educ tecum etiam omnes tuos: 3 si minus, quam plurimos. Purga urbem. Magno me metu liberabis, dummodo inter me atque te 4 murus intersit. Nobiscum versari jam diutius non potes : non feram, non patiar, non sinam. 11. 6 Magna diis immortalibus habenda est, atque huic ipsi Jovi Statori, antiquissimo custodi bujus urbis, gratia, quod banc tam tetram, tarn horribilem tamque infestam rei publicas pestem toties jam effugimus. Non est saspius 6 in uno bomine summa salus periclitanda rei publicas. Quamdiu mini 7 consuli designato, Catilina, insidiatus es, non publico me prassidio, sed privata diligentia defendi. Quum 8 proximis comitiis con- sularibus me consulem in campo, et competitores tuos interflcere voluisti, compressi conatus tuos nefarios amicorum prsesidio et copiis, nullo tumultu publice concitato : denique, quotiescunque me 9 petisti, per me tibi obstiti : quamquam videbam perniciem meam cum magna calamitate rei publicas esse conjunctam. 10 Nunc jam OKATIO I. IN CATILINAM. 5 aperte rem publicam universam petis : tenipla deorum irnmorta- ]ium, tecta urbis, vitam omnium civium, Italiam denique totani, ad exitium ac vastitatem vocas. 12. Quare, quoniam "id, quod est piimurn, et quod hujus im- perii disciplinaeque majorurn propriurn est, facere nondum audeo, faciam id, quod est ad severitatern lenius, et ad cornmunern salu- tem utilius. Nam, si te interfici jussero, residebit in re publica reliqua conjuratoruin manus ; sin tu ( 12 quod te jamdudum liortor) exieris, 13 exhaurietur ex urbe tuorum comitum magna et pernici- osa sentina rei publics?. 13. "Quid est, Catilina? ISTum dubitas id, me imperante, facere, quod jam tua sponte faciebas ? Exire ex urbe jubet consul hostem. Interrogas me, num in exsilium ? Non jubeo: sed 15 si me consulis, suadeo. VI. * Quid est enim, Catilina, quod te jam in hac urbe delec- tare possit ? 2 In qua nemo est extra istam conjurationem perdi- torum hominum, qui te non metuat ; nemo, qui non oderit. Quae nota domestica3 tm'pitudinis 3 non inusta vitse tuae est? Quod privatarum rerum dedecus non bceret infamias? Quse libido ab oculis, quod facinus a manibus unquam tuis, quod flagitium a toto corpore abfuit? Cui tu adolescentulo, quern comrptelaruni ille- cebris hretisses, non aut ad audaciam fen-urn, aut ad libidinem £acem praetulisti ? 14. 4 Qmdvero? Nuper, 5 quum morte supe- rioiis uxoris no\*is nuptiis domum vacuefecisses, nonne etiam alio incredibili scelere hoc scelus cumulasti? Quod ego praetemiitto, et facile patior sileri ; ne in bac ci\itate tanti facinoris immanitas aut exstitisse, aut non vindicata esse videatur. Praetermitto ruinas fortunarum tuarum, quas omnes impendere tibi proximis Idibus 6 senties : ad ilia venio, quae non ad privatam ignominiam \itiorum tuorum, non ad domesticam tuam difficultatem ac turpitudinem, sed ad sumnram rem publicam atque ad omniiun nostram ^itain salutemque pertinent. 15. Potestne tibi haec lux, Catilina, aut bujus cceli spiritus esse jucundus, quum scias 7 hoi*um esse nemi- nem, qui nesciat te pridie Kalendas Januarias, Lepido et Tullo consulibus, stetisse in comitio cum telo ? Manum, consulum et principum cmtatis intei-ficiendorum causa, para\isse ? Sceleri ac 3 ORATIO I. IN CATILINAM. furori tuo non mentem aliquam ant timorem tuum, sed fortunam populi Romani obstitisse ? 8 Ac jam ilia omitto (neque enim sunt ant obscura aut non multa post commissa) : quotiens tu me desig- natum, qnotiens consulem interficere conatus es ! Quod ego tuas 9 petitiones ita conjectas, ut vitari posse non viderentur, parva quadam declinatione, et, ut aiunt, corpore effugi! 10 Nihil agis, nihil assequeris, nihil moliris, neque tamen conari ac velle desistis. 16. Quotiens tibi jam extorta est sica ista de manibus! Quotiens vero excidit casu aliquo et elapsa est ! Tamen ea carere diutius non potes : " quae quidem quibus abs te initiata sacris ac devota sit, nescio, quod earn necesse putas esse in consulis corpore defigere. VII. Nunc vero, quae tua est ista vita? *Sic enim jam tecum loquar, non ut odio permotus esse videar, quo debeo, sed ut misericordia, quae tibi nulla debetur. Venisti paullo ante in sena- tum. Quis te ex hac tanta frequentia, tot ex tuis 2 amicis ac necessariis salutavit? Si hoc post hominum memoriam contigit nemini, 3 vocis exspectas contumeliam, qnum sis gravissimo judicio taciturnitatis oppressus ? 4 Quid, quod adventu tuo ista subsellia vacnefacta sunt ? quod omnes consulares, qui tibi persaepe ad caedem constitnti fuerunt, simul atque assedisti, partem istam sub- sellioram nudam atque inanem reliquerunt, quo tandem animo hoc tibi ferendum putas? 17. Servi mehercule mei si me 5 isto pacto metuerent, ut te metuunt ornnes cives tui, domum meam relinquen- dam putarem : tu tibi urbem non arbitraris ? Et, si me meis civibus 6 injuria suspectnm tarn graviter atque ofFensum viderem, carere me adspectu civium, quam infestis oculis omnium conspici mallem : tu, quum conscientia scelerum tuorum agnoscas odium omnium justum et jam diu tibi debitum, dubitas, quorum mentes sensusque vulneras, eorum adspectum praesentiamque vitare ? Si te parentes timerent atque odissent tui, neque eos ulla ratione placare posses, ut opinor, ab eorum oculis aliquo concederes: nunc te patria, quae communis est omnium nostrum parens, o'dit ac metuit, 7 et jamdiu te nihil judicat nisi de pamcidio suo cogitare. Hujus tu neque auctoritatem verebere, nee judicium sequere, nee vim pertimesces? 18. 8 Quae tecum, Catilina, sic agit, et quodam ORATIO I. IN CATILINAM. 7 modo tacita loquitur : " Nullum jam aliquot annis facinus exstitit nisi per te ; nullum flagitium sine te ; tibi uni multorum civium neces, tibi vexatio direptioque sociorum 9 impunita fuit ac libera ; tu non solum ad negligendas leges et qusestiones, verum etiam ad evertendas perfringendasque valuisti. 10 Superiora ilia, quamquam ferenda non fuemnt, tamen, ut potui, tiili : "nunc vero me totam esse in metu propter unum te, quidquid increpuerit, Catilinam timeri, nullum videri conti'a me consilium iniri posse, quod a tuo scelere abhorreat, non est ferendum. Quamobrem discede, atque nunc mini timorem eripe : si est verus, ne opprimar ; sin falsus, ut tandem aliquando timere desinam." VIII. 19. Haec si tecum, ut dixi, patria loquatur, hionne impetrare debeat, etiam si vim adhibere non possit ? 2 Quid, quod tu te ipse in custodiam declisti ? quod vitandse suspicionis causa ad M'. Lepidum te habitare velle dixisti ? A quo non receptus, etiam ad me venire ausus es, atque, ut domi niese te asservarern, rogasti. Quum a me quoque id responsi tulisses, me niulo modo posse 3 iisdem parietibus tuto esse tecum, qui magno in periculo essem, quod iisdem mcenibus contineremur, ad 4 Q. Metellum praetorem venisti. A quo repudiatus, ad sodalem tuum, 5 virum optimum, M. Marcellum dernigrasti ; quern tu videlicet et ad custodiendum te diligentissimum, et ad suspicandum sagacissimum, et ad vindi- candum foi-tissimum fore putasti. Sed quam longe videtur a carcere atque a vinculis abesse debere, qui 6 se ipse jam dignum custodia judicarit? 20. Quae quum ita sint, Catilina, dubitas, si emori aBquo animo non potes, abire in aliquas terras, et vitam istam, multis suppliciis justis debitisque ereptam, mga3 solitudinique mandare ? 7 " Refer, inquis, ad senatum :" id enim postulas, et, si hie ordo sibi placere decreverit te ire in exsilium, obtemperatmum te esse dicis. 8 Non referam, id quod abhorret a meis moribus : sed tamen faciam, ut intelligas, quid hi de te sentiant. Egi-edere ex urbe, Catilina : libera rem publicam metu : in exsilium, si hanc vocem exspectas, proficiscere. 9 Quid est, Catilina ? Ecquid atten- dis, ecquid animadvertis horurn silentium? Patiuntur, tacent. 8 ORATIO I. IN CATILINAM. 10 Quid exspectas auctoritatem loquentium, quorum voluntatem tacitorum perspicis? 21. At si hoc idem huic adolescenti optimo, "P. Sestio, si fortissimo viro, M. Marcello dixissem, jam mihi con- suli hoc ipso in templo, jure optimo, senatus vim et manus intulisset. De te autem, Catilina, quum quiescunt, probant, quum patiuntur, decernunt, quum tacent, clamant. Neque hi solum, quorum tibi auctoritas est 12 videlicet cara, vita vilissima : sed etiam illi equites Eomani, honestissimi atque optimi viri, ceterique fortissimi cives, qui circumstant senatum, 13 quorum tu et frequentiam videre, et studia perspicere, et voces paullo ante exaudire potuisti. Quorum ego vix abs te jamdiu manns ac tela contineo, eosdem facile addu- cam, 14 ut te hsec, quae jampridem vastare studes, relinquentem usque ad portas prosequantur. IX. 22. 1 Quamquam quid loquor ? 2 Te ut ulia res frangat ? Tu ut unquam te corrigas ? Tu ut ullam fugam meditere ? Tu ut ullum exsilium cogites ? Utinam tibi istam mentem dii immor- tales 3 duint ! 4 Tamesti video, si mea voce perterritus ire in ex- sihum animum induxeris, quanta tempestas invidiam nobis, si minus in prsesens tempus,recenti memoria scelerum tuorum, at in poste- ritatem impendeat. 6 Sed est tanti; dummodo ista privata sit calamitas, et a rei publicse periculis sejungatur. 6 Sed tu ut vitiis tuis commoveare, ut legum poenas pertimescas, ut temporibus rei publicse cedas, non est postulandum. 7 Neque enim is es, Catilina, ut te aut pudor a turpitudine, aut metus a periculo, aut ratio a furore revocarit. 23. Quamobrem, ut ssepe jam dixi, proficiscere : ac, si mihi inimico, ut praedicas, tuo conflare vis invidiam, 8 recta perge in exsilium : vix feram sermones homiuum, si id feceiis : vix molem istius invidise, si in exsilium jussu consulis ieris, sustinebo. Sin autem "servire mea3 laudi et glorise mavis, egredere cum importuna sceleratorum manu ; confer te ad Manlium ; concita perditos cives ; secerne te a bonis, infer patriae bellum ; exsulta 10 impio latrocinio, ut a me non ejectus ad alienos, sed invitatus ad tuos isse videaris. 24. "Quamquam quid ego te invitem, a quo jam sciam esse prsemissos, qui tibi ad Forum Aurelium praestola- rentur armati? 12 Cui sciam pactam et constitutam cum Manlio ORATIO I. IN CATILINAM. 9 diem? 13 A quo etiam aquilam illarn argenteain, quani tibi ac tiiis omnibus pemiciosam esse confido ac fimestam futurani, 14 cui domi tuae sacrarium scelerum tuorum coustitutum fuit, sciam esse praeinissam ? 13 Tu ut ilia carere diutius possis, quam venerari ad eaedem proficiscens solebas ? a cujus altaribus saepe istam impiam dexteram ad necem civiuin transtulisti ? X. 25. ^bis tandem aliquando, quo te jampridem tua ista cupiditas effrenata ac turiosa rapiebat. Xeque 2 enim tibi haec res affert dolorem, sed quandam incredibilem voluptatem. Ad banc te amentiam natura peperit, volimtas exercuit, fortuna servavit. Nunquam tu non modo otium, sed ne bellum quidem nisi nefa- rium concupisti. 3 N actus es ex perditis, atque ab omni non modo fortuna, verum etiam spe derelictis, connatam iinproboruni rnanum. 26. 4 Hic tu qua laetitia perfruere ? Quibus gaudiis exsultabis ? Quanta in volnptate baccbabere, quum in tanto numero tuoiiun neque audies \irum bonum quemquam neque videbis ? 6 Ad bujus vita3 studium meditati sunt illi, qui feruntur, labores tui : 6 jacere bumi, non modo ad obsidendum stuprum, verivm etiam ad facimis obeundum; vigilare non solum insidiantem somno inaritorum, vermn etiam ' bonis otiosorum. 7 Habes, ubi ostentes illam tuam praeclaram patientiam farms, frigoris, inopiae rerum omnium, quibus te brevi tempore confectum esse senties. 27. Tantum profeci turn, 8 quum te a consulatu repuli, 9 ut exsul potius tentare, quam consul vexare rem publicam posses, atque ut id, quod esset abs te scelerate susceptum, latrocinium potius quam bellum nominaretur. XI. 1 Nunc, 2 ut a me, Patres consciipti, quandam prope jus- tam patriae querimoniam detester ac deprecer, percipite, quaaso, diligenter, quae dicam, et ea penitus animis vestiis mentibusque mandate. Etenhn, 3 si me cum patria, quae mini vita mea multo est carior, si cuncta Italia, si ornnis res publica loquatm : 4 "M. Tulli, quid agis ? 5 Tune eum, quern esse bostem comperisti, quern ducem belli mturam rides, quern exspectari imperatorem in castris hostium sentis, auctorem sceleris, principem conjiuationis, 6 evoca- torem servorum et civium perditorum, exii'e patiere, ut abs te 7 non emissus ex urbe, sed immissus in urbem esse \ideatm' ? Nonne 10 ORATIO I. IN CATILINAM. hunc in vincula duci, non ad mortem rapi, non summo supplicio 8 mactari imperabis? 28. Quid tandem te impedit? 9 Mosne majorum ? At perssepe etiam privati in hac re publica perniciosos cives morte multarunt. 10 An leges, quse de civiuni Romanorum supplicio rogatse sunt? At nunquam in liac urbe ii, qui a re publica defecerunt, civium jura tenuerunt. An "invidiam posteri- tatis times ? 12 Prseclaram vero populo Romano refers gratiam, qui te hominem per te oognitum, nulla commendatione majorum 13 tarn mature ad summum imperium per ornnes honorum gradus extulit, si propter invidiam, aut alicujus periculi metum, salutem civium tuorum negligis. 29. Sed, si quis est invidise metus, num est veliementius " severitatis ac fortitudinis invidia, quam inertias ac nequitise pertimescenda ? An quum bello vastabitur Italia, vexabuntur urbes, tecta ardebunt, 15 tum te non existimas invidise incendio conflagraturum ?" XII. x His ego sanctissimis rei publicse vocibus, et eorum hominum, qui hoc idem sentiunt, mentibus pauca respondebo. Ego, 2 si boc optimum factu judicarem, Patres conscripti, Catilinam morte multari, 3 unius usuram horse giadiatori isti ad vivendurn non dedissem. 4 Etenim, si summi viri et clarissimi cives, Satumini et Graccborum et Flacci et superiorum complurium sanguine non modo se non contaminarunt, sed etiam bonestarunt, certe veren- dum milii non erat, 5 ne quid, boc parricida civium intertecto, invi- diam mini in posteritatem redundaret. Quod si ea mihi 6 maxime impenderet, tamen boc animo semper fui, ut invidiam virtute par- tam gloriam, non invidiam putarem. 30. Quamquam 7 nonnulli sunt in hoc ordine, qui aut ea, quse imminent, non videant, aut ea, quse vident, dissimulent : qui spem Catilinse mollibus sententiis aluerunt, conjurationemque nascentem non credendo corrobora- verunt: 8 quorum auctoritatem secuti multi, non solum improbi, verum etiam imperiti, si in hunc animadvertissem, crudebter et regie factum esse dicerent. Nunc intelbgo, si iste, quo intendit, in Manliana castra pervenerit, neminem tarn stultum fore, 9 qui non videat conjurationem esse factam, neminem tarn improbum, qui non fateatur. Hoc autem uno inteifecto, 10 intelligo banc rei pub- ORATIO I. IN CATILINAM. 11 Here pestem paullisper reprimi, non in perpetuum comprimi posse. "Quod si se ejecerit, secumque suos eduxerit, et eodein ceteros undique collectos naufragos aggregaverit, exstinguetur atque dele- bitur non modo 12 haec tarn adulta rei publicae pestis, verum etiani stirps ac semen malorum omnium. Xin. 31. ^tenim jamdiu, Patres consciipti, in his periculis conjurationis insidiisque versamur;sed nescio quo pacto omnium scelerum ac veteris furoris et audaciae maturitas in nostri consula- tus tempus erupit. Quod si ex 2 tanto latrocinio iste imus tolletur, videbimur fortasse ad breve quoddam tempus cura et metu esse relevati : periculum autem residebit, et erit inclusimi penitus 3 in venis atque in visceribus rei publico?. Ut ssepe homines aegri morbo gravi, quum 4 sestu febrique jactantur, si aquam gehdam biberint, primo relevari videntur, deinde multo gravius vehemen- tiusque afflictantur ; sic hie morbus, qui est in re pu-blica, relevatus 6 istius poena, vehementius vivis rehquis ingravescet. 32. Quare secedant improbi, secernant se a bonis, unum in locum congregen- tur, muro denique, id quod ssepe jam dixi, secernantur a nobis, desinant insidiari domi suas consuli, 6 circumstare tribimal prastoris urbani, obsidere cum gladiis curiam, malleolos et faces ad inflam- mandam mbem comparare ; sit denique inscriptum in fronte unius cuj usque, 7 quid de re publica sentiat. Polliceor vobis hoc, Patres consciipti, tantam in nobis consuhbus fore diligentiam, tantam in vobis auctoritatem, tantam in equitibus Romanis ^-tutem, tantam in omnibus bonis consensionem, ut Catilinae profectione 8 omnia patefacta, illustrata, oppressa, \indicata esse \ideatis. 33. 9 Hisce ominibus, Catilina, cum summa rei publica? salute, et cum tua peste ac pernicie, cumque eorum exitio, qui se tecum omni scelere parricidioque junxerunt, proficiscere ad impium bellum ac nefarium. 10 Tivm tu, Jupiter, qui iisdem, quibus haec urbs, auspiciis a Romulo es constitutus, quern "Statorem hujus urbis atque imperii vere nominamus, hunc et hujus socios a tuis aris ceterisque temphs, a tectis ui'bis ac mcenibus, a vita fortunis- que ci\ium omnium arcebis : et homines bonorum inimicos, hostes patriae, latrones Italiae, scelerum fcedere 12 inter se ac nefaria socie- tate corijunctos, aeternis supphciis vivos mortuosque mactabis. IN L. GATILIHI ORATIO SECUNDA, AD QUIEITES. I. 1. Tandem aliquando, Quirites, L. Catilinam, furentem audacia, scelus anhelantem, pestem patriae nefarie molientem, vobis atque huic urbi feiTO flammaque minitantem, ex urbe vel ejecirnus vel emisimus, vel ipsum egredientem 2 verbis prosecuti sumus, 3 Abiit, excessit, evasit, erupit. Nulla jam pemicies a monstro illo atque prodigio mcenibus ipsis intra moenia comparabitur. Atque hunc quidem unum Jiujus belli domestici ducem 4 sine controversia vicimus. Non enim jam inter latera nostra 5 sica ilia versabitur : non in campo, non in foro, non in curia, non denique intra domes- ticos parietes pertimescemus. 6 Loco ille motus est, quum est ex urbe depulsus. Palam jam cum hoste, nullo impediente, bellum justum geremus. Sine dubio perdidimus hominem magnificeque vicimus, quum ilium ex occultis insidiis in apertum latrocinium conjecimus. 2. 7 Quod vero non omentum mucronem, ut voluit, extulit, quod vivis nobis egressus est, quod ei ferrum e manibus extorsimus, quod incolumes cives, quod stantem urbem reliquit: quanto tandem ilium masrore esse afflictum et profligatum putatis ? Jacet ille nunc prostratusque est, et se 8 perculsum atque abjectum esse sentit, et 9 retroquet oculos profecto ssepe ad hanc urbem, ORATIO II. IN CATILINAM. 13 quam e suis faucibus ereptam esse luget ; quae quideni mini laetari videtur, quod tantani pestem evomuerit forasque projecerit. II. 3. At si quis est l talis, quales esse omues oportebat, qui in hoc ipso, in quo exsultat et triumphat oratio mea, me vehemen- ter accuset, quod tarn eapitalem hostem non comprelienderim potius, quam emiserim : 2 non est ista mea culpa, Quirites, sed temporum. Inteifectum esse L. Catilinam, et gTavissiino supplicio affectum jampridem oportebat : idque a me et mos majorum, et lmjus imperii se Veritas, et res publica postulabat. 3 Sed quam mul- tos fuisse putatis, qui, quae ego deferrern, non crederent ? Quam multos, qui 4 propter stultitiam non putarent ? Quam multos, qui etiam defenderent ? Quam multos, qui propter improbitatem faverent ? 5 Ac si, illo sublato, depelli a vobis omne periculum judicarem, jampridem ego L. Catilinam non modo invidiae meae, verum etiam vitae periculo sustulissem. 4. 6 Sed quum viderem ne vobis quidem omnibus re etiam turn probata, si ilium, ut erat meritus, morte multassem, fore, ut ejus socios invidia oppressus persequi non possem, rem hue deduxi, ut turn palam pugnare possetis, quum hostem aperte videretis. 7 Quern quidem ego hostem, Quirites, quam vehementer foris esse timendum putem, licet hinc intelligatis, quod etiam illud moleste fero, quod ex urbe parum comitatus exierit. Utinam ille omnes secum suas copias eduxisset ! 8 Tongihum mihi eduxit, quern amare in praetexta cceperat ; Pubhcium et Munatium, quorum 9 aes alienum contrac- tum in pojDina nullum rei publicae motum affeiTe poterat : reliquit quos \iros ! quanto aere aheno ! quam valentes ! quam nobiles ! EI. 5. Itaque ego ilium exercitum 1 et Galhcanis legionibus et hoc delectu, quern in agi*o Piceno et Gallico Q. Metellus habuit, et his copiis, 2 quaa a nobis quotidie comparantur, magno opere contemno, collectum ex senibus desperatis, ex 3 agi-esti luxuria, ex rusticis decoctoribus, ex iis, qui vadimonia deserere quam ilium exercitum maluerunt ; quibus ego non modo si 4 aciem exercitus nostri, verum etiam si edictum praetoris ostendero, concident. Hos, quos video volitare in foro, quos stare ad curiam, quos etiam in senatum venire ; qui nitent unguentis, 5 qui fulgent purpura, 14 ORATIO II. IN CATILINAM. mallem secum suos milites eduxisset : 6 qui si hie permanent, mementote non tarn exercitum ilium esse nobis, quam hos, qui exercitum deseruerunt, pertimescendos. Atque 7 hoc etiam sunt timendi magis, quod, quid cogitent, me scire sentiunt, neque tamen pemioventur. 6. 8 Video, cui sit Apulia attributa, quis habeat Etruriam, quis agrum Picenum, quis Gallicum, quis sibi has urba- nas insidias caedis atque incendiorum depoposcerit. Omnia 9 supe- rioris noctis consilia ad me perlata esse sentiunt; patefeci in senatu hesterno die ; Catilina ipse pertimuit, profugit : hi quid exspectant ? Nae illi vehementer errant, si illam meam pristinam lenitatem per- petuam sperant futuram. IV. Quod exspectavi, jam sum assecutus, ut vos omnes factam esse aperte conjurationem contra rem publicam videretis. x ISTisi vero si quis est, qui Catilinse similes cum Catilina sentire non putet. Non est jam lenitati locus : severitatem res ipsa flagitat. Unum etiam nunc concedam : 2 exeant, proficiscantur,ne patiantur desiderio sui Catilinam miserum tabescere. Demonstrabo iter : 3 Aurelia via profectus est. Si accelerare volent, ad vesperam consequentur. 7. O tbrtunatam rem publicam, si quidem 4 hanc sentinam hujus urbis ejecerit ! Uno mehercule Catilina exhausto, relevata mihi et recreata res publica videtur. Quid enim mali aut sceleris iingi aut cogitari potest, quod non ille conceperit ? Quis tota Itaha venefi- cus, quis gladiator, quis latro, quis sicarius, quis parricida, quis 5 testamentorum subjector, quis circumscriptor, quis ganeo, quis nepos, quis adulter, quae mulier infamis, quis corruptor juventutis, quis corruptus, quis perditus inveniri potest, qui se cum Catilina non familiarissime vixisse fateatur ? 6 Quae caedes per hosce annos sine illo facta est ? Quod nefarium stuprum non per ilium ? 8. 7 Jam vero quae tanta unquam in ullo homine juventutis ille- cebra fuit, quanta in illo ? Qui alios ipse amabat turpissime, alio- rum amori flagitiosissime serviebat, 8 aliis fructum libidinum, aliis mortem parentum, non modo impellendo, verum etiam adjuvando, pollicebatur. Nunc vero quam subito non solum ex urbe, verum etiam ex agris, ingentem numerum perditorum hominum colle- gerat ? Nemo, non modo Romae, sed nee ullo in angulo totius ORATIO II. IN CATILINAM. 15 Italia?, oppressus aere alieno fuit, quern non ad hoc incredibile sceleris foedus adsciverit. V. 9. Atque, ut ejus * diversa studia in dissimili ratione per- spicere possitis, nemo est 2 in ludo gladiatorio paullo ad facinus audacior, qui se non intimum Catilinae esse fateatur; nemo in scena levior et nequior, qui se non ejusdem prope sodalem firisse commemoret. 3 Atque idem tamen stuprorum et scelemm exer- citatione assuefactus, frigore et fame et siti et vigiliis perferendis, fortis ab istis praedicabatur, 4 quum industrial subsidia atque instru- menta virtutis in libidine audaciaque consumerentur. 10. Hunc vero si secuti erunt 5 sui comites ; si ex urbe exierint desperatorum hominum flagitiosi greges : O nos beatos, O rem publicam fortuna- tam, O praeclaram laudem consulatus mei ! Non enim jam sunt mediocres 6 hominum hbidines, non humanae audaciae ac tole- randae : nihil cogitant nisi caedes, nisi incendia, nisi rapinas : patri- monia sua profudemnt : fortunas suas obligaverunt : 7 res eos jam- pridem, fides nuper deficere ccepit : eadem tamen ilia, quae erat in abundantia, libido permanet. 8 Quod si in ^dno et alea comis- sationes solum, et scorta quaererent, essent ilh quidem despe- randi, sed tamen essent ferendi. Hoc vero quis ferre possit, inertes homines fortissimis viris insidiaii, stultissimos prudentissimis, ebriosos sobriis, dormientes vigilantibus ? 9 Qui mihi accu- bantes in comdviis, complexi mulieres impudicas, vino languidi, 10 conferti cibo, sertis redimiti, unguentis obliti, debilitati stupiis, eractant sermonibus suis caedem bonorum, atque urbis incendia. 11. "Quibus ego confido impendere fatum aliquod;et pcenam jamcliu improbitati, nequitiae, sceleri, hbidini debitam aut instare jam plane, aut certe oppropinquare. Quos si meus consulatus, quoniam sanare non potest, sustulerit, non breve 12 nescio quod tempus, sed multa secula propagarit rei publicae. Nulla est enim natio, quam peiiimescamus ; nullus rex, qui bellum populo Eo- mano facere possit. Omnia sunt externa 13 unius virtute terra manque pacata: domesticum bellum manet; intus insidiae sunt, intus inclusum periculum est; intus est hostis. Cum luxuria nobis, cum amentia, cum scelere certandum est. Hide ego me 16 ORATIO II. IN CATILINAM. bello ducem profiteor, Quirites ; suscipio inimicitias hominum per- ditomm. Quae sanari poterunt, quacunque ratione sanabo : quae resecanda erunt, non patiar ad pemiciem civitatis manere. Proinde aut 14 exeant, aut quiescant, aut, si et in urbe et in eadem niente permanent, ea, quae merentur, exspectent. VI. 12. At etiam x sunt, qui dicant, Quirites, a me in ex- silium ejectum esse Catilinam. Quod ego si verbo assequi possem, istos ipsos ejicerem, qui haec loquuntur. 2 Homo videlicet timidus aut etiam permodestus vocem consulis ferre non potuit : simul atque ire in exsilium jussus est, paruit, ivit. Hestemo die, quum domi meae paene interfectus essem, senatum in aedem Jovis Sta- toris convocavi ; rem omnem ad patres conscriptos detuli. 3 Quo quum Catilina venisset, quis eum senator appellavit ? quis saluta- vit ? quis denique ita adspexit ut perditum civem, ac non potius ut importunissimum bostem ? Quin etiam 4 principes ejus ordinis partem illam subselliorum, ad quam ille accesserat, nudam atque inanem reliquerunt. 13. Hie ego vehemens ille consul, qui verbo cives in exsilium ejicio, 5 quaesivi a Catilina, nocturno conventu apud M. Laecam fuisset necne. Quum ille, homo audacissimus, conscientia convictus, primo reticuisset, patefeci cetera; quid 6 ea nocte egisset, quid proxima constituisset, quemadmoclum esset ei ratio totius belli descripta, edocui. Quum baesitaret, 7 quum tene- retur, quaesivi, quid dubitaret proficisci eo, quo jampridem para- ret : quum arma, 8 quum secures, quum fasces, quum tubas, quum signa militaria, quum 9 aquilam illam argenteam, cui ille etiam sacrarium scelerum domi suae fecerat, scirem esse praemissam. 14. In exsilium 10 ejiciebam, quern jam ingressum esse in bellum videbam? "Etenim, credo, Mallius iste centurio, qui in agro Fae- sulano castra posuit, bellum populo Romano suo nomine indixit ; et ilia castra nunc non Catilinam ducem exspectant, et ille, ejectus in exsilium, se 12 Massiliam, ut aiunt, non in baec castra conferet. VII. O conditionem miseram, non modo administrandae, verum etiam conservandae rei publicae! Nunc, si L. Catilina consiliis, laboribus, 1 peiiculis meis circumclusus ac debilitatus subito perti- muerit, sententiam mutaverit, deseruerit suos, consilium 2 belli ORATIO II. IN CATILINAM. 17 faciundi abjecerit, ex lioc cursu sceleris et belli iter ad fugam atque in exsilium converterit, non ille a me 3 spoliatus arrnis auda- cire, non obstupefactus ac perterritus mea diligentia, non de spe conatuque depulsus, sed indemnatns, innocens, in exsilium ejectiis a consule vi et minis esse dicetur : 4 et enmt, qui ilium, si hoc fecerit, non improbum, sed miserum, me non diligentissimum con- sulem, sed crudelissimum tyrannuni existimari velint. 15. 5 Est mihi tanti, Quirites, hujus invidise falsas atque iniquse tempestatem subire, duimnodo a vobis liujus horribilis belli ac nefarii periculum depellatur. 6 Dicatur sane ejectus esse a me, dummodo eat in exsilium. Sed mihi credite, non est iturus. Nunquam ego a cliis immortalibus optabo, Quirites, invidiam meae levandae causa, ut L. Catilinam ducere exercitum hostium, atque in armis volitare au- diatis; sed triduo tamen audietis: multoque magis illud timeo, 7 ne mihi sit invidiosum aliquando, quod ilium emiserim potius, quam quod ejecerim. Sed quum sint homines, qui ilium, 8 quum jltofectus sit, ejectum esse dicant, iidem, si inteifectus esset, quid dicerent? 16. 9 Quamquam isti, qui Catilinam Massiliam ire dic- titant, non tarn hoc queruntur, quam verentur. Nemo est istorum 10 tarn miserieors, qui ilium non ad Manlium quam ad Massilienses ire malit, Ille autem, si mehercule n hoc, quod agit, nunquam ante cogitasset, tamen latrocinantem se interfici mallet^ quam exsu- lem vivere. Nunc vero, quum ei nihil adhuc 12 prseter ipsius voluntatem cogitationemque accident, nisi quod ^i^is nobis Roma protectus est, optemus potius, ut eat in exsilium, quam queramur. VIII. 17. Sed cur tamdiu de uno hoste loquimur, et de eo hoste, qui jam fatetur se esse hostem, et quern, quia, quod semper volui, minus interest, non timeo : de his, qui dissimulant, qui RomaB remanent, qui nobiscum sunt, niliil dicimus ? Quos quidem ego, si ullo modo fieri possit, non tarn ulcisci studeo quam sanare, x et ipsos placare rei publican ; neque id quare fieri non possit, si me audire volent, intelligo. Exponam enim vobis Quirites, ex quibus generibus hominum 2 ista3 copiaa comparentur: 3 deinde singulis medicinam consilii atque orationis meaa, si quam potero, aff'eram. 18. Unum genus est eorum, qui 4 magno in sere alieno majores 18 ORATIO II. IN CATILINAM. etiam possessions habent, quaram amore adducti, dissolvi nullo modo possunt. Horurn hominum B species est honestissiina ; sunt enim locupletes: voluntas vero et causa impudentissima. Tu agris, tu sedificiis, tu argento, tu familia, 6 tu rebus omnibus ornatus et copiosus sis, et dubites de possessione detrabere, acquirere ad fidem ? Quid enim exspectas ? Bellum ? Quid ? Ergo in vas- tatione omnium tuas possessiones 7 sacrosanctas futuras putas? 8 An tabulas novas ? Errant, qui istas a Catilina exspectant. 9 Meo beneficio tabulae novae proferentur, verum auctionariae. Neque enim isti, qui possessiones babent, alia ratione ulla salvi esse pos- sunt. 10 Quod si maturius facere voluissent, neque (id quod stul- tissimum est) certare cum usuris fructibus praediorum, et locuple- tioribus bis et melioribus civibus uteremur. Sed hosce homines minime puto pertimescendos, quod aut deduci de sententia pos- sunt ; aut, si permanebunt, magis mibi videntur vota facturi contra rem publicam, quam anna laturi. IX. 19. Alteram genus est eorum, qui quamquam premuntur sere alieno, * dominationem tamen exspectant, rerum potiri volunt, bonores, quos quieta re publica desperant, perturbata consequi se posse arbitrantur. 2 Quibus hoc praecipiendum videtur, unum scilicet et idem, quod reliquis omnibus, ut desperent, se id, quod conantur, consequi posse : primum omnium, me ipsum vigilare, adesse, providere rei publicae ; deinde magnos animos esse in bonis mis, magnam concordiam, maximam multitudi- nem, magnas praaterea copias militum ; deos denique immor- tales buic invicto populo, clarissimo imperio, pulcherrimae urbi contra tantam vim sceleris s prsesentes auxilium esse laturos. Quod si jam sint id, quod cum summo furore cupiunt, adepti, 4 num illi in cinere urbis et in sanguine civium, qua3 mente con- scelerata ac nefaria concupierunt, consules se, aut dictatores, aut etiam reges sperant futuros ? Non vident id se cupere, quod si adepti sint, 5 fugitivo alicui aut gladiatori concedi sit necesse? 20. Tertium genus est 6 setate jam affectum, sed tamen exercita- tione robustum : quo ex genere iste est Mallius, cui nunc Catilina succedit. Hi sunt homines 7 ex iis coloniis, quas Fassulis Sulla ORATIO II. IN CATILINAM. 19 constituit : 8 quas ego imiversas civium esse optimorum et fortissi- morurn viroruni sentio : sed tamen hi sunt coloni, qui se in in- speratis ac repentinis pecuniis 9 sumptuosius insolentiusque jactarunt. Hi dum aedificant, tamquam beati, dum prsediis, lecticis, familiis magnis, conviviis apparatis delectantur, in tantum aes alienum inciderunt, ut, si salvi esse velint, Sulla sit iis ab inferis excitandus. Qui etiam nonnullos agrestes, homines tenues atque egentes, in eandem illam spem 10 rapinanun veterum inrpulerunt; "quos ego, Quirites, in eodem genere prcedatorum dii*eptorumque pono. Sed eos hoc moneo : desinant furere, et 12 proscriptiones et dictaturas cogitare. Tantus enirn illorum temporum dolor inustus est civitati, ut jam ista non modo homines, sed ne pecudes quidem mihi pas- surse esse videantur. X. 21. Quartum genus est sane varium et mixtum et turbu- lentum ; * qui jampridem premuntur, qui nunquam emergunt ; qui paiiim ineitia, pai-tim male gerendo negotio, pai-tim etiam sumpti- bus in vetere sere alieno vacillant ; 2 qiu* vadimoniis, judiciis, pro- scriptionibus bonorivm defatigati, pei-multi et ex m'be, et ex agris se in ilia castra conferre dicuntur. Hosce ego non tarn milites acres, quam 3 infitiatores lentos esse arbitror. 4 Qui homines pri- mum si stare non possunt, corruant : sed ita, ut non modo civitas, sed ne vicini quidem proximi sentiant. Nam illud non intelligo, quamobrem, 5 si vivere honeste non possunt, perire tnrpiter vehnt, aut cur minore dolore perituros se cum multis, quam si soli pereant, arbitrentur. 22. Quintum genus est parricidarum, sicariorum, denique omnium facinorosorum ; quos ego a Catilina non revoco ; nam neque divelli ab eo possimt, et pereant sane in latrocinio, quoniam sunt ita multi, ut eos career capere non possit. ° Postre- mum autem genus est, non solum numero, verum etiam genere ipso atque vita, quod proprium CatilinaB est, de ejus delectu, immo vero, de complexu ejus ac sinu; quos pexo capillo, nitidos, aut imberbes, aut bene barbatos ^idetis, manicatis et talaribus tunicis, 7 velis aimctos, non togis ; quorum omnis industiia vitaa, et vigilan- di labor in antelucanis ccenis expromitm. 23. In his gregibus omnes aleatores. omnes adulteri, omnes impmi impudicique 8 ver- 20 ORATIO II. IN CATILINAM. santur. Hi pueri tarn lepidi ac delicati non solum amare et amari, neque cantare et psallere, sed etiam sicas vibrare et spargere venena didicerunt ; 9 qui nisi exeunt, nisi pereunt, etiam si Catilina perierit, scitote hoc in re publica seminarium Catilinarium futurum. Verumtamen quid sibi isti miseri volunt ? Num suas secum mu- Herculas sunt in castra ducturi ? Quemadmodum autem illis carere poterunt, his prsesertim jam noctibus? Quo autem pacto illi 10 Apenninum, atque illas pruinas ac nives perferent ? Nisi idcirco se facilius hiemem toleraturos putant, quod n nudi in conviviis saltare didicerunt. XL 24. O bellum magno opere pertimescendum, quum hanc 1 sit habiturus CatiHna scortorum cohortem prsetoriam ! In- struite nunc, Quirites, contra has tarn praeclaras Catilinae copias, vestra prsesidia, vestrosque exercitus; et primum gladiatori illi confecto et saucio consules imperatoresque vestros opponite : deinde contra illam 2 naufragorum ejectam ac debilitatam manum, florem totius Italise ac robur educite. Jam vero 3 urbes coloniarum ac municipiorum 4 respondebunt Catilinse tumulis silvestribus. Neque ego ceteras copias, 5 ornamenta, prsesidia vestra, cum illius latronis inopia atque egestate conferre debeo. 25. Sed, si, omissis his rebus omnibus, 6 quibus nos suppeditamur, eget ille, senatu, equi- tibus Romanis, populo, urbe, aerario, vectigalibus, cuncta Italia, provinciis omnibus, exteris nationibus, si, his rebus omissis, causas ipsas, quae inter se confligunt, 7 contendere velimus : ex eo ipso, quam valde illi. jaceant, intelligere possumus. 8 Ex hac enim parte pudor pugnat, illinc petulantia : hinc pudicitia, illinc stuprum : hinc fides, illinc fraudatio : hinc pietas, illinc scelus : hinc constantia, illinc furor : hinc honestas, illinc turpitudo : hinc continentia, illinc hbido : denique sequitas, temperantia, fortitudo, prudentia, virtutes omnes, certant cum iniquitate, luxuria, ignavia, temeritate, cum vitiis omnibus : postremo copia cum egestate, bona ratio cum per- dita, mens sana cum amentia, bona denique spes cum omnium rerum desperatione confligit. In hujusmodi ceitamine ac proelio, nonne, etiam si 9 hominum studia cleficiant, dii ipsi immortales co- gent ab his praeclarissimis virtutibus tot et tanta vitia superari ? ORATIO II. IN CATILINAM. 21 XII. 26. Quae quum ita sint, Quirites, vos, quemadmodum jam antea, vestra tecta custodiis vigiliisque defendite : 1 mini, ut urbi sine vestro motu, ac sine nllo tumultu satis esset prsesidii, con- sultum atque provisum est. Coloni onines municipesque vestri, certiores a me facti de hac 2 nocturna excursione Catilinae, facile urbes suas finesque defendent : 3 gladiatores, quam sibi ille manum certissimam fore putavit, quamqnam meliore animo sunt quam pars patriciorum, potestate tamen nostra continebuntur. Q. Metellus, quern ego hoc prospiciens in agrum Gallicum Picenumque prae- misi, aut opprimet 4 bominem, aut ejus omnes motus conatusque proliibebit. Reliquis autem de rebus constituendis, maturandis, agendis, jam ad senatum referemus, quern vocari videtis. 27. 5 Nunc illos, qui in urbe remanserunt, atque adeo qui contra urbis salutem omniumque nostrum in urbe a Catilina re- licti sunt, quamquam sunt hostes, tamen, quia nati sunt cives, monitos eos etiam atque etiam volo. Mea lenitas adhuc si cui 6 solutior visa est, boG expectavit, ut id, quod latebat, erumperet. 7 Quod reliquum est, jam non possum oblivisci meam banc esse patriam, me borum esse consulem, mibi aut cum bis vivendum, aut pro bis esse moriendum. Nullus est portis custos, nullus insi- diator vise : si qui exire volunt, connivere possum : 8 qui vero se in urbe commoverit, cujus ego non modo factum, sed inceptum ullum conatumve contra patriam deprebendero, sentient in bac urbe esse consules vigilantes, esse egregios magistratus, esse for- tem senatum, esse arma, esse carcerem, quern vindicem nefario- rum ac manifestorum scelerum majores nostri esse voluerunt. XIII. 28. Atque base omnia sic agentur, Quirites, ut res maxima minimo motu, pericula summa nullo tumultu, bellum intestinum ac domesticum post bominum memoriam crudelissi- mum et maximum, * me uno togato duce et imperatore, sedetur. 2 Quod ego sic administrabo, Quirites, ut, si ullo modo fieri poterit, ne improbus quidem quisquam in bac urbe pcenam sui sceleris sufferat. Sed si vis manifest* audaciae, si impendens patriae peri- culum me necessario de bac animi lenitate deduxerit, illud pro- fecto perficiam, quod in tanto et tarn insidioso bello vix optandum 22 ORATIO II. IN CATILINAM. videtur, ut neque bonus quisquam intereat, paucorumque poena vos jam omnes salvi esse possitis. 29. Quae quidem ego neque mea prudentia, neque humanis consiliis fretus polliceor vobis, Quirites ; sed multis et non dubiis deorum immortalium 3 signifi- cationibus, quibus ego ducibus in banc spem sententiamque sum ingressus ; * qui jam non procul, at quondam solebant, ab externo hoste atque longinquo, sed hie prsesentes suo numine atque auxi- lio sua templa atque urbis tecta defendunt ; 6 quos vos, Quirites, precari, venerari, atque implorare debetis, ut, quam urbem pul- cherrimam, florentissimam, potentissimamque esse voluerunt, hanc, omnibus hostium copiis terra marique superatis, a perditissimorum civium nefario sceiere defendant. IN L. CATILIIAI ORATIO TERTIA, AD QUIRITES. I. 1. Rem public am, 1 Quirites, vitamque omnium vestrum, bona, fortunas, conjuges, liberosque vestros, atque hoc domicilinm clarissimi imperii, fortunatissimam pulchenimamque urbem 2 ho- dierno die deorum immortalium summo erga vos amore, laboribus, consiliis, periculis meis, ex flamma atque ferro, ac pame ex faucibus fati ereptam et vobis conservatam ac restitutam videtis. 2. Et, si non minus nobis jucundi atque illustres sunt ii dies, 3 quibus con- servamur, quam illi, quibus nascimur, quod salutis certa lsetitia est, nascendi incerta conditio, et quod sine sensu nascimur, cum voluptate servamur, profecto, quoniam 4 ilium, qui banc urbem condidit, ad deos immortales benevolentia famaque sustulimus, esse apud vos posterosque vestros in honore debebit is, qui eandem banc urbem 5 conditam ampluicatamque servavit. Nam toti urbi, templis, 6 delubris, tectis ac mcenibus subjectos prope jam ignes circumdatosque restinximus, 7 iidemque gladios in rem publicam destrictos retudimus, mucronesque eorum a jugulis vestris dejeci- mus. 3. 8 Quae quoniam in senatu illustrata, patefacta, comperta sunt per me, vobis jam exponam breviter, Quirites, ut et quanta, et quam manifesta, et qua ratione investigata et comprebensa sint, vos, qui ignoratis, 9 ex actis scire possitis. 24 ORATIO III. IN CATILINAM. Principio, ut Catilina paucis ante diebus erupit ex urbe, quum sceleris sui socios, hujusce nefarii belli acerrimos duces Romae reli- quisset, semper vigilavi et providi, Quirites, quemadmodum in tantis et tam absconditis insidiis salvi esse possemns. II. Nam turn, quum ex urbe Catilinam * ejiciebam (non enim jam vereor hujus verbi invidiam, quum ilia magis sit timenda, quod vivus exierit), 2 sed turn, quum ilium exterminari volebam, aut reliquam conjuratorum manum simul exituram, aut eos, qui restitissent, infirmos sine illo ac debiles fore putabam. 4. Atque ego, ut vidi, quos maxime furore et scelere esse inflammatos scie- bam, eos nobiscum esse et Romse remansisse, 3 in eo omnes dies noctesque consumpsi, ut, quid agerent, quid molirentur, sentirem ac viderem : 4 ut, quoniam auribus vestris, propter incredibilem magnitudinem sceleris, minorem fidem faceret oratio mea, rem ita comprehenderem, ut turn demum animis saluti vestraa provide- retis, quum oculis maleficium ipsum videretis. 5. Itaque 6 ut comperi legates e Allobrogum, belli Transalpini et tumultus Gallici excitandi causa, a P. Lentulo esse sollicitatos, eosque in Galliam ad suos cives eodemque itinere cum Uteris mandatisque ad Catili- nam esse missos, comitemque iis adjunctum T. Volturcium, atque huic esse ad Catilinam datas literas, facultatem mihi oblatam putavi, ut, quod erat difficillimum, quodque ego semper optabam a diis immortalibus, ut tota res non solum a me, sed etiam a senatu et a vobis manifesto deprehenderetur. Itaque hesterno die L. Flaccum et C. Pomptinum, pra3tores, fortissimos atque amantissimos rei publicae viros, ad me vocavi ; rem omnem ex- posui; quid fieri placeret, ostendi. Uli autem, 7 qui omnia de re publica prseclara atque egregia sentirent, sine recusatione ac sine ulla mora negotium susceperunt, et, quum advesperasceret, occulte 8 ad pontem Mulvium pervenerunt, atque ibi in proximis villis ita bipartito fuerunt, ut Tiberis inter eos et pons interesset. Eodem autem et ipsi sine cujusquam suspicione multos fortes viros edux- erunt, et ego 9 ex prsefectura Reatina complures delectos adoles- centes, quorum opera utor assidue in re publica, prsesidio cum gladiis miseram. 6. Interim, 10 tertia fere vigilia exacta, quum ORATIO III. IN CATILINAM. 25 jam pontern Mulvium magno comitatu legati Allobrogum ingredi inciperent unaque Volturcius, fit in eos impetus ; educuntur et ab illis gladii et a nostris. Res erat praatoribus nota solis ; ignoraba tur a ceteris. III. Turn interventu Pomptini atque Flacci pugna, quae erat commissa, sedatur. ^iterae, quaeeunque erant in eo comitatu, 2 integris signis praetoribus traduntur ; 3 ipsi compreliensi ad me, quum jam dilucesceret,. deducuntur. Atque horum omnium, scelerum improbissimum macliinatorem Cimbrum 4 Gabinium statim ad me 5 nihil dum suspicantem vocavi. Deinde item arcessitur L. Statilius, et post eum C. Cethegus. Tardissime autem Lentulus venit, 6 credo quod in Uteris his dandis praeter consuetudinem 7 proxima nocte vigilaverat. 7. Quum vero sum- mis et clarissimis hujus civitatis 8 viris, qui audita re frequentes ad me mane convenerant, literas a me prius aperiri quam ad senatum referri placeret, ne, si nihil esset inventum, temere a me tantus tumultus injectus civitati videretur, 9 negavi me esse factu- rum, ut de periculo publico non ad consihum publicum rem integram defeiTem. Etenim, Quirites, si ea, quae erant ad me delata, reperta non essent, tamen ego non arbitrabar, in tantis rei publicae periculis, esse mihi nimiam dihgentiam pertimescendam. Senatum frequentem celeriter, ut vidistis, 10 coegi. 8. Atque in- terea statim admonitu Allobrogum C. Sulpicium praetorem, fortem virum, misi, "qui ex aedibus Cethegi, si quid telorum esset, efFerret ; ex quibus ille maximum sicarum numerum et gladiorum extulit. IV. Litroduxi Volturcium sine * Gallis : fidem ei publicam jussu senatus dedi; hortatus sum, ut ea, quae sciret, sine metu indicaret. Turn ille dixit, quum vix se ex magno timore recre- asset, a P. Lentulo se habere ad Catilinam mandata et literas, 2 ut servorum praasidio uteretur, et ad urbem quam primum cum exercitu accederet : 3 id autem eo consiho, ut, quum urbem 4 ex omnibus partibus, quemadmodum descriptum distributumque erat, incendissent, caademque infinitam civium fecissent, prsesto esset ille, qui et fugientes exciperet, et se cum his urbanis ducibus 26 ORATIO III. IN CATILINAM. conjungeret. 9. Introducti autem Galli 6 jusjurandum sibi et literas a Lentulo, Cethego, Statilio ad suam gentem datas esse dixerunt, atque ita sibi ab bis et a L. Cassio esse praescriptum, ut equitatum in Italiam quam primum mitterent : pedestres sibi copias non defuturas; Lentulum autem 6 sibi confirmasse ex fatis Sibyllims haruspicumque responsis, esse se tertium ilium Cornehum, ad quern regnum hujus urbis atque imperium pervenire esset necesse ; Cinnam ante se et Sullam fuisse ; 7 eundemque dixisse 8 fatalem hunc esse annum ad interitum hujus urbis atque imperii, qui esset decimus annus post Virginum 9 absolutionem, 10 post Capitolii autem incensionem vicesimus. 10. Hanc autem Cethego cum ceteris controversiam fuisse dixerunt, quod Lentulo et aliis caedem 11 Saturnalibus fieri atque urbem incendi placeret, Cethego nimium id longum videretur. V. Ac, x ne longmn sit, Quirites, tabellas proferri jussimus, quae a quoque dicebantur datae. Primum ostendimus Cethego signum ; cognovit. Nos linum incidimus ; legimus. Erat scriptum ipsius manu Allobrogum senatui et populo, 2 sese, quae eorum lega- tis confirmasset, facturum esse : orare, ut item illi facerent, quae sibi eorum legati recepissent. Turn Cethegus, qui paullo ante aliquid tamen de gladiis ac sicis, quae 3 apud ipsum erant depre- hensae, respondisset, dixissetque se semper bonorum ferramentorum studiosum fuisse, recitatis hteris debilitatus atque abjectus, con- scientia convictus, repente conticuit. Introductus est Statilius ; cognovit et signum et manum suam. Eecitatae sunt tabellae in eandem fere sententiam: confessus est. Turn ostendi tabellas Lentulo et quaesivi, cognosceretne signum. Annuit. — "Est vero, inquam, notum signum, imago avi tui, 4 clarissimi viri, qui amavit unice patriam et cives suos : quae quidem te a tanto scelere etiam muta revocare debuit." 11. 5 Leguntur eadem ratione adsenatum Allobrogum populumque literae. Si quid de his rebus dicere vellet, feci potestatem. Atque ille primo quidem negavit ; post autem aliquanto, toto jam indicio exposito atque edito, surrexit; quaesivit a Gallis, 6 quid sibi esset cum iis; quamobrem domum suam venissent; itemque a Volturcio. 7 Qui quum illi breviter ORATIO III. IN CATILINAM. 27 constanterque respondissent, per quem ad eum quotiensque ve- nisseut, qutesissentque ab eo, nihilne secum esset de fatis Sibyllinis locutus, tum ille subito, 8 scelere demens, quanta conscientise vis esset, ostendit. Nam, quum id posset infitiari, repente prseter opinionem omnium confessus est. 9 Ita eum non modo ingenium illud et dicendi exercitatio, qua semper valuit, sed etiam, propter vim sceleris manifesti atque deprehensi, impudentia, qua superabat omnes, improbitasque defecit. 12. Volturcius vero subito literas profeni atque aperiri jussit, quas sibi a Lentulo ad Catilinam datas esse dieebat. Atque ibi vehementissime perturbatus Lentulus, ta- men et signum et manum suam cognovit. 10 Erant autem scripta3 sine nomine, sed ita : Qui sim, scies ex eo, quern ad te misi. Cura, ut vir sis, et cogita quern in locum sis progressus, et vide, quid jam tibi sit necesse. Et cura, ut omnium tibi auxilia ad- jungas, etiam infimorum. Gabinius deinde introductus, u quum primo impudenter respondere coepisset, ad extremum nihil ex iis, quae Galli insimulabant, negavit. 13. Ac mini quidem, Quiiites, 12 quum ilia certissima sunt visa argumenta atque indicia sceleris, tabellce, signa, manus, denique unius cujusque confessio, tum multo certiora ilia, color, oculi, vultus, taciturnitas. 13 Sic enim obstupu- erant, sic terrain intuebantur, sic furtim nonnunquam inter se adspiciebant, ut non jam ab aliis indicari, sed ipsi a se viderentur. VI. i Indiciis expositis atque editis, Quirites, senatum consului, de summa re publica quid fieri placeret. Dictas sunt 2 a principibus acerrimse ac foi*tissima3 sententise, quas senatus sine ulla varietate est consecutus. Et quoniam 3 nondum est perscriptum senatus consultum, ex memoria vobis, Quirites, quid senatus censuerit, exponam. 14. Primum milii gratiaB verbis amplissimis aguntur, quod \irtute, consilio, providentia mea, res publica maximis periculis sit liberata ; deinde L. Flaccus et C. Pomptinus, prsetores, quod eorum opera forti fidelique usus essem, merito ac jure laudantur : atque etiam viro foiid, 4 collegaB meo, laus impertitur, quod eos, qui hujus conjm'ationis participes fnissent, a suis et rei publica? consiliis remo\isset. Atque ita censuermit, ut P. Lentulus, 5 quiun se praa- tura abdicasset, 6 in custodiam traderetm* : atque idem hoc decre- 28 ORATIO III. IN CATILINAM. turn est in L. Cassium, qui sibi 7 procurationem incendendae urbis depoposcerat : in M. Caeparium, cui ad sollicitandos pastores Apu- liam esse attributam, 8 erat indicatum : in P. Furium, qui est ex iis colonis, quos Faesulas L. Sulla deduxit : in Q. Manlium Chilonem, qui una cum hoc Furio semper 9 erat in hac Allobrogum sollicita- tione versatus : in P. Umbrenum, 10 libertinum hominem, a quo primum Gallos ad Gabinium perductos esse constabat. 15. Atque 11 ea lenitate senatus usus est, Quirites, ut ex tanta conjuratione, tantaque vi ac multitudine domesticorum hostium, novem bominum perditissimorum poena re publica conservata, reliquorum mentes sanari posse arbitraretur. Atque etiam 12 supplicatio diis immorta- libus, pro singulari eorum merito, meo nomine decreta est, Quirites ; quod mihi primum post hanc urbem conditam togato contigit: et bis decreta verbis est, Quod urbem incendhs, c^ede cives, Italiam bello liberassem. "Quae supplicatio si cum ceteris supplicationibus conferatur, Quirites, hoc intersit, quod ceterae bene gesta, haec una, conservata re publica, constituta est. 14 Atque illud, quod faciendum primum fuit, factum atque transactum est. Nam P. Lentulus, quamquam patefactus indiciis et confessionibus suis, judicio senatus, non modo praetoris jus, verum etiam civis amiserat, tamen magistratu se abdicavit: 15 ut, quae rebgio C.Mario, clarissi- mo viro, non fuerat, quo minus C. Glauciam, de quo nihil nomina- ting erat decretum, prsetorem occideret, ea nos religione in privato P. Lentulo puniendo liberaremur. VII. 16. Nunc, quoniam, Quirites, sceleratissimi periculosissimi- que belli nefarios duces * captos jam et comprehensos tenetis, exis- timare debetis, omnes Catilinae copias, omnes spes atque opes, his depulsis urbis periculis, concidisse. 2 Quern quidem ego quum ex urbe pellebam, hoc providebam animo, Quirites, remoto Catilina non mihi esse P. Lentuli 3 somnum, nee L. Cassii adipem, nee C. Cethegi furiosam temeritatem pertimescendam. 4 IHe erat unus timendus ex his omnibus, sed tamdiu, dum moenibus urbis contine- batur. Omnia norat, 5 omnium aditus tenebat ; appellare, tentare, sollicitare poterat, audebat ; erat ei consilium ad facinus aptum ; consilio autem neque lingua, neque manus deerat ; jam ad 6 certas ORATIO III. IN CATILINAM. 29 res confieiendas certos homines delectos ac descriptos habebat ; neque vero, quum aliquid inandaverat, confectum putabat. Nihil erat, quod non ipse obiret, occun-eret, vigilaret, laboraret ; frigus, sitim, famem ferre poterat. 17. Hunc ego hominem tarn acrem, tarn paratum, tarn audacem, tarn callidum, tam in scelere vigilan- tem, tam 7 in perditis rebus diligentem, nisi 8 ex domesticis insidiis in castrense latrocinium compulissem (dicam id, quod sentio, Quiri- tes), non facile hanc tantam molem mali a cervicibus vestris depu- lissem. ISon ille 9 nobis Saturnalia constituisset, neque tanto ante exitii ac fati diem rei publico denuntiavisset, nee commisisset, ut signum, ut literse suse, testes manifesti sceleris deprehenderentur. Quae nunc, illo absente, sic gesta sunt, ut nullum in privata domo furtum unquam sit tam palam inventum, quam hsec in tota re publica conjuratio manifesto inventa atque deprehensa est. Quod si Catilina in urbe ad. hanc diem remansisset, quamquam, quoad fait, omnibus ejus consiliis occurri atque obstiti, tamen, 10 ut levissi- me dicam, dimicandum nobis cum illo fuisset, neque nos unquam, quirm ille in urbe hostis esset, tantis periculis rem publicam, tanta pace, tanto otio, tanto silentio, liberassemus. YIII. 1 8. 1 Quamquam haec omnia, Quirites, ita sunt a me administrata, ut deorum immortalium nutu atque consilio et gesta et pro visa esse videantur. 2 Idque quiun conjectura consequi pos- sumus, quod vix videtur humani consilii tantarum reram guberna- tio esse potuisse ; turn vero ita prassentes his temporibus opem et auxilium nobis tulerunt, ut eos psene oculis videre possemus. Xam, 3 ut ilia omittam, visas nocturno tempore ab occidente faces, ardoremque cceli, ut fulminum jactus, ut terrse motus, ceteraque, quae tam multa nobis consuhbus facta sunt, 4 ut hsec, quae nunc fiunt, canere dii immortales viderentur : hoc certe, Quirites, quod sum dicturus, neque pr?etermittendum, neque relinquendum est. 19. Xam profecto memoria tenetis, Cotta et Torquato consulibus, complures in Capitolio res 5 de ccelo esse percussas, qumn et simu- lacra deorum hnmortalium depulsa sunt, et stature veterum horni- num dejecta?, et legum rera Hquefacta ; tactus est etiam ille, qui hanc urbem condidit, Romulus; 6 quern inauratum in Capitolio 30 ORATIO III. IN CATILINAM. parvum atque lactantem, uberibus lupinis inhiantem, fuisse memi- nistis. 7 Quo qiiidem tempore, quum haruspices 8 ex tota Etruria convenissent, csedes atque incendia, et legum interitum et bellum civile ac domesticum, et totius urbis atque imperii occasum appro- pinquare dixerunt, nisi dii immortales, 9 omni ratione placati, suo numine prope fata ipsa flexissent. 20. Itaque illorum responsis tunc et 10 ludi per decern dies facti sunt, neque res ulla, quae ad placandos deos pertineret, praetermissa est : iidemque jusserunt simulacrum Jovis facere "majus, et in excelso collocare, et, contra atque ante fuerat, ad orientem convertere : ac se sperare dixerunt, si illud signum, quod videtis, solis ortum, et forum, curiam que con- spiceret, fore, ut ea consilia, qua3 clam essent inita contra salutem urbis atque imperii, illustrarentur, ut a senatu populoque Romano perspici possent. Atque illud signum ita collocandum consules illi locaverunt, sed tanta fuit operis tarditas, ut neque 12 a superio- ribus consulibus, neque a nobis ante liodiernum diem collocaretur. IX. 21. Hie quis potest esse, Quirites, tarn aversus a vero, tarn praeceps, tarn mente captus, 1 qui neget haec omnia, quae vide- mus, praecipueque banc urbem, deorum immortalium nutu ac potestate administrari ? Etenim quum esset ita responsum, caedes, incendia, interitumque rei publicae comparari, 2 et ea per cives, quae turn propter magnitudinem scelerum nonnullis incredibilia vide- bantur, ea non modo cogitata a nefariis civibus, vemm etiam suscepta esse sensistis. 3 Illud vero nonne ita praesens est, ut nutu Jovis Optimi Maximi factum esse videatur, ut, quum bodierno die mane per forum meo jussu et conjurati, et eorum indices, in aedem Concordiae ducerentur, eo ipso tempore signum statueretur ? Quo collocato, 4 atque ad vos senatumque con verso, omnia et senatus et vos, quae erant contra salutem omnium cogitata, illustrata et pate- facta vidistis. 22. Quo etiam majore sunt 5 isti odio supplicioque digni, qui non solum vestris domiciliis atque tectis, sed etiam deorum templis atque delubris sunt funestos ac nefarios ignes inferre conati. Quibus ego si me restitisse dicam, nimium mini 6 sumam, et non sim ferendus: 7 ille, ille Jupiter restitit: ille Capi- tolium, ille baec templa, ille banc urbem, ille vos omnes salvos ORATIO III. IN CATILINAM. 31 esse voluit. Diis ego immortalibus ducibus "banc mentem, Qui- rites, voluntatemque suscepi, atque ad bsec tanta indicia perveni. 9 Jam vero ilia Allobrogum sollicitatio, sic a P. Lentulo ceterisque domesticis hostibus, tarn dementer, tanta res, credita et ignotis et barbaris, commissreque literse nunqnam essent profecto, nisi ab diis immortalibus huic tantaB audacise consilium esset ereptum. 10 Quid vero ? ut bomines Galli, ex civitate male pacata, qua? gens una restat, quae bellum populo Romano facere et posse et non nolle videatur, spem imperii ac rerum amplissimarum ultro sibi a patriciis bominibus oblatam negligerent, vestramque salutem suis opibus anteponerent ; id non divinitus factum esse putatis ? X1 Prae- sertim qui nos non pugnando, sed tacendo superare potuerunt. X. 23. Quamobrem, Quirites, quoniam *ad omnia pulvinaria supplicatio decreta est, celebratote illos dies cum conjugibus ac libeiis vestris. Nam multi ssepe honores diis immortalibus justi babiti simt ac debiti, sed prefecto justiores nunqnam. Erepti enim estis ex cmdelissimo ac misenimo interitn, et erepti sine csede, sine sanguine, sine exercitu, sine dimicatione; 2 togati, me uno togato duce et imperatore, vicistis. 24. Etenim recordamini, Quiiites, omnes civiles dissensiones, non solum eas, quas audistis, sed eas, quas vosmet ipsi meministis atque vidistis: 3 L. Sulla P. Sulpicium oppressit: ex urbe ejecit C. Marium, custodem bujus urbis, multosque fortes viros paitim ejecit ex civitate, partim inte- remit. 4 Cn. Octavius, consul, armis expulit ex urbe collegam suum ; 5 omnis bic locus acersis corporum et civium sanguine 6 redundant. Supera\it postea Cinna cum Mario. Turn vero, clarissimis viris interfectis, lumina civitatis exstincta sunt. 7 Ultus est bujus victorias crudelitatem postea Sulla ; ne clici quidem opus est, quanta deminutione civium, et quanta calamitate rei publicse. Dissensit 8 M. Lepidus a clarissimo ac fortissimo viro, Q. Catulo. Attulit non tarn ipsius interitus rei publicse luctum, quam cetero- rum. 25. "Atque illse tamen omnes dissensiones erant ejusmodi, Quirites, qute non ad delendam, sed ad commutandam rem publicam pertinerent ; non illi nullam esse rem publicam, sed in ea, quae esset, se esse principes ; neque banc m'bem con- 32 ORATIO III. IN CATILINAM. flagrare, sed se in hac urbe florere voluerunt. Atque illse tarn en omnes dissensiones, quarum nulla exitium rei public* qusesivit, ejusmodi fuerunt, ut non reconciliatione concordiae, sed interneeione civium dijudicatse sint. In hoc autem uno post homi- num memoriam maximo crudelissimoque bello, 10 quale bellum nulla unquam barbaria cum sua gente gessit, quo in bello lex hsec fuit a Lentulo, Catilina, Cethego, et Cassio constituta, ut omnes, qui salva urbe salvi esse possent, in hostium numero ducerentur ; ita me gessi, Quirites, ut omnes salvi conservaremini ; et, quum hostes vestri tantum civium superfuturum esse putassent, quantum infinita? csedi restitisset, " tantum autem urbis, quantum flamma obire non potuisset, et urbem et cives integros incolumesque servavi. XI. 26. ^uibus pro tantis rebus, Quirites, nullum ego a vobis praemium virtutis, nullum insigne honoris, nullum monumentum laudis postulabo praeterquam hujus diei memoriam sempiternam. In animis ego vestris omnes triumphos meos, omnia 2 ornamenta honoris, monumenta glorias, laudis insignia, condi et collocari volo. 3 Nihil me mutum potest delectare, nihil taciturn, nihil denique ejusmodi, quod etiam minus digni assequi possint. Memoria vestra, Quirites, nostra? res alentur, sermonibus crescent, literarum monumentis inveterascent et corroborabuntur : 4 eandemque diem intelligo, quam spero aeternam fore, et ad salutem urbis, et ad memoriam consulatus mei propagatam ; unoque tempore in hac re publica 6 duos cives exstitisse, quorum alter fines vestri imperii non terrae, sed cceli regionibus terminaret, alter ejusdem imperii domi- cilium sedemque servaret. XII. 27. Sed, quoniam earum rerum, quas ego gessi, non eadem est fortuna atque conditio, * quae illorum, qui externa bella gesserunt : quod mihi cum iis vivendum est, quos vici ac subegi, 2 illi hostes aut interfectos aut oppressos rehquerunt : vestrum est, Quirites, si ceteris recte facta sua prosunt, mihi mea ne quando obsint, providere. 3 Mentes enim hominum audacissimorum scele- ratas ac nefarise ne vobis nocere possent, ego providi : ne mihi noceant, vestrum est providere. 4 Quamquam, Quirites, mihi qui- dem ipsi nihil ab istis jam noceri potest. Magnum enim est 5 in ORATIO III. IN CATILINAM. 33 bonis presidium, quod mihi in perpetuum comparatum est ; magna in re publica dignitas, quae me semper tacita defendet ; magna vis conscientiae, 6 quam qui negligent, quum me violare volent, se ipsi indicabunt. 28. Est etiam in nobis 7 is animus, Quirites, ut non modo nullius audaciae cedamus, sed etiam omnes improbos 8 ultro semper lacessamus. Quod si omnis impetus domesticorum bostium depulsus a vobis, se in me unum converterit, vobis erit videndum, Quirites, qua conditione posthac eos esse velitis, qui se pro salute vestra obtulerint invidiae periculisque omnibus. 9 Mihi quidem ipsi quid est, quod jam ad vitae fructum possit acquiri, praesertim quum neque in honore vestro, neque in gloria virtutis quidquam videani altius, quo mihi libeat ascendere ? 29. Illud perficiam profecto, Quirites, ut ea, quae gessi in consulatu, privatus tuear atque ornem ; ut, si qua est invidia in conservanda re publica suscepta, laedat invidos, mibi valeat ad gloriam. Deinde ita me in re publica tractabo, ut meminerim semper quae gesserim, curemque, ut ea 10 virtute, non casu, gesta esse videantur. Vos, Quirites, quoniam jam nox est, veneramini " ilium Jovem, custodem hujus urbis ac vestrum, atque in vestra tecta discedite : et ea, quamquam jam periculum est depulsum, tamen aeque ac priore nocte, custodiis vigiliisque defendite. Id ne vobis diutius faciendum sit, atque ut in perpetua pace esse possitis, providebo, Quirites. IN L. CATILIIA1 ORATIO QUARTA, HABITA IN SENATU. I. 1. Video, Patres conscripti, in me omnium vestrum 2 ora atque oculos esse conversos. Video vos non solum de 3 vestro ac rei publicse, verum etiam, si id depulsum sit, de meo periculo esse sollicitos. Est mihi jucunda 4 in malis, et grata in dolore, vestra erga me voluntas : sed earn, per deos immortales ! deponite, atque obliti salutis meae, de vobis ac de vestris liberis cogitate. Mihi si B ha3C conditio consulatus data est, ut omnes acerbitates, omnes dolores cruciatusque perferrem, feram non solum fortiter, verum etiam libenter, dummodo meis laboribus vobis populoque Romano dignitas salusque pariatur. 2. Ego sum ille consul, Patres con- scripti, cui 6 non forum, in quo omnis sequitas continetur, non cam- pus consularibus auspiciis consecratus ; non curia, summum auxilium omnium gentium; non domus, commune perfugium; non lectus ad quietem datus ; non denique haec sedes honoris, sella curulis, unquam vacua mortis periculo atque insidiis fuit. Ego multa tacui, multa pertuli, multa concessi, multa meo quodam dolore in vestro timore sanavi. Nunc, si hunc exitum consulatus mei dii immortales esse voluerunt, ut vos, Patres conscripti, populumque Romanum ex csede miserrima, conjuges, liberosque vestros, virginesque Vestales 7 ex acerbissima vexatione ; templa atque delubra, banc pulcberri- ORATIO IV. IN CATILINAM. 35 mam patriam omnium nostrum ex fcedissima flamma, totam Italiam ex bello et vastitate eriperem, qusecunque mihi uni proponetur fortmia, subeatur. Etenim, si P. Lentuliis 8 suum nomen, inductus a vatibus, fatale ad perniciem populi Komani fore putavit, cur ego non laeter, meum consulatum ad salutem rei publicae prope fatalem exstitisse ? II. 3. Quare, Patres conscripti, consulite vobis, prospicite pa trise, conservate vos, conjuges, liberos, fortunasque vestras, populi Romani nomen salutemque defendite, mihi parcere ac de me cogitare desinite. Nam primum debeo sperare, omnes deos, 1 qui huic urbi president, 2 pro eo mihi, ac mereor, relaturos esse gratiam ; deinde, si quid obtigerit, aequo animo paratoque moriar. Nam neque turpis mors forti viro potest accidere, neque immatura 3 consulari, nee misera sapienti. 4 Nee tamen ego sum ille ferreus, qui fratris carissimi et amantissimi praesentis mserore non movear, horumque omnium lacrimis, a quibus me circumsessum videtis. Neque meam mentem non domum ssepe revocat 5 exanimata uxor, et abjecta metu filia, et parvulus filius, quern mihi videtur amplecti res publica tamquam obsidem consulatus mei ; neque ille, qui, ex- pectans bujus exitum diei, adstat in conspectu meo, gener. Moveor his rebus omnibus, sed in earn partem, uti salvi sint vobiscum om- nes, etiam si me vis aliqua oppresserit, potius quam 6 et ille et nos una rei publicae peste pereamus. 4. Quare, Patres conscripti, 7 in- cumbite ad salutem rei publicae; circumspicite omnes procellas, qua? impendent, nisi providetis. Non Ti. Gracchus, quod iterum ti-ibunus plebis fieri voluit, non C. Gracchus, quod 8 agrarios concitare conatus est, non L. Saturninus, quod C. Memmium occidit, in dis- crimen aliquod, atque in vestrse severitatis judicium adducitur : te- nentur ii, qui ad urbis incendium, ad vestram omnium caadem, ad Catilinam accipiendum, RomaB restiterunt. Tenentur literse, signa, manus, denique unius cujusque confessio ; sollicitantur Allobroges ; 9 servitia excitantur; Catilina arcessitur; id est initum consilium, ut, interfectis omnibus, nemo ne ad deplorandum quidem populi Romani nomen, atque ad lamentandam tanti imperii calamitatem relinquatur. 36 ORATIO IV. IN CATILINAM. III. 5. Usee omnia indices detulerunt, *rei confessi sunt; vos inultis jam judiciis judicastis : primum, quod mihi gTatias egistis . 2 singularibus verbis, et mea virtute atque diligentia perditorum hominum conjurationem patefactam esse decrevistis : deinde quod P. Lentulum, ut se abdicaret prsetura, coegistis ; turn quod eum et ceteros, de quibus judicastis, in custodiam dandos censuistis, maxi- meque, quod meo nomine supplicationem decrevistis, 3 qui bonos togato babitus ante me est nemini ; postremo, hesterno die praemia legatis Allobrogum Titoque Volturcio dedistis amplissima. Quae sunt omnia ejusmodi, ut ii, qui in custodiam nominatim dati sunt, sine ulla dubitatione a vobis damnati esse videantur. 6. 4 Sed ego institui referre ad vos, Patres conscripti, tamquam integTum, et de facto, quid judicetis, et de poena, quid censeatis. 6 Ula praedicam, quae sunt consulis. Ego 6 magnum in re publica versari furorem, et nova quaedam misceri et concitari mala jampri- dem videbam; sed hanc tantam, tarn exitiosam haberi conjurati- onem a civibus nunquam putavi. Nunc, 7 quidquid est, quocun- que vestrae mentes inclinant atque sententiae, statuendum vobis ante noctem est. Quantum facinus ad vos delatum sit, videtis. 8 Huic si paucos putatis affines esse, vebementer eiTatis. Latius opinione disseminatum est hoc malum; manavit non solum per Italiam, verum etiam transcendit Alpes, et, obscure serpens, multas jam provincias occupavit. Id opprimi 9 sustentando ac prolatando nullo pacto potest. Quacunque ratione placet, celeriter vobis vin- dicandum est. IV. 7. Video J duas adhuc esse sententias : unam D. Silani, qui censet, eos, qui hsec delere conati sunt, morte esse multandos ; alteram C. Caesaris, qui mortis poenam removet, ceterorum suppli- ciorum omnes acerbitates amplectitur. Uterque et pro sua digni- tate, et pro 2 rerum magnitudine in summa severitate versatur. 3 Alter eos, qui nos omnes, qui populum Romanum vita privare conati sunt, qui delere imperium, qui populi Romani nomen ex- sting-uere, punctum tempoiis frui vita, et hoc communi spiritu, non putat oportere ; atque hoc genus pcenae ssepe in improbos cives in hac re publica esse usurpatum recordatur. 4 Alter intelligit, mor- OKATIO IV. IN CATILINAM. 37 tern a diis immortalibus non esse supplicii causa constitutam ; sed aut necessitatem naturae, ant laborum ac miseriarum quietem esse. Itaque earn sapientes nunquam inviti, fortes saepe etiam libenter appetiverunt. 5 Vincula vero, et ea sempiterna, certe ad singula- rem pcenam nefarii sceleris inventa sunt. Municipiis dispertiri jubet. Habere videtur 6 ista res iniquitatein, si imperare velis; dif- ficultatem, si rogare. Decernatur tamen, si placet. 8. Ego enim suscipiam, et, ut spero, reperiam, 7 qui id, quod salutis omnium causa statueritis, non putet esse sua3 dignitatis recusare. 8 Adjun- git gTavem pcenam municipiis, si quis eormn vincula ruperit ; hor- ribiles custodias circumdat, et digna scelere hominum perditorurn sancit, ne quis eorum pcenam, quos condemnat, aut per senatum aut per populum levare possit ; eripit etiam spem, quae sola homines in miseriis consolari solet. 9 Bona prasterea publican jubet : vitam solam relinquit nefaiiis bominibus ; 10 quam si eripuisset, multos uno dolore animi atque corporis, et omnes scelerum pcenas ademisset. Itaque, ut aliqua in \ita formido improbis esset posita, apud inferos ejusmodi quaedam illi antiqui supplicia impiis constituta esse " vo- luerunt ; quod \idelicet intelligebant, his remotis, non esse mortem ipsam pertimescendam. V. 9. Nunc, Patres conscripti, ego mea video 1 quid intersit. Si eritis secuti sensentiam C. Cassaris, quoniam hanc is in re pub- lica ^am, quaa popularis habetur, secutus est, fortasse minus erunt, hoc auctore et cognitore hujusce sententiae, mihi populares impetus pertimescendi : sin 2 illam alteram, nescio, an amplius mihi negotii contrahatur. Sed tamen meorum periculorum rationes utilitas rei pubhcae 3 vincat. Habemus enim a C. Caesare, sicut ipsius digni- tas,et majorum ejus amplitudo postulabat, sententiam, tamquam obsidem perpetuae in rem pubhcam voluntatis. Intellectum est, 4 qmd intersit inter levitatem concionatorum, et animum vere pop- ularem, saluti populi consiuentem. 10. Video 6 de istis, qui se populares haberi volunt, abesse non neminem, ne de capite vide- licet civium Romanorum sententiam ferat. Is et nudiustertius in custodiam cives Romanos dedit, et supplicationem mihi decreet, et indices hesterno die maximis praemiis affecit. Jam hoc nemini 38 ORATIO IV. IN CATILINAM. dubium est, 6 qui reo custodiam, quaesitori gratulationem, indici praemium decrevit, quid de tota re et causa judicarit. At vero C. Caesar intelligit, 7 legem Semproniam esse de civibus Romanis con- stitutam ; 8 qui autem rei publicae sit hostis, eum civem esse nullo modo posse : denique ipsura latorem Semproniae legis jussu populi pceuas rei publicae dependisse. 9 Idem ipsum largitorem Lentu- lum et prodigum uon putat, quuni de pernicie populi Romani, exitio hujus urbis tarn acerbe tamque crudeliter cogitarit, etiam ap- pellari posse popularem. Itaque homo mitissimus atque lenissimus non dubitat P. Lentulum aeternis tenebris vinculisque mandare, et sancit in posterum, ne quis hujus supplicio levando se jactare, et in pernicie populi Romani posthac popularis esse possit. Adjungit etiam publicationem bonorum, ut 10 omnes animi cruciatus et cor- poris etiam egestas ac mendicitas consequatur. VI. 11. Quamobrem sive Mioc statueritis, dederitis mihi co- mitem ad concionem, populo carum atque jucundum ; sive Silani sententiam sequi malueritis, facile me atque vos crudehtatis vitu- peratione populo Romano exsolvetis, 2 atque obtinebo, earn multo leniorem fuisse. Quamquam, Patres conscripti, quae potest esse in tanti sceleris immanitate punienda crudelitas ? Ego enim de meo sensu judico. 3 Nam ita mihi salva re publica vobiscum per- frui liceat, ut ego, quod in hac causa vehementior sum, non atroci- tate animi moveor, (quis enim est me mitior?) sed singulari qua- dam humanitate et misericordia. 4 Videor enim mihi videre hanc urbem, lucem orbis terrarum, atque arcem omnium gentium, su- bito uno incendio concidentem ; cerno animo sepultam patriam, miseros atque insepultos acervos civium ; versatur mihi ante oculos adspectus Cethegi et furor in vestra caede bacchantis. 12. Quum vero 5 mihi proposui regnantem Lentulum, sicut ipse se ex fatis sperasse confessus est, purpuratum esse huic Gabinium, cum exer- citu venisse Catilinam, turn lamentationem matrumfamilias, turn fugam virginum atque puerorum, ac vexationem virginum Vesta- lium perhorresco : et, quia mihi vehementer haec videntur misera atque miseranda, idcirco in eos, qui ea perflcere voluerunt, 6 me se- verum vehementemque praebebo. Etenim quaero, si quis pateifa- ORATIO IV. IN CATILINAM. 39 milias liberis suis a servo interfectis, uxore occisa, iiicensa domo, 7 siipplicium cle servis quam acerbissirnum sumpserit ; utrani is cle- mens ac rnisericors, an inhurnanisshnus et crudelissinms esse vide- atur \ 6 ZSIilii vero importunus ac ferreus, qui non dolore ac cracia- cu nocentis simm dolorem cruciatumque lenient. Sic nos in his ho- minibus, qui nos, qui conjuges, qui liberos nostros trucidare volue- runt ; qui singulas unius cujusque nostrum donios, et hoc univer- sum rei publica? domicilium delere conati sunt ; 9 qui id egerunt, ut gentem Allobrogum in vestigiis hujus urbis, atque in cinere deflagrati imperii collocarent ; si vehernentissimi raerimus, rnisericordes ha- bebiinur ; sin remissiores esse voluerimus, summa? nobis crudelitatis in patriae civiumque pernicie fama subeunda est. 13. Nisi vero cui- piam L. Ca?sar, vir fortissimus et aniantissimus rei publica?, crudelior nudiustertius visus est, quum sororis sua?, femina? lectissima?, 10 viruni prsesentem et audientem, vita privandurn esse dixit ; quum avum jussu consulis inteifectum filiumque ejus impuberem, legatum a patre missum, in carcere necatum esse dixit*- "Quorum quod simile factum 8 quod initum delenda? rei publica? consilium ? 12 Lar- gitionis voluntas turn in re publica versata est, et partium qusedam contentio. Atque illo tempore hujus 13 avus LentuH, clarissimus vir, armatus Gracchum est persecutus : ille etiam grave turn vulnus accepit, ne quid de summa re publica minueretur : hie ad evertenda ftrndamenta rei publics? Gallos arcessit, servitia concitat, Catilinam vocat, attribuit nos tracidandos Cethego, ceteros cives interficien- dos Gabinio, urbem inflammanclam Cassio, totam Italiam vastan- dam diripiendamque Catilina?. Vereamini, censeo, ne in hoc sce- lere tarn immani ac nefando, nimis ahquid severius statuisse vide- amini. Multo magis est verendum, 14 ne remissione poena? cru- deles in patriam, quam ne severitate animadversionis nimis vehe- mentes in acerbissimos hostes fuisse videamur. YTL 14. Sed ea, qua? exaudio, Patres conscripti, dissimulare non possum, ^aciuntur enim voces, qua? perveniunt ad aures meas, eorum, qui vereri videntur, ut habeam satis praesidii ad ea, qua? vos statueritis hodierno die, transigunda. Omnia et provisa, et parata, et constituta sunt, Patres conscripti, 2 quum mea summa 40 OKATIO IV. IN CATILINAM. cura atque diligentia, turn multo etiam majore populi Romani ad summum imperium retinendum, et ad communes fortunas con- servandas, voluntate. Omnes adsunt omnium ordinum homines, omnium denique aetatum ; plenum est forum, plena templa circum forum, pleni omnes aditus hujus templi et loci. 3 Causa est enim post urbem conditam haec inventa sola, in qua omnes sentirent unum atque idem, prseter eos, qui, quum sibi viderent esse pereundum, cum omnibus potius, quam soli perire voluerunt. 15. Hosce ego homines excipio et secerno libenter; neque in im- proborum civium, sed in acerbissimorum hostium numero haben- dos puto. Ceteri vero, dii immortales ! qua frequentia, quo studio, qua virtute ad communem salutem dignitatemque consentiunt? Quid ego hie equites Romanos commemorem ? qui vobis ita 4 summam ordinis consiliique concedunt, ut vobiscum de amore rei publican certent ; quos, 5 ex multorum annorum dissensione hujus ordinis ad societatem concordiamque revocatos, hodiernus dies vobiscum atque haec causa conjungit ; 6 quam si conjunctio- nem in consulatu confirmatam meo, perpetuam in re publica tenuerimus, confirmo vobis, nullum posthac malum civile ac do- mesticum ad ullam rei publicse partem esse venturum. Pari studio defendendae rei publicae convenisse video Uribunos aerarios, fortissimos viros ; 8 scribas item universos ; quos quum casu hie dies ad agrarium frequentasset, video ab exspectatione sortis ad salutem communem esse conversos. 16. Omnis ingenuorum adest multitndo, etiam tenuissimorum. Quis est enim, cui non haec templa, adspectus urbis, possessio libertatis, lux denique haec ipsa, et hoc commune patriae solum, quum sit carum, turn vero dulce atque jucundum ? VIII. Operas pretium est, Patres consciipti, 1 libertinorum hominum studia cognoscere ; qui, sua virtute fortunam hujus civitatis consecuti, vere hanc suam patriam esse judicant, quam 3 quidam hie nati, et summo nati loco, non patriam suam, sed urbem hostium esse judicaverunt. Sed quid ego hujusce ordinis homines commemoro, quos privatae fortunae, quos communis res publica, quos denique libertas, ea, quae dulcissima est, ad salutem ORATIO IV. IN CATILINAM. 41 patriae defendendam excitavit ? s Semis est nemo, qui modo tolerabili conditione sit servitutis, qui non audaciam ci\ium per- lioirescat; qui non haec stare cupiat; qui non quantum audet et quantum potest conferat ad communem salutem voluntatis 17. Quare si quern vestrum forte commovet hoc, quod auditum est, lenonem quendam Lentuli concursare circum tabernas, pretio sperare sollicitari posse animos egentium atque imperitorum, 4 est id quideni coeptum atque tentatum ; sed nulli sunt inventi tarn aut fortuna miseri, aut voluntate perditi, qui non ilium ipsum sellae atque operis et quaestus quotidiani locum, qui non cubile ac lectu- lum suum, qui denique non cursum hunc otiosum vitae suae salvum esse velint. 5 Multo vero maxima pars eorum, qui in tabemis sunt, nisi vero (id enim potius est dicendum) genus hoc universum amantissimum est otii. Etenim 6 omne instrumentum, omnis opera atque quaestus, frequentia civium sustentatur, alitur otio : quorum si quaestus, occlusis tabenris, minui solet, quid tan- dem incensis futurum fuit ? IX. 18. Quae quum ita sint, Patres conscripti, vobis populi Romani praesidia non desunt : vos ne populo Romano deesse videamini, providete. Habetis : consulem ex plurimis periculis et insidiis, atque ex media niorte, non ad vitam suam, sed ad salutem restrain reservatum ; omnes ordines ad conservandam rem publi- cam mente, voluntate, studio, virtute, voce consentiunt; obsessa facibus et telis inipiae conjurationis vobis supplex manus tendit patria communis ; vobis se, vobis vitam omnium civium, vobis arcem et Capitolium, vobis 2 aras Penatium, vobis 3 ignem ilium Vestae sempiternum, vobis omnia deorum templa atque delubra, vobis muros et urbis tecta commendat, Praeterea de vestra vita, de eonjugum vestrarum atque hberorum anima, de fortunis om- nium, de sedibus, 4 de focis vestris, hodierno die vobis judicandum est. 19. Habetis ducem memorem vestri, oblitum sui, 6 quae non semper facultas datur; habetis omnes ordines, omnes homines, universum populum Romanum, id quod 6 in civili causa hodierno die primum videmus, unum atque idem sentientem. " Cogitate, quantis laboribus fundatum imperium, quanta virtute stabihtam 42 ORATIO IV. IN CATILINAM. libertatem, quanta deorum benignitate auctas exaggeratasque for- timas una nox paene delerit. Id ne unquam posthac non niodo . confici, sed ne cogitari quidem possit a civibus, hodierno die providendum est. Atque base, non ut vos, qui mihi studio paene praecurritis, excitarem, locutus sum ; sed ut mea vox, quae debet esse in re publica princeps, officio functa consulari videretur. X. 20. Nunc antequam, Patres conscripti, x ad sententiam redeo, de me pauca dicam. Ego, quanta manus est conjuratorum, quam videtis esse permagnam, tantam me inimicorum multitudi- nem suscepisse video, sed earn esse turpem judico, infirmam et abjectam. 2 Quod si aliquando, alicujus furore et scelere concitata, manus ista plus valuerit quam vestra ac rei publican dignitas, me tarn en meorum factorum atque consiliorum nunquam, Patres con- scripti, poenitebit. Etenim more, quam mihi illi fortasse minitan- tur, omnibus est parata: vitae tantam laudem, 3 quanta vos me vestris decretis honestastis, nemo est assecutus. Ceteris enim bene 4 gesta, mini uni conservata re publica gratulationem decre- vistis. 21. Sit 5 Scipio clarus ille, cujus consilio atque virtute Hannibal in Africam redire, atque Italia decedere coactus est; ornetur alter eximia laude Africanus, qui duas urbes liuic imperio infestissimas, Carthaginem Numantiamque delevit; babeatur vir egregius Paullus ille, cujus currum rex potentissimus quondam et nobilissimus, Perses, bonestavit : sit aeterna gloria Marius, qui bis Italiam obsidione et metu servitutis liberavit ; anteponatur omni- bus Pompeius, cujus res gestae atque virtutes Sisdem, quibus solis cursus, regionibus ac terminis continentur : erit profecto inter borum laudes aliquid loci nostraB gloriae ; nisi forte majus est patefacere nobis provincias, 7 quo exire possimus, quam curare, ut etiam illi, qui absunt, babeant, quo victores revertantur. 22. Quamquam est 8 uno loco conditio melior 9 externa3 victoiioe, quam domesticaB, quod bostes alienigense aut oppressi serviunt, aut recepti beneficio se obligatos putant : qui autem ex numero civium dementia aliqua depravati, bostes patriae semel esse ccepe- runt, eos, quum a pernicie rei publicae repuleris, nee vi coercere nee beneficio placare 10 possis; quare mihi cum perditis civibus ORATIO IV. IN CATILINAM. 43 aeteraum bellum susceptum esse video. Id ego 1] vestro, bono- rumque omnium auxilio, inemoriamque tantorum periculorurn, qua? non modo in hoc populo, qui servatus est, sed etiaru in omnium gentium sermonibus ac mentibus semper haerebit, a me atque a meis facile propulsari posse confido. Neque ulla profecto tanta vis reperietur, 12 quae conjunctionem vestram equitumque Eomanorum, et tantam conspirationem bonorum omnium confrin- gere et labefactare possit. XL 23. Quae quum ita sint, Patres conscripti, ^ro imperio, pro exercitu, pro provincia, quam neglexi, pro triuinpho ceteris- que laudis insignibus, quae sunt a me propter urbis vestraeque salutis custodiam repudiata, pro 2 clientelis hospitiisque provincia- libus, quae tamen urbanis opibus non minore labore tueor, quam comparo : pro his igitur omnibus rebus, pro meis in vos singula- ribus studiis, proque hac, quam conspicitis, ad conservandam rem publicam diligentia, nihil a vobis, nisi hujus temporis, totiusque mei consulatus memoriam postulo ; 3 quae dum erit in vestris fixa mentibus, tutissimo me muro septum esse arbitrabor. Quod si meam spem vis improborum 4 fefellerit atque superaverit, com- mendo vobis parvum meum filium ; cui profecto 5 satis erit prae- sidii, non solum ad salutem, verum etiam ad dignitatem, -si ejus, qui haec omnia suo sohus periculo conservaverit, ilium filium esse memineritis. 24. Quapropter de summa salute vestra populique Romani, Patres conscripti, de vestris conjugibus ac hberis, de aris ac focis, de fanis atque templis, de totius urbis tectis ac sedibus, de imperio ac libertate, de salute Itahae, de universa re pubhca decernite diligenter, ut instituistis, ac fortiter. Habetis 6 eum* consulem, qui et parere vestris decretis non dubitet, et ea, quae statueritis, quoad vivet, defendere et per se ipsum praestare possit. PEO A. LICINIO ARCHIA POETA O E AT I O . I. 1. Si quid est in me Mngenii, judices, quod sentio quam sit exiguum, aut si qua exercitatio dicendi, in qua me non infitior mediocriter esse versatum, aut si hujusce rei ratio aliqua, ab opti- marum artium studiis ac disciplina profecta, a qua ego nullum con- fiteor setatis mese tempus abhorruisse : earum rerum omnium 2 vel in primis hie A. Licinius rractum a me repetere prope suo jure debet. Nam quoad longissime potest mens mea respicere spatium praBteriti temporis, et pueritise memoriam recordari ultimam, 3 inde usque repetens, hunc video 4 mihi principem, et ad suscipiendam, et ad ingrediendam rationem horum studiorum exstitisse. Quod si hsec vox, hujus bortatu prseceptisque conformata, nonnullis aliquando saluti fuit ; a quo id accepimus, quo ceteiis opitulari et alios ser- vare possemus, buic profecto ipsi, quantum est situm in nobis, et opem et salutem ferre debemus. 2. Ac, ne quis a nobis hoc ita dici forte miretur, 6 quod alia quaedam in hoc facultas sit ingenii, neque ha3C dicendi ratio aut disciplina, 6 ne nos quidem huic uni studio penitus unquam dediti fuimus. Etenim omnes artes, qua3 ad humanitatem pertinent, habent quoddam commune \dnculum, et quasi cognatione quadam inter se continentur. II. 3. Sed J ne cui vesti'um mirum esse videatur,me in qua3s- OKATIO PRO A. LICINIO AECHIA. 45 tione legitima, et in judieio publico, 2 quum res agatur apud prae- torerri popuh Romani, rectissimum virum, et apud severissiinos judices, tanto conventu hominum ac frequentia, 3 hoc uti genere di- cendi, quod non modo a consuetudine judiciorum, verum etiam a forensi sennone abhorreat : quseso a vobis, ut in hac causa mini detis banc veniam, accommodataru 4 buic reo, vobis, quemadrnodum spero, non molestam ; ut me pro summo poeta atque eraditissimo bomine dicentem, boc concursu bominum bteratissimorum, bac ves- tra biunanitate, boc denique prsetore exercente judicium, patiamini 5 de studiis bumanitatis ac Hterarum paulo loqui bberius, et 6 in ejusmodi persona, 7 quae propter otium ac studium, minime in judi- ciis pericidisque tractata est, uti prope 8 novo quodam et inusitato genere dicendi. 4. Quod si mini a vobis tribui concedique sen- tiam, 9 perficiam profecto, ut bunc A. Licinium non modo non se- gregandum, quum sit ci^, a numero civium, verum etiam, si non esset, putetis adsciscendum. HI. Nam ut primum ex pueiis excessit Archias, atque ab iis artibus, quibus setas pueribs 1 ad bumanitatem informari solet, se ad scribendi studium contubt ; primum Antiochias (nam ibi natus est 2 loco nobib), celebri quondam urbe et copiosa, atque eruditis- simis bominibus bberalissimisque studiis affluenti, celeriter antecel- lere omnibus ingenii gloria contigit. Post in ceteiis Asise partibus cunctaque Grsecia 3 sic ejus adventus celebrabantur, ut famam in- genii exspectatio bominis, exspectationem ipsius adventus admira- tioque superaret. 5. Erat Itaba time plena Graecarum artium ac discipbnarum, studiaque ba?c et in Latio 4 vehernentius turn cole- bantur quam nunc iisdem in oppidis ; et bic Roma?, propter tran- quillitatem rei publicae, non negligebantur. 5 Itaque bunc et Ta- rentini et Rbegini et Neapobtani civitate ceterisque praemiis dona- runt ; et omnes, 6 qui aliquid de ingeniis poterant judicare, cogni- tione atque bospitio dignum existimarunt. Hac tanta celebritate fama? quum esset 7 jam absentibus notus, Romam venit, Mario con- sule et Catulo. Nactus est primum 8 consules eos, quorum alter res ad scribendum maximas, alter quum res gestas, turn etiam stu- dium atque aures adbibere posset. Statim 9 LucuUi, quum prse- 46 ORATIO PRO A. LICINIO ARCHIA. textatus etiam turn Archias esset, eum clomimi suam receperimt. 10 Sed enim hoc non solum ingenii ac literarum, verum etiam na- turae atque virtutis, ut domus, quae hujus adolescentiae prima pa- tuit, eadem esset familiarissima senectuti. 6. Erat temporibus illis jucundus Metello, "illi ISTumidico, et ejus Pio filio; 12 audieba- tur a M. JSmilio ; vivebat cum Q. Catulo, et patre et filio ; a L. Crasso colebatur ; Lucullos vero, et Drusum, et Octavios, et Cato- nem, et totam Hortensiorum domum, 13 devinctam consuetudine quum teneret, afficiebatur summo lionore, 14 quod eum non solum colebant, qui aliquid percipere atque audire studebant, verum etiam, si qui forte simulabant. IV. Interim satis longo intervallo, quum esset cum L. Lucullo in Siciliam profectus, et quum ex ea provincia cum eodem Lucullo decederet, venit 1 Heracliam. 2 Quae quum esset civitas aequissimo jure ac foedere, adscribi se in earn civitatem voluit : idque, quum ipse per se dignus putaretur, turn auctoritate et gratia Luculli, ab Heracliensibus impetravit. 1. Data est 3 ci vitas Silvani lege et Carbonis, Si qui fcederatis civitatibus adscripti fuissent, si TUM, QUUM LEX FEREBATUR, IN ITALIA DOMICILIUM HABUISSENT, ET, 4 SI SEXAGINTA DIEBUS APUD PR^ETOREM ESSENT PROFESSI. 8. 6 Quum hie domicilium RomaB multos jam annos haberet, professus est apud prsetorem, Q. Metellum, familiarissimum suum. Si nihil aliud nisi 6 de civitate ac lege dicimus, nihil clico amplius : causa dic- ta est. Quid enimhorum infirm ari, 7 Grati, potest ? Heraclisene esse turn adscriptum negabis? Adest vir summa auctoritate et reli- gione et fide, L. Lucullus, qui se 8 non opinari, sed scire, non audi- visse, sed vidisse, non interfuisse, sed egisse dicit. Adsunt Hera- chenses legati, nobilissimi homines : hujus judicii causa cum man- datis et cum publico testimonio venerunt, qui hunc adscriptum Herachensem dicunt. 9 Hic tu tabulas clesicleras Herachensium publicas, quas Italico bello, incenso tabulario, interisse scimus omnes. Est ridiculum ad ea, qua? habemus, nihil dicere, qua5rere, qua3 habere non possumus, et de hominum memoria tacere, 10 literarum memoriam flagitare; et, quum habeas amphssimi viri "religionem, integerrimi municipii jusjurandum fidemque, ea, quae depravari ORATIO PRO A. LICIXIO ARCHIA. 47 nullo modo possunt, repudiare, tabulas, 12 quas idem dicis solere corrumpi, desiderare. 9. 13 An domicilium Roniae non habuit? qui tot annis, ante civitatem datam, sedem omnium rerum ac fortu- narum suarum Roma? collocavit? "An non est professus? 15 Im- mo vero iis tabulis professus, quae solae ex ilia professione collegioque praetorum obtinent publicarum tabularum auctoritatem. V. * Nam quum Appii tabulae negligentius asservatae diceren- tur, Gabinii, quamdiu incolumis fuit, levitas, post damnationem calamitas, omnem tabularum fideixi " resignasset ; Metellus, homo sanctissimus modestissimusque omnium, tanta diligentia fuit, ut ad L. Lentulum praetorem et ad 3 judices yenerit et unius nominis litura se eommotum esse dixerit. His igitur tabulis nullam lituram in nomine A. Licinii videtis. 10. Quae quum ita sint, quid est, quod de ejus 4 civitate dubitetis, praesertirn quum aliis quoque in civitatibus fuerit adscriptus ? Etenim quum mediocribus multis, et aut nulla, aut liumili aliqua arte praeditis, gTatuito chitatem in Graacia homines impei-tiebant, 5 Rheginos credo, aut Locrenses, aut Neapolitanos, aut Tarentinos, quod 6 scenicis artificibus largiri sole- bant, id huic, summa ingenii praedito, gloria noluisse. 7 Quid ? quum ceteri, non modo 8 post chitatem datam, sed etiam post legem Papiam, aliquo modo in eorum municipiorum tabulas irrepserint, hie, qui ne utitur quidem illis, in quibus est scriptus, quod semper se Heracliensem esse vomit, rejicietur? 11. 9 Census nostros re- quiris. "Scilicet: est enim obscurum, " proximis censoribus, hunc cum clarissimo imperatore, L. Lucullo, apud exercitum fuisse, su- perioribus, cum eodem quaestore fuisse in Asia, piimis, Julio et Crasso, nullam populi partem esse censam. Sed, quoniam census non jus civitatis contirmat, ac tantummodo indicat, eum, qui sit census, ita se jam turn gessisse pro cive : iis temporibus, 12 quern tu criminaris ne ipsius quidem judicio in civium Romanomm jiue esse versatum, et testamentum saepe fecit nostris legibus, et 13 adiit here- ditates cidum Romanomm, et 14 in beneficiis ad aerarium delatus est a L. Lucullo proconsule. VI. Quaere argumenta, si quae potes. Nunquam enim hie neque suo,neque amicorimi judicio 2 reTincetm*. 48 ORATIO PRO A. LICINIO ARCHIA. 12. Quaeres a nobis, Grati, cur tantopere hoc homine delecte- mur. 3 Quia suppeditat nobis, ubi et animus ex hoc forensi stre- pitu reficiatur, et aures convicio defessae conquiescant. An tu exis- thnas aut 4 suppetere nobis posse, quod quotidie dicamus, in tanta varietate rerum, nisi animos nostros doctrina excolamus ; aut ferre animos tantam posse contentionem, nisi eos doctrina eadena relaxe- mus? Ego vero fateor, me bis studiis esse deditum. 5 Ceteros pudeat, si qui se ita Uteris abdiderunt, ut nihil possint ex iis neque ad communem affeiTe fructurn, neque in adspectum lucemque pro- ferre. - Me autem quid pudeat, qui tot annos . ita vivo, judices, ut 6 a nullius unquam me tempore aut commodo aut otium meum abstraxerit, aut voluptas avocarit, aut denique somnus retardarit ? 13. Quare 7 quis tandem me reprehendat, aut quis mihi jure suc- censeat, 8 si, quantum ceteris ad suas res obeundas, quantum ad fes- tos dies ludorum celebrandos, quantum ad alias voluptates, et ad ipsam requiem animi et corporis conceditur temporum ; quantum alii tribuunt tempestivis conviviis, quantum denique alveolo, quan- tum pilae, tantum mihi egomet ad haec studia recolenda sumpsero ? Atque hoc adeo mihi concedendum est magis, quod ex his studiis 9 haec quoque crescit oratio et facultas ; quae, quantacunque est in me, nunquam amicorum periculis defuit. 10 Qua3 si cui levior vi- detur, ilia quidem certe, quae summa sunt, ex quo fonte hauriam, sentio. 14. Nam, nisi multorum praaceptis multisque hteris mihi ab adolescentia suasissem, nihil esse in vita "magnopere expeten- dum, nisi laudem atque honestatem ; in ea autem persequenda omnes cruciatus corporis, omnia pericula moi-tis atque exsilia parvi esse ducenda ; nunquam me pro salute vestra in tot ac tantas dimi- cationes atque in hos profligatorum hominum quotidianos impetus objecissem. Sed pleni sunt omnes libri, plenaa sapientium voces, plena exemplorum vetustas ; quae jacerent in tenebris omnia, nisi literarum lumen accederet. 12 Quam multas nobis imagines non solum ad intuendum, verum etiam ad imitandum fortissimorum virorum expressas scriptores et Grasci et Latini reliquerunt ? Quas ego mihi semper in administranda re pubhca proponens, animum et mentem meam 13 ipsa cogitatione hominum excellentium confor- mabam. ORATIO PRO A. LICINIO ARCHIA. 49 VTL 15. Quseret quispiam : Quid? illi ipsi summi viri, quorum virtutes 1 Uteris proditae sunt, istane doctrina, quam tu efFers laudibus, eruditi fuerunt? 2 Difficile est hoc de omnibus confirmare : sed tamen est certum, quid respondeam. Ego mul- tos homines excellenti animo ac virtute fuisse, et sine doctrina, naturae ipsius habitu prope divino, per se ipsos et moderates et graves exstitisse fateor : etiam illud adjungo, siepius ad laudem atque virtutem 3 naturam sine doctrina, quam sine natura valuisse doctrinam. 4 Atque idem ego hoc contendo, quum ad naturam eximiam et illustrein accesserit ratio quaedam eonformatioque doctrinae, turn illud nescio quid praeclarum ac singulare solere exsistere ; 16. 5 ex hoc esse hunc numero, quern patres nostri viderunt, divinum hominem, Africanum ; ex hoc C. Laelium, L. Furium, moderatissimos homines et continentissimos ; ex hoc fortissimum virum, et illis temporibus doctissimum, Catonem ilium senem, qui profecto, 6 si nihil ad percipiendam colendamque virtu- tem Uteris adjuvarentur, nunquam se ad earum studium contu- lissent. Quod si non hie tantus fructus ostenderetur, et si ex his studiis delectatio sola peteretur, tamen, ut opinor, 7 hanc animi adversionem humanissimam ac liberalissimam judicaretis. 8 Nam ceterae neque temporum sunt, neque aetatum omnium, neque loco- rum ; at haec studia adolescentiam acuunt, senectutem oblectant, secundas res ornant, 9 adversis perfugium ac solatium praebent ; delectant domi, non impediunt foris, pernoctant nobiscum, pere- grinantur, rusticantur. 17. Quod si 10 ipsi haec neque attingere, neque sensu nostro gustare possemus, tamen ea mirari deberemus, etiam quum in aliis videremus. Vin. Quis nostrum Ham animo agresti ac duro fuit, ut Roscii morte nuper non commoveretur ? 2 qui quum esset senex mortuus, tamen, propter excellentem artem ac venustatem, 3 \ideba- tur omnino mori non debuisse. Ergo ille corporis motu tantum amorem sibi conciliarat a nobis omnibus : nos animorum incredi- biles motus celeritatemque ingeniorum negligemus? 18. Quoties ego hunc Archiam vidi, judices (utar enim vestra benignitate, 50 ORATIO PRO A. LICTNIO ARCHIA. quoniam me in hoc novo generi dicendi tarn diligenter attenditis), quoties ego hunc vidi, 4 quum literam sciipsisset nullam, magnum nuinerum optimorum versuum de iis ipsis lebus, qua? turn ageren- tiir, dicere ex tempore ! 5 quoties revocatum eandem rem dicere, commutatis verbis atque sententiis ! 6 Quae vero accurate cogitate- que sciipsisset, ea sic vidi probari, ut ad veterum scriptorum laudem pervenirent. 7 Hunc ego non diligam ? non admirer ? non omui ratione defendendum putem ? 8 Atque sic a summis hominibus eruditissimisque accepimus, ceterarum rerum studia et doctrina, et praeceptis, et arte constare, 9 poetam natura ipsa valere, et mentis viribus excitari, et quasi divino quodam spiritu infiari. Quare suo jure 10 noster ille Ennius sanctos appellat poetas, quod quasi deorum "aliquo dono atque munere commendati nobis esse videantur. 19. Sit igitur, judices, sanctum apud vos, 12 humanissimos homines, hoc poetse nomen, quod nulla unquam barbaria violavit. Saxa et solitudines voci respondent ; bestiae saepe immanes cantu flectuntur atque consistunt : nos instituti rebus optimis non poetarum voce 13 moveamur? 14 Homerum Colophonii civem esse dicunt suum, Chii suum vindicant, Salaminii repetunt, Smyrnaei vero suum esse confirmant ; itaque etiam delubrum ejus in oppido dedicaverunt : permulti alii praeterea pugnant inter se atque contendunt. IX. Ergo illi 1 alienum, quia poeta rait, post mortem etiam expetunt : nos hunc vivum, qui et voluntate et legibus noster est, repudiabimus ? praesertim quum omne olim studium atque omne ingenium contulerit Archias ad populi Romani gloriam laudem- que celebrandam. JSTam 2 et Cimbricas res adolescens attigit, et ipsi illi C. Mario, qui durior ad haac studia ^debatur, jucundus fuit. 20. Neque enim quisquam est tarn aversus a Musis, 3 qui non man- dari versibus seternum suorum laborum facile praeconium patiatur. Themistoclem ilium, summum Athenis virum, dixisse aiunt, quum ex eo quaereretur, 4 " quod acroama, aut cujus vocem libentissime audiret : ejus a quo sua virtus optime praadicaretur." Itaque ille Marius item B eximie L. Plotium dilexit, cujus ingenio putabat ea, quae gesserat, posse celebrari. 21. 6 Mithridaticum vero bellum, magnum atque difficile, et in uiulta varietate terra marique vei"sa- ORATIO PRO A. LICINIO ARCHIA. 51 turn, totum ab hoc expressum est : 7 qui libri non modo L. Lucul- lum, fortissimuin et clarrissimum viram, verum etiam populi Ro- mani nomen illustrant. Populus enim Romanus aperuit, Lucullo imperante, Pontum, et regiis quondam opibus, et ipsa natura regio- nis 8 vallatum : populi Romani exercitus, eodem duce, 9 non maxima manu innumerabiles Armemorum copias fudit: 10 populi Romani laus est, urbem amicissimam Cyzicenorum, ejusdem consilio, ex omni impetu regio, atque totius belli ore ac faucibus ereptam esse atque servatam : " nostra semper feretur et prsedicabitur, L. Lucullo dimicante, cum interfectis ducibus depressa hostium classis, et in- credibilis apud Tenedum pngna ilia navalis : nostra sunt troprea, nostra monumenta, nostri triumplri ; quae quorum ingeniis 12 efte- runtur. ab iis populi Romani fama celebratur. 22. Cams fuit Africano superiori noster Ennius ; itaque etiam 13 in sepulchro Scipionum putatur is esse constitutus ex marmore. "At iis laudi- bus certe non solum ipse, qui laudatur, sed etiam populi Romani nomen ornatur. In ccelum 15 liujus proavus Cato tollitur: magnus honos popub' Romani rebus adjungitur. Omnes denique illi Maximi, Marcelli, Fulvii, non sine communi omnium nostrum laude decor antur. X. Ergo a ilium, qui haec fecerat, Rudinum bominem, majores nostri in cmtatem receperunt : nos lnmc Heracliensem, multis civi- tatibus expetitum, in hac autem legibus constitutum, de nostra civitate ejiciemus ? 23. Kara si quis 2 minorem glorias fructum putat ex Gra?cis versibus percipi, quam ex Latinis, vebementer errat, propterea, quod 3 Grreca leguntiu in omnibus fere gentibus, Latina sms fini- bus, exiguis sane, continentiu. Quare si res eas, quas gessimus, 4 orbis teiTas regionibus definiuntur, cupere debemus, quo manuum nostrarum tela pervenerint, eodem gloriam famamque penetrare ; quod quum ipsis populis, de quorum rebus scribitur, bsec 5 ampla sunt, turn iis certe, qui de vita, glorias causa, dimicant, hoc maxi- mum et periculorum incitamentum est et laborum. 24. Quam multos 6 scriptores rerum suamm magnus ille Alexander secum ha- buisse dicitur ! Atque is tamen, quirm ' in Sigeo ad Achillis tu- 52 ORATIO PRO A. LICINIO ARCHIA. mulum adstitisset, fortunate, inquit, adolescens, 8 qui turn virtutis Homerum prcecone?n inveneris ! Et vere : nam, nisi Ilias ilia exstitissit, idem tumulus, qui corpus ejus contexerat, noraen etiam obruisset. Quid ? 9 noster hie Magnus, qui cum virtute fortunam adaequavit, nonne Tlieoplianem, Mitylenaeum, scriptorem rerum sua- rum, in concione militum civitate donavit ; et nostri illi fortes viri, sed rustici ac milites, dulcedine quadam gloriae commoti, qaasi participes ejusdem laudis, magno illud clamore approbaverunt ? 25. Itaque, i0 credo, si civis Romanus Archias legibus non esset, ut ab aliquo imperatore civitate donaretur, perficere non potuit. Sulla, quum Hispanos donaret et Gallos, credo, hunc petentem re- pudiasset ; " quern nos in concione vidimus, quum ei libellum ma- ins poeta de populo subjecisset, quod epigramma in eum fecisset, tantummodo alternis versibus longiusculis, statim ex iis rebus, quas tunc vendebat, jubere ei premium tribui, sed ea conditione, ne quid postea scriberet. 12 Qui sedulitatem mali poeta? duxerit aliquo tamen prsemio dignam, hujus ingenium et virtutem in scri- bendo et copiam non expetisset? 26. Quid? a Q. Metello Pio, familiarissimo suo, qui civitate multos donavit, neque per se, neque per Lucullos 13 impetravisset? 14 qui prsesertim usque eo de suis rebus scribi cuperet, ut etiam 15 Cordubae natis poetis, 16 pingue quiddam sonantibus atque peregiinum, tamen aures suas dederet. XL Neque enim est hoc dissimulandum, quod obscurari non potest, 1 sed pra3 nobis ferendum : trahimur omnes studio laudis, et 2 optimus quisque maxime gloria ducitur. Ipsi illi philosophi, etiam in 3 iis libellis, quos de contemnenda gloria scribunt, nomen suum inseribunt : in eo ipso, in quo prsedicationem nobilitatemque despiciunt, pra^dicari de se, ac nominari volunt. 27. 4 Decimus quidem Brutus, summus vir et imperator, Accii, amicissimi sui, carminibus templorum ac monumentorum aditus exornavit suo- rum. Jam vero ille, qui cum JEtolis, Ennio comite, bellavit Ful- vius non dubitavit Martis manubias Musis consecrare. Quare, 6 in qua urbe imperatores, prope armati, poetarum nomen et Musarum delubra coluerunt, in ea non debent togati judices 7 a Musarum honore et a poetarum salute abhorrere. ORATIO PRO A. LICINIO ^ 53 28. Atque, ut id libentius faciatis, 8 jam me vobis, judices, indicabo, et de meo quodarn amore glorise, nimis acri fortasse, ve- rumtamen honesto, vobis confitebor. Nam, 9 quas res nos in con- sulatu nostro vobiscum simul pro salute hujus urbis atque imperii, et pro vita civium, proque universa re publica gessimus, attigit hie versibus atque inchoavit ; quibus auditis, quod mihi magna res et jucunda visa est, hunc ad perficiendum adjuvi. Nullam enim virtus aliam mercedem laborum periculorumque 10 desiderat, prseter hanc laudis et glorias ; qua quidem detracta, judices, quid est, quod in hoc tarn exiguo vitas curriculo, et tarn brevi, tantis nos in labo- ribus exerceamus ? 29. Certe, si nihil animus prassentiret in pos- terum, et " si, quibus regionibus vitas spatium circumscriptum est, eisdem omnes cogitationes terminaret suas, nee tantis se laboribus frangeret, neque tot curis ^igiliisque angeretm*, nee toties de ipsa vita dimicaret. Nunc insidet quae dam 12 in optimo quoque virtus, quas 13 noctes ac dies animum glorise stimulis concitat, atque admo- net non cum vitas tempore esse dimittendam commemorationem nominis nostri, sed cimi omni posteritate adaequandam. XII. 30. x An vero tarn pam anhni \ideamur esse omnes, qui in re publica, atque in his vitse periculis laboribusque versamur, ut, quum usque ad extremum spatium, nullum tranquillum atque otiosum spiritum duxerimus, nobiscum simul moritura omnia ar- bitremur ? An statuas et imagines, non animomm simulacra, sed coi-porum, studiose multi summi homines rehquerunt, consihoriun relinquere ac ^ii-tutum nostrarum effigiem 2 nonne multo malle de- bemus, sumrnis ingeniis expressam et politam ? Ego vero omnia, quas gerebam, jam turn in gerendo spargere me ac disseminare arbitrabar in orbis teiTas memoriam sempiternam. 3 Hasc vero sive a meo sensu post mortem abfutura est, sive, ut sapientissini homines putaverunt, ad aliquam animi mei partem pertinebit, mvne quidem certe cogitatione quadam speque delector. 31. Quare conservate, judices, hominem pudore eo, 4 quern amicorum videtis comprobari quum dignitate, turn etiam vetus- tate, ingenio autem tanto, quantum id convenit existimari, quod summonun hominum ingeniis expetitum esse videatis ; 6 causa vero 54 ORATIO PRO A. LICINIO ARCHIA. ejusmodi, quae beneficio legis, auctoritate municipii, testimonio Lu- culli, tabulis Metelli comprobetur. Quae quum ita sint, petimus a vobis, judices, si qua non modo e humana, veram etiam divina in tantis ingeniis commendatio debet esse, 7 ut eum, qui vos, qui ves- tros imperatores, qui populi Romani res gestas semper omavit ; qui etiam his recentibus nostris, vestrisque domesticis periculis seternum se testimonium laudis daturum esse profitetur; 8 isque est eo numero, qui semper apud omnes sancti sunt habiti, itaque dicti, sic in vestram accipiatis fidem, ut bumanitate vestra levatus potius, quam acerbitate violatus esse videatur. 32. 9 Quae de causa pro mea consuetudine breviter simpliciterque dixi, judices, ea con- iido probata esse omnibus : quae non fori, neque judiciali consuetu- dine, et de bominis ingenio, et communiter de ipsius studio locutus sum, ea, judices, a vobis spero esse in bonam partem accepta ; 10 ab eo, qui judicium exercet, certe scio. OEATIO PEO M. MAECELLO I. 1. x Diuturni silentii, Patres conscripti, quo eram his temporibus usus, 2 non tirnore aliquo, sed partim dolore, partim verecundia, finem hodiernus dies attulit, idemque initium, quae vellem quaeque sentirem meo pristino more dicendi. Tantarn enim mansuetudinem, tarn inusitatam inauditamque clementiam, tantum in summa potestate omnium rerum 3 modum, tarn deni- que incredibilem sapientiam ac paene divinam, tacitus praeterire nullo modo possum. 2. M. enim Mar cello vobis, Patres conscripti, reique publicae reddito, 4 non illius solum, sed etiam meam vocem et auctoritatem, et vobis et rei publicae conservatam ac restitutam puto. & Dolebam enim, Patres conscripti, et vehementer angebar, quum viderem, virum talem, qui 6 in eadem causa esset, in qua ego fuissem, non in eadem esse fortuna : nee mihi persuadere pot- eram, nee fas esse ducebam, versari me in nostro vetere curriculo, illo aemulo atque imitatore studiorum ac laborum meorum, quasi quodam socio a me et comite, distracto. Ergo et mihi meae pristi- nae vitse consuetudinem, C. Caesar, 7 interclusam aperuisti, 8 et his omnibus, ad bene de omni re publica sperandum, quasi signum aliquod sustulisti. 3. Intellectum est enim, 9 mihi quidem in multis, et maxime in me ipso, sed paulo ante omnibus, quum M. Marcellum senatui reique publicae concessisti, 10 commemoratis 56 0RATI0 PRO M. MARCELLO. praesertim offensionibus, te auctoritatem hujus ordinis, dignitatem- que rei publicae, tuis vel doloribus vel suspicionibus anteferre. Hie quidem 11 fructum omnis ante actae vita? hodierno die maximum cepit, quum w summo consensu senatus, turn praeterea judicio tuo gravissimo et maximo. Ex quo profeeto intelligis, quanta in dato beneficio sit laus, quum in accepto sit tanta gloria. Est vero for- tunatus ille, cujus ex salute non minor paene ad omnes, quam ad ilium ventura sit, laetitia pervenerit : 4. quod quidem ei merito, atque optimo jure, contigit. Quis enim est illo, aut nobilitate, aut probitate, aut optimarum artium studio, aut innocentia, aut ullo laudis genere, praestantior ? II. ^ullius tantum flumen est ingenii, nullius clicendi aut scribendi tanta vis, tanta copia, quae, non dicam exomare, sed enarrare, C. Caesar, res tuas gestas possit. Tamen affirmo, et hoc 2 pace dicam tua; nullam in his laudem esse ampliorem, quam earn, quam hodierno die consecutus es. 5. Soleo saepe ante ocu- los ponere, 3 idque libenter crebris usurpare sermonibus : omnes nostrorum imperatorum, omnes exterarum gentium, potentissimorum- que populorum, omnes clarissimorum regum res gestas cum tuis, nee contentionum magnitudine, nee numero prceliorum, nee varie- tate regionum, nee celeritate conficiendi, nee dissimilitudine bello- rum, posse conferri ; 4 nee vero disjunctissimas terras citius passibus cujusquam potuisse peragrari, quam tuis, non dicam cursibus, sed victoriis, lustratae sunt. 6. 5 Quae quidem ego nisi tarn magna esse fatear, ut ea vix cujusquam mens aut cogitatio capere possit, amens sim, sed tamen sunt alia majora. Nam bellicas laudes solent qui- dam extenuare 6 verbis, easque detrahere ducibus, communicare cum multis, ne propriae sint imperatorum. Et certe, 7 in armis, militum virtus, locorum opportunitas, auxilia sociorum, classes, commeatus, multum juvant ; maximam vero partem, quasi suo jure, fortuna sibi vindicat ; et, quidquid prospere gestum est, id paene omne ducit suum. *7. 8 At vero hujus gloriae, C. Caesar, quam es paulo ante adeptus, socium habes neminem : totum hoc, quantum- cunque est, quod certe maximum est, totum est, inquam, tuum. Nihil sibi 9 ex ista laude centurio, nihil praefectus, nihil cohore, nihil ORATIO PRO M. MARCELLO. 57 turnia decerpit : quin etiam 10 ilia ipsa rerum humanarum domina, Fortuna, in istius societatem glorias se non offert ; tibi cedit ; tuam se esse totam et propriam fatetur. ISTunquani enini temeritas cum sapientia commiscetur, " neque ad consilium casus adniittitur. HI. 8. Domuisti gentes Mmmanitate barbaras, multitudine innumerabiles, locis infinitas, omni copiarum genere abundantes : sed tamen ea vicisti, quae et naturam et conditioner^ ut vinci possent, habebant. Nulla est enim tanta vis, 2 quae non ferro et viribus debilitari frangique possit. Animum vincere, iracundiam cohibere, victoriam temperare, 3 adversariuni, nobilitate, ingenio, virtute praestantem, non modo extollere jacentem, sed etiam ampli- ficare ejus piistinam dignitatem ; baec qui facit, non ego eum cum summis viris comparo, sed simillimum deo judico. 9. Itaque, C. Caesar, bellicae tuae laudes celebrabuntur illae quidem non solis nostris sed paene omnium gentium Uteris atque Unguis ; nee ulla unquam aetas de tuis laudibus conticescet : sed tamen 4 ejusmodi res, nescio quomodo, etiam quum legimtur, obstrepi clamore mili- tum videntur, et tubarum sono. At vero, quum 5 aliquid clementer, mansuete, juste, moderate, sapienter factum, in iracundia praeser- tim, quae est inimica consilio, et in victoria, quae natura insolens et superba est, audimus aut legimus ; quo studio mcendimur, non modo in gestis rebus, sed etiam in fictis, ut eos saepe, quos nun- quam \idimus, diligamus! 10. 6 Te vero, quern praesentem intu- emur, cujus mentem sensusque et os ceraimus, ut, quidquid belli fortuna reliquum rei publicae fecerit, id esse salvum velis, quibus laudibus efFeremus ? quibus studiis prosequemm ? qua benevolentia complectemur ? Parietes, 7 medius fidius, ut mihi Aidetur, hujus curiae, tibi gratias agere gestiimt, 8 quod brevi tempore mtura sit ilia auctoritas in bis majorum suorum et suis sedibus. IV. Equidem, 1 quum C. Marcelli, viri optimi et incomparabili pietate praediti, lacrimas modo vobiscum ^derem, omnium Marcel- lorum meum pectus memoria obmdit ; quibus tu etiam mortuis, M. Marcello conservato, dignitatem suain reddidisti, nobilissimamque familiam, jam ad paucos redactam, 2 paene ab interitu vindicasti. 11. Hunc tu igitur diem tuis maximis et innumerabilibus gratula- 58 ORATIO PRO M. MARCELLO. tionibus jure anteponis. 3 Hsec enim res unius est propria Caesaris : ceterae duce te gestae, magnae illae quidem, sed tamen rrmlto mag- noque comitatu. Hujus autem rei 4 tu idem es et dux et comes ; quae quidem tanta est, ut nulla tropaeis et monumentis tuis allatura finem sit aetas : nihil est enim 6 opere et manu factum, quod non aliquando conficiat et consumat vetustas : 12. at haec tua justitia et lenitas animi florescit quotidie magis, e ita ut, quantum tuis operi- bus diutumitas detrahet, tantum afferat laudibus. Et ceteros qui- dem omnes victores bellorum civilium 7 jam ante aequitate et mise- ricordia viceras : hodierno vero die te ipsum vicisti. 8 Vereor ut hoc, quod dicam, perinde intelligi auditu possit, atque ipse cogitans sentio : ipsam victoriam vicisse videris, 9 quum ea, quae ilia erat adepta, victis remisisti. Nam, quum ipsius victoriae conditione 10 omnes victi occidissemus, clementiae tuae judicio conservati sumus. Recte igitur unus invictus es, a quo etiam ipsius victoriae conditio visque devicta est. V. 13. Atque hoc C. Caesaris judicium, Patres conscripti, 1 quam late pateat, attendite : a omnes enim, qui ad ilia arma fato sumus nescio quo rei publicae misero funestoque compulsi, 3 etsi ahqua culpa tenemur erroris humani, a scelere certe liberati sumus. Nam, quum M. Marcellum, deprecantibus vobis, rei publicae conser- vavit : memet mihi, et item rei publicae, nullo deprecante, 4 reliquos amplissimos viros et sibi ipsos et patriae reddidit : quorum et fre- quentiam et dignitatem & hoc ipso in consessu videtis. 6 Non ille hostes induxit in curiam, sed judicavit, a plerisque, ignoratione potius, et falso atque inani metu, quam cupiditate aut crudelitate, bellum esse susceptum. 14. Quo quidem in bello semper 7 de pace audiendum putavi, semperque dolui, non modo pacem, sed etiam orationem civium pacem flagitantium repudiari. Neque enim ego ilia, nee ulla unquam secutus sum arma civilia ; semper- que mea consilia 8 pacis et togae socia, non belli atque armorum, fuerunt. Hominem sum secutus 9 privato officio, non publico : tantumque apud me 10 grati animi fidelis memoria valuit, ut nulla non modo cupiditate, sed ne spe quidem, prudens et sciens, tam- quam ad interitum ruerem voluntarium. 15. n Quod quidem ORATIO PRO M. MARCELLO. 59 meum consilium miniine obscmiim fuit. Nam et in hoc ordine, integra re, multa de pace dixi ; et in ipso bello 12 eadem, etiam cum capitis mei periculo sensi. Ex quo nemo jam erit tarn injustus existimator rerum, 13 qui dubitet, quae Caesaris de bello voluntas merit, quum pacis auctores conservandos statim censuerit, ceteris fuerit iratior. Atque id minus fortasse mirum turn, quum esset incertus exitus, et anceps fortuna belli : qui vero, victor, pacis auctores diliget, is profecto declarat, se maluisse non dimicare, quam vincere. VI. 16. Atque 1 hujus quidem rei M. Marcello sum testis. 2 Nostri enim sensus, ut in pace semper, sic turn etiam in bello con- gruebant. Quoties ego eum, et quanto cum dolore, vidi, 3 quum insolentiam certorum hominum, turn etiam ipsius victoriae ferocita- tem, extimescentem ! 4 Quo gTatior tua liberalitas, C. Caesar, nobis, qui ilia vidimus, debet esse. Non enim jam 6 causae sunt inter se, sed victoriae, comparandae. 17. Vidimus tuam victoriam prcelio- rum exitu terminatam : 6 gladium vagina vacuum in urbe non vidimus. Quos amisimus cives, eos 7 Martis vis perculit, non ira victoriae ; ut dubitare debeat nemo, quin multos, si fieri posset, C. Caesar ab inferis excitaret, quoniam ex eadem acie conservat, quos potest. 8 Alterius vero partis, nihil amplius dicam, quam id, quod omnes verebamur, nimis iracundam mturam fuisse victoriam. 18. Quidam enim, non modo armatis, sed interdum etiam otiosis, minabantur ; 9 nee, quid quisque sensisset, sed ubi fuisset, cogitan- dum esse dicebant : 10 ut mihi quidem videantur dii immortales, etiam si pcenas a populo Romano ob aliquod delictum expetive- runt, qui civile bellum tantum et tarn luctuosum excitaverunt, vel placati jam, vel satiati aliquando, " omnem spem salutis ad clemen- tiam \ictoris et sapientiam contulisse. 19. Quare gaude tuo isto 12 tam excellenti bono: et fruere, quum fortuna et gloria, turn etiam natura et moribus tins : ex quo quidem maximus est fructus jucunditasque sapienti. Cetera quum tua recordabere, etsi pei-saepe 13 vktuti, tamen plerumque felicitati tuae gTatulabere : de nobis, quos in re publica tecum simul salvos esse voluisti, quoties cogitabis, toties de maximis tuis beneficiis, to- 60 ORATIO PRO M. MARCELLO. ties de incredibili liberalitate, toties de singulari sapientia tua, cogi- tabis : 14 quaa non modo summa bona, sed nimirum audebo vel sola dicere. Tantus est enim splendor in lande vera, tanta in magnitudine animi et consilii dignitas, ut hsec a virtute donata, cetera a fortuna commodata esse videantur. 20. Noli igitur in conservandis bonis viris defatigari, non cupiditate praesertim aliqua aut pravitate 15 lapsis, sed opinione officii, stulta fortasse, certe non improba, et specie quadam rei publicae ; non enim tua ulla culpa est, si te aliqui timuerunt, contraque summa laus, quod minime timendum fuisse senserunt. VII. 21. Nunc venio a ad gravissimam querelam, et atrocis- simam suspicionem tuam; quae non tibi ipsi magis, quam, quum omnibus civibus, turn maxime nobis, qui a te conservati sumus, providenda est : 2 quam etsi spero falsam esse, tamen nunquam extenuabo verbis. Tua enim cautio nostra cautio est ; ut, 3 si in alterutro peccandum sit, malim videri nimis timidus, quam pa- rum prudens. Sed quisnam est 4 iste tarn demens ? 6 .De tuisne? tarn etsi qui magis sunt tui, quam quibus tu salutem insperanti- bus reddidisti? an ex hoc numero, 6 qui una tecum fuerunt? Non est credibilis tantus in ullo furor, ut, quo duce omnia summa sit adeptus, hujus vitam non anteponat suae. An, si 7 nihil tui co- gitant sceleris, cavendum est ne quid inimici ? 8 Qui ? omnes enim, qui fuerunt, aut sua pertinacia vitam amiserunt, aut tua miseri- cordia retinuerunt ; ut aut nulli supersint de inimicis, aut, qui su- perfuerunt sint amicissimi. 22. Sed tamen, quum in animis ho- minum 9 tantae latebrae sint et tanti recessus, augeamus sane sus- picionem tuam : simul enim augebimus diligentiam. Nam quis est omnium tarn ignarus rerum, tarn rudis in re publica, 10 tarn nihil unquam nee de sua, nee de communi salute cogitans, qui non intelligat, tua salute contineri suam, "et ex unius tua vita pen- dere omnium ? Equidem, de te dies noctesque, ut debeo, cogi- tans, casus duntaxat humanos et incertos eventus valetudinis, et naturae communis fragilitatem, extimesco, doleoque, quum res pub- lica immortalis esse debeat, 1J earn in unius mortalis anima consis- tere. 23. Si vero, ad humanos casus, incertosque motus valetudi* OBATIO PRO M. MARCELLO. 61 iiis, "sceleris etiam accedit insidiarumque eonsensio : quern deum, si cupiat, posse opitulari rei publicae credamus ? VIII. Omnia 1 sunt excitanda tibi, C. Caesar, uni, quae jacere sentis, belli ipsius impetu, quod necesse fuit, prostrata atque per- culsa ; constituenda 2 judieia, revocanda fides, conrprmiendae libi- dines, propaganda suboles ; 3 omnia, quae delapsa jam derluxerunt, sevens legibus vincienda sunt. 24. Non fuit recusandum, in tanto civili bello, tanto animorum ardore et armorum, 4 quin quassata res publiea, quicunque belli eventus fuisset, multa perderet et orna- menta dignitatis, et praesidia stabilitatis suae : multaque uterque dux faeeret armatus, quae idem togatus fieri prohibuisset. Quae quidem tibi nunc omnia belli vulnera sananda sunt, 5 quibus, prae- ter te, nemo mecleri potest. 25. Itaque illam tuam praeclarissi- mam et sapientissimam vocem 6 invitus auclivi : " Satis dm vel naturae vixi, vel glorias." Satis, 7 si ita ^*is, fortasse naturae ; addo etiam, si placet, gloriae : at quod maximum est, 8 patriie certe pa- rum. Quare omitte istam, quaeso, 9 doctorum bominum in con- temnenda morte prudentiam : noli nostro periculo esse sapiens. Saepe enim venit ad aures meas, te idem istud nimis crebro di- cere, tibi te satis vixisse. Credo : 10 sed turn id audirem, si tibi soli viveres, ant si tibi etiam soli natus esses ; nunc, quum omnium salutem civium cunctamque rem publicam res tuae gestae com- plexae sint, tantum abes X1 a perfectione maximorum operum, ut fundamenta nondum, quae cogitas, jeceris. Hie tu modum vitae tuae, non salute rei publicae, sed aequitate animi, definies ? 12 Quid ? si istud ne gloriae tuae quidem satis est ? cujus te esse avidissimum, quamvis sis sapiens, non negabis. 26. 13 Parumne igitur, inquies, gloriam magnam relinquemus ? Imrao vero aliis, quamvis mul- tis, satis ; tibi uni parum. Quidquid est enim, quamvis amplum sit, est certe parum time, quum est aliquid amplius. Quod si re- rum tuarum immortalium, C. Caesar, hie exitus futurus fuit, ut, 14 devictis advereariis, rem publicam in eo statu relinqueres, in quo nunc est : vide, quaeso, ne tua divina virtus admirationis plus sit habitura quam gloriae : siquidem gloria est illustris ac pervagata magnonmi, vel in suos cives, vel in patriam, vel in omne genus hominum, fama meritorirm. 62 ORATIO PRO M. MARCELLO. IX. 27. ^isec igitur tibi reliqua pars est: hie restat actus, in hoc elaborandum est, ut rem publieam constituas, 2 eaque tu in primis summa trail qui llitats et otio perfruare : turn te, si voles, quum patriae, quod debes, solveris, et naturam irjsam expleveris satietate vivendi, satis diu vixisse dioito. 3 Quid enim est omnino hoc ipsum diu, in quo est aliquid extremum ? quod quum venit, omnis voluptas prjeterita pro nihilo est, * quia postea nulla est fu- tura. Quamquam iste tuus animus nunquam 5 his angustiis, quas natura nobis ad vivendum dedit, contentus fait, semper immortali- tatis amore flagravit 28. 6 Nee vero haec tua vita dicenda est, quas corpore et spiritu continotur. Ilia, inquam, ilia vita est tua, quae vigebit uiemoria seculorum omnium, quam posteritas alet, quam ipsa aeternitas semper tuebitur. 7 Huic tu inservias, huic te ostentes, oportet, quae quidem, quae miretur, jampridem multa lia- bet, nunc etiam quse laudet expectat. Obstupescent posteri certe, imperia, provincias, Rhermm, Oceanum, Nilum, pugnas innumera- biles, incredibiles victorias, monumenta, munera, triumphos 8 audi- entes et legentes tuos. 29. Sed, nisi hasc urbs stabilita tuis con- siliis et institutis erit, vagabitur modo nomen tuum longe atque late: sedem stabilem et domicilium certum non habebit. Erit inter eos etiam, qui nascentur, si cut inter nos fuit, 9 magna dissen-' sio, quum 10 alii laudibus ad coelum res tuas gestas efferent, alii fortasse aliquid requirent, iclque vel maximum, nisi belli civilis in- cendium salute patriaB restinxeris : u \\t illud fati fuisse videatur, hoc consilii. 12 Servi igitur iis etiam judicibus, qui multis post se- culis de te judicabunt, et quiclem 13 haud scio an incorruptius, quam nos : nam et sine amore et sine cupiditate, et rursus sine odio et sine invidia judicabunt. 30. Id autem etiam si turn ad te, ut 14 quidam falso putant, non pertinebit : nunc certe pertinet esse te talem, ut tuas laudes obscuratura nulla unquam sit oblivio. X. ^iversae voluntates civium fuerunt, distractaeque senten- tise. Non enim consiliis solum et studiis, sed armis etiam et cask-is dissidebamus ; 2 erat enim obscuritas quse dam : erat certamen inter 9 clarissimos duces : multi dubitabant, quid optimum esset ; multi, quid sibi expedii-et; multi, quid deceret; nonnulli etiam, quid ORATIO PRO M. MARCELLO. 63 liceret. 31. *Perftmcta res publiea est hoc misero fatalique bello: vicit is, qui non fortuna inflammaret odium suum, sed bonitate leniret : 5 nee qui omnes, quibus iratus esset, eosdem etiam exsilio aut morte dignos judicaret. Arma ab aliis posita, ab aliis erepta sunt. Ingratus est injustusque civis, qui, armorum periculo libera- tus, 6 animum tamen retinet armatum ; ut etiam ille melior sit, qui in acie cecidit, qui in causa animam profudit. Quae enim pertina- cia quibusdam, eadem aliis constantia, videri potest. 32. Sed jam 7 omnis fraeta dissensio est armis, exstincta aequitate victoris : restat, ut omnes unum velint, qui modo habent aliquid, non solum sapien- tia?, sed etiam sanitatis. Nisi te, C. Caesar, salvo, et in ista sen- tentia, 8 qua quum antea, turn bodie vel maxime usus es, manente, sain esse non possumus. Quare 9 omnes te, qui baec salva esse volumus, et bortamur et obsecramus, ut vitee toae et saluti consulas ; omnesque tibi (ut pro aliis etiam loquar, 10 quod de me ipse sentio), quoniam "subesse aliquid putas, quod cavendum sit, non modo 12 excubias et custodias, sed etiam laterum nostrorum oppositus et corporum pollicemur. XI. 33. Sed ut, unde est oi-sa, in eodem terminetur oratio: 1 maximas tibi omnes gratias agimus, C. Ccesar, majores etiam ba- bemus. Nam omnes idem sentiunt, quod ex omnium precibus et lacrimis sentire potuisti : sed, quia 2 non est omnibus stantibus ne- cesse dicere ; 3 a me certe dici volunt, cui necesse est quodammodo, et quod fieri decet, M. Marcello a te buic ordini populoque Eomano et rei publieas reddito, fieri id intelligo. Nam laetari omnes, 4 non de unius solum, sed de communi salute, sentio. 34. 5 Quod autem summaa benevolentia? est, 6 quaa mea erga ilium omnibus semper nota fuit, ut \ix C. Marcello, optimo et amantissimo fratri, praeter eum quidem, cederem nemini, quum id sollicitudine, cura, labore tamdiu praestiterim, quamdiu est de illius salute dubitatum, ceite hoc tempore, magnis curis, molestiis, doloribus liberatus, praestare debeo. Itaque, C. Caesar, 7 sic tibi gratias ago, ut, omnibus me rebus a te non conservato solum, sed etiam ornato, tamen ad tua in me unum innumerabilia merita, quod fieri jam posse non arbi- trabar, maximus boc tuo facto cumulus accesserit. 4 OEATIO PRO Q. LIGABIO I. 1. 1 Novum crimen, C. Caesar, et ante hunc diem inaudi- tuni, propinquus mens ad te Q. Tubero detulit, Q. Ligarium in Africa fuisse ; 2 idque C. Pansa, prsestanti vir ingenio, fretus for- tasse familiaritate ea, quae est ei tecum, ausns est confiteri. Itaque, quo me vertam, nescio. 3 Paratus enim veneram, quum tu id neque per te scires, neque andire aliunde potuisses, ut ignoratione tua ad hominis miseri salutem abuterer. 4 Sed quoniam diligentia inimici investigatum est, quod latebat, confitendum est, ut opinor ; praesertim quum meus necessarius Pansa fecerit, " ut id integrum jam non esset : omissaque controversia, omnis oratio ad misericor- diam tuam conferenda est, qua plurimi sunt conservati, quum a te non liberationem culpae, sed errati veniam impetravissent. 2. Habes igitur, Tubero, quod est accusatori maxime optandum, confitentem reum : sed tamen hoc confitentem, 6 se in ea parte fuisse, qua te, qua virum omni laude dignum, patrem tuum. Itaque prius de vestro delicto confiteamini necesse est, quam Ligarii ullam culpam repreliendatis. Q. enim Ligarius, quum esset nulla belli suspicio, legatus in Africam cum 7 C. Considio profectus est ; qua in legatione, et civibus et sociis ita se probavit, ut decedens Considius provincia satisfacere hominibus non posset, si quemquam alium provinciae ORATIO PRO Q. LIGARIO. 65 praefecisset, Itaque Ligarius, 8 qnum diu recusans nihil profecisset, provinciam accepit invitus ; cui sic praefuit in pace, nt et civibus et sociis gratissima esset ejus integritas ac fides. 3. "Bellum subito exarsit: "quod, qui erant in Africa, ante audierunt geri quam parari. Quo audito, partim "cupiditate ineonsiderata, partim caeco quodam timore, 12 primo salutis, post etiam studii sui quaerebant aliquem ducem; quum Ligarius 13 domum spectans, ad suos redire cupiens, nullo se implicari negotio passus est. [nterim 14 P. Atius Varus, qui praetor Africam obtinuerat, Uticam venit: ad eum statim eoncursuin est. Atque ille non mediocri cupiditate arripuit imperium, si illud imperium esse potuit, quod ad privatum, clamore multitudinis imperitae, nullo publico consilio deferebatur. 4. Itaque Ligarius, qui omne tale negotium cuperet effagere, "paulum adventu Vari conquievit. II. a Adhuc, C. Caesar, Q. Ligarius omni culpa vacat. Domo est egressus non modo nullum ad bellum, sed ne ad minimam quidem suspicionem belli : legatus in pace profectus, in provincia 2 pacatissima ita se gessit, 3 ut ei pacem esse expediret. Profectio certe animum tuum non debet offendere : 4 num igitur remansio ? Multo minus ; nam profectio voluntatem babuit non turpem, re- mansio necessitatem etiam honestam. 5 Ergo haec duo tempora carent crimine : unum, quum est legatus profectus ; alteram, quum efflagitatus a provincia, propositus Africa3 est. 5. 6 Tertium tempus est, quo post adventum Vari, in Africa restitit : quod si est criminosum, necessitatis crimen est, non voluntatis. 7 An ille, si potuisset ullo modo evadere, Uticae, quam Romae, cum P. Atio, quam cum concordissimis fratribus, cum aliensis esse, quam cum suis maluisset ? 8 Quum ipsa legatio plena desiderii ac sollicitudi- nis f\iisset, propter incredibilem quendam fratrurn amorem, hie aequo animo esse potuit, belli discidio distractus a fratribus? 6. Nullum igitur babes, Caesar, adhuc in Q. Ligario signum 9 alienae a te voluntatis. Cujus ego causam, animadverte, quaeso, 10 qua fide defendam : prodo meam. "0 clementiam admirabi- lem, atque omnium laude, praedicatione, Uteris monumentisque decorandam ! M. Cicero apud te 12 defendit, alium in ea volun- QQ ORATIO PRO Q. LIOARIO. tate non fuisse, in qua se ipsum confitetur fuisse nee tuas tacitas cogitationes extimescit, 13 nec, quid tibi de alio audienti de se ipso occurrat, reformidat. III. Vide, x quam non reformidem ! vide, 2 quanta lux libera- litatis, et sapientiae tuae, mihi apud te dicenti oboriatur ! Quan- tum potero, 3 voce contendam, ut hoc populus Romanus exaudiat. *7. Suscepto bello, Caesar, gesto etiam ex parte magna, nulla vi coactus, 4 judicio ac voluntate ad ea arma profectus sum, quae erant sumpta contra te. Apud quem igitur hoc dico ? Nempe apud eum, qui, quum hoc sciret, tamen me, antequam vidit, rei publicae reddidit : qui ad me 5 ex ^Egypto literas misit, ut essem idem, qui fuissem : qui me, quum ipse imperator in toto imperio populi Romani unus esset, 6 esse alteram passus est : 7 a quo, hoc ipso C. Pansa mihi hunc nuntium perferente, concessos laureatos tenui, quoad tenendos putavi : qui mihi turn denique se salutem putavit reddere, si earn nullis spoliatam ornamentis dedisset. 8. Vide, quaeso, Tubero, "ut, qui de meo facto non dubitem, de Ligarii audeam dicere. Atque haec propterea de me dixi, ut mihi Tubero, quum de se eadem dicerem, ignosceret ; 9 cujus ego industriae gloriaeque faveo, vel propter propinquam cognationem, vel quod ejus ingenio studiisque delector, vel quod laudem ado- lescentis propinqui existimo etiam 10 ad meum aliquem fructum redundare. 9. Sed hoc quaero : ai quis putat esse crimen fuisse in Africa ? Nempe is, qui et ipse in eadem Africa esse voluit, et prohibitum se a Ligario queritur, et certe contra ipsum Caesarem est congressus armatus. Quid enim, Tubero, tuns ille destrictus in acie Pharsalica gladius agebat ? cujus latus ille mucro petebat ? 12 qui sensus erat armorum tuorum ? quae tua mens, oculi, maims, ardor animi ? quid cupiebas ? quid optabas ? Nimis urgeo ; com- moveri videtur adolescens : ad me revertar ; iisdem in armis fui. IV. 10. Quid autem aliud ^gimus, Tubero, nisi ut, quod hie potest, nos possemus ? Quorum igitur impunitas, Caesar, tuae clementiae laus est, eorum ipsorum ad crudelitatem 2 te acuet oratio ? Atque in hac causa 3 nonnihil equidem, Tubero, etiam tuam, sed multo magis patris tui prudentiam desidero; quod ORATIO PRO Q. LIGARIO. 67 liomo quum ingenio, turn etiam doctrina excellens, 4 genus hoc causae quod esset, non viderit : nam, si vidisset, quovis profecto quam isto modo a te agi nialuisset. 5 Arguis fatentem ; non est satis : accusas eum, qui causam habet, aut, ut ego clico, meliorem quam tu: aut, ut tu vis, parem. 11. Haec 6 admiribilia : sed prodigii simile est, quod dicam. 7 Non liabet earn vim ista accusatio, ut Q. Ligarius condemnetur, sed ut necetur. Hoc egit eivis Eomanus ante te nemo. 8 Extend isti mores usque ad san- guinem incitari odio, aut levium Graecorum, aut immanium bar- barorum. 9 Nam quid agis aliud ? Rornae ne sit ? ut domo careat ? ne cum optimis fratribus, ne cum hoc T. Broccho, avunculo, ne cum ejus filio, consobrino suo, ne nobiscum vivat ? ne sit in patria ? Num. est? num. potest magis carere his omnibus, quam caret? Italia prohibetur, 10 exsulat. " Non tu ergo hunc patria privare, qua caret, sed vita, vis. 12. 12 At istud ne apud eum quidem dictatorem, qui omnes, quos oderat, morte multabat, quisquam egit isto modo. Ipse jubebat occidi, nullo postulante; 13 praemiis etiam invitabat; quae tamen crudelitas 14 ab hoc eodem aliquot annis post, quern tu nunc crudelem esse vis, vindicata est. V. Ego vero x istud non postulo, inquies. Ita mehercule existimo, Tubero. Novi enim te, novi patrem, novi domum nomenque vestrum ; 2 studia generis ac familiar vestrae virtutis, humanitatis, doctrinae, plurimarum artium atque optimarum nota mihi sunt. 13. Itaque certo scio, vos non petere sanguinem. Sed parum attenditis. 3 Res enim eo spectat, ut ea poena, in qua adhuc Q. Ligarius sit, non videarnini esse contend. 4 Quse est igitur alia prseter mortem ? Si enim est m exsilio, sicuti est, quid amplius postulatis ? an, ne ignoscatur ? Hoc vero multo acerbius, multoque durius. 5 Quod nos domi petimus precibus, lacrimis, strati ad pedes, non tarn nostrse causae fldentes, quam hujus humanitati, id ne impetremus, pugnabis? et in nostrum fletum irrumpes ? et nos jacentes ad pedes supplicum voce prohibebis ? 14. 6 Si, quum hoc domi faceremus, quod et fecimus et, ut spero, non frustra fecimus, tu repente irrupisses, et clamare ccepisses: "C. Cassar, cave ignoscas, 7 cave te fratrum pro fratris salute 68 ORATIO PRO Q. LIGARIO. obsecrantium misereat;" nonne omnem humanitatem exuisses? Quanto hoc durius, quod nos domi petimus, 8 id a te in foro oppugnari ? te in tali miseria multorum 9 perfugium misericordise tollere ? 15. Dicam plane, Caesar, quod sentio. Si in banc tanta tua 10 fortuna, lenitas tanta non esset, quantam tu per te, per te, inquam, obtines (intelligo, quid loquar), acerbissimo luctu redun- daret ista victoria. Quam multi enim essent de victoribus, qui te crudelem esse vellent, X1 quum etiam de victis reperiantur ? quam multi, qui, quum a te ignosci nemini vellent, impedirent clemen- tiam tuam, quum etiam 12 ii, quibus ipse ignovisti, nolint te esse in alios misericordem ? 1 6. Quod si probare Caesari possemus, in Africa Ligarium omnino non fuisse ; 13 si honesto et misericordi mendacio, saluti civi calamitoso esse vellemus, tamen hominis non esset, in tanto discrimine et periculo civis, refellere et redarguere nostrum mendacium : et, si esset alien jus, ejus certe non esset, qui in eadem causa et fortuna fuisset. Sed tamen 14 aliud est errare Caesarem nolle, aliud nolle misereri. Tunc diceres : " Caesar, cave credas : fuit in Africa ; tulit anna contra te." Nunc quid dicis ? " Cave ignoscas." 15 Haec nee hominis, nee ad hominem vox est : qua, qui apud te, C. Caesar, utitur, suam citius abjiciet humanita- tem, quam extorquebit tuam. VI. 1 *7. Ac primus x aditus et postulatio Tuberonis hsec, ut opinor, fuit, velle se de Q. Ligarii scelere dicere. Non dubito, 2 quin admiratus sis, vel quod de nullo alio quisquam, vel quod is, qui in eadem causa fuisset, vel quidnam novi sceleris afferret Scelus tu illud vocas, Tubero ? cur? 3 Isto enim nomine ilia adhuc causa caruit. Alii errorem appellant ; alii timorem ; qui durius, spem, cupiditatem, odium, pertinaciam ; qui gi-avissime, temeritatem : scelus, praeter te, adhuc nemo. Ac mihi quidem, si proprium et verum nomen 4 nostri mali quseritur, fatalis* quaedam calamitas incidisse videtur, et improvidas hominum mentes occupavisse : ut nemo mirari debeat humana consilia divina necessitate esse supe- rata. 18. 5 Liceat esse miseros; qu am quam hoc victore esse non possumus : sed non loquor de nobis ; de illis loquor, qui occide- runt. "Fuerint cupidi, fuerint irati, fuennt pertiuaces: sceleris ORATIO PRO Q. LIGARIO. 69 vero crimine, fiiroris, parricidii, liceat Cn. Pompeio mortuo, liceat multis aliis carere. Quando hoc quisquam ex te, Csesar, audivit ? 7 aut tua quid aliud anna voluerunt, nisi a te contumeliam propul- sare \ quid egit tuus ille invictus exercitus, nisi ut suum jus tuere- tur et dignitatem tuam ? Quid ? tu, 8 quum pacem esse cupiebas, idne agebas, 9 ut tibi cum sceleratis, an ut cum bonis civibus con- veniret? 19. Mini vero, Caesar, tua in me maxima merita tanta certe non viderentur, si me 10 ut sceleratum a te conservation putarem. Quomodo autem tu de re publica bene meritus esses, quum tot sceleratos incolumi dignitate esse voluisses? ]1 Seces>io- nem tu illam existimavisti, Caesar, initio, non bellum ; neque hostile odium, sed civile dissidium ; 12 utrisque cupientibus rem publicam salvam, sed partim consiliis, partim studiis, a communi utilitate abeiTantibus. "Principum dignitas erat pame par; non par for- tasse eorum, qui sequebantur : causa turn dubia, quod erat aliquid in utraque parte, quod probari posset : nunc melior ea judicanda est, quam etiam dii adjuverunt. Cognita vero dementia tua, quis non earn victoriam probet, in qua occiderit nemo, nisi armatus ? VJUL 20. Sed, ut omittam communem causam, veniamus a ad nostram, utrum tandem existimas facilius fuisse, Tubero, Ligarium ex Africa exire, an vos in Africam non venire ? 2 Poteramusne, inquies, quum senatus censuisset? Si me consulis, nullo modo. Sed tamen Ligarium senatus idem legaverat. Atque ille 3 eo tempore paruit, quum parere senatui necesse erat : vos tunc paru- istis, quum paruit nemo, qui noluit. 4 Reprehendo igitur 3 Mini- me vero : neque enim licuit aliter vestro generi, nomini, familiar, disciplinae. Sed hoc non concedo, 5 ut, quibus rebus gloriemini in vobis easdem in aliis reprehendatis. 21. 6 Tuberonis soi-s conjecta est ex senatus consulto, quum ipse non adesset, morbo etiam im- pediretur : statuerat excusare. Ha3C ego novi, 7 propter omnes necessitudines, quae mini sunt cum L. Tuberone. Domi una eruditi, 8 militiaB contubernales, post amnes, in omni denique vita familiares : magnum etiam vinculum, quod iisdem studiis semper usi sumus. Scio igitur Tuberonem domi manere voluisse : sed ita 9 quidam agebat, ita rei publicae sanctissimum nomen oppone- *70 ORATIO PRO Q. LIGARIO. bat, tit etiamsi aliter sentiret, verborum tamen ipsorum pondus sustinere non posset. 22. Cessit auctoritati amplissimi viri, vel potius paruit. Una est profectus cum iis, 10 quorum erat una causa ; tardius iter fecit. Itaque in Africam venit jam occupatam. n Hinc in Ligarium crimen oritur, vel ira potius : nam, 12 si crimen est ullum voluisse, non minus magnum est vos Africam, arcem omnium provinciarum, natam ad bellum contra hanc urbem gerendum, obtinere voluisse, quam aliquem se maluisse. Atque is tamen aliquis Ligarius non fuit. Varus imperium se habere dicebat; fasces certe habebat. 23. Sed 13 quoquo modo se illud habet, 14 hsec querela vestra quid valet ? " Recepti in provinciam non sumus." Quid si essetis ? Caesarine earn tradituri fuistis, an contra Caesarem retenturi ? VIII. Vide, quid licentiae, Caesar, nobis tua liberalitas det, vel potius audaciae. Si respondent Tubero Africam, 1 quo senatus eum sorsque miserat, tibi patrem suum traditurum fuisse, 2 non dubitabo apud ipsum te, cujus id eum facere interfuit, gravissimis verbis ejus consilium reprebendere. Non enim si tibi 3 ea res grata fuisset, esset etiam probata. 24. Sed jam hoc totum omitto ; non tarn ne ofFendam tuas patientissimas aures, 4 quam ne Tubero, quod nun- quam cogitavit, facturus fuisse videatur. Veniebatis igitur in Afri- cam provinciam, unam ex omnibus 5 huic victorise maxime infestam, in qua erat rex potentissimus, inimicus huic causae, aliena voluntas, conventus tirmi atque magni. Quaero, quid facturi fuistis. Quam- quam, quid facturi fueritis, dubitem, quum videam, quid feceritis ? Prohibiti estis in provincia vestra pedem ponere, et prohibiti sum- ma cum 6 injuria. ., 25. Quomodo id tulistis? Acceptse injuriaa querelam ad quern detulistis ? Nempe ad eum, 7 cujus auctorita- tem secuti, in societatem belli veneratis. Quod si, Cassaiis causa, in provinciam veniebatis, ad eum profecto exclusi provincia venis- setis. Venistis ad Pompeium. 8 Qua3 est ergo apud Caesarem querela, quum eum accusetis, a quo queramini, prohibitos vos contra Csesarem gerere bellum ? 9 Atque in hoc quidem vel cum mendacio, si vultis, gloriemini, per me licet, vos provinciam fuisse Caesari tradituros. Etiamsi a Varo, et a quibusdam aliis prohibiti ORATIO PRO Q. LIGARIO. *71 estis, ego tamen confitebor, culpam esse Ligarii, 10 qui tos tanta? laudis occasione privaverit. IX. 26. Sed vide, quseso, Caesar, 1 constantiam omatissimi viri, L. Tuberonis : quam ego, quanivis ipse probarem, ut probo, tamen non commemorarem, nisi 2 a te cognovissern in primis earn virtutem solere landari. Quae fuit igitur unquam in nllo homine tanta constantia ? constantiam dico ? 3 nescio, an melius patientiam possim dicere. 4 Quotus enim istud quisque fecisset, ut, a quibus in dissensione eivili non esset receptus, esset etiam cum crudeli- tate rejectus, ad eos ipsos rediret? 5 Magni cujusdam animi atque ejus viri, quern de suscepta causa, propositaque sententia, nulla contumelia, nulla vis, nullum periculum possit depellere. 27. 6 Ut enim cetera paria Tuberoni cum Yaro fuissent, honos, nobilitas, splendor, ingenium, quae nequaquam fuerunt ; 7 hoc certe praeci- puum Tuberonis, quod justo cum imperio ex senatus consulto in provinciam suam venerat. 8 Hinc proliibitus non ad Csesarem, ne iratus ; non domum, ne ineis ; non in aliquam regionem, ne con- demnare causam illam, quam secutus esset, videretur : in Macedo- niam ad Cn. Pompeii castra venit, in earn ipsam causam, a qua erat rejectus cum injuria. 28. 9 Quid? quum ista res nihil coin- mo^sset ejus animum, ad quern veneratis, languidiore, credo, studio in causa fuistis : tantummodo in praesidiis eratis, animi vero a causa abhorrebant : 10 an, ut fit in civilibus bellis, nee in vobis magis quam in reliquis ; ornnes enim vincendi studio tenebamur. "Pacis equidem semper auctor fui : sed turn sero; erat enim amentis, quum aciem videres, pacem cogitare. Omnes, inquam, vincere volebamus : 12 tu certe prsecipue, qui in eum locum venis- ses, ubi tibi esset pereundum, nisi \dcisses : quamquam, ut nunc se res habet, non dubito, quin hanc salutem anteponas illi victorias. X. 29. Ekec ego non dicerem, Tubero, si ant 1 vos constan- tise vestrse, ant Ca5sarem beneficii sui pceniteret. Ximc quaBro, utrnm vestras injurias, 2 an rei pubheas persequamini ? Si rei publicse : quid de vestra 3 in ilia causa perseverantia respondebitis ? si vestras, videte, ne erretis, 4 qui CaBsarem vestris inimicis iratum fore putetis, quum io-rioverit sius. 4* ^ *72 ORATIO PRO Q. LIGARIO. Itaque 5 num tibi videor in causa Ligarii esse occupatus? num de ejus facto dicere ? Q.uidquid dixi, 6 ad imam summam referri volo vel humanitatis, vel ciemenlise, vel misericordiae. 30. Causas, Caesar, 7 egi multas, et quidem tecum, dum te in foro tenuit ratio lionorum tuorum ; certe mm quam hoc modo : Ignoscite, judices ; erravit ; lapsus est ; non putavit : 8 si unquam posthac. 9 Apud parentem sic agi solet : ad judices, Non fecit, non cogitavit ; falsi testes, fictum crimen. Die te, Caesar, de facto Ligarii judicem esse : quibus in praesidiis merit, quaere. Taceo; 10 ne haec quidem colligo, quae fortasse valerent etiam apud judicem ; " Legatus ante bellum n profectus, relictus in pace, bello oppressus, in eo ipso non acerbus, totus animo ac studio tuus." Ad judicem sic agi solet ; sed ego 12 ad parentem loquor : Erravit, temere fecit, pcemtet : ad clementiam tuam confugio, delicti veniam peto ; ut ignoscas, oro. Si nemo impetravit, 13 arroganter ; si plurimi, tu idem fer opein, qui spem dedisti. 31. An sperandi Ligario causa non sit, quum 14 mini apud te locus sit etiam pro altero deprecandi ? Quamquam neque in hac oratione spes est posita causae, nee in eorum studiis, qui a te pro Ligario petunt, tui necessarii. XL *Vidi enirn et cognovi, quid maxime spectares, quum pro alicujus salute multi laborarent: causas apud te rogantium 2 gratiosiores esse quam vultus : neque te spectare, quam tuus esset necessarius is, qui te oraret, sed quam illius, pro quo labora- ret. 3 Itaque tribuis tu quidem tuis ita multa, ut milii beatiores illi videantur interdum, qui tua liberalitate fruantur, quam tu ipse, qui illis tarn multa concedas. Sed video tamen apud te causas, ut dixi, valere plus quam preces, ab iisque te moveri maxime quorum justissimum videas dolorem in petendo. 32. In Q. Liga- rio conservando, multis tu quidem gratum facies necessariis tuis ; sed hoc, quaeso, considera, 4 quod soles. Possum fortissimos viros, Sabinos, 5 tibi probatissimos, totumque agrum Sabinum, florem Italiae, robur rei publicae proponere. Nosti optime homines : ani- madverte borum omnium maestitiam et dolorem. "Hujus T. Brocclii, de quo non dubito quid existimes, lacrimas squalorem- que ipsius et filii vides. 33. Quid de fratribus dicam? Noli, ORATIO PRO Q. LIGARIO. *73 Caesar, putare, de uniiis capite nos agere : aut tres 7 tibi Ligarii retinendi in civitate sunt, aut tres ex civitate exterminandi. Quod- vis exsilium his est optatius, quam patria, quam domus, quam dii penates, uno illo exsulante. Si fraterne, si pie, si cum dolore faciunt, moveant tehorum lacrimse, moveat pietas, moveat 8 germa- nitas ; valeat tua vox ilia, qua? vicit, Te enim dicere audiebamus nos omnes adversarios putare, nisi qui nobiscurn essent : 9 te onines, qui contra te non essent, tuos. Videsne igitur liunc splendorem omnium, banc Broccborum donium, hunc L. Marcium, C. Caase- tiuin, 10 L. Corfidium, bosce omnes equites Romanos, qui adsunt 11 veste mutata, non solum notos tibi, verum etiam probatos viros ? Tecum fuerunt. Atque his irascebamur, hos requirebamus, his nonnulh etiam minabantur. 12 Conserva igitur tuis suos : ut, quemadmodum cetera, quae dicta sunt a te, sic hoc verissimuni reperiatur. XII. 34. Quod si penitus perspicere posses * eoncordiam Liga- riorum, omnes fratres tecum judicares fuisse. An potest quisquam dubitare, quin, si Q. Ligarius in Italia 2 esse potuisset, in eadem sen- tentia fuisset futurus, hi qua fratres fuerunt ? 3 Quis est, qui horum consensum conspirantem, et pasne conflatum, in hac prope aequali- tate fraterna non noverit ? qui hoc non sentiat, quidvis prius futu- mm fuisse, quam ut hi fratres diversas sententias ibrtunasque se- querentur ? 4 Voluntate igitur omnes tecum fuerunt : tempestate abreptus est unus ; qui si consilio id fecisset, esset eorum similis, quos tu tamen salvos esse voluisti. 35. 5 Sed ierit ad bellum, dis- cesserit non a te solum, verum etiam a fratribus, hi te orant tui. c Equidem, quum tuis omnibus negotiis interessem, memoria teneo, qualis turn T. Ligarius quaestor urbanus fuerit erga te et dignitatem tuam. Sed parum est me hoc meminisse : spero etiam te, qui oblidsci nihil soles nisi injurias, 7 quoniam hoc est animi, quoniam etiam ingenii tui, 8 te aliquid de hujus illo quaestorio officio, etiam de aliis quibusdam quaastoribus reminiscentem recordari. 36. Hie igitur T. Ligarius, qui turn nihil egit aliud (neque enim hsec divi- nabat), nisi ut tu eum tui studiosum, et bonum virum judicares, nunc a te supplex fratris salutem petit, 9 Quam hujus admonitus 74 ORATIO PRO Q. LIGARIO. officio, quum utrisque his dederis, tees fratres optimos et integerri- mos, non solum sibi ipsos, neque Ms tot ac talibus viris, neque no- bis necessariis, sed etiam rei publicse condonaveris. 37. 10 Fac igitur, quod de bomine nobilissimo et clarissimo fecisti nuper in curia, nunc idem in foro, de optimis, et buic omni frequentise pro- batissimis fratribus. Ut concessisti "ilium senatui, sic da liunc populo, cujus voluntatem carissimam semper habuisti : et, si 12 ille dies tibi gioriosissimus, populo Romano gratissimus fuit ; noli, ob- secro, dubitare, C. Caesar, similem illi gloria? laudem quam ssepis- sime quserere. Nihil est tam populare quam bonitas; 13 nulla de virtutibus tuis plurimis nee admirabilior, nee gratior misericordia est ; homines enim ad deos nulla re propius accedunt, quam salu- tem hominibus dando. 38. Nihil habet nee fortuna tua majus, 14 quam ut possis, nee natura melius, quam ut velis servare quam plurimos. Longiorem orationem causa forsitan postulat, tua certe natura breviorem. Quare, 15 quum utilius esse arbitrer, te ipsum, quam me aut quemquam, loqui tecum, finem jam faciam : tantum te admonebo, si illi absenti salutem dederis, praesentibus his omni- bus te daturum. PRO REGE DEIOTARO AD OilSAEEM OKATIQ. I. 1. 2 Quum in omnibus causis gravioribos, C. Caesar, initio dicendi conunoveri soleam vehementius, quam videatar vel usns vel 2 aetas mea postulate, turn in hac causa ita me multa perturbant, ut, quantum mea fides studii milii afferat ad salutem regis Deio- tari defendendam, tantum facultatis timor detrahat. 3 Primum clico pro capite fortunisqiie regis ; 4 quod ipsum etsi non iniquum est, in tuo dimtaxat periculo, tamen est ita inusitatum, regem reum capitis esse, ut ante hoc tempus non sit auditum. 2. 5 Deinde eum regem, quern ornare antea cuncto cum senatu solebamus, pro per- petuis ejus in nostram rem publicam 6 mentis, mmc contra atrocis- simum crimen cogor defendere. 7 Accedit, ut accusatorum alterius crudelitate, alterius indignitate contmber. 8 Crudelis Castor, ne dicam sceleratum et impium ; qui nepos avum in capitis discrimen adduxerit, 9 adolescentiseque suae terrorem intulerit ei, cujus senec- tutem tueri et tegere debebat, commendationemque ineuntis assta- tis ab impietate et scelere duxeiit ; avi servum, corruptum praemiis, ad accusandum dominum 10 impulerit, a legatorum pedibus abdux- erit. 3. Fugiti\i autem dominum accusantis, et dominum absen- tem, et dominum amicissimum nostra) rei publicae, quum os vide- *76 ORATIO PRO REGE DEIOTARO. bam, quum verba audiebam, non tarn afflictam n regiam conditio- nem dolebam, quam de fortunis communibus extimescebam. Nam, quum more majorum 12 de servo in dominum, ne tormentis qui- dem, quaeri liceat, in qua qusestione dolor elicere veram vocem possit etiam ab invito : 13 exortus est servus, qui, quern in equuleo appellare non posset, eum accuset solutus. II. 4. Perturbat me, C. Caesar, etiam 1 illud interdum ; quod tamen, quum te penitus recognovi, timere desino : re enim iniquum est, sed tua sapientia fit aequissimum. Nam dicere apud eum de facinore, contra cujus vitam 2 consilium facinoris inisse arguare, si per se ipsum consideres, grave est ; nemo enim fere est, qui sui periculi judex, non sibi se 3 aequiorem, quam reo praebeat. Sed tua, Caesar, praestans singularisque natura hunc mihi metum mi- nuit ; non enim tarn timeo, i quid tu de rege Deiotaro, quam intel- ligo, quid de te ceteros velis judicare. 5. 5 Moveor etiam loci ipsius insolentia, quod tantam causam, quanta nulla unquam in discepta- tione versata est, dico intra domesticos parietes, dico extra conven- tum et earn frequentiam, in qua 6 oratorum studia niti solent : in tuis oculis, in tuo ore vultuque acquiesco ; te unum intueor ; ad te unum omnis mea spectat oratio. 7 Quae mihi ad spem obtinendae veritatis gravissima sunt, ad motum animi, et ad omnem impetum dicendi contentionemque leviora. 6. Hauc enim, C. Caesar, causam si in foro dicerem, eodem audiente et disceptante te, quantam mihi alacritatem populi Romani concursus afferret ! Quis enim civis ei regi non faveret, cujus omnem aetatem in populi Romani bellis consumptam esse meminisset ? Spectarem curiam, intuerer forum, ccelum denique testarer ipsum. Sic, quum et deorum immortalium, et populi Romani, et senatus beneficia in regem Deiotarum recor- darer, nullo modo mihi deesse posset oratio. 7. 8 Quae quoniam angustiora parietes faciunt, actioque maximae causae debilitatur loco, tuum est, Caesar, qui pro multis saepe dixisti, quid mihi nunc animi sit, 9 ad te ipsum referre ; quo facilius quum aequitas tua, turn audiendi diligentia minuat hanc perturbationem meam. Sed an- tequam de accusatione ipsa dico, de accusatorum spe pauca dicam. 10 Qui qiium videantur nee ingenio, nee usu atque exercitatione ORATIO PRO REGE DEIOTARO. 77 rerum valere, tamen ad banc causam non sine aliqua spe et cogi- tatione venerunt. III. 8. fratum te regi Deiotaro fuisse non erant nescii; 1 affectum ilium quibusdam incommodis et detrimentis, propter oftensionem animi tui meminerant ; teque qiium huic iratum, 2 turn sibi amicum esse cognoverant ; 3 quumque apud ipsum te de tuo periculo dieerent, fore putabant, ut in exulcerato animo facile fictum crimen insicleret. Quamobrem hoc nos primum, Caesar, metu, 4 per fidem et constantiam, et per clementiam tuam, libera, ne residere in te ullam partem iracundise suspicemur. 5 Per dexteram istam te oro, quam regi Deiotaro liospes bospiti porrexisti : istam, inquam, dexteram, 6 non tarn in bellis, nee in proeliis, quam in promissis et fide firmiorem. Tu 7 illius domum inire, tu vetus bospitium re- novare vomisti ; te ejus dii penates aeceperunt ; te amicum et pla- catum Deiotari regis arse focique viderunt. 9. 8 Quuui facile exo- rari, Cajsar, turn semel exorari soles; nemo unquam te placa\dt inimicus, qui ullas resedisse in te simultatis reliquias senserit. Quam- quam cui sunt inauditse cum Deiotaro 9 quereloe tuaB ? Nunquam tu ilium accusa\isti ut hostem, sed ut amicum officio parum func- tum, quod propeusior in Cn. Pompeii amicitiam misset, quam in tuam. 10 Cui tamen ipsi rei veniam te daturum fuisse dicebas, si tantum auxilia Pompeio, vel si etiam filium misisset, ipse aetatis excusatione usus esset. Ita " quum maxim is eum rebus liberares, perparvam amicitiaB culpam relinquebas. 10. Itaque non solum in eum non animadvertisti, sed omni metu libera\dsti, bospitem agnoyisti, regem reliquisti. IV. z Neque enim ille odio tui progressus, sed errore communi lapsus est. Is rex, quern senatus boc nomine saepe bononficentis- simis decretis appellavisset, quique, quum ilium ordinem ab adoles- centia gra\issimum sanctissimumque Muxisset, iisdem rebus est perturbatus, bomo longinquus et alienigena, quibus nos in media re publica nati, semperque vei-sati, 11. quum audiret, senatus con- sentientis auctoritate arma sumpta ; 8 consulibus, praetoribus, tribu- nis plebis, nobis imperatoribus rem publicam defendendam datam, movebatur animo, et vir, buic imperio amicissimus, de salute po- 78 ORATIO FRO REGE DEIOT.ARO. puli Romani extimescebat, in qua etiam suam esse inclusam ^de- bat ; in sumnio tamen timore quiescendum sibi esse arbitrabatur. Maxim e vero perturbatus est, ut audivit, consules ex Italia profu- gisse, omnesque consulares 4 (sic enim ei nunciabatur), cunctmn senatum, totam Italiam esse effusam : 6 talibus enim nuntiis et rumoribus patebat ad Orientem via, nee ulli veri subsequebantur. Nihil ille 6 de conditionibus tuis, nihil de studio concordiae et pacis, nihil de conspiratione audiebat certorum hominum contra dignita- tem tuam. Quae quum ita essent, tamen usque eo se tenuit, quoad a Cn. Pompeio legati ad eum litera3que venerunt. 12. Ignosce, ignosce, Caesar, si ejus viri auctoritati rex Deiotarus cessit, quern nos omnes secuti sumus ; ad quern 7 quum dii atque homines om- nia ornamenta congessissent, turn tu ipse plurima et maxima. Neque enim, si true res gestae ceterorum laudibus obscuritatem at- tulerunt, idcirco Cn. Pompeii memoriam amisimus. Quantum nomen ejus fuerit, quantae opes, quanta in omni genere bellorum gloria, 8 quanti honores populi Romani, quanti senatus, quanti tui, quis ignorat ? Tanto ille 9 superiores vicerat gloria., quanto tu om- nibus prsestitisti. Itaque Cn. Pompeii bella, victorias, triumphos, consulatus admirantes numerabamus; tuos enumerare non pos- sumus. V. 13. 1 Ad eum igitur rex Deiotarus venit, hoc misero fata- lique bello, quern antea justis hostilibusque bellis adjuverat, quocum erat non hospitio solum, verum etiam familiaritate conjunctus ; 2 et venit vel rogatus, ut amicus, vel arcessitus, ut socius, vel evocatus, "ut is, qui senatui parere didicisset ; postremo venit ut ad fugientem, non ut ad insequentem, id est ad periculi, non ad victoriae societatem. 4 Itaque Pharsalico proelio facto, a Pompeio discessit ; spem infinitam persequi noluit ; & vel officio, si quid debuerat, vel errori, si quid ne- scierat, satisfactum esse duxit ; domum se contuht, atque, Alexandri- num bellum gerente te, utilitatibus tuis parait. 14. Die 6 exercitum Cn. Domitii, amplissimi viri, suis tectis et copiis sustentavit ; ille Ephe- sum 7 ad eum, quern tu ex tuis fidelissimum et probatissimum om- nibus delegisti, pecuniam misit, ille 8 iterum, ille tertio, auctionibus factis, pecimiam dedit, qua ad bellum uterere ; ille corpus suum ORATIO PRO REGE DEIOTARO. *79 periculo objecit, tecumque in acie contra Pharnacem fuit, tuumque hostem esse duxit suum. 9 Qua? quidem a te in earn partem ac- cepta sunt, Caesar, ut eum amplissimo honore et regis nomine affe- ceris. 15. Is igitur, non modo a te periculo liberatus, sed etiam honore amplissimo ornatus, "arguitur domi te suae interficere volu- isse. Quod tu, nisi eum furiosissimum judices, suspicari profecto non potes. n Ut enim omittam. cujus tanti sceleris fuerit, in con- spectu deorum penatimn, necare hospitem ; cujus tantae importu- nitatis, omnium gentium atque omnis memoriae clarissimum lumen exstinguere ; cujus tantae ferocitatis victorem orbis terrarum non ex- timescere ; cujus tarn inhumani et ingrati animi, 12 a quo rex ap- pellatus esset, in eo tyrannum inveniri: ut haec omittam, cujus tanti furoris fuit, 13 omnes reges, quorum multi erant finitimi, omnes liberos populos, omnes socios, omnes provincias, omnia denique omnium arrna contra se unum excitare ? " Quonam ille modo, cum regno, cum domo, cum conjuge, cum carissimo filio distractus esset, tanto scelere non modo perfecto, sed etiam cogitato ? VI. 16. 1 At, credo, baec homo inconsultus et temerarius non A-idebat. — Quis consideratior illo ? 2 quis tectior ? quis prudentior ? 3 quamquam hoc loco Deiotarum non tam ingenio et prudentia, quara fide et religione vitae defendendum puto. ISTota tibi est hominis probitas, C. Caesar, noti mores, nota constantia. 4 Cui porro, qui modo populi Eomani nomen audivit, Deiotari integritas, gravitas, virtus, fides non audita est ? 5 Quod igitur facinus nee in hominem imprudentem cadere posset, propter metum praesentis exitii, nee in facinorosum, nisi esset idem amentissimus, id vos et a vh'o optimo, et ab homine minime stulto cogitatum esse coniingitis. 17. 6 At quam non modo non credibiliter, sed ne suspiciose quidem ! Quum, 7 inquit, in castellum Luceium venisses et domum regis, hospitis tui, devertisses, locus erat quidam, in quo erant ea composita, quibus te rex munerare constituerat. Hue te e balneo, priusquam accumberes, ducere volebat : ibi enim erant armati, qui te intei-ficerent, in eo ipso loco collocati. 8 En crimen, en causa, cur regem fugitivus, dominum servus accuset. Ego mehereules, Caesar, initio, quum est ad me ista causa delata, Phi- 80 ORATIO PRO REGE DEIOTARO. dippum meclicum, servum regium, qui cum legatis missus esset, ab 9 isto adolescente esse corruptum, hac sum suspicione pereus- sus : medicum indicem subornavit ; finget videlicet aliquod crimen veneni. Etsi a veritate longe, tamen a consuetudine criminandi non multum res abhorrebat. 18. Quid ait medicus? Nihil de veneno. At id fieri potuit primo occultius in potione, in cibo; deinde etiam impunius fit, quod quum est factum, negari potest. Si 10 palam te interemisset, omnium in se gentium non solum odia, sed etiam anna convertisset ; si veneno, n Jo vis ille quidem hospi- talis numen nunquam celare potuisset, homines fortasse eel asset. Quod igitur et conari occultius, et efficere cautius potuit, id tibi, et medico callido et servo, ut putabat, fideli, non credidit ? de ar- mis, de ferro, de insidiis 12 celare te noluit ? 19. At quam festive crimen contexitur! Tua te, 13 inquit, eadem, quae semper, fortuna servavit : negavisti turn te inspicere velle. VII. Quid postea? an Deiotarus, a re illo tempore non per- fecta, continuo dimisit exercitum ? nullus erat alius insidiandi lo- cus ? At eodem te, quum ccenavisses, rediturum dixeras : 2 itaque fecisti. Horam unam aut duas eodem loco armatos, ut collocati fuerant, retinere 3 magnum fuit ? Quum in convivio comiter et jucunde misses, turn illuc isti, ut dixeras. 4 Quo in loco Deiotarum talem erga te cognovisti, qualis rex Attalus in P. Africanum fuit : cui magnificentissima dona, ut scriptum legimus, usque ad Numan- tiam misit ex Asia ; quae Africanus, inspectante exercitu, accepit. Quod quum 5 praesens Deiotarus regio et animo et more fecisset, tu in cubiculum discessisti. 20. Obsecro, Caesar, 6 repete illius temporis memoriam, pone ilium ante oculos diem, vultus homi- num te intuentium atque admirantium recordare. Num quae tre- pidatio ? num qui tumultus ? num quid nisi moderate, nisi quiete, nisi ex hominis gravissimi et sanctissimi disciplina ? Quid igitur causae excogitari potest, 7 cur te lotum voluerit, coenatum noluerit occidere? 21. In posterum, 8 inquit, diem distulit, ut quum in castellum Luceium ventum esset, ibi cogitata perficeret. Non video causam mutandi loci ; sed tamen 9 acta res criminose est. Quum, inquit, 10 vomere post ccenam te velle dixisses, in balneum te du- 0RATI0 PRO REGE DEIOTARO. 81 cere ceepenmt: ibi enim erant insidiaB. At te eadem tua ilia fortuna servavit : "in cubiculo inalle dixisti. 12 Dii te perduint, fugitive ! ita non modo nequam et improbus, sed etiam fatuus et amens es. Quid? ille "signa senea in insidiis posuerat, quae e balneo in cubiculiun transferri non possent? "Habes erimina insidiarum : nihil enim dixit amplius ; 15 horum, inquit, eram conscius. Quid tuni ? ita ille demens erat, ut euni, quern tanti sceleris conscium baberet, a se dhmtteret ? Romam etiam mitte- ret, ubi et iniinicissinaum sciret esse nepotem suum, et C. Cresarem, cui fecisset insidias? prassertim quuni is unus esset, qui posset de absente se judicare ? 22. Et fratres meos, inquit, quod erant conscii, in vincula conjecit. Quum igitur eos vinci- ret, quos secum habebat, te solutuni Romam mittebat, qui eadem scires, quae illos scire dicis ? VIII. Reliqua pare accusationis duplex rait: 1 \ma, regem semper in speculis raisse, quum a te animo esset alieno ; altera, exercitum eum contra te magnum comparasse. De exercitu dicam breviter, ut cetera. Nunquam 2 eas copias rex Deiotarus habuit, quibus inferre bellum populo Romano posset ; sed quibus mies suos ab excursionibus et latrociniis tueretur, et imperatoribus nostris auxilia mitteret. Atque 3 antea quidem majores copias alere pote- rat; nunc exiguas vix tueri potest. 23. 4 At misit ad CaBciliiuu nescio quem : sed eos, quos misit, quod ire noluerunt, in \incula conjecit. ISTon quaBro, quam yen simile sit, aut non babuisse regem, 6 quos mitteret, aut eos, quos misisset, non paruisse ; aut qui dicto audientes in tanta re non fuissent, eos vinctos potius quam necatos. Sed tamen quum ad Csecilium mittebat, utrum 6 causam illam victam esse nesciebat, an Csecilium istum magnum hominem putabat ? quem profecto is, qui optime nostros bomines novit, vel quia nosset, vel quia non nosset, contemneret. 24. 7 Addit etiam illucl, equites non optimos misisse. Credo, Csesar ; nihil ad tuum equitatum ; sed misit ex iis, quos habuit, delectos. At nescio quem ex eo numero servum judicatum. Non arbitror, non audivi; sed in eo, etiam si accidisset, culpam regis nullani fuisse arbitrarer. TX. Alieno autem a te animo quomodo ? a Speravit, credo, 82 ORATIO PRO REGE DEIOTARO. difficiles tibi Alexandreae fore exitus, propter regionum naturam et fluminis. At eo tempore ipso pecimiam dedit, exercitum aluit; 2 ei, quern Asiae prsefeceras, nulla in re defuit; tibi victori non solum ad hospitium, sed ad periculum etiam, atque ad aciem praesto fuit. 25. Secutum est 3 bellum Africanum; graves de te rumores; qui etiam furiosum ilium Caecilium excitaverunt. Quo turn rex animo fuit? qui auctionatus sit, seseque spoliare maluerit, quam tibi pecuniam non subministrare. 4 At eo, inquit, tempore ipso Nicaeam Ephesumque mittebat, qui rumores Afri- canos exciperent, et celeiiter ad se referrent. Itaque quum esset ei nunciatum, Domitium naufragio 5 periisse, te in castello circum- sederi, de Domitio dixit versum Grsecum eadem sententia, qua etiam nos habemus Latinum: Pereant amici, dum una inimici intercidant, quod ille, si esset tibi inimicissimus, nunquam tamen dixisset : ipse enim mansuetus, 6 versus immanis. 7 Qui autem Domitio poterat esse amicus, qui tibi esset inimicus? Tibi porro inimicus cur esset, a quo quum vel interfici, belli lege, potuisset, regem et se et filium suum constitutes esse meminisset ? 26. Quid deinde ? "furcifer quo progreditur? Ait, liac laetitia Deiotarum elatum, vino se obruisse, in convivioque nudum saltavisse. Quae crux huic fugitivo potest satis supplicii aiferre ? Deiotarum saltantem quis- quam, aut ebrium vidit unquam ? Omnes in illo sunt rege vir- tutes, quod te, Caesar, ignorare non arbitror, sed praecipue singu- laris et admiranda frugalitas: etsi hoc verbo scio laudari regem non solere. e Frugi bominem dici, non multum babet laudis in rege ; fortem, justum, severum, gravem, magnanimum, largum, beneficum, liberalem, hae sunt regiae laudes ; ilia privata est. Ufc volet quisque accipiat ; ego tamen frugalitatem, id est, modestiam et temperantiam, virtutem maximam judico. 10 Haec in illo est ab ineunte setate, quum a cuncta Asia, turn a magistratibus lega- tisque nostris, turn ab equitibus Romanis, qui in Asia negotiati sunt, perepecta et cognita. 27. Multis ille quidem gradibus officiorum erga rem publicam nostram ad hoc regiurn nomen ORATIO PRO REGE DEIOTARO. 83 ascendit; sed tamen "quidquid a bellis populi Romani vacabat, cum liominibus nostris consuetudines, amicitias, res rationesque jungebat, ut non solum tetrarches nobilis, sed etiam optimus pa- terfamilias, et diligentissimus agricola et pecuarius liaberetur. 12 Qui igitur adolescens, nondum tanta gloria prseditus, nihil un- quam nisi severissime et gravissime fecerit, is ea existimatione, eaque aetate saltavit I X. 28. Imitari, Castor, potius avi tui mores disciplinamque debebas, quam optimo et clarissimo wo fugitivi ore maledicere. 1 Quod si saltatorem avum habuisses, neque eum virum, nnde pudoris pudicitiaeque exempla peterentur, tamen hoc maledictum minime 2 in illam aetatem conveniret. 3 Quibus ille studiis ab ineunte aetate se imbuerat, non saltandi, sed bene ut armis, optime ut equis uteretur, ea tamen ilium cuncta jam exacta aetate defecerant. Itaque Deiotarum quum plures in equum sus- tulissent, 4 quod haerere in eo senex posset, admirari solebamus. 5 Hie vero adolescens, qui meus in Cilicia miles, in Graecia com- milito fuit, quum in illo notro exercitu equitaret cum suis delectis equitibus, quos una cum eo ad Pompeium pater miserat, quos concursus facere solebat ! quam se jactare ! quam ostentare ! quam nemini in ilia causa studio et cupiditate concedere ! 29. Quum vero, 6 exercitu amisso, ego, qui pacis semper auctor, post Pharsalicum prcelium ' suasor tui armorum non deponen- dorum, sed abjiciendorum ; hunc ad meam auctoritatem non potui adducere, 7 quod et ipse ardebat studio ipsius belli, et patii satisfaciendum esse arbitrabatur. 6 Felix ista domus, qua? non impunitatem solum adepta sit, sed accusandi etiam licentiam; calamitosus Deiotarus, qui ab eo, qui in iisdem castiis fuerit, non modo apud te, sed etiam a suis accusetur. Vos vestra secunda fortuna, Castor, non potestis sine propinquorum calamitate esse contenti ? XI. 30. x Sint sane inimicitiae, quae esse non debebant: rex enim Deiotarus vestram familiam, abjectam et obscuram, e tene- bris in lucem evocavit. 2 Quis tuum patrem antea, qui esset, quam cujus gener esset, audivit ? Sed quam\is ingrate et impie 84 ORATIO PRO REGE DEIOTARO. necessitndinis nomen repudiaretis, tamen inimicitias 3 hominum more gerere poteratis, non ficto crimine insectari, non expetere vitam, non capitis arcessere. Esto ; 4 concedatur hasc quoque acer- bitas et odii magnitudo : adeone, ut omnia vitas salutisque com- munis, atque etiam humanitatis jura violentur \ Servum sollicitare verbis, spe promissisque corrumpere, abducere domum, contra dominum armare, hoc est non uni propinquo, sed omnibns familiis nefarium bellum indicere. B JSTam ista corruptela servi, si non modo impunita fuerit, sed etiam a tanta auctoritate approbata, nulli parietes nostram salutem, nullse leges, nulla jura custodient. Ubi enim id, quod intus est atque nostrum, impune evolare po- test, contraque nos pugnare, 6 fit in dominatu servitus, in servitute dominatus. 31. O tempora, O mores! Cn. Domitius ille, quern nos pueri consulem, censorem, pontificem maximum vidimus, quum tribunus plebis M. Scaurum, principem civitatis, 7 in judicium populi vocasset, Scaurique servus ad eum clam domum venisset, et crimina in dominum delaturum se esse dixisset, prehendi hominem jussit, ad Scaurumque deduci. 8 Vide, quid intersit; etsi inique Castorem cum Domitio comparo: sed tamen ille in- imico servum remisit, tu ab avo abduxisti; ille incorruptum audire noluit, tu corrupisti ; ille adjutorem servum contra domi- num repudiavit, tu etiam accusatorem adhibuisti. 32. At semel iste est corruptus a vobis ? Nonne, quum esset productus, et quum tecum fuisset, refugit ad legatos? nonne etiam ad hunc Cn. Domitium venit ? nonne, audiente hoc Ser. Sulpicio, clarissi- mo viro, qui turn casu apud Domitium ccenabat, et hoc T. Tor- quato, optimo adolescente, se a te corruptum, tuis promissis in fraudem impulsum esse confesssus est? XII. a Qua3 est ista tarn impotens, tarn crudelis, tarn im- moderata inhumanitas? idcirco in hanc urbem venisti, ut hujus urbis jura et exempla corramperes, domesticaque immanitate nostras civitatis humanitatem inquinares ? 33. 2 At quam acute collecta crimina! 3 Blesamius, inquit, (ejus enim nomine, optimi viri nee tibi ignoti, maledicebat tibi,) ad regem scribere solebat, te in invidia esse, tyrannum existimari ; 4 statua inter reges posita ORATIO PRO K£GE DEIOTARO. S5 aminos komimim vekementer oftensos: plaudi tibi non solere. Nonne intelligis, Caesar, 5 ex urbanis malevolorum semiunculis haec ab istis esse colleeta \ 6 Bk-samius tyrannum Cgesarem scriberet ? 7 Multorum enim capita civium viderat ; miiltos jussu Caesaris vexatos, verberatos, neeatos; multas afflictas et eversas domos; armatis militibus refertum forum. Qua? semper in civili victoria sensimus, ea te victore non vidimus. 34. Solus, inquam, es, C. Caesar, civjus in victoria e ceciderit nemo, nisi armatus. Et quern nos liberi, in summa popnli Romani libertate nati, non modo non tyrannum, sed etiam clementissimum in victoria ducimus, is Blesa- mio, qui vivit 9 in regno, tyrannus videri potest ? Nam de statua quis queritur, 10 una pra?sertim, quum tarn multas videat \ Yalde enim invidendurn est ejus statuis, cujus tropaeis non invidimus. 1 ' Nam si locus affert invidiam, niillus est, ad statuam quidem, Rostris clarior. De plausu autem quid respondeam ? qui nee desideratus unquam a te est, et nonnunquam, obstupefactis liomini- bus, ipsa admiratione compressus est, et fortasse eo praetermissus, quia nihil vulgare te dignum videri potest. Xin. 35. Xihil a me arbitror pra?terinissurn, sed aliquid ad extreinam causa? partem reservatum. Id autem aliquid est, te ut plane Deiotaro reconciliet oratio mea : non enim jam metuo, ne illi tu succenseas : illud vereor, ' ne tibi ilium succensere aliquid suspicere. 2 Quod abest longissirne, mild crede, Caesar: 3 quid enim retineat per te, meminit, non quid amiserit ; neque se a te multatum arbitrator; sed quum existimares, 4 multis tibi multa esse tribuenda. 5 quominus a se, qui in altera parte fuisset, ea sumeres, non recusant. 36. Etenim 6 si Antioekus magnus ille, rex Asia?, posteaquam a L. Scipione devictus, Tauro tenus regnare jussus esset, omnemque banc Asiam, qua? est mine nostra pro- vincia, amisisset, dicere est sontus, benigne sibi a populo Romano esse factum, quod nimis magna procuratione liberatus, modicis regni terminis uteretur, potest multo facilius se Deiotarus consolari. 7 Hie enim furoris multam sustulerat, bic erroris. Omnia tu Deio- taro, Caesar, tribuisti, quum et ipsi et fitio 8 nomen regium conces- sit. Hoc nomine retento atque servato, nullum beneficium po- 86 0RATI0 PRO REGE DEIOTARO. puli Romani, nullum judicium de se senatus imminutum putat ; magno animo et erecto est, nee unquam succumbet inimicis, ne fortimae quidem. 37. 9 Multa se arbitratur et peperisse ante fac- tis, et habere in animo atque virtute, quae nullo modo possit amit- tere. Quae enim fortuna, aut quis casus, aut quae tanta possit injuria omnium imperatorum de Deiotaro decreta delere ? ab omnibus est enim iis ornatus, qui, 10 posteaquam in castris esse potuit per aetatem, in Asia, Cappadocia, Ponto, Cilicia, Syria, bella gesserunt. Senatus vero judicia de illo tarn multa, tamque bonorifica, qua? publicis populi Romani Uteris monumentisque cousignata sunt, quae unquam vetustas obruet, aut qua? tanta dele- bit oblivio ? Quid de virtute ejus dicam ? de magnitudine animi, gravitate, constantia? "quae omnes docti atque sapientes summa, quiclam etiam sola bona esse dixerunt, bisque, non modo ad bene, sed etiam ad beate vivendum, contentam esse virtutem. 38. Haec ille reputans, et dies noctesque cogitans, non moao tibi non suc- censet (esset enim non solum ingratus, sed etiam amens), verum omnem trail quillitatem et quietem senectutis acceptam refert de- mentias tuae. XIV. 1 Quo quidem animo quum antea fuit, turn non dubito, quin tuis literis, quarum exemplum legi, quas ad eum Tarracone huic Blesamio dedisti, se mag-is etiam erexerit ab omnique sollici- tudine abstraxerit. 2 Jubes enim bene sperare, et bono esse animo : quod scio te non frustra scribere solere ; memini enim iisdem fere verbis ad me te scribere, meque tuis literis bene sperare non frustra esse jussum. 39. 3 Laboro equidem regis Deiotari causa, quocum mini amicitiam res publica conciliavit, bospitium voluntas utrius- que conjunxit, familiaritatem consuetudo attulit, summam vero necessitudinem magna ejus officia et in me et in exercitum meum effecerunt ; sed quum de illo laboro, turn de multis amplissimis viris, 4 quibus semel ignotum a te esse oportet, nee beneficium tuum in dubium vocari, nee hasrere in animis hominum sollicitu- dinem sempiternam, nee accidere, ut quisquam te timere incipiat eorum, qui sint semel a te liberati timore. 40. Non debeo, C. Caesar, 5 quod fieri solet in tantis periculis, tentare, ecquonam ORATIO PRO REGE DEIOTARO. 87 modo dicendo inisericordiam tuam commovere possim. Nihil opus est; occurrere solet ipsa supplicibus et calamitosis, nullius oratione evocata. 6 Propone tibi duos reges, et id animo contem- plare, quod oculis non potes. 7 Dabis profecto misericordiae, quod iracimdise denegavisti. Multa sunt tuae clementiae monumenta, 8 sed maxime eorum incolumitates, quibus salutem dedisti. 9 Quae si in privatis gloriosa sunt, multo magis commemorabuntur in regibus. Semper regium nomen in hac civitate sanctum fuit; sociorum vero regum et amicorum sanctissimum. XV. 41. J Quod nomen hi reges ne amitterent, te victore, timuerunt ; retentum vero, et a te confirmatum, posteiis etiam suis tradituros esse confido. 2 Corpora sua, pro salute regum suorum, hi legati tibi regii tradunt, Hieras, et Blesamius, et Antigonus, tibi nobisque omnibus jamdiu noti, eademque fide et virtute praeditus Dorylaus, 3 qui nuper cum Hiera legatus est ad te missus, quum regum amicissimi, turn tibi etiam, ut spero, probati. 42. Exquire de Blesamio, numquid ad regem contra dignitatem tuam scripserit. Hieras quidem causam omnem suscipit, 4 et criminibus illis pro rege se supponit reum; memoriam tuam implorat, qua vales plurimum ; negat miquam 5 se a te in Deiotari tetrarchia pedem discessisse ; in primis finibus tibi se prsesto fuisse dicit, usque ad ultimos prosecutum ; quiun e balneo exisses, tecum se fuisse ; quum ilia munera inspexisses coenatus, quum in cubiculo recubu- isses; eandemque assidiutatem tibi se prasbuisse postridie. 43. 6 Quamobrem, si quid eonun, qua3 objecta sunt, cogitatum sit, non recusat, quin id suum facinus judices. Quocirca, C. Caesar, 7 velim existimes, hodierno die sententiam tuam, aut cum summo dedecore miserrirnam pestem importaturam esse regibus, aut incolumem famam cum salute, "quorum alterum optare, illorum crudelitatis est, alteram conservare, dementia? tuae. 5 ORATIO IMPERIO CM". POMPEII SIVE PRO LEGE MANILIA. I. 1. Quamquam mihi semper 'frequens conspectus vester, multo jucundissimus, hie autern locus, ad agendum amplissimus, ad dicendum ornatissimus est visus, Quirites; tamen hoc aditu laudis, qui semper optimo cuique maxime patuit, non mea me voluntas adhuc, sed 2 vitae mea? rationes, ab ineunte setate suscep- tse, prohibuerunt. Nam, quum antea 3 per astatem nondum 4 hujus auctoritatem loci attingere auderem, statueremque, nihil hue, nisi perfectum ingenio, elaboratum industria, atTerri oportere ; omne meum tempus amicorum temporibus transmittendum putavi. 2. 6 Ita neque hie locus vacuus unquam fuit ab iis, qui vestram causam defenderent, et meus labor, in privatorum periculis 6 caste integreque versatus, ex vestro judicio fructum est amplissimum consecutus. Nam quum, propter 7 dilationem comitiorum, ter prastor primus centuriis cunctis renuntiatus sum, facile intellexi, Quiiites, et quid de me judicaretis, et 8 quid aliis prsescriberetis. Nunc, quum et auctoritatis in me tantum sit, quantum vos hono- nbus mandandis esse voluistis, et ad agendum facultatis tantum, quantum homini vigilanti ex forensi usu prope quotidiana dicendi exercitatio potuit afferre ; certe, et, si quid auctoritatis in me est, ORATIO PRO LEGE MANILLA. 89 ea apud eos utar, qui earn mihi dederunt ; 9 et, si quid in dicendo consequi possum, iis ostendam potissimum, qui ei quoque rei fruc- tum suo judicio tribuendum esse censuenmt. 3. Atque illud in primis mihi lsetandum jure esse video, 10 quod in hac insolita miM ex hoc loco ratione dicendi, causa talis oblata est, in qua oratio deesse nemini possit. Dicendum est enim de Cn. Pompeii singu- lari eximiaque virtute ; hujus autem orationis difficilius est exitum, quam principium invenire. Ita mihi non tam copia, quam modus in dicendo quaerendus est. II. 4. Atque, ut inde oratio mea proficiscatur, unde haec omnis causa ducitur, bellum grave et periculosum 1 vestris vectigalibus ac sociis a duobus potentissimis regibus infertur, Mithridate et Tigrane ; quorum 2 alter relictus, alter lacessitus, occasionem sibi ad occupan- dam Asiam oblatam esse arbitrantur. Equitibus Romanis, hones- tissimis viris, afteruntur ex Asia quoticlie literae ( 3 quorum ffiagnae res aguntur, in vestris vectigalibus exercendis occupatae ; qui ad me pro necessitudine, quae mihi est cum illo ordine, causam rei publicae periculaque rerum suarum detulerunt) : 5. 4 Bithyniaa, quaa nunc vestra provincia est, vicos exustos esse complures ; 5 regnum Ariobarzanis, quod finitimura est vestris vectigalibus, totum esse in hostium potestate ; Lucullum magnis rebus gestis, ab eo bello discedere ; G huic qui successerit, non satis esse paratum ad tantum bellum administrandum ; unum ab omnibus sociis et civibus ad id bellum imperatorem deposci atque expeti; eundem hunc unum ab hostibus metui, praeterea neminem. 6. 7 Causa quae sit, videtis : nunc quid agendum sit, considerate. Primum mihi videtur de genere belli, deinde de magnitudine, turn de imperatore deligendo esse dicendum. Genus est enim belli ejusmodi, quod maxime vestros aminos excitare atque inrlammare ad persequendi studium debeat ; 8 in quo agitur po23uh Romani gloria, quae vobis a majoribus, quum magna in omnibus rebus, turn summa in re militari tradita est ; agitur salus sociorum atque amicorum, pro qua multa majores vestri magna et gTa\ia bella gesserunt ; 9 aguntur certissima populi Romani vectigalia et maxi- ma, quibus amissis, et pacis ornamenta et subsidia belli 10 requi- 90 ORATIO PRO LEGE MANILLA.. retis ; aguntur bona mnltonim eiviura, quibus est a vobis, et ipso- rum et rei publican causa, consulcndum. III. 7. Et quoniam semper appententes glorias prseter ceteras gentes atque avidi laudis fuistis, delenda vobis est Mlla macula, Mithridatico bello superiore concepta : quae 2 penitus jam insedit, ac nimis inveteravit in populi Romani nomine : quod is, qui 3 uno die, tota Asia, tot in civitatibus, uno nuntio, atque una significatione literarum, cives Romanos necandos trucidandosque denotavit, non modo adhuc poenam nullam suo dignam scelere suscepit, sed ab illo tempore annum jam tertium et vicesimum regnat, et ita regnat, ut se non Ponto, neque Cappadocite latebris occultare velit, sed 4 emergere e patrio regno, atque in vestris vectigalibus, hoc est, in Asiae luce versari. 8. Etenim adhuc ita nostri cum illo rege con- tenderunt imperatores, ut ab illo 5 insignia victorise, non victoriam reportarent. Triumphavit L. Sulla, triumphavit L. Murena de Mithridate, duo fortissimi viri, et summi imperatores, sed ita trium- pharunt, ut ille pulsus superatusque regnaret. Verumtamen illis imperatoribus laus est tribuenda, 6 quod egerunt; venia danda, quod reliquerunt ; propterea quod ab eo bello Sullam in Italiam res pubhca, Murenam Sulla revocavit. IV. 9. Mithridates autem ^mne reliquum tempus, non ad oblivionem veteris belli, sed ad comparationem novi contuht : 2 qui, posteaquam maximas secliflcasset ornassetque classes, exercitusque permagnos, quibuscunque ex gentibus potuisset, comparasset, et se Bosporanis, finitimis suis, bellum inferre simularet, usque in Hispa- niam legates ac Hteras misit ad eos duces, quibuscum turn bellum gerebafnus, ut, quum duobus in Mocis disjunctissinjis maximeque diversis, uno consilio a binis hostium copiis bellum ten'a marique gereretur, vos ancipiti contentione districti, de imperio dimicaretis. 10. Sed tamen 4 alterius partis periculum, Sertorianse atque Hispa- niensis, qua? multo plus firmamenti ac roboris habebat, Cn. Pom- peii divino consilio ac singulari virtute depulsum est; in altera parte ita res a L. Lucullo, summo viro, est administrata, 5 ut initia ilia rerum gestarum magna atque prreclara, non felicitati ejus, sed virtuti; hsec autem extrema, qua3 nnper aeciderunt, non culpaB, 0RATT0 PRO LEGE MANILLA. 91 sed fortume tribuenda esse videantur. Sed de Lucullo dicain alio loco, et ita dicam, Quirites, ut neque c vera laus ei detracta oratione nostra, neque falsa afficta esse videatur. 11. De vestri imperii dignitate atque gloria, quoniam is est 7 exorsus orationis mere, videte, quern vobis animiirn suscipiendum putetis. V. Majores nostri srepe, mercatoribus aut naviculariis injur! o- sius tractatis, bella gesserunt : yos, tot millibus civium Romanorum 'uno nuntio atque imo tempore necatis, quo tandem animo esse debetis \ Legati quod " erant appellati superbius, Corintlium patres vestri, totius -Grascise lumen exstinctum esse voluerunt : vos eum regem inultum esse patiemini, qui 3 legatum populi Romaui, consuiarem, vinculis ac verberibus, atque omni supplicio excrueia- tmn necavit ? 4 Hli libertateni civium Romanorum imminutam non tolerant ; vos vitam ereptam negligetis ? Jus legationis verbo violatum illi persecuti sunt ; vos legatum omni supplicio interiec- tum relinquetis ? 1 2. Videte, ne, ut illis pulchemmum fuit tantam vobis imperii gloriam tradere, sic vobis turpissimum sit, id, quod accepistis, tueri et conservare non posse. 6 Quid, quod salus sociorum summum in periculum ac discri- men vocatur, quo tandem animo ferre debetis ? Regno est expulsus Ariobarzanes rex, socius populi Romani atque amicus ; imminent 6 duo reges toti Asiae, non solum vobis inimicissimi, sed etiam vestris sociis atque amicis; civitates autem omnes, cuncta Asia atque Grsecia vestrum auxilium exspectare propter periculi magni- tudinem cogimtur ; imperatorem a vobis certum deposcere, quum lira?sertim vos alium miseritis, neque audent, neque se id facere sine summo periculo posse arbitrantur. 13. Vident et sentiunt hoc idem, 7 quod vos, unum virum esse, in quo summa sint omnia, et eum propter esse, quo etiam carent a3grius : 8 cujus adventu ipso atque nomine, tametsi ille 9 ad maritimum bellum venerit, tamen impetus hostium repressos esse intelligunt ac retardatos. 10 Hi vos, quoniam libere loqui non licet, tacite rogant, ut se quoque, sicnt ceteraram pro\-inciarum socios, dignos existimetis, quorum salutem tali viro commendetis ; "atque hoc etiam magis, quod ceteros in provineiam ejusmodi homines cum imperio mittimus, ut, etiamsi 92 ORATIO PRO LEGE MANILLA. ab hoste defendant, tarn en ipsorum adventus in nrbes sociorum non multum ab hostili expngnatione differant. 12 Hunc andiebant antea, nunc prsesentem vident, tanta temperantia, tanta mansuetu- dine, tanta bumanitate, nt ii beatissimi esse videantur, apud quos ille diutissinie commoratur. VI. 14. Quare, si propter socios, nulla ipsi injuria lacessiti, majores nostri cum Antiocbo, cum Pbilippo, cum iEtolis, cum Poenis bella gesserunt, quanto vos studio l convenit, injuriis provo- cates, sociorum salutem una cum imperii vestri dignitate defendere ? prassertim quum de maximis vestris vectigalibus agatur. Nam ceterarum provinciarum vectigalia, Quirites, 2 tanta sunt, ut iis ad ipsas provincias tutandas vix contenti esse possimus ; Asia vero tarn opima est ac fertilis, ut et ubertate agrorum, et varietate fructuum, et magnitudine pastionis, et multitudine earum rerum, quae exportantur, 3 facile omnibus terris antecellat. Itaque base vobis provincia, Quirites, si et belli utilitatem et pacis dignitatem retinere vultis, non modo a calamitate, sed etiam a metu calami- tatis est defendenda. 15. Nam in ceteris rebus, quum venit cala- mitas, turn detrimentum accipitur ; at 4 in vectigalibus, non solum adventus mali, sed etiam metus ipse affert calamitatem. Nam quum bostium copia? non longe absunt, etiam si irruptio nulla facta est, tamen B pecua relinquuntur, agri cultura deseritur, merca- torum navigatio conquiescit. Ita neque ex portu, neque ex decu- mis, neque ex scriptura vectigal conservari potest ; quare saspe totius anni fructus uno rumore periculi, atque uno belli terrore amittitur. 16. Quo tandem igitur animo esse existimatis atit eos, qui vectigalia nobis 6 pensitant, aut eos, qui exercent atque exigunt, quum duo reges cum maximis copiis propter ackint? quum una excursio equitatus perbrevi tempore totius anni vectigal auferre possit ? quum publicani 7 familias maximas, quas in salinis habent, quas in agris, quas in portubus atque custodiis, magno periculo se babere arbitrentur? Putatisne vos ill is rebus frui posse, nisi eos, 8 qui vobis fructui sunt conservaritis, non solum (ut ante dixi) calamitate, sed etiam calamitatis formidine liberatos ? VII. 1 1. Ac ne illud quidem vobis negligendum est, quod 0RATI0 PRO LEGE MANILLA. 93 mihi ego ! extremum proposueram, quum essem de belli genere dicturus, quod ad multorum bona civiuni Romanorum pertinet ; "quorum vobis pro vestra sapientia, Quirites, habenda est ratio diligenter. Nam et publicani, homines honestissimi atque ornatis- simi, suas rationes et copias in illam provinciam eontulerunt ; quo- rum ipsorum per se res et fortunce vobis curse esse debent. Etenim si vectigalia 3 nervos esse rei publico semper duximus, eum certe ordinem, qui exercet ilia, firmamentum ceterorum ordinum recte esse dicemus. 18. 4 Deinde ex ceteris ordinibus homines navi atque industrii pailim ipsi in Asia negotiantur, quibus vos absenti- bus eonsulere debetis, partim eorum in ea provincia pecunias mag- nas collocatas habent. Est igitur humanitatis vestra?, magnum numerum eorum civium calamitate proliibere; sapientia?, videre, multorum civium calamitatem a re publiea sejunctam esse non posse. Etenim primum 5 illud parvi refert, nos, 6 publicanis amissis, vectigalia postea victoria recnperare : neque enim iisdem redimendi facultas erit propter calamitatem, neque aliis voluntas, propter timo- rem. 19. 7 Deinde, quod nos eadem Asia, atque idem iste Mithri- dates initio belli Asiatici docuit, certe id quidem calamitate docti, memoria retinere debemus : nam turn, quum in Asia res magnas permulti amiserant, scimus, 8 Roma? solutione impedita, fidem con- cidisse. iSTon enim possunt una in civitate multi rem atque fortu- nas amittere, ut non plures secum in eandem traliant calamitatem. A quo periculo probibete rem publicam, et mihi credite, 9 id quod ipsi videtis : ha?c fides atque ha?c ratio pecuniarum, qua? Roma?, qua? in foro versatur, implieita est cum illis pecuniis Asiaticis et coha?ret ; ruere 10 ilia non possunt, ut ha?c non eodem labefacta motu concidant. Quare videte, u num dubitandum vobis sit, omni studio ad id bellum incumbere, in quo gloria nominis vestri, salus sociorum, vectigalia maxima, fortuna? plurimorum civium cum re publiea defenduntur. Yin. 20. Quoniam de genere belli x dixi, nunc de magnitu dine pauca chcam. Potest hoc enim dici : belh genus esse ita necessaiium, ut sit gerendum ; non esse ita magnum, ut sit perti- mescendum. 2 In quo maxime laborandum est, ne foile.a vobis, 94 ORATIO PRO LEGE MANILIA. quae diligentissime providenda sunt, contemnenda esse videantuff. Atque ut omnes intelligant, me L. Lucullo tantum impertire laudis, quantum forti viro, et sapienti homini, et magno imperatori debea- tur, 3 dico, ejus adventu maximas Mithridatis copias, omnibus rebus ornatas atque instructas fuisse, 4 urbemque Asise clarissimam, nobis- que amicissimam, Cyzicenorum, obsessam esse ab ipso rege maxi- ma multitudine, et oppugnatam vehementissime, quam L. Lucullus virtute, assiduitate, consilio, summis obsidionis periculis liberavit ; 21. ab eodem imperatore classem magnam et ornatam, 5 qu8e du- cibus Sertorianis ad Italiam studio atque odio inflammata raperetur, superatam esse atque depressam ; 6 magnas liostium praeterea co- pias multis prceliis esse deletas, patefactumque nostris legionibus esse Pontum, qui ante populo Romano ex omni aditu clausus fuisset; 7 Sinopen atque Amisum, quibus in oppidis erant domicilia regis, omnibus rebus ornatas atque refertas, ceterasque urbes Ponti et Cappadocioe permultas, uno aditu adventuque, esse captas ; regem, spoliatum 8 regno patrio atque avito, ad alios se reges atque ad alias gentes supplicem contulisse : atque haec omnia, salvis populi Romani sociis atque integris vectigalibus, esse gesta. 9 Satis opinor hoc esse laudis, atque ita, Quirites, ut hoc vos intelligatis, a nullo istorum, qui huic obtrectant legi atque causae, L. LucuJlum similiter ex hoc loco esse laudatum. IX. 22. Requiretur fortasse nunc, 1 quemadmodum, quum ha3C ita sint, reliquum possit magnum esse bellum. Cognoscite, Quirites, non enim hoc sine causa quseri videtur. Primum ex suo regno sic Mithridates profugit, ut ex eodem Ponto 2 Medea ilia quondam profugisse dicitur ; 3 quam prsedicant, in fuga, fratris sui membra in iis locis, qua se parens persequeretur, dissipavisse, 4 ut eorum collectio dispersa, ma3rorque patrius, celeritatem persequendi retardaret. Sic Mithridates, fugiens, 5 maximam vim auri atque argenti, pulcherrimarumque rerum omnium, quas et a majoribus acceperat, et ipse, bello superiore ex tota Asia direptas, in suum regnum congesserat, in Ponto omnem reliquit. Ha^c dum nostri colligunt omnia diligentius, rex ipse e manibus effugit. Ita 6 ilium a persequendi studio mseror, hos lastitia tardavit. 23. Hunc in OKATIO TRO LEGE MANILIA. 95 illo timore et fuga Tigranes, rex Armenius, excepit, difhdentemque rebus suis coniirmavit, et armetum erexit, perditumque reereavit : cujus in regnum posteaquam L. Lucullus cum exercitu xenit, plures etiam gentes contra imperatorem nostrum concitatae sunt, Erat enim metus injeetus iis nationibus, quas nunquam populus Roma- nus 7 neque lacessendas bello neque tentandas putavit ; s erat etiam alia gravis atque vehemens opinio, quae per animos gentium barba- rarum pervaserat, fhni locupletissimi et religiosissimi diripiendi causa in eas oras nostrum esse exercitum adductum. Ita nationes multas atque magna? 9 novo quodam terrore ac metu concitabantur. Nos- ter autem exercitus, tamesti "urbem ex Tigrani regno ceperat, et proeliis usus erat secundis, tamen nimia longinquitate locorum ac desiderio suorum commovebatur. 2-i. 1X Hie jam plura non dieam. 12 Fuit enim illud extremum, ut ex iis locis a miutibus nostris redi- tus magis maturus, quam proeessio longior qusereretur : Mithrir dates autem et suam manum jam contirmarat, 13 et eorum, qui se ex ipsius regno collegerant, et magnis adventieiis auxiliis multorurn regum et nationum juvabatur. Xi Jam hoc fere sic fieri solere ac- cepimus, ut regum afflietaB fortunse facile multorurn opes alliciant ad misericordiam, maximeque eorum, qui aut reges sunt aut \ivunt in regno : ut iis nomen regale magnum et sanctum esse videatur. 25. Itaque tantum 2 Rictus efficere potmt, quantum incolumis nun- quam est ausus optare. Xam quum se in regnum suum recepisset, non fuit eo contentus, quod ei praster spem acciderat, ut illam, pos- teaquam pulsus erat, terrain unquam attingeret, sed in exercitum nostrum, clarum atque \ictorem, impetum fecit. 16 Simte hoc- loco, Quirites, sicut poeta? solent, qui res Rom anas scribunt, prseterire me nostram calaraitatem, quae tanta rait, ut earn ad aures imperatoris, non ex prcelio nuntius, sed ex sermone ramor afferret. 26. 17 Hic in illo ipso malo, gra\issimaque belli oftensione, L. Lucullus, qui tamen, aliqua ex parte, iis incommodis mederi foiiasse potuisset, vestro jussu coactus, quod imperii diuturnitati modum statuendum vetere exemplo puta\"istis, partem militum, qui jam stipendiis con- fecti erant, dimisit, partem Glabrioni tracudit. Multa prsetereo 18 consiuto: sed ea vos conjectura perspicite, quantum illud bellum 96 ORATIO PRO LEGE MANILLA.. factum putctis, quod coujungant reges potentissimi, renovent agi- tata nationes, suscipiant integrae gentes, novus imperator noster accipiat, vetere exercitu pulso. X. 27. Satis mihi multa verba fecisse videor, quare esset hoc bellum genere ipso necessarium, magnitudine periculosum : * restat, ut de imperatore ad id bellum deligendo, ac tautis rebus praefi- ciendo, dicendum esse videatur. Utinam, Quirites, virorum fortium atque innocentium copiam tantam haberetis, 2 ut haec vobis delibe- ratio difficilis esset, quemnam potissimum tantis rebus ac tanto bello praeficiendum putaretis. Nunc vero 3 quum sit unus Cn. Pompeius, qui non modo eorum bominum, qui nunc sunt, gloriam, sed etiam antiquitatis memoriam virtute superarit, qua3 res est, quae cujusquam animum in hac causa dubium facere possit? 28. Ego enim sic existimo, 4 in siimmo imperatore quatuor bas res inesse oportere, scientiam rei militaris, virtutem, auctoritatem, feli- citatem. Quis igitur hoc bomine scientior unquam aut fuit, 5 aut esse debuit ? c qui e ludo atque pueritiae disciplinis, bello maximo, atque acerrimis bostibus, ad patris exercitum, atque in militias disci- plinam profectus est ; 7 qui extrema pueritia miles in exercitu fuit summi imperatoris, 8 ineunte adolescentia, maximi ipse exercitus imperator; qui saepius cum 9 hoste conflixit, quam quisquam cum inimico concertavit ; plura bella gessit, quam ceteri legerunt ; plures provincias confecit, quam alii concupiverunt ; cujus adolescentia ad scientiam rei militaris non alienis praaceptis, sed suis imperiis, non offensionibus belli, sed victoriis, non stipendiis, sed triumphis est erudita. Quod denique genus esse belli potest, in quo ilium non exercuerit fortuna rei publicaa ? 10 Civile, Africanum, Transal- pinum, Hispaniense, mixtum ex incitatis atque bellicosissimis na- tionibus, servile, navale bellum, varia et diversa genera et bellorum et bostium, non solum gesta ab hoc uno, sed etiam confecta, nullam rem esse declarant in usu positam militari, qua3 bujus viri scien- tiam fugere possit. XI. 29. Jam vero virtuti Cn. Pompeii quae potest oratio par inveniri? Quid est, quod quisquam aut illo dignum, aut vobis no- vum, aut cuiquara inauditum possit afferre ? 1 Neque enim illae sunt ORATIO PliO LEGE MAXILIA. 97 sola? virtutes imperatorioe, qua} vulgo existimantur, labor in nego- tiis, fortitudo in periculis, industria in agendo, eeleritas in coniici- endo, consilium in providendo ; a quae tanta sunt in hoc uno, quanta id omnibus reliquis imperatoribus, quos aut vidimus, aut audivimus, non fuerunt. 3 Testis est Italia, quam ille ipse victor, L. Sulla, hujus virtute et subsidio confessus est liberatam, 30. Testis est 4 Sicilia, quam multis undique cinctam periculis, non terrore belli, sed consilii celeiitate, explicavit. Testis est Africa, qua? magnis, oppressa hostium copiis, & eorum ipsorum sanguine redundant. Testis est Gallia, per quam legionibus nostris in Hispaniam iter, Gallorum internecione, patefactuni est. Testis est Hispania, qua? sa?pissime plurimos 6 liostes ab hoc superatos prostratosque con- spexit. Testis est iterum et sa?pius Italia, qua?, quum semli bello 7 tetro periculosoque premeretur, ab hoc auxilium absente expe- tivit : quod bellum exspectatione ejus attenuatum atque imminu- tum est, adventu sublatum ac sepultum. 31. Testes nunc vero jam omnes era, atque omnes 8 extera? gentes ac nationes, denique maria omnia, quum universa, turn in singulis oris omnes sinus atque portus. Quis enim 9 toto mari locus, per hos annos, aut tarn tirmum habuit praesidium, ut tutus esset \ aut tarn fuit abditus, ut lateret ] Quis navigavit, qui non se aut mortis aut servitutis periculo committeret, quum aut hieme, aut refer- to praedonum mari navigaret \ Hoc tantum bellum, tam turpe, "tam vetus, tam late divisum atque dispei-sum, quis unquam arbitraretur aut ab omnibus imperatoribus uno anno, aut omnibus annis ab uno imperatore confici posse? 32. Quam provinciam tenuistis a prasdonibus liberam per hosce annos \ quod vectigal vobis tutumfnit \ quern socium defendistis \ " cui pra?sidio classibus vestris fuistis I quam multas existimatis insulas esse desertas I quam multas aut metu relictas, aut a praedonibus captas urbes esse sociorum ? XII. Sed quid ego Monginqua commemoro? 2 Fuit hoc quondam, fuit proprium populi Romani, longe a domo bellare. et propugnaculis imperii sociorum fortunas, non sua tecta defendere. Sociis ego nostris mare per hos annos clausum fuisse dicam, quum exercitus nostri nunquam 3 a Brundisio, nisi hieme summa, trans- 98 ORATIO PRO LEGE MAXIMA. miserint? 4 Qui acl vos ab exteris nationibus venirent, captos querar, quum legati populi Romani redempti sint? Mercatori- bus tutum inare non fuisse dicam, quum 6 duodecim secures in praadonum potestatem pervenerint ? 33. 6 Cnidum ant Colopho- nem aut Samum, nobilissimas nrbes, innumerabilesque alias c apt as esse commemorem, quum vestros portus, atque eos portus, qui- bus vitam et spiritum ducitis, in prcedonum fuisse potestate sciatis ? An vero ignoratis, portum Caietae celeberrimum atque plenissimum navium, 7 inspectante praetore, a pnedonibus esse direptum? 8 ex Miseno autem, ejus ipsius liberos, qui cum prsedonibus antea ibi bellum gesserat, a praedonibus esse sublatos? Nana quid ego 9 Ostiense incommodum, atque illam labem atque ignominiam rei publicae querar, quum, prope iuspectantibus vobis, classis ea, cui consul populi Romani propositus esset, a praedonibus capta atque oppressa est? Pro dii immortales! tantamne 10 unius bominis in- credibilis ac divina virtus tarn brevi tempore lucem afferre rei pub- lic* potuit, ut vos, qui modo ante ostium Tiberinum classem bostium videbatis, nunc nullam intra Oceani ostium praedonurn navem esse audiatis ? 34. Atque baec qua celeritate gesta sint, quamquam videtis, tamen a me in dicendo praetereunda non sunt. Quis enim unquam, aut 1J obeundi negotii, aut consequendi quaes- tus studio, tam brevi tempore, tot loca adire, tantos cursus confi- cere potuit, quam celeriter, Cn. Pompeio duce, tanti belli impetus navigavit ? qui 12 nondum tempestivo ad navigandum mari Siciliam adiit, Africam exploravit, inde Sardiniam cum classe venit, atque haec tria frumentaria subsidia rei publico firmissimis praesidiis classibusque nmnivit. 35. Inde quum se in Italiam recepisset, duabus Hispaniis et Gallia Transalpina praesidiis ac uavibus 13 conflrmata, missis item in oram Ulyrici maris, et in Acbaiam omnemque Graeciam navibus, "Italiae duo maria maximis classi- bus firmissimisque praesidiis adomavit ; ipse autem, ut Brundisio profectus est, undequinquagesimo die totam ad imperium populi Romani Ciliciam adjunxit : omnes, qui ubique praedones fuerunt, partim capti interfectique sunt, partim unius bujus se 1& imperio ac potestati dediderunt. 16 Idem Cretensibus, quum ad eum usque ORATIO PRO LEGE MANILIA. 99 in Pampbyliam legates deprecatoresque misissent, spera deditionis non ademit, obsidesque imperavit. Ita tantimi bellum, tarn diu- turnum, tarn longe lateque dispersum, quo bello omnes gentes ac nationes premebantur, Chi. Pompeius extrenia bieme apparavit, ineunte vere suseepit, media restate confecit. XIII. 36. 1 Est ba?c divina atque incredibilis virtus impera- toris. 2 Quid, cetera?, quas paulo ante eommemorare cceperam, quants? atque quani multa? sunt? Xon enim bellandi virtns solum in snmmo ac perfecto imperatore qua?renda est, sed multa? sunt artes eximia?, hujus administra? comitesque virtutis. Ac primum, 3 quanta innocentia debent esse imperatores ! quanta deinde in omnibus rebus temperantia ! quanta fide, quanta facili- tate, quanta ingenio, quanta bumanitate ! qua? breviter, quaiia sint in Cn. Pompeio, consideremus. Summa enim omnia sunt, Quirites, sed ea magis i ex aliorum contentione, quam ipsa per sese cognosci atque intelligi possunt. 37. Quern enim imperato- rem possumus 5 ullo in numero putare, cujus in exercitu centuria- tus veneant atque venierint ? G quid bunc bominem magnum aut amplum de re publica cogitare, qui pecuniam, ex a?rario de- promptam ad bellum administrandum, aut propter cupiditatem, provincia? magistratibus diviserit, aut propter avaritiam, Roma? in qua?stu reliquerit ] ' Vestra admurmuratio facit, Quirites, ut ag- noscere videamini, qui ba?c fecerint: ego autem nomino neminem; quare irasci mibi nemo poterit, 8 nisi qui ante de se voluerit con- fiteri. 38. Itaque, propter banc avaritiam imperatorum, quantas calamitates, quocunque ventum sit, nostri exercitus 9 ferant, quis ignorat I 10 Itinera, qua? per bosce annos in Italia per agros atque oppida civium Romanorum nostri imperatores fecerint, recorda- mini ; turn facilius statuetis. quid apud exteras nationes fieri existi- metis. 1J Utrum plures arbitramini per bosce annos militum vestro- rum armis bostium urbes, an bibernis sociorum civitates esse deletas \ Xeque enim potest exercitum is continere imperator, qui se ipse non continet ; neque severus esse in judicando, qui abos in se severos esse judices non vult. 39. Hie miramur, 12 hunc bominem tantum excellere ceteris, cujus legiones sic in Asiam per- 100 ORATIO PRO LEGE MANILIA. venerint, ut non modo maims tanti exercitus, sed ne vestigium quidem cuiquam pacato nocuisse dicatur? Jam vero, 13 quemad- modum milites hibernent, quotidie sermoues ac literse perferuntur ; non modo, 14 ut sumptum faciat in militem, nemini vis affertur, sed ne cupienti quidem cuiquam permittitur. 15 Hiemis enim, non avaritise perfugium majores nostri in sociorum atque amicorum tectis esse voluerunt. XIV. 40. *Age vero, ceteris in rebus qua sit temperantia, considerate. Unde illam tantam celeritatem, et tarn incredibilem " cursum inventum putatis ? Non enim ilium eximia 3 vis remi- gum, aut are inaudita quae dam gubernandi, aut venti aliqui novi, tarn celeriter in ultimas terras pertulerunt ; sed ese res, qua? cete- ros remorari solent, non retardarunt; 4 non avaritia ab instituto cursu ad praadam aliquam devocavit, non libido ad vohiptatem, non amoenitas ad delectationem, non nobilitas urbis ad eogni- tionem, non denique labor ipse ad quietem. Postremo 5 signa, et tabulas, ceteraque ornamenta Grascorum oppidorum, qua3 ceteri tollenda esse arbitrantur, ea sibi ille ne visenda quidem existima- \it. 41. Itaque omnes nunc in iis locis Cn. Pompeium, sicut aliquem, non ex hac urbe missum, sed de coelo delapsum, intuen- tur ; nunc denique incipiunt credere, fuisse homines Romanus 6 hac quondam continentia, quod jam nationibus exteris incredi- bile ac falso memorise proditum videbatur. Nunc imperii vestri splendor illis gentibus lucet; nunc intelligunt, 7 non sine causa majores suos turn, quum ea temperantia magistratus habebamus, servii-e populo Romano, quam imperare aliis, maluisse. Jam vero ita faciles aditus ad eum privatorum, ita liberse querimoniaB de aliorum injuriis esse dicuntur, ut is, qui dignitate 8 principibus excellit, facilitate infimis par esse videatur. 42. Jam 9 quantum consilio, quantum dicendi gravitate et copia valeat, in quo ipso inest quaadam dignitas imperatoria, vos, Quirites, hoc ipso ex loco saape cognovistis. 10 Fidem vero ejus quantam inter socios existi- mari putatis, quam hostes omnes omnium genemm sanctissimam judicarint ? Hiimanitate jam tanta est, ut difficile dictu sit, utrum hostes magis virtutem ejus pugnantes timuerint, an man- ORATIO PRO LEGE MANILLA.. 101 suetudinem victi dilexerint. Et quisquam dubitabit, J1 qiiin buic hoc tantum bellum transmittendum sit, qui ad omnia nostra memorise bella coniicienda divino quodam consilio natus esse videatur ? XV. 43. Et, qnoniam auctoritas quoque in bellis adminis- trandis multum atque in imperio militari valet, certe nemini dubium est, quin x ea re idem ille imperator plurimum possit. ■ Yehementer autem pertinere ad bella administranda, quid bostes, quid socii de imperatoribus nostris existiment, quis ignorat, quum sciamus homines in tantis rebus, ut aut contemnant, aut metu- ant, aut oderint, aut ament, opinione non minus et fama, quam aliqna ratione eerta' commoveri 2 3 Quod igitur nomen unquam in orbe terraritm clarius fuit ? cujus res gestae pares ? de quo homine vos, id quod maxime facit auetoritatem, tanta et tarn praelara judicia fecistis ? 44. An vero ullam usquam esse oram tarn desertam putatis, 4 quo non illius diei fama pervaserit, quum univeisus populus Romanus, referto foro, completisque omnibus templis, ex quibus hie locus conspici potest, unum sibi ad com- mune omnium gentium bellum Cn. Pompeium imperatorem de- poposcit ] Itaque, ut plura non dicam, neque aliorum exemplis eonfiimem, quantum auctoritas valeat in bello, ab eodem Cn. Pompeio 5 omnium rerum egregiarum exempla sumantur ; qui quo die a vobis maritimo bello propositus est imperator, tanta repente vilitas annonre ex summa inopia et caritate rei frumen- taria? consecuta est, unius hominis spe ac nomine, quantam vix ex summa ubertate agrorum diuturna pax efficerc potuisset. 45. 6 Jam, accepta in Ponto calamitate ex eo proelio, de quo vos paulo ante invitus admonui, quum socii pertimuissent, hostium opes animique crevissent, satis firmum presidium pro^ncia non haberet, ami^issetis Asiam, Quirites, nisi ad ipsum discrimen ejus temporis divinitus Cn. Pompeium ad eas regiones fortuna populi Romani attulisset. Hujus adventus et Mithiidatem insohta in- flammatum victoria continuit, et Tigranem magnis copiis minitan- tem Asire retaixlavit. Et quisquam dubitabit, quid virtute per- fecturus sit, qui tantum auetoritate perfecerit? aut quam facile 102 ORATIO PRO LEGE MANILIA. imperio atque exercitu socios et vec*tigalia conservaturus sit, qui 7 ipso nomine ac rumore defenderit ? XVI. 46. ] Age vero, ilia res quantam declarat ejusdem liomi- nis apud bostes populi Romani auctoritatem, quod ex locis tarn longinquis, taraque diversis, tani brevi tempore omnes huic se uni dediclerunt ! quod Cretensium legati, quum in eorum insula 2 nos- ter imperator exercitusque esset, ad Cn. Pompeium in ultimas prope terras venerunt, eique se omnes Cretensium civitates dedere velle dixerunt! 3 Quid? idem iste Mithridates nonne ad eundem Cn. Pompeium legatum usque ad Hispaniam misit eum, quern Pompeius legatum semper judicavit, ii, quibus erat semper moles- tum, ad eum potissimum esse missum, speculatorem, quam lega- tum judicari maluerunt. Potestis igitur jam constituere, Quirites, 4 banc auctoritatem multis postea rebus gestis, magnisque vestris judiciis amplificatam, quantum apud illos reges, quantum apud ex- teras nationes valituram esse existimetis. 47. Reliquum est, 5 ut de felicitate, quam prsestare de se ipso nemo potest, meminisse et commemorare de altero possumus, sicut sequum. est bomines de potestate deorum, timide et pauca dicamus. Ego enim sic existimo : 6 Maximo, Marcello, Scipioni, Mario, et ceteris magnis imperatoribus, non solum propter virtutem, sed etiam propter fortunam, ssepius imperia mandata, atque exercitus esse commissos. 7 Fuit enim profecto quibusdam summis viris qucedam ad amplitudinem et ad gioriam, et ad res magnas bene gerendas divinitus adjuncta fortuna. De bujus autem hominis feli- citate, de quo nunc agimus, bac utar moderatione dicendi, non ut in illius potestate fortunam positam esse dicam, sed ut 8 pr?eterita meminisse, reliqua sperare videamur, ne aut invisa diis immortali- bus oratio nostra, aut ingrata esse videatur. 48. Itaque 9 non sum praedicaturus, quantas ille res clomi mibtise, terra marique, quan- taque felicitate gesserit ; ut ejus semper voluntatibus non modo cives assenserint, socii obtemperarint, bostes obedierint, sed etiam venti tempestatesque obsecundarint : boc brevissime dicam, nemi- nem unquam tarn impudentem fuisse, 10 qui ab diis immortalibus tot et tantas res tacitus auderet optare, quot et quantas dii immor- ORATIO PRO LEGE MANILIA. 103 tales ad Cn. Pompeium detulerunt : n quod ut illi proprium ac perpetuum sit, Quirites, quum commmiis salutis atque imperii, turn ipsius liomiiiis causa, sicuti facitis, velle et optare debetis. 49. 12 Quare quum et bellum sit ita necessarium, ut negligi non possit, ita magnum, ut accuratissime sit administrandum, et quum ei imperatorem praeficere possitis, in quo sit eximia belli scientia, singularis virtus, clarissima auctoritas, egregia fortuna; 13 dubitabitis, Quirites, quin hoc tantum boni, quod vobis ab diis immortalibus oblatum et datum est, in rem publicam conservan- dam atque amplifieandam conferatis ? XVII. 50. Quod si Romas Cn. Pompeius privatus esset hoc tempore, tarn en ad tantum bellum is erat diligendus atque mitten- dus. Nunc, quum ad ceteras summas utilitates haec quoque op- portimitas adjungatur, ut * in iis ipsis locis adsit, ut habeat exerci- tum, ut ab iis qui liabent, accipere statim possit, ~ quid exspecta- mus ] aut 3 cur non, ducibus diis immortalibus, eidem, cui cetera summa cum salute rei publicae commissa sunt, hoc quoque bellum regium committamus ? 51. 4 At enirn vir clarissimus, amantissimus rei publico?, vestris beneficiis amplissimis affectus, Q. Catulus, itemque siunmis orna- mentis honoris, fortunae, virtutis, ingenii praeditus, Q. Hortensius, ab hac ratione dissentiunt : quorum ego auctoritatem apud vos multis locis plurimum valuisse, et valere oportere confiteor ; sed in Jiae causa, 5 tametsi cognoscetis auctoritates contrarias virorimi for- tissimorum et clarissimorum, tamen, omissis auctoritatibus, ipsa re ac ratione exquirere possumas veritatem ; atque hoc facilius, quod ea omnia, quae a me adhuc dicta sunt, iidem isti vera esse conce- dunt, et necessarium bellum esse et magnum, et in uno Cn. Pom- peio summa esse omnia. 52. Quid igitur ait Hortensius? 6 Si uui omnia tribuenda sint, unum dignissimum esse Pompeium ; sed ad unum tamen omnia deferri non oportere. Obsolevit jam ' ista oratio, re multo magis quam verbis refutata. Nam tu idem, Q. Hortensi, multa, 8 pro tua summa copia ac singulari facilitate di- cendi, et in senatu contra virum fortem, A. Gabinium, grafter ornateque dixisti, quum is de uno imperatore contra praedones con- 104 ORATIO PRO LEGE MANILLA.. stituendo legem promulgasset, et ex hoc ipso loco permulta item contra legem earn verba fecisti. 53. Quid? turn, per deos immor- tales ! si plus apud populum Romanum auctoritas tua, quam ipsius populi Romani salus 9 et vera causa valuisset, hodie hanc gloriam atque hoc orbis terrae imperium teneremus ? 10 An tibi turn impe- rium esse hoc videbatur, quum populi Romani legati, quaestores, praetoresque capiebantur ? quum ex omnibus provinces commeatu et private et publico prohibebamur ? quum ita clausa nobis erant maria omnia, ut neque privatam rem transmarinam, neque publi- cam jam obire possemus ? XVIII. 54. Quae civitas antea unquam fuit, non dico 'Athe- niensium, quae satis late quondam mare tenuisse dicitur ; non Car- thaginiensium, qui permultum classe ac maritimis rebus valuerunt ; non Rhodiorum, quorum usque ad nostram memoriam disciplina navalis et gloria remansit : quae civitas unquam 2 tam tenuis, quae tarn parva insula fuit, quae non portus suos, et agros, et aliquam partem regionis atque orae maritimae per se ipsa defenderet ? At hercule, 3 aliquot annos continuos ante legem Gabiniam, ille popu- lus Romanus, cujus usque ad nostram memoriam nomen invictum in navalibus pugnis permanserat, magna ac multo maxima parte non modo utilitatis, sed dignitatis atque imperii caruit. 55. Nos, quorum majores 4 Antiochum regem classe Persenque superarunt, omnibusque navalibus pugnis Carthaginienses, homines in mari- timis rebus exercitatissimos paratissimosque, vicerunt, 5 ii nullo in loco jam praedonibus pares esse poteramus. Nos, qui antea non modo Italiam tutam habebamus, sed omnes socios in ultimis oris auctoritate nostri imperii salvos praestare poteramus, turn, quum 6 insula Delos, tam procul a nobis in JEgaeo mari posita, quo omnes undique cum mercibus atque oneribus commeabant, referta divi- tiis, parva, sine muro nihil timebat ; 7 iidem non modo pro\dnciis, atque oris Italiae maritimis, ac portubus nostris, sed etiam Appia jam via carebamus : et his temporibus non pudebat magistratus populi Romani, 8 in hunc ipsum locum ascendere, quum eum nobis majores nostri exuviis nauticis et classium spoliis ornatuin reli- quissent ! 0RATI0 PRO LEGE MANILLA. 105 XIX. 56. ^ono te aiiimo, Q. Hortensi, populus Romanus, et ceteros, qui erant in eadem sententia, dicere existimavit ea, quae sentiebatis : sed tamen in salute cominuni idem populus Romanus B dolori suo maluit, quam auctoritati vestraa obtemperare. Itaque 3 una lex. unus vir, unus annus, non modo nos ilia miseria ac tur- pitudine liberal ; sed etiam effecit, ut aliquando vere videremur onmibus gentibus ac nationibus terra manque imperare. 57. 4 Quo mibi etiam indignius videtur obtrectatum esse ad- huc, Gabinio dicam, anne Pompeio, an utrique ? id quod est vein us ; ne legaretur A. Gabinius Cn. Pompeio expetenti ac postu- lanti. 5 Utrum ille, qui postulat ad tantum bellum legatum, quern velit, idoneus non est, qui impetret, quum ceteri ad expilandos socios, diripiendasque provincias, quos voluerunt, legatos ecluxerint ; an ipse, cnjus lege salus ac dignitas populo Romano atque omnibus gentibus constituta est, 6 expers esse debet ejus gloriae iniperatoris atque ejus exercitus, qui consilio ipsius ac periculo est constitutus ? 58. An C. Falcidius, Q. Metellus, Q. Coelius Latiniensis, Cn. Lentulus, quos omnes 7 honoris causa nomino, quum tribuni plebis fuissent, anno proximo legati esse potuenmt ; 8 in uno Gabinio simt tarn diligentes I qui in hoc bello, quod lege Gabinia geritur, in hoc imperatore atque exercitu, quern 9 per vos ipse constituit, etiam praecipuo jure esse deberet ? 10 De quo legando consules spero ad senatum relatiuos. Qui si dubitabunt, aut gTavabuntur, ego me prorlteor relativriun ; neque me impediet cujusquam inimicum e dictum, " quo minus vobis fretus, vestrum jus beneficiumque defendam ; neque 12 prater inter cessionem quidquam audiam ; de qua, ut ai'bitror, isti ipsi, qui minantur, etiam atque etiam, quid liceat, considerabunt. Mea quidem sententia, Quirites, unus A. Gabinius, belli maritimi rerumque gestarum Cn. Pompeio 13 scx:ius adscribitur ; propterea quod 14 alter uni illud bellum suscipiendum vestris suSragiis detulit, alter delatum susceptumque confecit. XX. 59. Reliqumn est, a ut de Q. Catuli auctoritate et sen- tentia dicendum esse videatur. ' Qui quum ex vobis qusereret, si in uno Cn. Pompeio omnia poneretis, si quid eo factum esset, in quo spem essetis habituri, cepit magnum suae virtutis fructum ac 106 ORATIO PRO LEGE MANILIA. dignitatis, quum omnes, una prope voce, in ipso vos spem habitu- ros esse dixistis. Etenim talis est vir, ut nulla res tanta sit ac tarn difficilis, quam ille non et consilio regere, et integritate tueri, et virtute conficere possit. Sed 3 in hoc ipso ab eo vehementissime dissentio, quod, quo minus certa est hominum ac minus diuturna vita, hoc magis res publica, dum per deos immortales licet, fmi debet summi viri vita atque virtute. — 60. 4 At enim ne quid novi fiat contra exempla atque instituta majorum. — Non dicam hoc loco, majores nostros semper in pace consuetudini, in bello utilitati 5 paruisse ; semper ad no vos casus temporum, novorum consilio- rum rationes accommodasse ; non dicam, duo bella maxima, Punicum atque Hispaniense, ab uno imperatore esse confecta; duasque urbes potentissimas, quse huic imperio maxime minita- bantur, Carthaginem atque Numantiam, ab eodem Scipione esse deletas : non commemorabo, nuper ita vobis patribusque vestris esse visum, ut in uno C. Mario spes imperii poneretur, ut idem cum Jugurtha, idem cum Cimbris, idem cum Teutonis bellum administraret : 61. in ipso Cn. Pompeio, in quo novi constitui nihil vult Q. Catulus, 6 quam multa sint nova summa Q. Catuh voluntate constituta, recordamini. XXI. Quid tam novum, quam 1 adolescentulum, privatum, exercitum difficili rei publicae tempore conficere ? confecit : huic prseesse ? prsefuit : rem optime ductu suo gerere ? gessit. Quid tam prseter consuetudinem, quam homini peradolescenti, cujus setas 2 a senatorio gradu longe abesset, imperium atque exercitum dari, Siciliam permitti, atque Africam, bellumque in ea administran- dum ? Fuit in his provinciis singulari innocentia, gravitate, virtute : bellum in Africa maximum confecit, victorem exercitum deportavit. Quid vero tam inauditum, quam 3 equitem Komanum triumphare ? at 4 earn quoque rem populus Romanus non modo vidit, sed omni etiam studio visendam et concelebrandam putavit. 62. Quid tam inusitatum, quam ut, quum duo consules clarissimi fortissimique essent, eques Romanus ad bellum maximum formidolosissimumque pro consule mitteretur ? missus est. Quo quidem tempore, quum esset & non nemo in senatu, qui diceret, Non oportere mitti homi- ORATIO TRO LEGE MANILIA. 107 nem privatum pro consule ; L. Philippus dixisse dicitur : Non se ilium sua sententia pro consule, sed pro consulibus mittere. Tanta in eo rei publico bene gerendae spes constituebatur, ut duorum consulum munus unius adolescentis virtuti committeretur. Quid tam singulare, quara ut, ex senatus consulto 6 legibus solutus, con- sul ante fieret, quam ullum alium magistratum per leges capere lieuisset ? quid tam incredibile, quam ut "' iterum eques Romanus ex senatus consulto triumpharet ? 8 Quae in omnibus liominibus nova post hominum memoriam constituta sunt, ea tam multa non sunt, quam haec, quae in hoc uno homine videmus. 63. Atque haec tot exempla, tanta ac tam nova, ° profecta sunt in eundem homi- nem a Q. Catuli atque a ceteroram ejusdem dignitatis amplissimo- rum hominum auctoritate. XXII. l Quare vide ant, ne sit periniquum et non ferendum, illorum auctoritatem de Cn. Pompeii dignitate a vobis comproba- tam semper esse ; vestrum ab illis de eodem bomine judicium, populique Romani auctoritatem improbari ; praesertim quum jam 2 suo jure populus Romanus in hoc homine suam auctoritatem vel contra omnes, qui dissentiunt, possit defendere ; propterea quod, iisdem istis reclamantibus, vos unum ilium ex omnibus delegistis, quern bello praedonuui praeponeretis. 64. Hoc si vos temere fecis- tis, et rei publicse parum consuluistis, recte isti studia vestra suis consiliis regere conantur ; 3 sin autem vos plus turn in re publica vidistis, vos, his repugnantibus, per vosmet ipsos dignitatem huic imperio, salutem orbi terrarum attulistis ; ahquando isti principes, et sibi, et ceteris, populi Romani universi auctoritati parendum esse fateantur ! Atque in hoc 4 bello Asiatico et regio, non solum mihtaris ilia virtus, quae est in Cn. Pompeio singularis, sed aliae quoque virtutes animi magnae et multae requiruntur. Difficile est in Asia, Cilicia, Syria, regmsque B interioiiim nationum ita versari nostrum imperatorem, ut nihil aliud, nisi de hoste ac de laude co- gitet. Deinde etiam si qui sunt 6 pudore ac temperantia modera- tiores, tamen eos esse tales, propter multitudinem cupidorum homi- num, nemo arbitratur. 65. Difficile est dictu, Quirites, quanto in odio simus apud exteras nationes, propter eorum, quos ad eas 7 per 108 ORATIO PRO LEGE MANILIA. hos annos cum imperio misimus, libidines et injurias. Quod enim fanum putatis in illis terris 8 nostris magistratibus religiosuiri, quam civitatem sanctam, quam domum satis clausam ac munitam fuisse ? Urbes jam locupletes ac copiosae requiruntur, ° quibus causa belli, propter diripiendi cupiditatem, inferatur. 66. Libenter haec 10 coram cum Q. Catulo et Q. Hortensio, summis et clarissimis viris, dispu- tarem ; noverunt enim sociorum vulnera, vident eorum calami- tates, querimonias audiunt. "Pro sociis vos contra hostes exerci- tum mittere putatis, an, hostium simulatione, contra socios atque amicos ? quae civitas est in Asia, quae non modo imperatoris, aut legati, sed unius tribuni militum 12 animos ac spiritus capere possit ? XXIII. Quare 1 etiam si quern liabetis, qui, 2 collatis signis, exercitus regios superare posse videatur, tamen, 3 nisi erit idem, qui se a pecuniis sociorum, qui ab eorum conjugibus ac liberis, qui ab ornamentis fanorum atque oppiclorum, qui ab auro gazaque regia, manus, oculos, animum cohibere possit, non erit idoneus, qui ad bellum Asiaticum regiumque mittatur. 6*7. Ecquam putatis civi- tatem pacatam fuisse, * quae locuples sit ? ecquam esse locupletem, quae istis pacata esse videatur ? Ora maritima, Quirites, Cn. Pom- peium, non solum propter rei militaris gloriam, sed etiam propter animi & continentiam requisivit. 6 Videbat enim praetores locuple- tari quotannis pecunia publica, praeter paucos; neque eos quid- quam aliud assequi classium nomine, nisi ut, detrimentis accipien- dis, majore affici turpitudine videremur. Nunc 7 qua cupiditate homines in provincias, quibus jacturis, quibus conditionibus, pro- ficiscantur, ignorant videlicet isti, qui ad unum deferenda omnia esse non arbitrantur : quasi vero Cn. Pompeium, non 8 quum suis virtutibus, turn etiam alienis vitiis magnum esse videamus. 68. Quare nolite dubitare, 9 quin huic uni credatis omnia, qui inter tot annos unus inventus sit, quern socii in urbes suas cum exercitu venisse gaudeant. Quod si auctoritatibus hanc causam, Quirites, confirmandam putatis, est vobis auctor, vir bellorum om- nium maximarumque rerum peritissimus, P. Servilius, cujus tantae res gestae terra marique exstiterunt, ut, quum de bello deliberetis, auctor vobis gravior nemo esse debeat ; est C. Curio, summis ves- ORATIO PRO LEGE MANILLA. 109 tris beneficiis, maximisque rebus gestis, sumino ingenio et pruden- tia psraeditns ; est Cn. Lentulus, in quo omnes pro amplissimis ves- tris honoribus summum consilium, summam gravitatem esse cog- novistis ; est C. Cassius, 10 integritate, virtute, constantia singulari. Quare videte, "ut horuru auctoritatibus illorum orationi, qui dis- sentiunt, respondere posse videamur. XXIV. 69. Quae quum ita sint, C. Manili, primum Mstam tuam et legem, et voluntatem, et sententiam laudo, vehementissi- meque eomprobo : deinde te liortor, ut, auctore populo Romano, maneas in sententia, neve cujusquam vim aut minas pertimescas. Primum in te 2 satis esse animi perseverantiaeque arbitror ; deinde quum tantam multitudinem cum tanto studio adesse videamus, quantam nunc iterum in eodem homine praeficiendo videmus, quid est, quod aut de re, aut de perficiendi facilitate dubitemus ? Ego autem, quidquid est in me studii, consilii, laboris, ingenii ; 3 quidquid hoc beneficio populi Romani, atque liac potestate prae- toria; quidquid auctoritate, fide, constantia, possum; id omne ad hanc rem conficiendam, tibi et populo Romano polliceor ac defero: 70. testorque omnes deos, et eos maxime, qui huic loco temploque president, qui omnium mentes eorum, qui ad rem publicam adeunt, maxime perspiciunt, me hoc neque rogatu facere cujusquam, * neque quo Cn. Pompeii gratiam mihi per hanc causam conciliari putem, neque quo mihi ex cujusquam amplitudine, aut praesidia periculis, aut adjumenta honoribus quasram ; propterea quod pericula facile, ut hominem praestare oportet, innocentia tecti repellemus ; honorem autem 5 neque ab uno, neque ex hoc loco, sed eadem ilia nostra laboriosissiina ratione vitae, si vestra voluntas feret, consequemur. 71. Quamobrem, quidquid in hac causa mihi susceptum est, Qui- rites, id ego omne me rei publicaB causa suscepisse confirmo ; 6 tan- tumque abest, ut aliquam mihi bonam gratiam quaesisse videar, ut 7 multas me etiam simultates partim obscuras, partim apertas intel- ligam, mihi non necessarias, vobis non inutiles, suscepisse. 8 Sed ego me hoc honore praeditum, tantis vestris beneficiis afFectum, statui, Quirites, vestram voluntatem, et rei pubhcas dignitatem, et salutem provinciarum atque sociorum, meis omnibus commodis et rationibus praeferre oportere. O E A T I O PRO T. ANNIO MILONE. I. 1. Etsi 1 vereor, judices, ne turpe sit, pro fortissimo viro dicere incipientem timere, minimeque deceat, quum T. Annius ipse magis de rei publicae salute, quam de sua perturbetur, me ad ejus causam parem animi magnitudinem afferre non posse, tamen 2 haec novi judicii nova forma terret oculos, qui, quocunque inci- derunt, consuetudinem fori, et pristinum morem judiciorum 3 re- quirunt. 4 Non enim corona concessus vester cinctus est, ut sole- bat ; 2. non usitata frequentia stipati sumus ; 6 nee ilia prassidia, quae pro templis omnibus cernitis, etsi contra vim collocata sunt, non afferunt tamen oratori aliquid, ut in foro et in judicio, quam- quam prsesidiis salutaribus et necessariis septi sumus, 6 tamen ne non timere quid em sine aliquo timore possimus. 7 Quae si opposita Miloni putarem, cederem tempori, judices, nee inter tantam vim armorum existimarem esse orationi locum. 8 Sed me recreat et reficit Cn. Pompeii, sapientissimi et justissimi viri, consilium, qui profecto nee justitise sua3 putaret esse, quern reum sententiis judi- cum tradidisset, eundum telis militum fledere ; nee sapientiae, temeritatem concitatse multitudinis auctoritate publica armare. 3. Quamobrem ilia arm a, centuriones, cohortes non periculum nobis, sed presidium 9 denuntiant, neque solum, ut quieto, sed etiam, ut magno animo simus, hortantur, neque auxilium modo ORATTO PRO T. ANNIO MILONE. Ill defensioni mea?, verum etiam silentium pollicentur. Reliqua vero multitudo, "quae quidem est civium, tota nostra est, " neque eorum quisquam, quos undique intuentes, imde aliqua fori pars adspici potest, et hujus exitum judicii exspectantes ddetis, non quura virtuti Milonis favet, turn de se, de liberis suis, de patria, de fortimis hodierno die decertari putat. II. drum genus est adversum infestumque nobis eorum, quos P. Clodii furor l rapids, et incendiis, et omnibus exitiis publicis pavit ; qui 2 hesterna etiam condone incitati sunt, ut vobis voce pragirent, quid judicaretis. Quorum clamor, 3 si qui forte fuerit, admonere vos debebit, ut eum civem retineatis, qui semper genus illud hominum, clamoresque maximos pro vestra salute neglexit. 4. Quamobrem 4 adeste animis, judices, et timorem, si quern habetis, deponite. Nam, si unquam de bonis et fortibus dris, si unquam de bene meritis cidbus potestas vobis judicandi fuit, si denique unquam locus amplissimorum ordinum delectis dris datus est, ut sua studia erga fortes et bonos cives, qua? vultu et verbis ssepe significassent, re et sententiis declararent, hoc profecto tem- pore earn potestatem omnem vos habetis, 5 ut statuatis, utrum nos, qui semper vestree auctoritati dediti fuimus, semper miseri lugea- mus, an, diu vexati a perditissimis cidbus, aliquando per vos, ac per vestram fidem, virtutem sapientiamque recreemur. 5. 6 Quid enim nobis duobus, judices, laboriosius, quid magis sollicitum, magis exercitum dici ant fingi potest, qui, spe amplissimorum pramnorum, ad rem publicam adducti, metu crudelissimorum sup- pliciorum carere non possumus ? Equidem ceteras 7 tempestates et procellas in illis dumtaxat fluctibus concionum semper putad Miloni esse subeundas, quia semper pro bonis contra improbos senserat ; 8 in judicio vero, et in eo consilio, in quo ex cunctis ordinibus amplissimi dii judicarent, nunquam existimad spem ullam esse habituros i\Iilonis inimicos ad ejus non modo salutem exstinguendam, sed etiam gloriam per tales viros infringendam. 6. 9 Quamquam in hac causa, judices, T. Annii tribunatu, rebusque omnibus pro salute rei publicse gestis, ad hujus criminis defen- sionem 10 non abutemur. Nisi oculis dderitis " insidias Miloni a 6 112 ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. Clodio factas, nee deprecaturi sumus, ut crimen lioc nobis propter multa praeclara in rem publicam merita condonetis ; nee postula- turi, ut, si mors P. Clodii salus vestra fuerit, idcirco earn virtuti Milonis potius quam populi Romani felicitati assignetis. Sin 12 illius insidiae clariores liac luce fuerint, turn denique obsecrabo, obtestaborque vos, judices, si cetera amisimus, hoc saltern nobis ut relinquatur, vitam ab inimicorum audacia telisque ut impune liceat defendere. HI. 1. Sed antequam ad x eam orationem venio, qua3 est propria vestra quaestionis, videntur ea esse refutanda, qua3 et in senatu ab inimicis saepe jactata sunt, et in condone ab improbis, et paulo ante ab accusatoribus, ut, omni errore sublato, rem plane, quae veniat in judicium, videre possitis. 2 Negant intueri lucem esse fas ei, qui a se hominem occisum esse fateatur. In qua tan- dem urbe hoc homines stultissimi disputant ? Nempe in ea, quae primum judicium de capite vidit M. Horatii, fortissimi viri, qui, nondum libera civitate, tamen populi Romani comitiis liberatus est, quum sua manu sororem esse interfectam fateretur. 8. An est quisquam, qui hoc ignoret, quum de homine occiso quaeratur, 3 aut negari solere omnino esse factum, aut recte et jure factum esse defendi ? 4 Nisi vero existimatis, dementem P. Africanum fuisse, qui, quum a C. Carbone, tribuno plebis, seditiose in concione inter - rogaretur, quid de Ti. Gracchi morte sentiret, respondent, jure caesum videri. 6 Neque enim posset aut Ahala ille Servilius, aut P. Nasica, aut L. Opimius, aut C. Marius, aut, me consule, senatus non nefarius haberi, si sceleratos cives interfici nefas esset. Itaque hoc, judices, non sine causa, etiam 6 fictis fabulis, doctissimi homines memoriae prodiderunt, eum, qui patris ulciscendi causa matrem necavisset, 7 variatis hominum sententiis, non solum divina, sed etiam sapientissimae deaB sententia liberatum. 9. Quod si 8 duo- decim tabulae nocturnum furem quoquo modo, diurnum autem, si se telo defenderet, interfici impune voluerunt, quis est, qui, quoquo modo quis interfectus sit, puniendum putet, quum videat ali- quando gladium nobis ad hominem occidendum ab ipsis porrigi legibus ? ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. 113 IV. Atqui si tempus est ullum jure liominis necandi, a quae multa sunt, certe illud est non modo justum, verum etiam neces- sarium, quuin vi vis illata defenditur. 2 Pudicitiam quum eriperet militi tribunus inilitaris in exercitu C. Marii, propinquus ejus im- peratoris, inteifectus ab eo est, cui vim afferebat. 3 Facere enina probus adolescens periculose, quam perpeti turpiter maluit. Atque liunc ille summits vir, scelere solutum, periculo libera vit. 10. Insidiatori vero, et latroni quae potest 4 infeni injusta nex ? Quid comitatus nostri, 5 quid gladii volunt ? quos habere certe non liceret, si uti illis nullo pacto liceret. 6 Est igitur haec, judices, non scripts, sed nata lex, quam non didicimus, accepimus, legimus, verum ex natura ipsa arripuimus, hausimus, expressimus, ad quam non docti, sed facti; non instituti, sed irabuti sumus; ut, si vita nostra in aliquas insidias, si in vim, et in tela aut latronum aut inimicorum incidisset, omnis honesta ratio esset expediendae salutis. Silent enim leges inter arma, nee 7 se exspectari jubent, quum ei, qui exspectare velit, ante injusta poena luenda sit, quam justa repe- tenda. 11. Etsi persapienter, et quodammodo tacite, dat ipsa lex potestatem defendendi, quae non hominem occidi, 8 sed esse cum telo hominis occidendi causa vetat ; ut, 9 quum causa, non telum quoereretur, qui sui defendendi causa telo esset usus, non hominis occidendi causa habuisse telum judicaretur. Quapropter 10 hoc maneat in causa, judices ; non enim dubito, quin probaturus sim vobis defensionem meam, si id memineritis, quod oblivisci non potestis, insidiatorem interfici jure posse. V. 12. ^equitur illud, quod a Milonis inimicis saepissime dicitur, caBdem, in qua P. Clodius occisus est, senatum judicasse, contra rem pubheam esse factam. Illam vero senatus 2 non sen- tentiis suis solum, sed etiam studiis comprobavit. Quoties enim est ilia causa a nobis 3 acta in senatu ? quibus assensionibus uni- versi ordinis ? quam nee tacitis, nee occultis ? Quanclo enim fre- (.pientissimo senatu quatuor, aut summum quinque sunt inventi, qui Milonis causam non probarent? 4 Declarant hujus ambusti tribuni plebis illae intermortuae conciones, quibus quotidie meam potentiam invidiose criminabatur, quum diceret, senatum non quod 114 ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. sentiret, sed quod ego vellem, decernere. 6 Quae quidem si poten- tia est appellanda potius, quam aut propter magna in rem publi- cam merita mediocris in bonis causis auctoritas, aut propter hos officiosos labores meos nonnulla apud bonos gratia, appelletur ita sane, dummodo ea nos utamur pro salute bonorum contra amen- tiam perditorum. 13. 6 Hanc vero quaestionem, etsi non est iniqua, nunquam tamen senatus constituendam putavit. Erant enim leges, erant quasstiones, vel de caede vel de vi ; nee tantum moerorem ac luctum senatui mors P. Clodii afferebat, ut nova quaestio consti- tueretur. 7 Cujus enim de illo incesto stupro judicium decernendi senatui potestas esset erepta ; de ejus interitu, quis potest credere, senatum judicium novum constituendum putasse ? 8 Cur igitur incendium curias, oppugnationem aedium M. Lepidi, caedem banc ijDsam contra rem publicam senatus factam esse decrevit ? 9 Quia nulla vis unquam est in libera civitate suscepta inter cives, non contra rem publicam. 14. Non enim est ilia defensio contra vim unquam optanda, sed nonnunquam est necessaria. 10 Nisi vero aut ille dies, quo Ti. Gracclius est caesus, aut ille, quo Caius, aut arma Saturnini non, etiamsi e re publica oppressa sunt, rem publicam tamen vulnerarunt. VI. l Itaque ego ipse decrevi, quum caedem in Appia factam esse constaret, non eum, qui se defendisset, contra rem publicam fecisse ; sed, quum inessent in re vis et insidiae, crimen judicio reservavi, rem notavi. Quod si per 2 furiosum ilium tribunum senatui, quod sentiebat, perficere licuisset, novam quaestionem nullam haberemus. 3 Decernebat enim, ut veteribus legibus, tan- tummodo extra ordinem, quaereretur. 4 Divisa sententia est, pos- tulante nescio quo ; nihil enim necesse est omnium me flagitia proferre. Sic 5 reliqua auctoritas senatus empta intercessione sub- lata est. 15. 6 At enim Cn. Pompeius rogatione sua, et de re, et de causa judicavit ; 7 tulit enim de caede, quae in Appia via facta esset, in qua P. Clodius occisus esset. Quid ergo tulit ? Nempe 8 ut quaereretur. Quid porro quaerendum est? Factumne sit? 9 At constat. A quo ? At paret. Vidit igitur, etiam in confes- sione facti, juris tamen defensionem suscipi posse. Quod nisi ORATIO PRO T. ANNIO MILOXE. 115 vidisset, posse absolvi eum, qui fateretur, qimm videret 10 nos fateri, neque quaeri unquam jussissel, nee vobis " tam hanc salutarem in jndieando literain, quam illam tristem, dedisset. Mihi vero Cn. Pompeius non niodo nihil gravius contra Milonem judicasse, sed etiam statuisse videtur, 12 quid vos in judicando spectare oporteret. Nam qui non pcenam confessioni, sed defensionem dedit, is causam interitus quaerendam, non interitum putavit. 16. Jam illud ipse dicet profecto, 13 quod sua sponte fecit, Publione Clodio tribuendum putarit, an tempori. VII. Domi suae nobilissimus vir, senatus propugnator, atque, illis quidera temporibus, psene patronus, avunculus hujus judicis nostri, fortissimi viri, M. Catonis, * tribunus plebis M. Drusus occisus est. 2 Nihil de ejus morte populus consultus, nulla quaestio decreta a senatu est. 3 Quantum luctum in hac urbe fuisse, a nostris patribus accepimus, quum P. Africano, domi suae quiescenti, ilia nocturna ^is esset illata ? quis turn non gemuit ? quis non ai-sit dolore, quern immortalem, si fieri posset, omnes esse cuperent, ejus ne necessariam quidem exspectatam esse mortem ? Num igitur ulla quaestio de Africani morte lata est ? Certe nulla. 17. Qmd ita ? 4 Quia non aho facinore clari homines, aho obscuri necantur. 5 Intei-sit inter ^ta3 dignitatem summorum atque infimorum ; mors quidem illata per scelus iisdem et pcenis teneatur et legibus. 6 Nisi forte magis erit parricida, si qui consularem patrem, quam si quis humilem necaverit, aut eo more atrocior erit P. Clodii, quod is 7 in monumentis majorum suorum sit interfectus. Hoc enim ab istis ssepe dicitur ; proinde quasi Appitis ille Caecus viam muni- verit, non qua populus uteretur, sed ubi impune sui posteri latro- cinarentur. 18. Itaque in eadem ista Appia via, quum ornatissi- mum equitem Romanum P. Clodius 8 M. Papirium occidisset, non fuit illud facinus puniendum ; homo enim nobilis in suis monu- mentis equitem Romanum occiderat ; nunc ejusdem Appias nomen quantas tragcedias excitat ! 9 Quae cruentata antea caade honesti atque innocentis viri silebatur, eadem nunc crebro usurpatur, posteaquam latronis et parricidse sanguine imbuta est. Sed quid ego ilia commemoro ? Comprehensus est 10 in templo Castoris 116 ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. servus P. Clodii, quern ille ad Cn. Pompeium interficiendum collocarat; "extorta est confitenti sica de manibus; 12 caruit foro postea Pompeius, caruit senatu, caruit publico ; janua se, ac parie- tibus, non jure legum judiciorumque texit. 19. Num quae rogatio lata, num quae nova quaestio decreta est ? Atqui, si res, si vir, si tempus ullum dignum fu.it, certe haec in ilia causa summa omnia fuerunt. Insidiator erat in foro collocatus, atque in vestibulo ipso senatus ; ei viro autem mors parabatur, 13 cujus in vita nitebatur salus civitatis ; eo porro rei publicae tempore, quo, si unus ille occidisset, non haec solum civitas, sed gentes omnes concidissent. Nisi vero, quia perfecta res non est, non fuit punienda ; proinde quasi exitus rerum, non hominum consilia "legibus vindicentur. Minus dolendum fuit, re non perfecta, sed puniendum certe niliilo minus. 20. Quoties ego ipse, judices, ex P. Clodii telis et ex cruentis ejus manibus efFugi ? ex quibus si me non vel mea, vel rei publicae fortuna servasset, quis tandem de interitu meo "quses- tionem tulisset ? VIII. 1 Sed stulti sumus, qui Drusum, qui Africanum, Pom- peium, nosmet ipsos cum P. Clodio conferre audeamus. Tolera- bilia fuerunt 2 ilia ; P. Clodii mortem nemo aequo animo ferre potest. Luget senatus, mceret equester ordo, tota civitas confecta senio est, squalent municipia, afflictantur coloniae, agri denique ipsi tarn benencum, tarn salutarem, tarn mansuetum civem s de- siderant. 21. Non fuit ea causa, judices, profecto, non fuit, cur 4 sibi censeret Pompeius quaestionem ferendam ; sed homo sapiens, atque alta et divina quadam mente praeditus, multa vidit ; fuisse ilium sibi inimicum, familiarem Milonem ; in communi omnium laetitia si etiam ipse gauderet, 5 timuit, ne videretur infirmior fides reconciliatse gratiaa; multa etiam alia vidit, sed illud maxime, quamvis 6 atrociter ipse tulisset, vos tamen fortiter judicaturos. Itaque delegit e florentissimis ordinibus 7 ipsa lumina. Nequc vero, quod nonnulli dicitant, secrevit in judicibus legendis amicos meos. Neque enim hoc cogitavit vir justissimus, neque in bonis viris legendis id assequi potuisset, etiamsi cupisset. 8 Non enim mea gratia familiaritatibus continetur, qua3 late patere non possunt, 0RATI0 PRO T. ANNIO MILONE. 11 7 propterea quod consuetudines victus non possunt esse cum multis ; sed, 9 si quid possumus, ex eo possumus, quod res publica nos conjunxit cum bonis ; ex quibus ille quum optirnos viros legeret, idque maxime ad fidem suam pertinere arbitraretur, non potuit legere non studiosos mei. 22. "Quod vero te, L. Doniiti, huic qusestioni pra?esse maxime voluit, nihil qusesivit aliud, nisi justitiam, gravitatem, humanitatem, fidem. n Tulit, ut consularem necesse esset; credo, quod principum munus esse ducebat, resistere et levitati multitudinis, et perditorum temeritati. Ex consularibus te creavit potissimum. Dederas enim, quam contemneres populares insanias, jam ab adolescentia documenta maxima. IX. 23. Quamobrem, judices, " ut aliquando ad causam crimenque veniamus, si neque omnis confessio facti est inusitata, neque de causa nostra quidquam aliter, ac nos vellemus, a senatu judicatum est, et lator ipse legis, quum esset controversia nulla facti, 2 juris tamen disceptationem esse voluit, et electi judices, isque propositus qusestioni, qui haec juste sapienterque disceptet, reliquum est, judices, ut nihil jam quaerere aliud debeatis, nisi, uter utri insidias fecerit. Quod quo facihus argumentis persjDicere possitis, 3 rem gestam vobis dum breviter expono, quaeso, diligenter atten- dite. 24. P. Clodius quum statuisset omni scelere in praetura vexare rem publicam, videretque 4 ita tractai esse comitia anno superiore, ut non multos menses prasturam gerere posset, qui non honoris gradum spectaret, ut ceteri, sed et 5 L. Paullum collegam effugere vellet, singulari virtute civem, et annum integrum ad dilacerandam rem publicam quaereret, subito 6 reliquit annum suum, seseque in proximum annum transtulit, non, ut fit, religione ahqua, sed ut haberet, quod ipse dicebat, ad praeturam gerendam, hoc est, ad evertendam rem publicam, plenum annum atque in- tegrum. 25. Occurrebat ei, mancam ac debilem praBturam suam futuram, consule Milone ; eum poiTo 7 summo consensu populi Romani consulem fieri videbat. 8 Contulit se ad ejus competitors, sed ita, totam ut petitionem ipse solus, etiam invitis illis, guber- naret ; tota ut comitia suis, ut dictitabat, humeris sustineret. Con- Yocabat tribus ; se inter^Donebat ; 9 Collinam novam delectu perdi- 118 ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. tissimorum civium conscribebat. Quanto 10 ille plura miscebat, tanto hie magis in dies convalescebai Ubi vidit " homo ad omne facinus paratissimus, fortissimum virum, inimicissirnum suum, certissimum consulem, idque intellexit non solum sermonibus, sed etiam suffrages populi Romani saepe esse declaratum, palam agere coepit, et aperte dicere, occidendum Milonem. 26. 12 Servos agrestes et barbaros, quibus silvas publicas depopulatus erat, Etru- riamque vexarat, ex Apennino deduxerat, quos videbatis. Res erat minime obscura. Etenim dictitabat palam, consulatum eripi Miloni non posse, vitam posse. 13 Significavit hoc saepe in senatu ; dixit in concione ; quin etiam M. Favonio, fortissimo viro, quaerenti ex eo, qua spe fureret, Milone vivo, respondit, triduo ilium, aut summum quatriduo esse periturum ; quam vocem ejus ad hunc M. Catonem statim Favonius detulit. X. 2*7. Interim, quum sciret Clodius (neque enim erat diffi- cile scire), x iter sollemne, legitimum, necessarium, ante diem XIII. Kalendas Februarias, Miloni esse Lanuvium ad flaminem proden- dum, quod erat dictator Lanuvii Milo, Roma subito ipse profectus pridie est, ut ante suum fundum (quod re intellectum est) Miloni insidias collocaret. Atque 2 ita profectus est, ut concionem turbu- lentam, in qua ejus furor desideratus est, quae illo ipso die habita est, relinqueret, quan*, nisi obire facinoris locum tempusque voluisset, nunquam reliquisset. 28. Milo autem quum in senatu fuisset eo die, quoad senatus est dimissus, domum venit ; 3 calceos et vesti- menta mutavit; paulisper, dum se uxor (ut fit) comparat, commo- ratus est, deinde profectus id temporis, quum jam Clodius, si quidem eo die Romam venturus erat, redire potuisset. Obviam fit ei Clodius, expeditus, in equo, nulla 4 rheda, nullis impedimentis, nullis Graecis comitibus, ut solebat, sine uxore, quod nunquam fere, 6 quum hie insidiator, qui iter illud ad caedem faciendam apparasset, cum uxore veheretur in rheda, paenulatus, magno et impedito, et muliebri ac delicato ancillarum puerorumque comitatu. 29. Fit obviam Clodio ante fundum ejus, 6 hora fere undecima, aut non multo secus. Statim complures cum telis in hunc faciunt 7 de loco superiore impetum ; adversi rhedarium occidunt ; quum autem ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. 119 liic de rheda, rejecta p?enula, desiluisset, seque acri animo defen- deret, illi, qui erant cum Clodio, gladiis eductis, 8 partim recurrere ad rliedam, ut a tergo Milonem adorirentur, partim, quod hunc jam interfectum putarent, csedere incipiunt ejus servos, qui post erant, ex quibus, qui animo fideli in dominum et prsesenti fuerunt, partim occisi sunt, partim, quum ad rliedam pugnari viderent, domino succurrere prohiberentur, Milonem occisum ex ipso Clodio audirent, 9 et re vera putarent, fecerunt id servi Milonis (dicam enim aperte non derivandi criminis causa, sed ut factum est), nee imperante, nee sciente, nee prsesente domino, quod suos quisque sen'os in tali re facere voluisset. XI. 30. Haec, sicut exposui, ita gesta sunt, ju dices ; insidiator superatus est ; vi victa vis, vel potius oppressa virtute audacia est. 1 Nihil dico, quid res publica consecuta sit, nihil, quid vos, nihil, quid omnes boni. 2 Nihil sane id prosit Miloni, qui hoc fato natus est, ut ne se quidem servare potuerit, quin una rem publicam vosque servaret. Si id jure fieri non potuit, nihil habeo, quod defendam. Sin hoc et 3 ratio doctis, et necessitas barbaris, et mos gentibus, et feris etiam belluis natura ipsa prsescripsit, ut omnem semper vim, quacunque ope possent, a corpore, a capite, a vita sua propulsarent, non potestis hoc facinus improbum judicare, quin simul judicetis, omnibus, qui in latrones inciderint, aut illorum telis, aut vestris sententiis esse pereundum. 31. Quod si ita pu- tasset, certe 4 optabilius Miloni fuit dare jugulum P. Clodio, non semel ab illo, neque turn primum petitum, quam jugulari a vobis, quia se non jugulandum illi tradidisset. 5 Sin hoc nemo vestrum ita sentit, illud jam in judicium venit, non, occisusne sit, quod fatemur ; sed jure, an injuria ; quod multis in causis saspe qusesi- tum est. Insidias factas esse constat, et id est, quod senatus contra rem publicam factum judicavit ; ab utro factse sint, incertum est. 6 De hoc igitur latum est ut qusereretur. Ita et senatus rem, non hominem, 7 notavit, et Pompeius de jure, non de facto, qusestionem tulit. XII. Numquid igitur aliud in judicium venit, nisi, uter utri insidias fecerit ? Profecto nihil ; * si hie illi, ut ne sit impune ; si ille huic, turn nos scelere solvamur. 120 ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. 32. 2 Quonam igitur pacto probari potest, insidias Miloni fecisse Clodium ? Satis est in ilia quidem tarn audaci, tam nefaria bellua docere, magnam ei causam, magnam spem in Milonis morte pro- positam, magnas utilitates ftiisse. Itaqiie 3 illucl Cassianum, cui bono fuerit, in his personis valeat ; etsi boni nullo emolumento impellimtur in fraudem, improbi saepe parvo. 4 Atqui, Milone interfecto, Clodius hoc assequebatur, non modo ut praetor esset 5 non eo consule, quo sceleris facere nihil posset, sed etiam, ut iis con- suhbus praetor esset, quibus si non adjuvantibus, at conniventibus certe, speraret, se posse eludere in illis suis cogitatis furoribus ; 6 cujns illi conatus, ut ipse ratiocinabatur, nee cuperent repiimere, si possent, quum tantum beneficium ei se debere arbitrarentur, et, si vellent, fortasse vix possent frangere hominis sceleratissimi corro- boratam jam vetustate audaciam. 33. An vero, judices, vos soli ignoratis, vos 7 hospites in hac urbe versamini ? vestrse peregrinan- tur aures, neque in hoe pervagato civitatis sermone versantur, quas ille leges (si leges nominandoe sunt, ac non faces urbis, pestes rei publicse) fuerit impositurus nobis omnibus atque inusturus ? Ex- hibe, quaeso, Sexte Clodi, exhibe librarium illud legum vestrarum, quod te aiunt eripuisse e domo, et ex mediis armis, turbaque noc- turna, 8 tamquam Palladium extulisse, 9 ut praeclarum videlicet munus, atque instrumentum tribunatus ad aliquem, si nactus esses, qui tuo arbitrio tribunatum gereret, deferre posses. An hujus ille legis, quam Sex. Clodius a se inventam gloriatur, mentionem facere ausus esset, vivo Milone, ne dicam consule ? 10 De nostrum omnium — non audeo totum dicere. Videte, quid ea vitii lex habitura fuerit, cujus periculosa etiam reprehensio est. "Et adspexit me illis quidem oculis, quibus turn solebat, quum omni- bus omnia minabatur. Movet me quippe "lumen curiaa. XIII. x Quid? tu me tibi iratum, Sexte, putas, cujus tu inimicissimum multo crudelius etiam punitus es, quaiti erat humanitatis mese postulare ? Tu P. Clodii cruentum cadaver ejecisti 2 domo, tu in publicum abjecisti, tu spoliatum imaginibus, exsequiis, pompa, laudatione, infelicissimis lignis semustilatum, nocturnis canibus dilaniandum reliquisti. Quare etsi nefarie fecisti, 0RATI0 PRO T. ANNIO MILONE. 121 tamen, quoniam in meo inimico crudelitatem exprompsisti tuam, laudare non possum, irasci certe non debeo. 34. * [Z>emonstravi, judices, quantum Clodii inter] merit occidi Milonem. Convertite animos nunc vicissim ad Milonem. Quid Milonis intererat interfici Clodium ? Quid erat, cur Milo, 4 non dicam admitteret, sed optaret ? — 5 Obstabat in spe consulates Miloni Clodius. — 6 At eo repugnante fiebat ; immo vero eo fiebat magis, nee me sufFragatore meliore utebatur quam Clodio. 7 Yalebat apud vos, judices, Milonis erga me remque publicam meritorum memoria ; valebant preces et lacrimse nostras, quibus ego turn vos mirifice moveri sen- tiebam ; sed plus multo valebat periculorum impendentium timor. Quis enim erat civium, qui sibi solutam P. Clodii praeturam sine maximo rerum no varum metu proponeret ? Solutam autem fore videbatis, nisi esset is consul, qui earn auderet possetque constrin- gere. Eum Milonem unum esse quum sentiret universus populus Romanus, quis dubitaret suffragio suo se metu, periculo rem pub- licam liberare ? At nunc, Clodio remoto, 8 usitatis jam rebus enitendum est Miloni, ut tueatur dignitatem suam ; singularis ilia et huic uni concessa gloria, quae quotidie augebatur 9 frangendis furoribus Clodianis, jam Clodii morte cecidit. Vos adepti estis, ne quern civem metueretis ; hie exercitationem virtutis, suffragationem consulatus, fontem perennem glorias suas perdidit. Itaque Milonis consulatus, qui, vivo Clodio, labefactari non poterat, mortuo denique 10 tentari coeptus est. Non modo igitur niliil prodest, sed obest etiam Clodii mors Miloni. 35. "At valuit odium, fecit iratus, fecit inimicus, fuit ultor injuriae, punitor doloris sui. Quid ? si haec, non dico, majora fuerunt in Clodio, quam in Milone, sed in illo maxima, nulla in hoc ? quid vultis amplius ? V2 Quid enim odisset Clodium Milo, segetem ac matenem suas glorias, praster hoc civile odium, quo omnes improbos odimus ? 13 Ille, erat, ut odisset, primum salutis meas defensorem, deinde vexatorem furoris, domi- torem armorum suorum, postremo etiam accusatorem suum. "Reus enim Milonis, lege Plotia, fuit Clodius, quoad vixit. Quo tandem animo hoc tyrannum ilium tulisse creditis? 35 quantum odium illius, et, in homine injusto, quam etiam justum fuisse ? 122 ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. XIV. 36. 1 Reliquum est, ut jam ilium natura ipsius, con- suetudoque defendat, hunc autem lisec eadem coarguant. Nihil per vim unquam Cloclius, omnia per vim Milo. Quid ? ego, judices, quum, mcerentibus vobis, 2 urbe cessi, judiciumne timui ? non servos, non anna, non vim ? Quse fuisset igitur justa causa 3 restituendi mei, nisi fuisset injusta ejiciendi ? 4 Diem mihi, credo, dixerat, multam irrogarat, actionem perduellionis inten- derat, et mihi videlicet in causa aut mala aut mea, non et prse- clarissima et vestra, judicium timendum fuit. Servorum, et egen- tium civium, et facinorosorum armis meos cives, meis consiliis peri- culisque servatos, pro me objici nolui. 3*7. Vidi enim, vidi, hunc ipsum Q. Hortensium, lumen et ornamentum rei publicse, psene interfici servorum manu, 5 quum mihi adesset ; qua in turba C. Vibienus, senator, vir optimus, cum hoc quum esset una, ita est mulcatus, ut vitam amiserit. Itaque quando illius postea sica ilia, quam a Catilina acceperat, conquievit ? Hsec intentata nobis est ; huic ego vos objici pro me non sum passus ; 6 hsec insidiata Pompeio est ; hsec istam Appiam, monumentum sui nominis, nece Papirii cruentavit ; haec, hsec eadem, longo intervallo, con- versa rursus est in me ; nuper quidem, ut scitis, me ad regiam paene confecit. 38. 7 Quid simile Milonis? cujus vis omnis hsec semper fuit, ne P. Clodius, quum in judicium detrahi non posset, 8 vi oppressam civitatem teneret. 9 Quern si interflcere voluisset, quantaa, quoties occasiones, quam prseclarse fuerunt ? Potuitne, quum domum ac deos penates suos, illo oi^pugnante, defenderet, jure se ulcisci ? potuitne, civi egregio et viro fortissimo, P. Sestio, collega suo, vulnerato ? potuitne, Q. Fabricio, viro optimo, quum de reditu meo legem ferret, pulso, crudelissima in foro csede facta ? potuitne, L. Caecilii, justissimi fortissimique praetoris, oppugnata domo ? potuitne illo die, quum est lata lex de me ? quum totius Italise concursus, quern mea salus concitarat, facti illius gloriam hbens 10 agnovisset, ut, etiamsi id Milo fecisset, cuncta ci vitas earn laudem pro sua vindicaret ? XV. 3 9. 1 At quod erat tempus ! Clarissimus et fortissimus consul, inimicus Clodio, P. Lentulus, ultor sceleris illius, propug- ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. 123 nator senatus, defensor vestrse voluntatis, patronus publici con- sensus, restitutor salutis meae ; septem prsetores, octo tribuni plebis, illius adversarii, defensores mei ; 2 Cn. Pompeius auctor et dux mei reditus, illius liostis, cujus sententiam senatus omnis de salute mea gravissimam et ornatissimam secutus est, qui populum Romanum est cohortatus, qui, 3 quum decretum de rne Capuae fecit, ipse cunctse Italia? cupienti et ejus fidem imploranti signum dedit, ut ad me restituendum Romam concurrerent ; omnia turn denique in ilium odia civium ardebant desiderio mei ; quern qui turn interemisset, non de impunitate ejus, sed de pramiiis cogita- retur. 40. Tamen se Milo continuit, et P. Clodium in judicium bis, ad vim nunquam vocavit. Quid ? 4 private Milone, et reo ad populum, accusante P. Clodio, quum in Cn. Pompeium pro Mi- lone dicentem impetus factus est, quae turn non modo occasio, sed etiam causa illius opprimendi fuit ? Nuper vero quum M. An- tonius summam spem salutis bonis omnibus attulisset, gravissi- mamque adolescens nobilissimus rei publicse partem fortissime suscepisset, atque illam belluam, judicii laqueos declinantem, 5 jam irretitam teneret ; qui locus, quod tempus illud, dii immortales, fuit ? Quum se ille 6 fugiens in scalarum tenebras abdidisset, 7 magnum Miloni fuit conficere illam pestem nulla sua invidia, Antonii vero maxima gloria. 41. Quid? comitiis 8 in campo quo- ties potestas fuit, quum ille in septa irrupisset, gladios destringen- dos, lapides jaciendos curavisset, dein subito, viiltu Milonis perter- ritus, fugeret ad Tiberim, vos et omnes boni 9 vota faceretis, ut Miloni uti virtute sua liberet ? XVI. J Quem igitur cum omnium gratia noluit, hunc voluit cum aliquorum querela ? quem jure, quem loco, quem tempore, quem impune non est ausus, hunc injuria, iniquo loco, alieno tempore, periculo capitis, non dubitavit occidere ? 42. 2 prassertim, judices, quum honoris amplissimi contentio, et dies comitiorum subesset ; quo quidem tempore (scio enim, quam timida sit am- bitio, quantaque et quam sollicita sit cupiditas consulatus), omnia non modo, qua? reprehendi palam, 3 sed etiam quae obscure cogi- tari possunt, timemus, rumorem, fabulam fictam, levem perhor- 124 ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. rescinius, ora omnium atque oculos intuemur. Nihil est enim tam molle, tarn tenerum, tarn ant fragile aut flexibile, quam voluntas erga nos, sensusque civium, qui non modo improbitati irascuntur candidatorum, sed etiam in recte factis saspe fastidiunt. 43. Hunc igitur 4 diem campi speratum atque exoptatum sibi pro- ponens Milo, cruentis manibus, scelus et facinus pra3 se ferens et confitens, ad ilia augusta centuriarum auspicia veniebat ? 5 Quam hoc non credibile in hoc ! quam idem in Clodio non dubitandum, qui se interfecto Milone regnaturum putaret ! 6 Quid ? quod caput est audacise, judices, quis ignorat, maximam illecebram esse pec- candi impunitatis spem? In utro igitur hsec fuit? in Milone, qui etiam nunc reus est facti, aut prseclari, aut certe necessarii, an in Clodio, qui ita judicia poenamque contempserat, ut eum nihil delectaret, quod aut per naturam fas esset, aut per leges liceret ? 44. 7 Sed quid ego argumentor ? quid plura dispute? Te Q. Petili, appello, optimum et fortissimum civem ; te, M. Cato, testor ; quos mihi divina qusedam sore dedit judices. Vos ex M. Favonio audistis, Clodium sibi dixisse, et audistis vivo Clodio, periturum Milonem triduo. Post diem tertium gesta res est, quam dixerat. Quum ille non dubitarit aperire, quid cogitaret, vos potestis dubitare, quid fecerit ? XVII. 45. ^uemadmodum igitur eum dies non fefellit? 2 Dixi equidem modo. Dictatoris Lanuvini stata sacrificia nosse negotii nihil erat. Vidit, necesse esse Miloni, proiicisci Lanuvium illo ipso, quo est profectus, die. 3 Itaque antevertit. At quo die ? Quo, ut ante dixi, fuit insanissima concio, ab ipsius mercenario tribuno plebis concitata ; quern diem ille, quam concionem, quos clamores, 4 nisi ad cogitatum facinus approperaret, nunquam reli- quisset. 5 Ergo illi ne causa quidem itineris, etiam causa manendi ; Miloni manendi nulla facultas, exeundi non causa solum, sed etiam necessitas fuit. Quid ? si, ut ille scivit, Milonem fore eo die in via, sic Clodium Milo ne suspicari quidem potuit ? 46. Primum qusero, 6 qui scire potuerit ? quod vos idem in Clodio quaerere non potestis. 7 Ut enim neminem ahum, nisi T. Patinam, familiarissi- mum suum, rogasset, scire potuit, illo ipso die Lanuvii a dictatore ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. 125 Milone prodi flaminem necesse esse. Seel erant permulti alii, ex quibus id facillime scire posset ; omnes scilicet Lanuvini. Milo de Clodii reditu unde qusesivit ? 8 Quaesierit sane. Videte, quid vobis largiar. 9 Servum etiam, ut Q. Arrius, meus amicus, dixit, corruperit. 10 Legite testimouia testium vestrorum. Dixit C. Cassinius Schola, Interauiuanus, fainiliarissimus et idem comes Clodii, cujus jampridem testimouio Clodius eadem hora Interamnae fuerat et Rom?e, P. Clodium illo die in Albano mansurum fuisse, sed subito esse ei nuntiatum, Cyrum arcliitectum esse mortuum ; itaque repente Romam constituisse proficisci. Dixit hoc, comes item P. Clodii, C. Clodius. XVIII. 47. Videte, judices, ^uantse res his testimoniis sint coufectas. Primum certe 2 liberatur Milo, non eo consilio profectus esse, ut iusidiaretur in via Clodio ; quippe ; si ille obvius ei futurus omnino non erat. Deinde (non enim video, cur non meum quoque agam negotium) scitis, judices, fuisse, qui 3 in hac rogatione sua- denda dicerent, Milonis manu caedem. esse factam, consilio vero majoris alicujus. Me videlicet latronem ac sicarium abjecti homines et perditi describebant. 4 Jacent suis testibus hi, qui Clodium negant eo die Romam, nisi de Cyro audisset, fuisse rediturum. Respiravi ; Hberatus sum ; non vereor, ne, quod ne suspicari qui- dem potuerim, videar id cogitasse. 48. 5 Nunc persequar cetera. 6 Nam occurrit illud : Igitur ne Clodius quidem de insidiis cogi- tavit, quoniam fuit in Albano mansurus. Si quidem exiturus ad caedem e villa non fuisset. Video enim, ilium, qui dicatur de Cvri morte nuntiasse, non id nuntiasse, sed Milonem appropinquare. Nam quid de Cyro nuntiaret, quern Clodius, Roma 7 proficiscens, reliquerat morientem ? Una fui ; testamentum simul obsignavi cum Clodio ; testamentum autem palam fecerat, et ilium heredem et me scripserat. Quern pridie hora tertia animam efflantem reliouisset, eum mortuum postridie hora decima denique ei nuntiabatur ? XIX. 49. 1 Age, sit ita factum; qua3 causa, cur Romam properaret ? cur in noctem se conjiceret ? Quid arYerebat causam festinationis ? Quod heres erat ? Primum erat nihil, 2 cur prope- 126 ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. rato opus esset ; deinde, si quid esset, quid tandem erat, quod ea nocte consequi posset, 3 araitteret autem, si postridie Romam mane venisset ? Atque ut * illi nocturnus ad urbem adventus vitandus potius, quam expetendus fuit, sic Miloni, quum insidiator esset, si ilium ad urbem noctu accessurum sciebat, subsidendum atque exspectandum fuit. 50. Noctu, 6 insidioso et pleno latronum in loco occidisset ; 6 nemo ei neganti non credidisset, quern esse omnes salvum, etiam confitentem volunt. 7 Sustinuisset hoc crimen primum ipse ille latronum occultator et receptor locus ; turn neque muta solitudo indicasset, neque cseca nox ostendisset Milonem ; 8 deinde ibi multi ab illo violati, spoliati, bonis expulsi, multi hsec etiam timentes in suspicionem caderent ; tota denique rea citaretur Etruria. 51. Atque illo die certe Aricia rediens devertit Clodius 9 ad se in Albanum. 10 Quod ut sciret Milo, ilium Aricise fuisse, suspicari tamen debuit, eum, etiamsi Romam illo die reverti vellet, ad villain suam, quae viam tangeret, deversurum. u Cur neque ante occurrit, ne ille in villa resideret, nee eo in loco subsedit, quo ille noctu venturus esset ? 12 Video constare adhuc, judices, omnia; Miloni etiam utile fuisse Clodium vivere, illi ad ea qua3 concupierat, optatissimum interitum Milonis ; odium fuisse illius in hunc acerbissimum, nul- lum hujus in ilium ; consuetudinem illius perpetuam in vi inferenda, hujus tantum in repellenda; 52. mortem ab illo denun- tiatam Miloni, et prsedictam palam, nihil unquam auditum ex Milone ; profectionis hujus diem illi notum, reditus illius huic ignotum fuisse ; hujus iter necessarium, illius etiam potius alienum ; hunc prae se tulisse, illo se die Roma exiturum, ilium eo die se dis- simulasse rediturum ; hunc nullius rei mutasse consilium, ilium causam mutandi consilii finxisse ; huic, si insidiaretur, noctem prope urbem exspectandam, illi, etiamsi hunc non timeret, tamen acces- sum ad urbem nocturnum fuisse metuendum. XX. 53. * Videamus nunc id, quod caput est, locus ad insi- dias ille ipse, ubi congressi sunt, utri tandem fuerit aptior. Id vero, judices, etiam dubitandum, et diutius cogitandum est ? 2 Ante fundum Clodii, quo in fundo, propter insanas illas substructiones, ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. 127 facile hominum mille versabantur valentium; edito adversarii atque excelso loco, superiorem se fore putarat Milo, et ob earn rem, eum locum ad pugnam potissimum elegerat? an in eo loco est potius exspectatus ab eo, qui ipsius loci spe facere impetum cogi- tarat ? Res loquitur ipsa, judices, 3 quae semper valet plurimum. 54. Si haec non gesta audiretis, sed picta videretis, tamen appare- ret, uter esset insidiator, liter nihil cogitaret mali, quum alter vehe- retur in rbeda paenulatus, una sederet uxor. 4 Quid liomm non impeditissimum ? vestitus, an vehiculum, an comes ? quid minus promptum ad pugnam, quum paenula irretitus, rbeda impeditus, uxore paene constrictus esset ? 5 Videte nunc ilium, primum egre- dientem e villa, subito ; cur ? vesperi ; quid necesse est ? 6 tarde ; qui convenit, praesertim id temporis ? 7 Devertit in villam Pompeii. Pompeium ut videret ? sciebat, in Alsiensi esse ; villain ut perspi- ceret ? millies in ea fuerat ; quid ergo erat ? mora et tergiversatio ; dum hie veniret, locum relinquere noluit. XXI. 55. Age, nunc iter 'expediti latronis cum Milonis im- pedimentis comparate. Semper ille antea cum uxore ; turn sine ea ; nunquam nisi in rheda ; turn in equo ; 2 comites Grasculi, quo- cunque ibat, etiam quum in castra Etrusca properabat ; turn in comitatu nugarum nihil. Milo, qui nunquam, turn casu 3 pueros symphoniacos uxoris ducebat et ancillarum greges. Hie, qui semper secum scorta, semper exoletos, semper lupas duceret, turn neminem, 4 nisi ut virum a viro lectum esse diceres. Cur igitur \ictus est? Quia non semper viator a latrone, nonnunquam etiam latro a viatore occiditur ; quia, quamquam ' paratus in imparatos Clodius, tamen 5 mulier inciderat in viros. 56. Nee vero sic erat unquam non paratus Milo contra ilium, ut non satis fere esset paratus. Semper ille, et 6 quantum interesset P. Clodii, se perire, et quanto illi odio esset, et quantum ille auderet, cogitabat. Quamobrem vitam suam, 7 quam maximis praamiis propositam et paene addictam sciebat, nunquam in periculum sine praesidio et sine custodia projiciebat. Adde casus, adde incertos exitus pug- narum 8 Martemque communem, qui saepe spoliantem jam et exsultantem evertit, et perculit ab abjecto ; adele inscitiam 9 pransi, 128 ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. poti, oscitantis ducis, qui qimm a tergo hostem interclusum reli- quisset, nihil de ejus extremis comitibus cogitavit, in quos incensos ira vitamque domini desperantes quum incidisset, haesit in iis poenis, quas ab eo servi fideles pro domini vita expetiverunt. 57. Cur igitur eos manumisit ? 10 Metuebat scilicet, ne indicarent, ne dolorem perferre non possent, ne tormentis cogerentur occisum esse a servis Milonis in Appia via P. Clodium confiteri. Quid opus est tortore ? Quid quaeris ? Occideritne ? Occidit. Jure, an injuria ? "Nihil ad tortorem. 12 Facti enim in equuleo quaes- tio est, juris in judicio. XXII. Quod igitur in causa quaerenclum est, id agamus hie ; quod tormentis invenire vis, id fatemur. x Manu vero cur miserit, si id potius quaeris, quam cur parum amplis affecerit praemiis, 2 nescis inimici factum reprehendere. 58. Dixit enim hie idem, qui omnia semper constanter et fortiter, M. Cato, et dixit in tur- bulenta concione, quae tamen hujus auctoritate placata est, non libertate solum, sed etiam omnibus praemiis dignissimos fuisse, qui domini caput defendissent. Quod enim praemium satis magnum est tarn benevolis, tarn bonis, tarn fidelibus servis, 3 propter quos vivit ? Etsi id quidem non tanti est, quam quod propter eosdem non sanguine et vulneribus suis crudelissimi inimici mentem ocu- losque satiavit. 4 Quos nisi manumisisset, tormentis etiam dedendi fuerunt conservatores domini, ultores sceleris, defensores necis. Hie vero nihil habet in his malis, quod minus moleste ferat, 5 quam, etiamsi quid ipsi accidat, esse tamen illis meritum praemium per- solutum. 59. 6 Sed quaestiones urgent Milonem, quae sunt habitae nunc in atrio Libertatis. Quibusnam de servis ? Rogas ? De P. Clodii. Quis eos postulavit ? Appius. Quis produxit ? Appius. Unde ? 7 Ab Appio. Dii boni ! quid potest agi severius ? De ser\is nulla lege quaestio est in dominum, nisi de incestu, ut fiat in Clodium. 8 Proxime deos accessit Clodius, propius quam turn, quum ad ipsos penetrarat, cujus de morte, tamquam de caerimo- niis violatis, quaeritur. Sed tamen majores nostri in dominum de servo quaeri 9 noluerunt, non quia non posset verum inveniri, sed quia videbatur indignum, et dominis morte ipsa tristius. In reum ORATIO FRO T. ANNIO MILOXE. 129 de servo accusatoris qimin quaeritur, verum inveniri potest? 60. "Age vero, quae erat, ant qualis qnaestio ? " Hens tu, Ruho, verbi causa, cave sis mentiare. Clodiiis insidias fecit Miloni ? Fecit. Certa crux. Nullas fecit. Sperata libertas. Quid hac qusestione certius ? Subito abrepti in quaestionem tamen separantur a ceteris, et in areas conjiciuntur, ne quis cum iis colloqni possit. Hi cen- tum dies penes accusatorem quum fuissent, ab eo ipso accusatore producti sunt. 12 Quid hac quaestione dici potest integrius ? quid incorruptius ? XXHI. 61. *Quod si nondum satis cernitis, quum res ipsa tot tarn clans argumentis signisque luceat, pura mente atque Integra Milonem, nullo scelere imbutum, nullo metu perterritum, nulla conscientia exanimatum, Romam revertisse, recordamini, per deos immortales ! 2 quae fuerit celeritas reditus ejus, qui ingressus in tbrum, ardente curia, quae magnitudo animi, qui vultus, quae oratio. Neque vero se populo solum, sed etiam senatui commisit, neque senatui modo, sed etiam 3 publicis praesidiis et armis, neque his tantum, verum etiam ejus potestati, cui senatus totam rem publicam, omnem Italiae pubem, cuncta populi Romani arma commiserat ; cui nunquam se hie profecto tradidisset, nisi causae suae confideret, praesertim omnia audienti, magna metuenti, multa suspicanti, nonnulla credenti. Magna vis est conscientiae, judices, et magna 4 in utramque partem, ut neque timeant, qui nihil com- miserint, et pcenam semper ante oculos versari putent, qui pecca- rint. 62. Neque vero, 6 sirje ratione certa, causa Milonis semper a senatu probata est. Videbant enim sapientissimi homines 6 facti rationem, praesentiam animi, defensionis constantiam. An vero obliti estis, judices, 7 recenti illo nuntio necis Clodianae, non modo inimicorum ^lilonis sermones et opiniones, sed nonnullonim etiam imperitorum ? Negabant eum Romam esse rediturum. 63. Sive enim illud animo irato ac percito fecisset, ut incensus odio trucida- ret inimicum, arbitrabantur, eum tanti mortem P. Clodii putasse, ut aequo animo patria careret, quum sanguine inimici explesset odium suum ; sive etiam illius morte patriam hberare voluisset, 8 non dubitaturum fortem vh*um, quin, quum suo periculo salutem 130 ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. rei publicae attulisset, cederet aequo ammo legibus ; secum auferret gloriam sempiternam ; nobis haec fruenda relinqueret, qua ipse servasset. 9 Multi etiam Catilinam, atque ilia portenta loqueban- tur : " Erumpet, occupabit aliquem locum, bellum patriae faciet." "Miseros interdum cives optime de re publica meritos, in quibus homines non modo res praeclarissimas obliviscuntur, sed etiam nefarias suspicantur! 64. Ergo ilia falsa fuerunt; "quae certe vera exstitissent, si Milo admisisset aliquid, quod non posset honeste vereque defendere. XXIV. Quid ? l quae postea sunt in eum congesta, quae quemvis etiam mediocrium delictorum conscientia perculissent, ut sustinuit! dii immortales! sustinuit? immo vero ut contempsit, ac pro nihilo putavit ! quae neque maximo animo nocens, neque innocens, nisi fortissimus vir, negligere potuisset. Scutorum, gla- diorum, frenorum, pilorumque etiam 2 multitudo depreliendi posse indicabatur ; nullum in urbe vicum, nullum angiportum esse dice- bant, in quo non Miloni conducta esset domus ; arma in villam Ocriculanam devecta Tiberi ; domus in clivo Capitolino scutis referta ; plena omnia malleolorum ad urbis incendia comparato- rum. Haec non delata solum, sed paene credita, 3 nec ante repu- diata sunt, quam quaesita. 65. Laudabam equidem incredibilem diligentiam Cn. Pompeii ; sed dicam, ut sentio, judices. Nimis multa coguntur audire, neque aliter facere possunt ii, quibus tota commissa est res publica ; 4 cui etiam fuerit audiendus popa Lici- nius nescio qui de circo maximo ; servos Milonis apud se ebrios factos sibi confessos esse, de interficiendo Pompeio conjurasse, dein postea se gladio percussum esse ab uno de illis, ne indicaret, Pompeio in hortos nuntiavit. Arcessor in primis. 6 De amicorum sententia rem defert ad senatum. Non poteram in illius mei patri- aeque custodis tanta suspicione non metu exanimari, sed mirabar tamen, 6 credi popae ; confessionem servorum audiri ; vulnus in latere, quod acu punctum videretur, pro ictu gladiatoris probari Q6. Verum, 7 ut intelligo, cavebat magis Pompeius, quam timebat, non ea solum, quae timenda erant, sed omnia, ne vos aliquid time- retis. 8 Oppugnata domus C. Csesaris, clai-issimi et fortissimi viri, ORATIO PRO T. AXNIO MILONE. 131 per n ultas noctis horas nuntiabatur. Nemo audierat tarn celebri loco, nemo senserat ; tamen audiebatur. Non poteram Cn. Pom- peium, praestantissima virtute virum, 9 timidum suspicari ; diligen- tiam, tota re publica suscepta, nimiam nullam putabam. Frequen- tissimo senatu nuper in Capitolio senator inventus est, qui Milonem cum telo esse diceret. Nudavit se in sauctissimo templo, quoniam vita talis et civis et viri fidem non faciebat, 10 ut, eo tacente, res ipsa loqueretur. XXV. 67. Omnia falsa atque insidiose ficta comperta sunt; 1 quum tamen metuitiu- etiam nunc Milo. Non jam 2 hoc Clodia- num crimen timemus, sed tuas, Cn. Pompei (te enim jam appello, et ea voce, ut me exaudire possis), tuas, tuas, inquam, suspiciones perborrescimus. Si Milonem times, si nunc de tua vita nefarie aut nunc cogitare, 3 aut molitum aliquando aliquid putas ; si Italia? delectus, 4 ut noimulli conquisitores tui dictitarunt ; si baec arma, si Capitolinae cobortes, si excubiae, si vigiliae, si delecta juventus, quae tuum corpus domumque custodit, contra Milonis impetum armata est ; atque ilia omnia in bunc unum instituta, parata, intenta sunt, magna certe 5 in hoc vis, et incredibilis animus, et non unius viri vires atque opes indicantur, si quidem in bunc unum, et preestantissimus dux electus, et tota res publica armata est. 68. Sed quis non inteUigit, omnes tibi rei pubbcae partes 6 aegras et labantes, ut eas bis armis sanares et confirmares, esse commissas ? Quod si locus Miloni datus esset, probasset profecto tibi ipsi, neminem unquam bominem bomini cariorem fuisse quam te sibi ; nullum se unquam periculurn pro tua dignitate fugisse ; 7 cum ilia ipsa teterrima peste se saepissime pro tua gloria conten- disse ; tribunatum suum ad salutem meam, quae tibi carissima fuisset, consiliis tuis gubernatum ; se a te postea defensum in periculo capitis, 8 adjutum in petitione praeturae ; duos se babere semper amicissimos sperasse, te tuo beneficio, me suo. 9 Quae si non probaret, si tibi ita penitus inbaesisset ista suspicio, nullo ut evelli modo posset, si denique Italia a delectu, urbs ab armis sine Milonis clade nunquam esset conquietura, nae iste baud dubitans "cessisset patria, is, qui ita natus est, et ita consuevit; "te, Magne, tamen antestaretur, quod nunc etiam facit. 132 ORATTO PRO T. ANNIO MILONE. XXVI. 69. Vide, quam sit varia vitse commutabilisque 1 ratio, quam vaga volubilisque fortuna, quantae infidelitates in amicitiis, quam ad tempus aptse simulationes, quanta? in periculis fugae proximorum, quanta? timiditates. 2 Erit, erit illud profecto tempus, et illuscescet ille aliquando dies, quum tu, 3 salutaribus, tit spero, rebus tuis, sed fortasse motu aliquo communium temporum (qui quam crebro accidat, experti scire debemus), et amicissimi bene- volentiam, et gravissimi hominis fidem, et unius post homines natos fortissimi viri magnitudinem animi desideres. 70. 4 Quam- quam quis hoc credat, Cn. Pompeium, juris publici, moris majo- rum, rei denique publics peritissimum, quum senatus ei commi- serit, ut videret, ne quid res publica detrimenti caperet, quo uno versiculo satis armati semper consules fuerunt, etiam nullis armis datis, bunc exercitu, hunc delectu dato, judicium exspecta- turum faisse in ejus consiliis vindicandis, qui vi judicia ipsa tolleret ? 5 Satis judicatum est a Pompeio, satis, falso ista conferri in Milonem, qui legem tulit, qua, ut ego sentio, Milonem absolvi a vobis oporteret, ut omnes confitentur, liceret. 71. 6 Quod vero in illo loco atque illis publicorum prssidiorum copiis circumfusus sedet, satis declarat, se non terrorem inferre vobis (quid enim minus illo dignum, quam cogere, ut vos eum condemnetis, in quern animadvertere ipse et more majorum et suo jure posset ?), sed praasidio esse, ut intelligatis, contra hesternam illam concionem licere vobis, quod sentiatis, libere judicare. XXVII. 72. Nee vero me, judices, Clodianum crimen movet, nee tarn sum demens, tamque vestri sensus ignarus atque expers, ut nesciam, quid de morte Clodii sentiatis. De qua, *si jam nollem ita diluere crimen, ut dilui, tamen impune Miloni palam clamare ac mentiri gloriose liceret: " Occidi, occidi, 2 non Sp. Mselium, qui annona levanda jacturisque rei familiaris, quia nimis amplecti plebem ^debatur, in suspicionem incidit regni appetendi, non Ti. Graccbum, qui collega? magistratum per seditionem abro- gavit, quorum interfectores impleverunt orbem terrarum nominis sui gloria, sed eum (auderet enim dicere, quum patriam periculo suo liberasset), 3 cujus nefandum adulterium in pulvinaribus sane- ORATIO i'xiO T. A.N MO Mli.OXE. 133 tissimis nobilissimge feminse comprehenderunt ; 73. eum, cujus supplicio, senatus sollemnes religiones expiandas ssepe censuit; eum, 4 quern cum sorore germana nefarium stuprum fecisse, L. Lucullus juratus se, quaestionibus habitis, dixit comperisse ; eum, qui civem, quern senatus, quern populus Eomanus, quern omnes gentes urbis ac vitae civiurn conservatorem judicarant, servorum armis exterrninavit ; eum, qui regna dedit, ademit, orbem terra- rum, quibuscum voluit, partitus est ; eum, qui, plurimis caedibus in foro factis, singulari virtute et gloria 5 civem domum \i et armis compulit ; eum, cui nihil unquam nefas fuit, nee in facinore nee in libidine ; eum, qui 6 aedem Nympharum incendit, ut memoriam publicam recensionis, tabulis publicis impressam, exstingueret ; 74. eum denique, 7 cui jam nulla lex erat, nullum civile jus, nulli possessionum termini ; qui non calumnia litium, non injustis vindi- ciis ac sacramentis, alienos fundos, sed castris, exercitu, signis inferendis, petebat ; qui non solum Etruscos (eos enim penitus contempserat), sed hunc P. Valium, tbrtissimum atque optimum civem, judicem nostrum, pellere possessionibus, armis castrisque conatus est ; qui cum architectis et decempedis villas multorum, hortosque peragrabat ; qui 8 Janiculo et Alpibus spem possessio- num terminabat suarum; qui, quum ab equite Romano splendido et forti, M. Paconio, non impetrasset, ut sibi insulam in lacu Prilio venderet, repente lintribus in earn insulam materiem, calcem, caementa, arma convexit, dominoque trans ripam inspectante non dubitavit a?dificium exstruere 9 in alieno ; 75. 10 qui huic T. Furfa- nio, cui viro ? dii immortales ! (quid enim ego de muliercula Scantia, quid de adolescente P. Apinio dicam ? quorum utiique mortem est minitatus, nisi sibi hortorum possessione cessissent) ; sed ausus est Furfanio dicere, si sibi pecuniam, quantam po]3osce- rat, non dedisset, mortuum se in domum ejus illaturum, ^qua invidia huic esset tali viro conflagrandum ; qui Appium fratrem, hominem mihi conjunctum fidissima gratia, absentem de posses- sione fundi dejecit ; qui parietem sic per vestibulum sororis instituit ducere, sic agere mndamenta, ut sororem non modo vestibulo privaret, sed 12 omni aditu et limine." 134 ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. XXVIII. 16. 1 Quamquam haec quidem jam tolerabilia vide- bantur, etsi aequabiliter in rem publicam, in privatos, in longinquos, in propinquos, in alienos, in suos irruebat ; 2 sed nescio quomodo jam usu obduruerat, et percalluerat civitatis incredibilis patientia. 3 Quae vero aderant jam, et impendebant, quonam modo ea aut depellere potuissetis ant ferre? Imperium ille si nactus esset, 4 omitto socios, exteras nationes, reges, tetrarchas ; vota enim face- retis, ut in eos se potius immitteret quam in vestras possessiones, vestra tecta, vestras pecunias; pecunias dico? a liberis, medins fidius, et a conjugibns vestris nnnquam ille effrenatas snas libidines * cohibuisset. 5 Fingi haec putatis, quae patent, quae nota sunt om- nibus, quae tenentur ? 6 servorum exercitus ilium in urbe conscrip- turum fuisse, per quos totam rem publicam, resque privatas omnium possideret? 77. Quamobrem, si 'omentum gladium tenens clamaret T. Annius : " Adeste, quaeso, atque audite, cives ; P. Clodium interfeci; ejus furores, quos nullis jam legibus, nullis judiciis frenare poteramus, hoc ferro, et hac dextera, a cervicibus vestris repuli, 8 per me ut unum jus, aequitas, leges, libertas, pudor, pudicitia in civitate manerent," 9 esset vero timendum, quouam modo id ferret civitas ! Nunc enim quis est, qui non probet ? qui non laudet ? 10 qui non unum post hominum memoriam T. Annium plurimum rei publicae profuisse, maxima laetitia populum Romanum, cunctam Italiam, nationes omnes affecisse, et dicat, et sentiat ? Non queo, Vetera ilia populi Romani gaudia quanta fuerint, judi- care. Multas tamen jam " summorum imperatorum clarissimas victorias aetas nostra vidit, quarum nulla neque tarn diuturnam attulit laetitiam, nee tantam. V8. Mandate hoc memoriae, judices. Spero multa vos, liberosque vestros in re publica bona esse visuros ; 12 in iis singulis ita semper existimabitis, vivo P. Clodio nihil eorum vos visuros fuisse. In spem maximam, et, quemadmodum confldo, verissimam sumus adducti, hunc ipsum annum, hoc ipso summo viro consule, compressa hominum licentia, cupiditatibus fractis, legibus et judiciis constitutis, salutarem civitati fore. JSTum quis est igitur tarn demens, 13 qui hoc, P. Clodio vivo, contingere potuisse arbitretur ? Quid ? 14 ea, quae tenetis, privata atque ves- ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. 135 tra, dominante homine furioso, quod jus perpetuae possessionis habere potuissent ? XXIX. Non timeo, judices, l ne odio mearum inimicitiarum inflammatus, libentius haec in ilium evomere videar, quam verius. Etenim 2 etsi praecipuum esse debebat, tamen ita communis erat omnium ille hostis, ut in communi odio paene aequaliter versaretui' odium meum. Non potest dici satis, ne cogitari quidem, quan- tum in illo sceleris, quantum exitii merit. *79. 3 Quin sic attendite, judices. Nempe haec est quaestio de interitu P. Clodii. Fingite animis (liberae sunt enim nostrae cogitationes, et, quae volunt, sic intuentur, 4 ut ea cernimus, qua? videmus), fingite igitur cogitatione imaginem liujus conditionis meae, si possim efficere, ut Milonem absolvatis, sed ita, si P. Clodius revixerit. 5 Quid vultu extimuistis ? Quonam modo ille vos vivus amceret, quos mortuus inani cogita- tione percussit ? Quid ? si ipse Cn. Pompeius, qui ea virtute ac fortuna est, ut ea potuerit semper, qua? nemo praeter ilium, 6 si is, inquam, potuisset aut quasstionem de morte P. Clodii fen-e, ant ipsum ab inferis excitare, utrum putatis potius factimim fuisse ? Etiamsi propter amicitiam vellet ilium ab inferis evocare, propter rem publicam non fecisset. Ejus igitur mortis sedetis ultores, 7 cujus vitam si putetis per vos restitui posse, nolitis, et de ejus nece lata quaestio est, qui si eadem lege reviviscere posset, lata lex nun- quam esset. Hujus ergo interfector si esset, in confitendo ab iisne pcenam timeret, quos libera\Tsset ? 80. Graeci homines deorum honores tribuunt iis \iiis, qui tyrannos necaverunt. Quae ego vidi Athenis ? quae aliis in urbibus Graeciae ? 8 quas res divinas talibus institutas viris ? quos cantus ? quae cannina ? 9 Prope ad immor- talitatis et religionem et memoriam consecrantur. Vos tanti con- servatorem populi, tanti sceleris ultorem non modo honoribus nullis atricietis, sed etiam ad supplicium rapi patiemini ? Confiteretur, confiteretur, inquam, si fecisset, et magno animo et libente, fecisse se libertatis omnium causa, 10 quod esset ei non conlitendum modo, verum etiam praedicandum. XXX. 81. Etenim, si id non negat, 1 ex quo nihil petit, nisi ut ignoscatur, dubitaret id fateri, ex quo etiam praemia laudis 136 ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. essent petenda ? nisi vero gratius putat esse vobis, sui se capitis, quam vestri defensorem fuisse ; quum prsesertim in ea confessione, si grati esse velletis, honores assequeretur amplissimos ; si factum 2 vobis non probaretur (quamquam qui poterat salus sua cuiquam non probari?), sed tamen si minus fortissimi viri virtus civibus grata cecidisset, magno animo constantique cederet ex ingrata civitate. 3 Nam quid esset ingratius, quam laetari ceteros, lugere eum solum, propter quern ceteri laetarentur ? 82. Quamquam hoc animo semper omnes fuimus in patriae proditoribus opprimendis, ut, quoniam nostra futura esset gloria, periculum quoque et invi- diam 4 nostram putaremus. Nam quae mihi ipsi tribuenda laus esset, quum tantum in consulatu meo pro vobis ac liberis vestris ausus essem, 5 si id, quum conabar, sine maximis dimicationibus meis me esse ausurum arbitrarer? Qua3 mulier sceleratum ac perniciosum civem occidere non auderet, si periculum non timeret ? 6 Proposita invidia, morte, poena, qui nibilo segnius rem publicam defendit, is vir vere putandus est. Populi grati est, prsemiis affi- cere bene meritos de re publica cives, viri fortis, ne suppliciis quidem moveri, ut fortiter fecisse pceniteat. 83. Quamobrem uteretur eadem confessione T. Annius, 7 qua Ahala, qua Nasica, qua Opimius, qua Marius, qua nosmet ipsi, et, si grata res publica esset, lsetaretur, si ingrata, tamen in gravi fortuna 8 conscientia sua niteretur. Sed 9 hujus beneficii gratiam, judices, fortuna populi Romani, et vestra felicitas, et dii immortales sibi deberi putant. Nee vero quisquam aliter arbitrari potest, 10 nisi qui nullam vim esse ducit, numenve divinum, quern neque imperii nostri magnitudo, neque sol ille, nee cceli signorumque motus, nee vicissitudines rerum atque ordines movent, neque, id quod maximum est, majorum sapientia, qui sacra, qui caerimonias, qui auspicia et ipsi sanctissime coluerimt, et nobis, suis posteris, prodiderunt. XXXI. 84. x Est, est profecto ilia vis, neque in his corporibus, atque in hac imbecillitate nostra inest quiddam, quod vigeat et sentiat, et non inest in hoc tanto naturae tam praeclaro motu. 2 Nisi forte idcirco non putant, quia non apparet, nee cernitur; ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. 137 proinde quasi nostram ipsam mentem, qua sapimus, qua provide- mus, qua boec ipsa agimus ac dichnus, videre ant plane, qualis aut ubi sit, sentire possiinus. 3 Ea vis igitur ipsa, quae saepe incredi- biles huic urbi felicitates atque opes attulit, illam perniciem exstinxit ac sustulit, cm primum mentem injecit, ut vi irritare, ferroque lacessere fortissimum virum auderet, vincereturque ab eo, quern si vicisset, babiturus esset impunitatem et licentiam sempiteraam. 85. Non est humano consilio, 4 ne mediocri quidem, judices, deorum immortalium cura res ilia perfecta. 5 Religiones mehercule ipsa?, qua? illam belluam cadere viderunt, commovisse se videntur, et jns in illo suum retinuisse. Vos enim jam, 6 Albani tumuli atque luci, vos, inquam, imploro atque testor, vosque Albanorum obrutae arae, 7 sacrorum populi Romani sociae et aequales, quas ille, praeceps amentia, caesis prostratisque sanctissimis lucis, substruc- tionum insanis molibus oppresserat ; 8 vestrae turn, ara3, vestraa rebg-iones viguerunt, vesti-a \is valuit, quam ille omni scelere pol- luerat, tuque ex tuo edito monte, Latiaris sancte Jupiter, cujus ille lacus, nemora, finesque saepe omni nefario stupro et scelere macu- larat, aliquando ad eum puniendum oculos aperuisti ; 9 vobis illse, vobis vestro in conspectu sera?, sed justa? tamen, et debita? pcenae soluta? sunt. 86. Nisi forte 10 hoc etiam casu factum esse dicemus, ut ante ipsum sacrarium Bona? Dea?, quod est in fimdo T. Sestii Galli, in primis bonesti et omati adolescentis, ante ipsam, inquam, Bonam Deam, quum prcelium commisisset, primum illud vulnus acciperet, quo teterrimam mortem obuet, ut non absolutus judicio illo nefario videretur, sed ad banc insignem pcenam. reservatus. XXXII. 1 Nee vero non eadem ira deorum banc ejus satelli- tibus injecit amentiam, ut sine imaginibus, sine cantu atque ludis, sine exsequiis, sine lamentis, sine laudationibus, sine funere, oblitus cruore et luto, spoliatus illius supremi diei celebritate, cui cedere etiam inimici solent, ambureretur abjectus. Non ftusse credo 2 fas, clarissimorum vironim formas illi tetenimo pamcida? aliquid decoris afferre, neque ullo in loco potius mortem ejus lacerari, quam in quo esset vita damnata. 87. Dura, medius fidius, s mibi jam fortuna populi Romani et 138 ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. crudelis videbatur, quae tot annos ilium in hanc rem publicam in- sultare pateretur. 4 Polluerat stupro sanctissimas rehgiones, senatus gravissima decreta perfregerat, pecunia se a judicious palam redemerat, vexarat in tribunatu senatum, 5 omnium ordinum con- sensu pro salute rei publicse gesta resciderat, me patria expulerat, bona diripuerat, domum incenderat, liberos, conjugem meam vexarat, 45 Cn. Pompeio nefarium bellum indixerat, magistratuum privato- rumque caedes effecerat, domum mei fratris incenderat, vastarat Etruriam, multos sedibus ac fortunis ejecerat ; instabat, urgebat ; capere ejus amentiam civitas, Italia, provincial, regna non poterant ; 7 incidebantur jam domi leges, quae nos servis nostris addicerent ; nihil erat cujusquam, quod quidem ille adamasset, quod non hoc anno suum fore putaret. 88. Obstabat ejus cogitationibus nemo, praeter Milonem. 8 Ilium ipsum, qui poterat obstare, novo reditu in gratiam quasi devinctum arbitrabatur ; Caesaris potentiam suam esse dicebat ; bonorum animos in meo casu contempserat ; Milo unus urgebat. XXXIII. ^ic dii immortales, ut supra dixi, mentem illi perdito ac furioso dederunt, ut huic faceret insidias. Aliter perire pestis ilia non potuit ; nunquam ilium res publica suo jure esset ulta. 2 Senatus, credo, praetorem eum circumscripsisset. 3 Ne quum sole bat quidem id facere, in privato eodem hoc aliquid pro- fecerat. 89. An consules in praetore coercendo fortes fuissent? Primum, Milone occiso, habuisset * suos consules ; deinde quis in eo praetore consul fortis esset, per quern tribunum 6 virtutem con- sularem crudelissime vexatam esse meminisset ? Oppressisset omnia, possideret, teneret ; 6 lege nova, quae est inventa apud eum cum reliquis legibus Clodianis, servos nostras libertos suos fecisset. Postremo, nisi eum dii immortales in earn mentem impulissent, ut homo effeminatus fortissimum virum conaretur occidere, hodie rem publicam nullam haberetis. 90. 7 An ille praetor, ille vera consul, si modo hsec templa atque ipsa mcenia stare eo vivo tamdiu, et consulatum ejus exspectare potuissent, ille denique vivus mali nihil fecisset, qui mortuus, uno ex suis satellitibus Sex. Clodio duce, curiam incenderit ? 8 Quo quid miserius, quid acerbius, quid luc- ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. 139 tuosius vidimus ? Templum sanctitatis, amplitudinis, mentis, con- silii piiblici, caput urbis, aram sociorum, portum omnium gentium, sedem ab universo populo concessam uni ordini, mflammari, exscindi, mnestari ? 9 neque id fieri a multitudine imperita, quam- quam esset miserum id ipsum, sed ab uno ? Qui quum tantum ausus sit ustor pro mortuo, quid signifer pro vivo non esset ausus \ In curiam potissimum abjecit, ut earn mortuus incenderet, quam vivus everterat. 91. 10 Et sunt, qui de via Appia querantur, taceant de curia ? " et qui ab eo spirante forum putent potuisse defendi, cujus non restiterit cadaveri curia ? Excitate, excitate ipsum, si potestis, a mortuis. Frangetis impetum vivi, cujus vix sustinetis furias insepulti ? 12 Nisi vero sustinuistis eos, qui cum facibus ad curiam concurrerunt, cum falcibus ad Castoris, cum gladiis toto foro volitarunt. Csedi vidistis populum Romanum, concionem gladiis disturbari, 13 quum audiretur silentio M. Ccelius, tribunus plebis, vir et in re publica fortissimus, et in suscepta causa firmissimus, et bonorum voluntati et auctoritati senatus deditus, 14 et in hac Milonis sive invidia, sive fortuna singulari, divina et incredibili fide. XXXIV. 92. * Sed jam satis multa de causa; extra causam etiam nimis fortasse multa. Quid restat, nisi ut orem obtesterque vos, judices, ut earn misericordiam tribuatis fortissimo viro, quam ipse non implorat, 2 ego, etiam repugnante hoc, et imploro et exposco ? jSTolite, si, in nosti-o omnium fletu, nullam lacrimam adspexistis Miloms, si vultum semper eundem, si vocem, si ora- tionem stabilem ac non mutatam videtis, hoc minus ei parcere. 3 Haud scio, an multo etiam sit adjuvandus magis. Etenim si in gladiatoi-iis pugnis, et in infimi generis homintim conditione atque fortuna, timidos atque supplices, et ut vivere liceat obsecrantes, etiam odisse solemus, fortes et animosos, et se acriter ipsos moiti ofierentes, servare cupimus ; 4 eorumque nos magis miseret, qui nostram misericordiam non requirunt, quam qui illam efflagitant quanto hoc magis in fortissimis civibus facere debemus ? 93. Me quidem, judices, exanimant, et interimunt has voces Milonis, quas audio assidue, et quibus intei-sum quotidie. " Yaleant, inquit, 140 ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. valeant cives mei ; sint incolumes, sint florentes, sint beati ; stet haec urbs praeclara mihique patria carissima, quoquo modo erit merita de me ; tranquilla re publica mei cives (quoniam mihi cum illis non licet) sine me ipsi, sed per me tamen, perfruantur ; ego 5 cedam atque abibo ; si mihi bona re publica frui non licuerit, at carebo mala, et quam primam tetigero bene moratam et liberam civitatem, in ea conquiescam. 94. O frustra, in quit, mei suscepti labores ! O spes fallaces ! O cogitationes inanes meae ! Ego, quum tribunus plebis, re publica oppressa, me senatui dedissem, 6 quern exstinctum acceperam, equitibus Romanis, quorum vires erant debiles, bonis viris, qui omnem auctoritatem Clodianis armis abjecerant, mihi unquam bonorum praesidium defuturum 7 puta- rem ? ego, quum te (mecum enim saepissime loquitur) patriae red- didissem, mihi rjutarem in patria non futurum locum ? Ubi nunc senatus est, quern secuti sumus ? 8 ubi equites Romani illi, illi, inquit, tui ? ubi studia municipiorum ? ubi Italiae voces ? ubi denique tua ilia, M. Tulli, quae plurimis fuit auxilio, vox atque defensio ? 9 mihine ea soli, qui pro te toties morti me obtuli, nihil potest opitulari ?" XXXV. 95. Nee vero haec, judices, ut ego nunc, flens, sed hoc eodem loquitur vultu, quo videtis. * Negat enim se, negat, ingratis civibus fecisse, quae fecerit ; timidis et omnia pericula cir- cumspicientibus, non negat. 2 Plebem et infimam multitudinem, quae, P. Clodio duce, fortunis vestris imminebat, earn, quo tutior esset vestra vita, se fecisse commemorat, ut non modo virtute flecteret, sed etiam tribus suis patrimoniis deleniret ; 3 nee timet, ne, quum plebem muneribus placarit, vos non conciliarit meritis in rem publicam singularibus. Senatus erga se benevolentiam tem- poribus his ipsis saepe esse perspectam, 4 vestras vero et vestrorum ordinum occursationes, studia, sermones, quemcunque cursum fortuna dederit, secum se ablaturum esse dicit. 96. Meminil etiam, 5 vocem sibi praeconis modo defuisse, quam minim e deside- rarit, populi vero cunctis sutTragiis, quod unum cupierit, se consulem declaratum ; nunc denique, 6 si haec contra se sint futura, sibi facinoris suspicionem, non facti crimen obstare. Addit haec, quae ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. 141 certe vera sunt, fortes et sapientes viros non tarn praernia 7 sequi solere recte factorum, quam ipsa recte facta ; se nihil in vita nisi praeclarissime fecisse, si quidem nihil sit praestabilius viro, quam periculis patriam liberare ; beatos esse, quibus ea res honori merit a suis civibus, 97. nee tamen eos miseros, 8 qui beneficio cives suos vicerint ; sed tamen ex omnibus praerniis virtutis, 9 si esset habenda ratio praemiorum, amplissimum esse praemium gloriam ; esse hanc unam, quae brevitatem vitae posteritatis memoria con- solaretur, quae efficeret, tit absentes adessemus, mortui viveremus ; hanc denique esse, cujus gradibus etiam in ccelum homines vide- rentur ascendere. 98. " De me, inquit, semper populus Romanus, semper omnes gentes loquentur, 10 nulla unquam obmutescet vetustas. Quin hoc tempore ipso, 21 quum omnes a meis inimicis faces invidiae meae subjiciantur, tamen omni in hominum ccetu gratiis agendis, et gratulationibus habendis, et omni sermone cele- bramur. 12 Omitto Etruriae festos et actos et institutes dies ; 13 centesima lux est haec ab interitu P. Clodii et, opinor, altera ; qua fines imperii populi Romani sunt, ea non solum fama jam de illo, sed etiam laetitia peragravit. Quamobrem, 14 ubi corpus hoc sit, non, inquit, laboro, quoniam omnibus in terris et jam versatur, et semper habitabit nominis mei gloria." XXXVI. 99. x Haec tu mecum saepe, his absentibus; sed iisdem audientibus haec ego tecum, Milo: te quidem, quum isto animo es, satis laudare non possum ; sed, quo est ista magis divina virtus, eo majore a te dolore divellor. Nee vero, si mini eriperis, reliqua est ilia tamen ad consolandum querela, ut his irasci possim, a quibus tantum vulnus accepero. Non enim inimici mei te mihi eripient, sed amicissimi, non male aliquando de me meriti, sed semper optime. Nullum mihi unquam, judices, tantum dolorem inuretis (etsi quis potest esse tantus ?), 2 sed ne hunc quidem ipsum, ut obliviscar, quanti me semper feceritis. 3 Quae si vos cepit obhvio, aut si in me aliquid oflendistis, cur non id meo capite potius luitur, quam jMilonis ? Praeclare enim vixero, 4 si quid mihi accident prius, quam hoc tantum mali videro. 100. Nunc me una consolatio sustentat, quod tibi, T. Anni, nullum a me amoris, 142 ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. nullum studii, nullum pietatis officium clefuit. Ego 5 inimicitias potentium pro te appetivi, ego meum ssepe corpus et vitam objeci armis inimicorum tuorurn, ego me plurimis pro te supplicem abjeci, bona, fortunas meas ac liberorum meorum, 6 in communi- onem tuorum temporum contuli ; hoc denique ipso die, si qua vis est parata, 7 si qua dimicatio capitis futura, deposco. Quid jam restat ? quid habeo, quod faciam pro tuis in me mentis, nisi ut earn fortunam, qusecunque erit tua, ducam meam ? JSTon abnuo, non recuso, vosque obsecro, judices, ut vestra beneficia, quae in me contulistis, aut in bujus salute augeatis, 8 aut in ejusdem exitio occasura esse videatis. XXXVII. 101. His lacrimis non movetur Milo. Est quodam incredibili robore animi ; exsilium ibi esse putat, ubi virtuti non sit locus ; mortem naturae finem esse, non poenam. 1 Sed bic ea mente, qua natus est ; quid vos, judices ? quo tandem animo eritis ? Memoriam Milonis retinebitis, ipsum ejicietis ? et erit 2 dignior locus ullus in terris, qui hanc virtutem excipiat, quam hie, qui procreavit ? Vos, vos appello, 3 fortissimi viri, qui multum pro re publica sanguinem efFudistis ; vos in viri et in civis invicti peri- culo appello, centuriones, vosque, mihtes ; vobis non modo inspec- tantibus, sed etiam armatis, et huic judicio praesidentibus, haec tanta virtus ex hac urbe expelletur, exterminabitur, projicietur ? 102. me miserum, me infelicem ! Revocare tu me in patriam, Milo, potuisti 4 per hos, ego te in patria per eosdem retinere non potero ? Quid respondebo liberis meis, qui te parentem alteram putant ? quid tibi, Quinte frater, qui nunc abes, consorti mecum temporum illorum ? 6 mene non potuisse Milonis salutem tueri per eosdem, per qups nosfram ille servasset ? At in qua causa non potuisse ? 6 quae est grata gentibus. A quibus non potuisse ? ab iis, qui maxime P. Clodii morte acquierunt ; quo deprecante ? me. 103. 7 Quodnam ego concepi tantum scelus, aut quod in me tan- tum facinus admisi, judices, quum ilia 8 indicia communis exitii indagavi, patefeci, protuli, exstinxi ? Omnes in me meosque re- dundant s ex fonte illo dolores. Quid me reducem esse voluistis ? an ut, inspectante me, expellerentur ii, per quos essem restitutus ? ORATIO PRO T. ANNIO MILONE. 143 Nolite, obsecro vos, acerbiorem mihi pati reditum esse, quam fuerit ille ipse discessus. Nam qui possum putare me restitutum esse, si distrahar ab iis, per quos restitutus sum ? XXXVin. 2 Utinam dii immortales fecissent ( 2 pace tua, patria, dixerim ; metuo enim, ne scelerate dicam in te, quod pro Milone dicam pie), utinam P. Clodius non modo viveret, sed etiam prsetor, consul, dictator esset potius, quam hoc spectaculum vide- rem ! 104. O dii immortales ! 3 fortem, et a vobis, judices, conser- vandum virum ! 4 " Minime, minime, inquit. Immo vero poenas ille debitas luerit ; nos subeamus, si ita necesse est, non debitas." Hiccine vir & patriae natus, usquam nisi in patria morietur, aut, si forte, pro patria ? hujus vos 6 animi monumenta retinebitis, corporis in Italia nullum sepulcrum esse patiemini ? hunc sua quisquam sententia ex hac urbe expellet, 7 quern omnes urbes expulsum a vobis ad se vocabunt? 105. teiTam illam beatam, quas bunc virum exceperit ; hanc ingratam, si ejecerit, miseram, si amiserit ! Sed finis sit. Neque enim prae lacrimis jam loqui possum, et hie se lacrimis defendi vetat. Vos oro obtestorque, judices, 8 ut in sententiis ferendis, quod sentietis, id audeatis. Yestram virtutem, justitiam, fidem, mihi credite, is maxime probabit, qui, in judicibus legendis, optimum, et sapientissimum, et fortissimum quemque delegit. NOTES. FIRST ORATION AGAINST CATILINE. INTRODUCTION. The conspiracy of Catiline, one of the most daring and wicked under- takings recorded in Roman history, was formed b. c. 62. As a knowledge of the events which preceded and led to this conspiracy, will enable the student better to understand and appreciate the Catilinarian Orations, the following brief sketch is here presented. Lucius Sergius Catiline, of the patrician gens Sergia, was distinguished among his cotemporaries for his mental as well as bodily powers, but, unfortunately, no less for his debauchery, cruelty, and reckless ambition. In the time of the proscription of Sulla, Catiline was one of the most active and cruel tools of the dictator, and his own brother and brother-in- law fell by his hands. By his talents and exertions, aided by the influence of his family and friends, he obtained the office of quaestor and praetor ; and his next step of preferment, in all probability, would have been the consulship. But in the year b. c. 66, having obtained the administration of Africa as propraetor, on his return from that province, he was accused of extortion {rerum repetundarum) by P. Clodius Pulcher, and, though he escaped condemnation by bribing both the accuser and the judges, yet in consequence of this accusation, he was, by a decree of the senate, pre- vented from becoming a candidate for the consulship. Annoyed at this measure, he entered into a conspiracy with P. Autronius Paetus, and P. Cornelius Sulla, and others, to murder, on the 1st of January, b. c. 65, the newly elected consuls and senators. The plot however was discovered, and precautions taken to prevent its execution. The conspirators then deferred the execution of their design to the 5th of February, but even then it did not succeed; for Catiline, in his eagerness, gave the signal 148 INTRODUCTION. before all his associates were assembled, and the few who were present had not the courage to attempt any thing. An inquiry into this affair was dropped, because the senate had neither sufficient evidence nor courage to act with the necessary energy, and it is possible, also, that a strict inquiry might have involved some of the senators themselves. The year after this, Catiline escaped from another accusation for his concern in the proscriptions of Sulla. Though one of the most seriously implicated, by the connivance of Julius Caesar, who was then qucestor inter sicarios, he was saved, while others less guilty were punished. This indulgence only encouraged Catiline to give way the more to his propen- sities, so dangerous to the republic, and all good citizens ; and in addition to this, he was urged on by his debts, his associates, and his ambition. Catiline again offered himself as a candidate for the consulship for the year b. c. 63. He promised his friends, that if he should succeed, he would remove all grievances from the republic ; that all differences between poor and rich, high and low, should cease ; that he would bring about a general cancelling of debts, and the proscription of the wealthy ; and that all the offices of the state, as well as sacerdotal dignities, should be given to his confederates (Sallust Cat., §§ 20, 21). These promises, as well as those to whom they were made, soon became known. Q. Curius, one of Catiline's associates, communicated the scheme to Fulvia, a dissolute woman, and she spread the secret further. The knowledge of this plot immediately had its influence on the elections. Cicero was unanimously elected consul, and C. Antonius defeated Catiline by a majority of a few votes. Catiline, however, not disheartened, again tried to obtain the consulship for the following year (b. c. 62), having previously greatly increased the number of his followers and friends, by the addition of various malcontents and desperadoes. As he had failed by lawful means, he determined to carry his point by force of arms. He sought and found adherents in Rome ; and, especially in Etruria, great numbers flocked around the centurion, C. Manlius, a veteran of the time of Sulla : he was stationed at Faesuhe, and soon had an army ready to fight. In Rome itself, Catiline made every effort to win the favor of the lower orders. People suspected and dreaded his plans: the laws against bribery were made more stringent, and the consular elections, which ought to have taken place at the end of July, were put off to the 20th of October, and afterwards to the 21st. Cicero, who was ever watchful of his movements, had openly shown to Catiline his suspicions of him ; but after he again received a detailed account of the plans of the conspirators from Q. Curius and Fulvia, he boldly came for- ward in the senate, and drew the attention of the house to the existence of the treasonable plot. In the night following, Cicero, through means of INTRODUCTION. 149 Crassus, received a number of anonymous letters, cautioning him against Catiline and his bloody designs, and advising him speedily to take to flight. But, in the morning, Cicero produced these letters in the senate, distributed them among the senators to whom they were addressed, and loudly called upon Catiline to give an account of his proceedings. Catiline, after having given an impudent and insolent answer, withdrew, uttering threats against the senate. The result of all this, however, was, that at the elections on the following day, D. Junius Silanus was elected first consul, and L. Lici- nius Muraena received a few more votes than Catiline, who was thus again defeated. Catiline now felt himself driven to extremities, and resolved to use vio- lence ; he saw that the senate had taken serious precautions ; that the consuls, as in times of great danger, had received unlimited power ; that troops were sent to the districts threatened by the conspirators ; and that Rome itself was, as it were, in a state of siege. Accordingly, in the night between the 6th and 7th of November, Catiline had a meeting of his friends in the house of Laeca, where it was determined that Cicero and a number of senators should be murdered, that fire should be set to several parts of Rome at the same time, and that Catiline should proceed to the camp of Manlius. In the very hour in which this was planned, Cicero was in- formed of it by Fulvia. He forthwith summoned a meeting of the senate in the temple of Jupiter Stator for the next day. Catiline had the auda- city to make his appearance there, but the senators showed him their abhorrence and contempt by moving from the places near the spot where he sat. But as this had no influence upon him, Cicero, seized with amaze- ment and indignation, rose and delivered this, his first oration against Cati- line, which is one of the most splendid that have come down to us, more especially because it bears the impress of an extempore speech, and thus furnishes us the most perfect evidence of Cicero's brilliant and successful eloquence. " In point of effect, this oration must have been perfectly electric. The disclosure, to the criminal himself, of his most secret purposes ; their flagi- tious nature, threatening the life of every one present ; the whole course of his villanies blazoned forth with the fire of incensed eloquence ; and the adjuration to him, by fleeing from Rome, to free his country from such a pest, were all wonderfully calculated to excite astonishment, admiration, and horror. " The great object of the whole oration was to drive Catiline into ban- ishment ; and it appears somewhat singular, that so dangerous a personage, and one who might have been so easily convicted, should thus have been forced, or even allowed, to withdraw to his army, instead of being secured 150 NOTES ON THE and punished" (Dunlop's Rom. Lit). Sallust mentions that he attempted a reply to this invective, but there is reason to believe that in this he is in error. Feeling the thorough contempt in which he was held, Catiline then, with fearful threats, quitted the senate, and, in the night following, he, together with three hundred of his followers, betook themselves to Manlius in Etruria. NOTES. I. — 1. Quo-usque tandem, "How long then." Instead of addressing the Senate on the subject for which they were called together, the orator, filled with amazement at seeing Catiline present himself in the senate, apparently with a view to intimidate Cicero, or to face down the accusa- tions against him by hypocritically assuming the appearance of an innocent and injured man, breaks out in this abrupt and eloquent invective address- ed to Catiline himself, to whom of course every eye wa3 now directed with indignation. The question here put refers to the long period during which he had been engaged in plots against his country, and the means by which he had so often eluded the punishment due to his crimes. See Introduc- tion. The word tandem gives emphasis to the question. 2. Furor iste tuus, " That madness of thine :" iste is the demonstrative of the second person, and generally has a reference to the person addressed. B. § 31, Obs. 2. Besides this reference, it here marks contempt ; B. § 30, Obs. 3, 3d. A. & S. § 207, Rem. 25 ; and tuus more emphatically directs it to its object. 3. Eludet, "Baffle," a term used to express the movements of the gladiator in avoiding the blow of his adversary. 4. Quern ad finem ? " To what limit," i. e. " How far ?" 5. Nihil, " Nothing," " in no degree," the accusative without a preposition, used to express a strong negation; B. § 124, Obs. 4. A. & S. § 231, Rem. 5. 6. Noctumum prcesidium Palatii, " The nocturnal guard of the Palatine." Now, as in other times of danger, a guard of soldiers was placed on the Palatine hill for the protection of the city, and of the Senate assembled in the temple of Jupiter Stator, at the foot of the hill, and which for this reason is called below munitissimus locus. The emperors afterwards having taken up their residence here, the term Palatium came to signify the residence of the emperor. Hence our word palace. 7. Urbis vigilice, " Sentinels," or " guards of the city." These were placed through the city as patrols in charge of the inferior magistrates. Decrevere Homos per totam urbem viffiliai haberentur, &c. Sail. Cat 30. 8. Timor populi, "The con- FIRST ORATION AGAINST CATILINE. 151 sternation of the people." Repentc omnes tristitia invasit, festinare, trepi- dare, &c. Sail. Cat, 31. 9. Habendi senatus. B. § 147, R. bdi. A. AS. § 275, ii. " Of holding the senate." Some copies have senatum governed by habendi. 10. Or a vultusque, " The faces and the looks." Or a, by synecdoche, means " the face " or " countenance ;" vultus (from volo), the expression, here, "the looks," denoting indignation. Hi Patere, "Are open (to view) :" constrictam, &c, lit, " firmly grasped by the know- ledge of all these ;" i. e. completely understood by, and clear to all, so that escape is impossible. 12. Proxima {node), " Last night :" supe- riore node, " the night before " (the last). The whole clause quid ceperis is the object of ignorare, and consequently the verbs in the sub- junctive. B. § 140-5. A. & S. § 265 : consilii, the genitive governed by quid. B. §. 106, R. viii. A.&S. § 212, Rem. 3. 13. Hie, "This man." Cicero here addresses the senate, and speaks of Catiline in the third person. 14. Viri fortes, "Brave men," spoken ironically: satisfacere rei publico? videmur, " seem (to ourselves) to satisfy the state," i. e. to do enough — to do all that is required of us — to do our duty to the state. N. B. Res publico., often in one word (respublica), is here always in two. 15. Istius, " Of that wretch," an expression of strong con- tempt. See above 2. 16. Pestem istam. Cicero here again ad- dresses Catiline ; and the term istam refers to him as the author of the " destruction " spoken of, as the next clause states. 17. An vero. Vcro renders the interrogative indicated by an more emphatic. Tib. Gracchus, in his tribuneship, renewed the Licinian agrarian law, to prevent any individual from possessing more than 500 jugera of the public land. He endeavored also, it is said, to secure the Roman franchise to the Italians. When he sued a second time for the tribuneship. he, with 300 followers, was slain by the infuriated senators, led on by Scipio Nasica, who, though Pontifex Maximus, was not a magistrate, and is therefore here called privatus. This happened b. c. 133. 18. Mediocriter labefac- tantem, " Disturbing but slightly." In this way he extenuates the crimina- lity of Gracchus, to place the guilt of Catiline in a stronger light ; and to contrast more strongly the conduct of Scipio, who was not a magistrate, with that of the consuls, the chief magistrates of the republic, in their lenity to Catiline. 19. Nam illa,&c, "For those, as being too ancient, I pass over, (for example) that C. Servilius Ahala, Ac." The word nam here, as always, introduces a reason for something going before, expressed or implied. As if he had said : " I might mention other cases, but do not." Nam ilia, " For those," de) committed by Catiline in the times of Sulla I. 1. 11. Nunc vero me (scil. patriam) totam esse, &c, "But now that I should be wholly (every where, in every part) in fear." The whole of this sentence, down to abhorreat, is the subject of est ferendum : guidquid increpuerit, " on every alarm," lit. " whatever loud noise (crash) may have been made :" guod a tuo scelere abhorreat, " which is not connected with thy crimes:" si est verus (scil. timor) "if it is just" i. e. "if there is good ground for it," ne = ut non. VIII, — 1, Nonne impetrare debeat? "Ought she not to obtain her re- quest?" The subjunctive debeat shows that the sentence is elliptical, and contains a direct appeal to Catiline himself on the subject ; = Nonne (putas ut) debeat, &c, "think you not that she ought," &c. 2. Quid, guod, see VII. 4. te ipse, thyself, see II. 9 : in custodiam, "into private custody," sometimes called libera custodia. Persons sus- pected of being dangerous to the state sometimes gave themselves up to the care or safe-keeping of another, in whom the public had confidence. This was done voluntarily, probably to produce an impression of their innocence, or to relieve the public mind from anxiety. Sometimes they were given over by the authorities to magistrates, or even to private persons, to be kept at their houses till they should be tried. Apud M\ (i. e. Manius) Lepidum, "with (at the house of) M. Lepidus." He held the consulship with Volcatius Tullus, b. c. 66, four years before this. 3. lisdem parietibus, " In the same house," lit, " Within the same walls." Paries means the wall of a house — mums, a wall surrounding any enclosure, as a city, a camp, a garden, &c. ; moznia (from munire), walls furnished with towers or bastions for attack as well as defence, hence ramparts, fortifications, bulwarks: qui essem, "since (or seeing that) I was." B. § 141, Rule III. A. & S. § 264. 8. 4. Q. Metellum. Metellus was consul with L. Afranius, b. c. 60, two years after this. 5. Virum optimum M. Marcellum. This Marcellus was one of those who knew of, and favored the conspiracy of Catiline, and of course a very different person from the one mentioned below. This passage down to putasti must be taken ironically : videlicet, "no doubt," ironically : ad suspicandum, "to watch you:" ad vindicandum, "to bring you to justice." 6. Se ipse = se ipsum, Ch. II. Note 9. 7. Re- fer inguis ad senatum, "Lay the matter, you say, before the senate." Re- FIRST ORATION AGAINST CATILINE. 161 fcrre aliquid ad scnatum is the usual phrase for laying a matter before the senate for its consideration and decision. 8. JSfon referam, "I will not refer it." (To do so is) id quod, (fee, " a thing which is repugnant to my character." When as here a relative refers to a verb, or a whole proposition, it is neuter, and in such a case id quod is generally used in- stead of quod. 9. Quid, est, Catilina ? We may suppose Cicero to have paused a little after giving the preceding bold order, to see if the senate sanctioned it, as he was confident they would, and then address- ing Catiline, he says : Quid est, Catilina ? " What is this, Catiline ?" i. e., what is the meaning of this silence ? ecquid attendis ? " are you at- tending to it ?" — Ecquid is used in impassioned interrogation, merely as an interrogative particle like an, num, (fee, but more emphatic, and of course has no corresponding word in the translation. 10. Quid. "Why." 11. P. Sestio, "To P. Sestius." This was P. Sestius Gallus, who was quaestor of C. Antonius. 31. Marcello. This Marcellus was consul b. c. 51, and was defended in an oration by Cicero before Caesar. See Oration for Marcellus, in this collection. He was a very dif- ferent person from the M. Marcellus mentioned above: hoc ipso in tcmplo, " in this very temple :" vim et nianus, "their violence and their hands," i. e., "violent hands" de te autcm, "but with regard to you." 12. Videlicet, "Of course," "forsooth," used ironically: vita vilissima, "but their life of no value." 13. Quorum tu et frequen- tiarn, etc. Arrange thus : — quorum tu potuisti et videre frequentiam, (fee, " Of whom thou couldst both see the number," (fee. 14. Ut te hose, (fee, arrange thus, Ut proscquantur usque ad portas te relinquentem lime (mmnici) qua*, (fee, viz : " follow to the gates" (as a friendly escort). When persons went into exile their friends usually followed them as far as the gates of the city. IX. — 1. Quamquam, "And yet." 2. Te ut ulla res frangat? As the conjunction ut marks this, and the two following, as dependent clauses, supply credendumne sit fore, or some such expression, and render, " Can it be believed that," (fee. 3. Duint, an old form for dent. 4. Tametsi video ; video has for its object the whole clause quanta tem- pestas impendeat: si minus, "if not." 5. Sed est tanti, lit., " it is of so much value," i. e., " I esteem it a light thing," probably accompanying the word with a snap of the finger, or some such gesture, indicating how little he cared for such a storm; as much as to say, "I care not for that :" dummodo ista privata sit calamitas, " provided that calamity of which you are the cause (such is the force of ista) be private " (i. e. confined to Cicero). 6* Sed tu ut, (fee. These clause^ 4* 162 NOTES ON THE separately, are dependent, and the subject of est postulandum : temporibus, "to the interests." 7. Neque enim is es, ut, &c, "For" (assigning the reason of the preceding statement) — "for thou art not such a person (of such a character) that," cfec. See I. 20, with reference : pudor, " a sense of shame." 8. Recta scil. via, *" Straightway," "immediately." sermones (in a bad sense) "the reproaches," "the hard speeches:" molcm istius invidiam, "the weight of that odium which you will bring upon me." Such again is the force of istius, Ch. I., Note 2. The whole of this is irony. 9. Servire mem laudi, A"• decoctoribus, "rustic bankrupts," i. e.. "bankrupt farmers:" vadimonia >J desert their bail," i. e.. "forfeit their recognize : - by failing to appear in court Such were held infamous, and the creditor had the right, forthwith, to take possession of the debtor's property. 4. A V™ exercit- \ The army of our amry." 5. Qui fulgent purpura. "Who shine in purple,"' viz. senators, whose tunic was faced with a broad purple border Of these, eleven wei*e impli- cated in the conspiracy of Catiline. in a sort of apposition with hos. B. § 97, Explan. 6. Qui s-i, "If 170 NOTES ON THE these," B. § 99* Obs. 8. T. Hoc, " On this account :" quid, tfec, arrange thus : quod sentiunt me scire quid cogitent. B. § 140. 5. — A. & S. § 265. 8. Video ; video has for its object the following clauses ; the verbs are in the subjunctive by § 140. 5, as preceding note. The persons referred to, are mentioned by Sallust Cat. 27. 9. Supe- riors noctis, i. e. "The night of 6th Nov.," on which the conspirators met in the house of Laeca, now, the last night but two. IV. — 1, Nisi veto si quis est, " Unless, indeed, there be any one," ironi- cally, as much as to say, a thing impossible ! qui putet (eos) Catilince (gen. B. § 111. Obs. 2. — A. ro tantis rebus, "For these so great services." < 2. Ornamcnta honoris, "Badges of honor:" condi et collocari, "To be treasured up and preserved." Cicero seems to take pleasure 'in strengthening his expression by the use of two or more terms of nearly the same import. Examples abound every where ; as here, condi et collo- cari, and below, nihil mutum, nihil taciturn, domicilium sedemque. 3. Xihil mutum. Such as a statue, a monument, &c. : nihil hujus- modi quod, "nothing such as." B. § 141, Rule ii. — A. Quum ea quce ilia, &c, " When you gave up to the conquered, those things which she (victory) had obtained for you," scil., the power and means to punish them at your pleasure. 10# Omnes victi oecidissemus, "We all being conquered might have fallen," i. e., "might have been put to death." Such were the ideas of warfare then entertained. V. — 1. Quam late pateat, " How widely it extends," scil., not to Mar- cellus only, but to himself, and others who took part with Pompey, and, in its influence, to the whole state. 2# Omnes enim, " For all of us" — subject of liberati sumus ; and is modified by the relative clause follow- ing : qui ad ilia arma compulsi sumus, " who were driven to that war." Cicero, from the beginning, was opposed to this civil contest, and exerted himself to prevent it : but when it did break out, from motives of friendship, as well as patriotism, he espoused the cause of Pompey : fato nescio quo, "by some fate or other." 3. Etsi aliqua culpa, &c, " Although we are chargeable with some degree of human infirmity :" a scelere certe, i s preserved by Plutarch. 6. Cicero, in reply, states the im- probability that Deiotarus, whom he calls mansuetus, would use such an unfeeling expression, versus immams. There is something oratorical, how- ever, in applying the term mansuetus to Deiotarus, who was noted for his cruelty. 7. Qui autem,, " But how" — an ablative form for quo, to which supply modo. B. § 33, Obs. 1. — A. & S. § 136, Rem. 1. regem, predicate of se and filium separately, though taken together as the subject of consti- tutos esse. This construction is rare, 8. Furcifer — an epithet applied to Phidippus, who, as a treacherous slave, was liable to be punished by carrying iheftwca (a kind of yoke) on his neck : ait, " he (Phidippus) says" — another representation of the accuser — hac Icetitia, " with this joy," i. e., joy on this account: nudtim, i. e., with his robe or upper gar- ment laid aside. 9. Frugi hominem did, " For a man to be called frugal," — subject of habet. See Analytical Eng. Gr. 813 : ilia refers to f rug alitas. 10. Haze in illo est — perspecta. 11. Quidquid, {temporis) vacabat, " Whatever time he was at leisure/* The accusative ORATION FOR KING DEIOTARUS. 243 of time, " how long." res rationesque, " busiaess relations," lit, " busi- ness and accounts." 12. Qui igitur, (fee. ? Did he then (a man) of such reputation and at such an age dance, who in his youth, (fee. ?" The ques- tion implies ' the thing is incredible.' X, — 1. Quod si, "But even if:" neque, "and not:" unde = a quo. 2. In Mam oztatem, " To that age :" i. e., " to a man of that age." Deiotarus was then an old man, the grandfather of a man old enough to have served in war under both Cicero and Pompey, and after that to stand up as an accuser, hence exacta cetate below. 3. Quibus Me studiis, (fee, " From early youth he had accustomed himself to the pursuits not of dancing :" sed ut uteretur (a change of construction for utendi), " but of using." Both saltandi and ut uteretur are dependent on studiis. 4. Quod hcerere, (fee. This clause depends on admirari. 5. Hie vero adolescens, " But this young man," sciL Castor. Adole- scent is used in contrast with the great age of Deiotarus, to show the in- solence and irreverence of his bringing such a charge against his aged grandfather : me us miles, " a soldier under my command :" coin- mi lito, " my fellow-soldier." Both were under the command of Pompey in Greece. Cicero, of course, had had the opportunity of knowing him well : pater, " his father," viz., Saocondarius, the son-in-law of Deiota- rus : quos concursus, (fee, " what crowds he was wont to collect :" Ma causa, scil. the cause of Pompey. 6. Exercitu amisso, " When the army (of Pompey) was lost." It is said that of Pompey's army there fell in the battle of Pharsalia 15,000, and 24,000 were taken prisoners: ad meam auctoritatem, " to my opinion." 7. Quod et ipse, (fee., " But even he himself continued to burn with eager desire for this very war." The orator is careful to set forth the zeal of both Castor and his father in the cause of Pompey, and of course against Caesar, to show the maliciousness of the accuser in charging Deiotarus with hostility to Caesar — a crime of which he himself had been equally guilty. 8. Felix ista domus, " Fortunate your family." Observe the force of ista : qua adepta sit, " in having obtained :" qui accusetur, " in being ac- cuser!." B. § 141, Rule iii. — A. & S. § 264. 8 : non modo apud te, (fee, " not only before you (the offended party), but also by his own relatives." XI. — 1. Sint sane inimicitia>, &c, " Allow then that there is enmity," viz., between you (Castor) and Deiotarus, "which (considering your obli- gations to him,) there ought not to be." 2. Quis tuum patrem antea qui esset — audivit, (fee? for quis audivit qui tuns pater esset, (fee? "Who ever heard who your father was, before he heard whose son-in-law he 244 NOTES ON THE was ?" Qui is not the relative, but the interrogative used indefinitely. B. § 34, Obs. 1.— A. AS. § 137. 1 (c). The meaning is, " Your father was never heard of till he married the daughter of Deiotarus, and thus all the consequence you enjoy as a family, is derived from your relation to him ■whom you seek to destroy. As in this sentence, the subject of a verb, in a dependent clause, is sometimes rendered more prominent by placing it first in the accusative as the object of the leading verb. See more exam- ples. B. § 116, Note 2. 3. Hominum more, "Like men," i.e., with decency, and not like savages or wild beasts : non (in judicium) capi- tis arcessere, " not to charge with a capital crime." 4. Concedatur kcec, , " tithes ") from land, partly of rents paid for the use of pasturage (scriptura), and partly of import and export duties (portoria). They were farmed to the equites, who were answerable to the state for the sums required : Mithridate et Tigrane, — the formei", king of Pontus; the latter king of Armenia and son-in-law of Mithridates. 2. Alter relictus, "The one (Mithridates) being left," i. e., allowed after his defeat by Lucullus to escape: alter lacessitus, "the other being provoked." Lucullus having left Mithridates, and transferred the war into Armenia. 3. Quorum magnce res, — inventum (esse), "was attained." 3. Vis, "Strength," "power:" aut ars, "or skill." 4. Non avaritia . . . devocavit, "Avarice did not turn him aside" — "allure him." This contrasts strongly with what is said of the soldiers of Lucullus, Chap. IX. : non libido, Pompey sent back the mistresses of Mithri- dates to their relatives : non nobilitas, &c. This seems to allude to Athens, where Pompey offered up a sacrifice, and then sailed away after having addressed his soldiers. 5. Signa et tabulas, eclarant hujus ambusti, &c, "Those lifeless ra lings of that scorched tribune of the people show (this)." The tribune referred to was T Munatius Plancus Bursa, who, endeavoring to excite the people against Milo, tore up the benches and furniture in the senate house, with which he made a funeral pile for the body of Clodius, and near which, while it was burning, he continued to harangue the people, till he was forced by the heat to retire ; hence the epithet ambusti. This is the lan- guage of keen sarcasm : inter mortuce, properly, " between life and death," "dead and alive by turns." 5. Qioce quidem si, . > 227. 4. Atqui is here used to connect the following particular ease with the preceding general proposition — the minor with the major, i\iu\ maybe rondo rod, "But," "now:" hoc, "this," namely, as follow -. r , ion modo vl, &c. 5. Non eo consule quo, "Not with such a consul iliat:" Us consuli- bus quibus, " with such consuls as." For these m<>des of rendering a rel- ative with a demonstrative antecedent, see B. § 141, Obs. 2, 2d. — A. & S. § 264. 1: at conniventibus certe, "yet conniving at least:" cogitatis furoribus, "intended schemes of madness." 6, Cujus Mi conatus, " Whose (Clodius's) attempts they," namely, the consuls referred to: tantum beneficium ei se debet e, "that they were indebted to him for so great a kindness," meaning, that they owed their election to the consulship to his exertions in their favor. 7. Hospites, "Strangers:" ORATION FOR T. ANNIUS M1LO. 289 vestrce mires, etc., " are your ears not at home, nor familiar with the common report of the city?" namely: quas leges, "what laws:" fucrit impositurus, &c, "he was about to impose, and fix indelibly (lit, brand) upon every one of us." The scheme here referred to, was to get a law passed by which freedmen (libertini), who had now the right of voting only in the city tribes, might have it also in the rustic tribes. The whole Roman territory was then divided into 35 tribes, of which 4 were in the city, and 31 without the city. It is easy to see that such a l:i\v would have added much to the number of voters, and secured for a time immense power to the framers of such a law. This was of course a favorite measure with party leaders in the minority, by which they hoped to raise themselves into power. The election by tribes (comitia tributa) was in fact the only election by the people ; for in this, all votes were equal, whereas, in the comitia centuriata, or election by centuries, while the people were not excluded, the scheme was such as to render their vote nearly worthless. By the latter mode, consuls and praetors were chosen ; by the former, the inferior magistrates. See Adam's Roman An- tiquities. 8. Tamquam Palladium, "As if a Palladium" — a wooden image of Pallas, (or Minerva,) brought from Troy to Rome and laid up in the temple of Vesta. When this temple was burned, the Palladium was rescued by the high-priest Metellus, and was regarded as the symbol of safety to the empire. 9. Ui prceclarum, &c, arrange : ut posses de- ferre prceclarum munus videlicet, et instrumentum tribunatus ad aliquem,