^ V* ri ^^ COFIANT, PREGETHAU, A BARDDONIAETH Y DIWEDDAE BARCH. T. PIERCE, LIVERPOOL; PABCH. H. E. THOMAS, BIEKENHEAD. LIVERPOOL: AEGRAFFWYD GAN THOMAS LLOYD, TITHEBAEN STEEET. K, J. k tu^, tot* AT Y DARLLENYDD. Ahcexais wneyd y Cofiant mor fyr a cliryno ag y gallwn, er rawyn rlioi y Pregeihau a'r Farddoniaeth i mewn. Diau y buasai yn dda gan lawer ei gael yn gynt, ond nid oedd modd i mi wneyd, a chredwyf fod peth mantais wedi ei gyraedd trwy yr oediad. Dylai esgeulustra Mr. Pieece yn cadw cofnodion o'i fywyd, fod yn rhybydd i'r rhai y byddai eu Cofiant o ddyddordeb ac addysg i'r byd. Dymunaf gydnabod yn, y modd mwyaf diolchgar y lliaws Cyieillion a roisant bob cymborth i mi gasglu y defnyddiau, ac yr wyf yn gadael ar y rliai oeddynt yn adnabocl fy anwyl dad y'ngbyfraith oren i farnu am gywirdeb y Cofiant. Bu lhvwer, ac mae cryn nifer eto o"i Bregetb.au goreu ar wasgar, y rhai pe eu eesglid gyda'r gweddill Barddoniaeth, a allent wneyd Ail Gyfrol werthfawr. Gwelir oddiwrtli restr y Tanysgrifwyr am lwyddiant yr antur- aeth, ac y mae gecyf addewid y gwerfhir llawer mewn ardaloedd na ddaetb dim enwau oddiyno. Bydd yn rlrwydd iawn i'r cyfarwydd ddiwygio yr ycbydig wallau argraffyddol sydd yn y Gyfrol. Gan ddiolch am bob cymborth, a dymuno am bob Ihvydd a benditb, Y gorphwysaf, &c, H. E. THOMAS, 5G, Exmouth Steeet, Biekexhead, Mehefin 2 Sain, 1864. CYNHWYSIAD. COFIANT. TUDAL. Pen. I. Prif helyntion ei Fywyd Boreuol 5 Pen. II. Ei Fywyd a'i lafur Gweinidogaethol . . . . 17 Pen. II. (Parhad) .. .. 29 TUDAL. Pen. III. Ei Nodwedd fel Dyn, Gweinidog, ac Awdwr 38 Llinellau Coffadwriaethol . . 5-i Beddargraff 56 PREGETHAU. Peeg. I. Eiu byr ysgafn gystudd ni Peeg. II. Nodded ac arwein- iad Daw yn ddiogelwch i'r Ieuengctyd Peeg. III. Y pwys o iawn bleidleisio yn yr ymdrechfa fawr rhwng yr Arglwydcl a Baal Peeg. IV. Etholedigaeth Gras Peeg. V. Esgeuluso cyd- gynnuiliad Peeg. VI. Anfeidrol rinwedd aberth y Groes 02 (J 5 69 71 71 I Peeg. VII. Galwad ar Si'on i Ddeffroi Peeg. VIII. Y gwr ar y march gwyn . . Peeg. IX. Gogoniant a di- gonolrwydd trefa gras yn ngwyneb trueni dyn fel pechadur Peeg. X. Yr hen bobl. . Peeg. XI. Gogoniant ac ar- dderchawgnvydd eglwys Dduw yn y dyddiau diweddaf . . Peeg. XII. Cysylltiad bywyd duwiol a marw dedwydd . . :o 97 BAEDDON1AETH, Mawrnad Dewi Wyn o Eifion 101 Haman a Mordecai . . . . 121 Galareb am y diweddar Barch. J. Breeze . . .... . . 137 Marwnad y Parch. J. P. Davies 148 Cywydd i'r Golendy . . . . 175 Eto I Lynlleifiad . . . . 162 Eto Hiraeth am J. Boberts 175 EtoMyfyrdodmewncystudd 176 Nodweddiad a marwolaeth y Parch. W. Williams, Wern 182 Y Parch. E. Evans . . . . 183 Esgyniad Elias i'r nef . . . . 181 Caniadau Coffadwriaethol am Mr. D. Bees, Liverpool . . 185 Mrs. Thomas, Liverpool . . 186 Mrs. Davies, Pontypiidd . . 187 Elizabeth merch v Parch. D. Price .. .. ' 189 Baban y Parch. J. B 189 Mab y Parch. W. Boberts, Tredegar 189 Dau fab y Parch. H. Jones, Tredegar 189 Tbomas.mab Mr. Jones, Duke Street, Manchester . . . . 190 Mrs. Evans, priod y Parch. D. Evans 190 Y Parch. W. Williams, Llan- deilo 191 Y Parch. R. Rowlands, Henryd 195 Beddergryff .. .. 198—203 Englynion Anerchiadol 203—213 Caniadau Rbydd .. 203—213- Pennillion 222—226 Anthemau 227—228 Englynion amry wiaethol 228 — 232 COFIANT. PEN. I. PRIF HELYNTION EI FYWYD BOEEUOL. Ganwyd Thomas Pierce, yn ol y cyfrif a dderbyniodd oddi- wrth ei dad, ac yn ol yr achres a godasora o Fibl Teuluaidd rhai o'i berthynasau yn Ninbych, ar y 24ain o Fai, 1801. Deallwn oddiwrth dyst-ysgrif a gawsom oddiwrth y Parch. G. Griffiths, Periglor Machynlleth, i un o'r enw Thomas, plentyn i'r un rhieni, gael ei eni ar y 15fed o Ebrill 1797, a'i fedyddio gan y Parch. J. Hughes, ar yr 17eg. Yr unig ffordd y gallwn gysoni hyn yw i'r plentyn hwnw farw yn fuan, yr hyn nad yw yn anhebygo], gan y gwelir ei fod yn cael ei fedyddio yn mhen y deuddydd ar ol ei eni ; ac y mae Mr. Davies, Catherine Street, Liverpool, yn lied gofio i wrthddrych y Cofiant ddyweyd ar ryw achlysur ei fod yr ail Thomas yn y teulu. Felly ni a allwn gymeryd yn lied ddibetrus y dyddiad a roddasom o'i enedigaeth. Nid ydym yn gwybod nemawr am ei rieni, na pha bryd y symudasant o Fachynlleth i Ddinbych, ac nid ydym yn sicr iawn yn mha un o'r ddwy dref y ganwyd ef, ond tybiwn yn gryf mai yn yr olaf, o'r hyn leiaf, os na anwyd ef yn Ninbych, yr oedd yno yn faban. Enwan ei rieni oeddynt William ac Eleanor Pierce. Crydd oedd ei dad wrth ei gelfyddyd. Bu yn briod yn flaenorol ag un Jane Evans, a chawsant dri o feibion, sef John, William, a Nathaniel. Priododd dra- chefn ag un Eleanor Giles, a bu iddynt dri o blant, Jane, Thomas, a Margaret. Yr oedd ei dad yn ol tystiolaeth y 6 COFIANT. rhai a'i hadwaenai yn Machynlleth a Dinbych, yn ddyn call a gwybodus uwchlaw y cyffredin o lawer yn ei ddydd, ac yn Ymneillduwr ac Annibynwr selog o farn. Ofnai llawer ergydion trymion yr hen William Pierce mewn ymddiddan a dadl ar y pyngciau hyn. Yr oedd yn un o Drustees hen Gapel Machynlleth. Dywedai Caledfryn iddo glywed ei dad yn dyweyd am dano ei fod yn un o'r ben ddynion mwyaf certain yn y byd, (gair y Gogledd am ddyn gonest a siwr i'w air.) Gallwn gymeryd barn Siopwr gan yr hwn yr oedd yn cael ei goelio o wythnos i wythnos fel un lied gywir ar y mater hyn. Tipyn o beth ydyw diangc rhag condemniad y Siopwr. Ond ymddengys ei fed yn dueddol i ymollwng gyda chwmni, ac felly colli ei le yn yr eglwys beunydd. Bu farw yr hen wreigan ar y 29ain o Ionawr 1827, a chladd- wyd hi yn mynwent yr Eglwys Wen, lie y gorwedda liu o enwogion Dyfifryn Clwyd. Bu yr hen wr byw ar ol hyn am lawer o tlynyddoedd ; nis gwyddom yn iawn faint, ond deallwn iddo fyned yn ol i'w wlad enedigol i orphen ei ddyddiau. Y mae llawer o'r perthynasau wedi bod er's degau o flynyddoedd hyd heddyw yn lied gyhoeddus gyda chrefydd, yn mysg y Methodistiaid Calfinaidd a'r Annibyn- wyr, }'n Sir Drefaldwyn. Dyna hen deulu Aberyfelin a fuont yn garedig iawn i achos crefydd ; a lliaws a allem enwi yn ardal Llanbrynmair, yn enwedig Mrs. Jones, Bryngwyn, cyfnither i Mr. Pierce, yr hon sydd eto yn fyw, na fu yn y byd ei pharotach i lettya pregethwyr, ac i weini er eu cysur. Un o'r un teulu ac o'r un 3 r sbryd yw Mrs. Jones, Plasbach, a llawer ereill nad ydym yn awr yn gallu cofio eu henwau, oddieithr Robert, a John Jones, meibion Mrs. Jones, Bryn- gwyn. Meibion i gyfnither arall i Mr. Pierce yw y Gwein- idogion dysgedig a defnyddiol hyny y Parchedigion Evan Lewis, B.A., F.R.G.S., F.E.S., Accrington ; a Richard Lewis, Lowestoft. Y mae Mr. Pierce, North John Street, Liverpool, COFIAXT. 7 ac ereill, nid ydyni yn gwybod eu henwau yn ddigon nianw], o'r un tenia. Yr oedd yn adeg derfysglyd iawn ar y byd pan yr oedd Mr. Pierce yn cael ei fagu, a phob peth yn hynod ddrud. 41 Arnser Boni'' oedd hi, fel y gehvid y blynyddoedd y bu Buonaparte, archanturiaethwr ac ymyrwr ei oes yn terfysgu yn Europe. Gehvid am filwyr o bob parth i'r fyddin a'r llynges am bedair ar ddeg o flynyddoedd beth bynag ar ol ei enedigaeth, hyd frwydr Waterloo yn IS 15. Aeth llawer iawn o fechgyn Cymru allan, ac yn eu mysg ei frawd John. Clywodd lawer o son yn ngweithdy ei dad am Buonaparte. Nelson, a "Wellington, ac am orchestion regiment John. Trwy ddylanwad cyffrous yr ysbryd rhyfelgar oedd yn y wlad yr oedd hudoliaethau cryfion o fiaen y bobl ieuaingc. ac yr oedd llawer yn ]Ninbych yn tyfu i fynu yn wylltion ac annuwiol. Ond gofalodd yr Arglwydd modd bynag am ddylanwadau cryfion i wrth-weithio y terntasiynau cynhyr- fus hyn. Bu y Parch. Daniel Lloyd, yn Weinidog ffydd- lawn gyda'r Annibynwyr yn Kinbych am ddeg ar hugain o flynyddoedd, hyd o fewn blwyddyn i enedigaeth Mr. Pierce, a phan oedd yn 7 oed, daeth y Parch. Thomas Powell yno yn Weinidog, a bu yno nes yr oedd yn 13 oed. Yn rnhen rhyw flwyddyn wedi hyn ordeiniwyd y Parch. Robert Everett yno — Dr. Everett yn awr, Remsen, America, yr hwn a barhaodd i lafurio yn galed am wyth mlynedd, pan yr ymfudodd i wlad y Gorllewin. Heblaw llafur y Gweinid- ogion da hyn i lesoli Dinbych a'r amgylchoedd, yr oedd yr Y'sgol Sabbothol wedi ei sefydlu er's dwy flynedd ar bym- theg cyn ei eni, trwy ofTerynoliaeth y bythgofiadwy Charles o'r Bala. Yn ei flynyddoedd cyntaf ef yr oedd Eglwy^i Cymru yn ymddeffroi drwyddynt gyda'r sefydliad daionus hwn. Cerddodd y tan o Sir Feirionydd i bob Sir yn y Dywysosaeth. Gwrthwynebai rhai personau. ac am bell b2 J J 8 COFIANT. eglwys mae yn wir. y rhai oeddynt yn ofni digio y nefoedd am dori ar yr hen drefn, ond fel arall yr oedd y mwyafrif. Ymgasglai miloedd o blant a phobl mewn oed i ddysgu darllen a deall gair Duvv bob Sabboth. Ymdrechodd y Gweinidogion ffyddlawn Meistri Powell ac Everett eu goreu dros yr Ysgol Sabbothol yn Lon Swan, ac yn mysg y plant mwyaf awyddgar am ddysgu yr oedd Thomas bach o Panton- Hall. Megid yn Panton-Hall y pryd hyn dri bachgen yn ymyl eu gilydd, fel mewn tri ongl, a droisant allan yn enwog yn eglwys Dduw, sef y Parchedigion Thomas Davies, Seion., Abertawe, wedi hyny Pentre Estyll ; "William Caledfryn "Williams, Groeswen; a gwrthddrych y Cofiant. Cyd- chwareuodd Caledfryn ac yntau lawer a'u gilydd pan yn blant, fel y dywed y Bardd athrylithgar hwnw yn ei Alareb ar ei ol : — " Cofio 'r wyf am ddyddiau 'n maboed, Pan chwareuem gynt ein dau, Heb un gofal yn ein llethu, Heb un tristwcb i'n pruddhau ; Pan y dringem furiau 'r Castell, Yr ymwibiem tua'r Fron Ac y rbodiem drwy 'r Glasmedw, Heb fawr eisiau cymhortb ffon." Nid oedd y fath fanteision addysg ddyddiol yn ei amser ef ag sydd yn Ninbych y dyddiau yma, ond cafodd ef gym- maint o ysgol a nemawr o neb yn yr un amgylchiadau. Y mae yn debyg mai gyda un Isaac James, y bu fwyaf, hen glochydd oedd yn cadw ysgol yn ei dy yn Stryt Henllan. Gwnaeth llawer clochydd fwy o wasanaeth i'r byd trwy gadw ysgol nag a wnaeth degau o ficeriaid ac esgobion o ran hyny trwy eu pregethau sychion di-efengyl. Bu gwasan- aeth y clochydd modd bynag yn fwy bendithiol iddo ef na llafur Esgob Llanelwy oedd mor agos ato, ac na phob un arall dano yn ei esgobaeth. Gan nad faint oedd diffygion COFIANT. 9 yr hen glochydd dysgodd iddo ddarllen, ysgrifenu, a rhifo, ac yn enwedig rhifo. Gorfu iddo adael ei ysgol yn weddol gynhar i fyned at ei dad i ddysgu celfyddyd. Yr oedd ei dad ef fel llawer tad arall yn Nghymru, yn meddwl fod rhoi crefft i'r plant yn llawer gwell nag ysgol, a'i grefft ei hun. Buasai gadael Thomas heb yr un grefft yn gorphwys yn drwm ar ei gydwybod, ond nid oedd tynu Thomas o'r ysgol yn peri dim poen iddo. Dysgodd ei grefft yn dda, fel yr ystyrid ef yn un o'r rhai goreu yn y dref cyn pen ychydig fiynyddoedd. Parhaodd i wrando yn gyson, ac i ddilyn yr Ysgol Sab- bothol am fiynyddoedd heb roi ei hunan i eglwys Bduw. Yr oedd yn hoff iawn o siarad am bethau crefydd, ac o ganlyn dynion ieuaingc darllengar a myfyrgar. Dywed Caledfryn am hyn eto yn ei Alareb : — " Cydfeimiadem y pregethau, Hoffem dramwy llwybrau 'r gan : Aem o ffordd cyfoedion gwylltion, Beunydd byddem ar wahan : Tueddiadau at lenyddiaetb, Oedd yn decbreu dan ein bron, Er ein bod, fel plant yr ardal ^Yeitbiau 'n chw&reu 'n ddigon lion." Caent fel beehgyn medd} r lgar ddigon o destynau i ym- ddiddan am danynt y blynyddoedd yma. Yr oedd dyfodiad y Parchn. Owen Davies, v a_John Hughes, y rhai a bennod- wyd gan y Gynhadledd Wesleyaidd fel cenhadon i Gymru, yn creu cryn gyffro trwy y wlad, ac yn mysg y mana^i- y sefydlasant achosion yr oedd Dinbych. Cychwynasant gylchgrawn misol, " Yr Eurgrawn" yn 1809, yr hwn sydd yn parhau hyd heddyw. Bu yn ddadleu brwd ar eu hegwyddorion. Yr oedd yr hen Arminiaid oeddynt yn Nghymru rhwng haner cant a thrugain cyn hyny wedi troi 10 COFIANT. yn Undodiaid, fel yr ofnid yn fawr ailddyfodiad y llwyth i'r wlad- Agorodd Mr. Thomas Jones, Dinbych, ei fagnelau yn eu herbyn, ond ni fynai Mr. O. Davies gael ei ddistewi, ac felly yr oedd Dinbych yn brif eisteddfa rhyfel. Nid oedd Gweinidogion yr Annibynwyr, y rhai mwyaf cyhoedd- ns o honynt yn y Gogledd modd bynag, yn hollol gydolygu a ? r im o honynt, fel y dechreuwyd dadl fawr rhwng y Calfiniaid Cymhedrol, a'r Uchel-Galfmiaid yn 1815, yr hon a barhaodd am ugain mlynedd. Daliai Dinbych berthynas neillduol a hon hefyd, gan fod Dr. Edward Williams, prif amddiffynydd y "System Newydd," yn enedigol oddiyma, a Mr. Everett y gweinidog yn bleidiwr selog iddi. Yr oedd ef yn un o'r chwech a ysgrifenasant draethodau i'w cyhoeddi gyda y llyfr gwerthfawr hwnw gan Mr. Roberts, o Lan- brynmair, " Galwad Ddifrifol ar Ymofynwyr am y Gwir- ionedd," yr hwn a ddaeth allan yn 1820. Yn Ninbych drac.hefn yr oedd y prifwrthwynebwr i'r syniadau hyn, sef yr hyglod Mr. Thomas Jones. Yn ngwyneb y pethau hyn, nis gallai bachgen meddylgar fel Thomas Pierce lai na theimlo dyddordeb yn athrawiaethau crefydd. Clywsom ef yn dyweyd y byddai yn darllen pob llyfr a gai ar bob ochr i'r ddadl, ac y byddai ef a'i gyfoedion wrthi hyd yn mhell yn y nos yn ymddiddan ac yn ymddadleu ar y pyngciau hyn. Yr oedd yn ddiwygiad grymus iawn hefyd yn y Gogledd o 1815 i 1820, pryd yr ychwanegwyd miloedd at yr eglwysi, ond daliodd ef oddiallan, er ei fod yn ymyl y drws. Dywedai ei fod wedi meddwl lawer gwaith am f'yned at grefydd, ond methai a magu digon o benderfyniad i ym- adael a chwmni oedd o duedd wahanol. Myned heibio yr oedd Sabboth ar ol Sabboth o dan weinidogaeth Mr. Everett,, heb iddo blygu, a phan yr ymadawodd y gweinidog da hwn i'r America, yr oedd yn ei adael ef yn mysg y gwrandawyr ! Dywedcdd wrth ei gwmni lawer gwaith ei fod am eu gadael COFIANT. 1 1 ac ymuno & chrefydd, ond cyn i'r adeg ddod, galwai rhai o honynt gydag ef ac ymollyngai yntau i'vv canlyn. Gallwn fod yn sicr fod gweled dyn ieuangc call, fFyddlawn gyda'r moddion, gofalus am ddyfod i'r Ysgol Sabbothol, a medrus fel canwr, yn cadw draw o hyd oddiwrth grefydd yn pwyso yn drwm ar feddwl y brodyr. Nis gallai un o honynt ddal yn hwy heb fyned ato, sef William Jones, Gilffwrn, yr hwn pan y chwalai y gynnulleidfa ar un nos Sabboth, a anel- cdd i'w gyfarfod, ac ymafiodd ynddo, gan ofyn yn ddwys iawn iddo, " Pa bryd yr wyt ti am dori trwyddi hi Thomas, yr wyt ti yn methu byw hebom ni yn hollol onid wyt fy machgen i?" Edrychai yn lied syn, ac eto fel pe buasai yn falch ei fod wedi gofyn hyn iddo, ac atebai, " Mi ddeuaf gyda chwi nos y fory os galwch am danaf William Jone&, deuaf yn wir." Cafodd William Jones ei gadw yn lied hir nos Lun cyn gallu cychwyn tua'r Capel, a meddyliodd unwaith am beidio galw gydag ef yn ol ei addewid, rhag bod yn hwyr yn myned i'r Seiat, ond galw a wnaeth hwyr neu beidio. Gwynfyd na byddai y rhai sydd yn dyfod yn hwyr i'r moddion oil ar neges mor dda. Wedi iddo alw cafodd ef yn gweithio yn brysur gyda ei dad. Mor gynted y gwelodd ef, cododd yn union ar ei draed, a dywedodd wrtho, " Mi ddeuaf gyda chwi y funud yma, Wilh'am Jones;" ac felly yr aeth. Mawr oedd y Uawenydd yn y Seiat pan y gwelwyd ef yn gwylaidd ganlyn yr hen frawd i fewn, ac yr oedd y nefoedd yn llawenhau. Dyma ddechreuad ei yrfa grefyddol. Trueni na cheid mwy o ysbryd William Jones yn ein heglwysi i gydweithio a'r weinidogaeth. Derbyniwyd ef yn gyfiawn aeiod cyn hir gan y Parch. D. Roberts, yn fuan ar ol ei ymsefydliad yn Ninbych. Wedi iddo ddyfod i raewn dangosodd na ddaeth yno i segura, ac yn wir ni ddisgwyliai yr eglwys lai oddiwrth un o'r nodwedd. Daeth yn fuan i fod ar y blaen yn yr Ysgol Sabbothol a'r Cyfarfodydd Canu. 12 COFIANT. Ond ni chafodd fod yn hir iawn yn Ninbych ar ol ei dderbyn yn aelod. Symudodd i Fanchester i weithio. Yr oedd ganddo ef ei fwriad wrth fyned yno, ac yr oedd gan yr Arglwydd fel y cawn weled eto. Nid oedd yr un Capel Cymraeg gan yr Annibynwyr yn Manchester y pryd hyn. Yr oedd teulu o'r Bala, neu yr amgylchoedd, o'r enw Joseph ac Ann Griffiths, yn byw yno, i ba rai yr oedd pedair o ferched, ac un mab, a'r rhai hyn a ymorolasant am ystafeil i gadw gwasanaeth Cymraeg. Yr oedd Mr. Griffiths ei hun yn gweithio ar hyd yr wythnos yn Staley Bridge, ac felly disgynodd ar Mrs. Griffiths a'r plant, a dwy wraig ffyddlawn arall, i wneyd yr holl baratoadau gofynol i sicrhau lie i addoli. Yn St. James Street yr oedd yr ystafeli hono. Wedi gwneyd y peth yn adnabyddus i'r Cymry, daeth am- rai yn nghyd. Ond nid hir y cawsant aros yn yr ystafeil ton gan ar fod y meistr tir ei heisiau. Symudasant oddiyno i'r Cloth Hall, a dyma lie yr oeddynt pan yr aeth Mr Pierce i'r dref. Dywed cyfaill mewn llythyr atom am dano fel hyn : — " Yr oedd Mr. Pierce yn un o gemogwyr cyntaf yr achos Annibynol Cymreig yn y dref hon. Yr oedd yn hynod o ffyddlawn a defnyddiol gyda'r gwaith yn ei holl ranau, ac yn enwedig gyda'r Canu a'r Ysgol Sabbothol, yr hyn oedd yn gymhorth i'r achos yn ei wendid. Yr oedd yn byw gyda rhy w wraig weddw yn Mill Street, ac yr oedd dau o aelodau y Trefnyddion Calfinaidd yn Cooper Street yn cydweithio ag ef. Yn fuan dechreuodd gadw cwmni'aeth gydag Ann, merch henaf Mr. Joseph Griffiths, a phriodwyd hwy cyn hir yn yr Hen Eglwys. Ei hoedran hi ar y pryd oedd 19eg. Buont yn byw yn y dref hon am oddeutu deg mis, pan y collodd hi ei hiechyd, a gorfu iddynt fyned i Ddinbych i gael cyfnewid yr awyr. Nid oedd yr awyr yno ychwaith yn cyd-daro a hi, ac felly daethant yn ol, ond ni bu hi byw ond loeg niwrnod ar ol eu dychweliad. Claddwyd hi yn Ngbladdfa Eusholme Boad ; gweinyddwyd ar yr achlysur gan y Parch. John Griffiths, y gweinidog yma y pryd hyny, ond sydd yn awr yn Mynydd Buckley er's blynyddoedd. Felly dyma ef yn wr gweddw ar ol bod yn briod 15eg mis. Aeth yn union ar ol marwolaeth ei wraig yn ol i Ddinbych.'' COFIANT. 13 Dyma ef yn ol eto yn ei hen dref enedigol, wedi cael tipyn o brofiad o'r byd. Nid dim o beth oedd ymadael a'i gartref a'i gyfeillion, a'r eglwys a'i derbyniodd, ac wedi hyny priodi a chladdu ei wraig. Nis gallwn lai na gweled Haw yr Arglwydd yn ei arwain at y praidd gweiniaid yn Cloth Hall. Fel yr oedd Duw yn paratoi Moses pan yn bugeilio defaid Jethro i arwain Israel fel praidd trwy yr anialwch, ac yn paratoi Daf}'dd pan yn bugeilio defaid ei dad i fod yn freDhin ar Israel, felly yr oedd yr un Duw Rhagluniaeth yn paratoi Thomas Pierce pan yn aelod ffyddlawn yn y Cloth Hall, Manchester, i fod yn weinidog ar ei eglwys fechan yn Greenland Street, Liverpool. Cafodd tra yn Manchester olwg lied gyHawn ar brofedigaethau trefydd Seisonig, ac ar y gofal anghenrheidiol er gwylio dros y Cymry rhag iddynt gilio oddiwrth Dduw a chrefydd eu gwlad. Ar ol dychwelyd i Gymru, ac ail gartrefa yn Ninbych, aeth am dri mis i Rhuthyn i weithio, at Mr. Edward Jones, un o Ddiaconiaid yr Annibynwyr yn y dref hono, yr hwn a ddywed am dano : — " Ni welais neb erioed mwy diwyd yn ei alwedigaeth, ond trefnai arnser er hyny i gael darllen rhyw lyfr buddiol fel yr elai yn mlaen gyda'i orchwyl. Yr oedd ei fywyd dichlynaidd yn enyn parch iddo gan ei holl gydweithwyr." Yn mysg ei gydweithwyr yr oedd ei gyfaill awenyddol T. ab Gwilym, yr hwn hefyd a rydd y dystiol- aeth gryfaf am ei symlrwydd a'i ddifrifoldeb fel crefyddwr, yn gystal a'i ymroad fel gweithiwr. Dywed : " Yr oedd yn un o'r dynion mwyaf gweithgar a diddiogi a welais erioed yn fy amser, eto ni welais un dyn mor barod i roddi ei waith i lawr er mwyn myned i bob moddion cyhoeddus a chyfrin- achol, a hyny bob amser er bod yn brydlon yn yr addoliad." Ychwanega am dano : " Yr oedd ganddo bob amser lyfrau gydag ef wrth ei waith, ac os byddai rhywbeth yn galw am iddo sefyll, byddai un o'r llyfrau hyny yn ei law yn ddioed. ] 4 COFIANT. Llawer tro y clywais ef yn dywedyd wrthyf, " Tom, mor anhawdd yw rhoi llyfr da o law ar ol dechreu ei ddarllen, eto rhaid gwneyd." Dadleuai y ddau yn wresog, amddifFynai ef y "System Newydd," a phleidiai ei gyfaill Arminiaeth, ond addefa ei gyfaill ei fod yn gwybod am beth yr oedd yn siarad, a'i fod yn un o'r rhai tecaf a boneddigeiddiaf a gyfar- fyddodd erioed mewn dadl. "Wedi hyn dychwelodd i Ddinbych, ac ail-ymaflodd yn ei ddyledswyddau crefyddol nes enill hyder ychwanegol ei "Weinidog a'r eglwys. Yr oedd yn barod at bob gal wad, yn ffyddlawn neillduol gyda'r moddion wytbnosol, ac a'i hoi! egni yn gwneyd daioni. " Ni welais i neb erioed yn fwy ffyddlawn," meddai yr hen William Jones am dano, ac yn wir dyna dystiolaeth pawb a welsom ni yn mhob He yr oedd yn adnabyddus. Dewiswyd ef yn Henuriad, a llanwodd y swydd yma yn foddhaol iawn. Wedi hyn, pan y cynwynai yr hen ddechreuwr canu ei swydd i fynu, yn lied annisgwyl- iadwy cynhygiwyd ef ar unwaith i gymeryd ei le, ond codai Mr. Koberts, y gweinidog, i fynu, a dywedai yn lied ben- derfynol na chai ymgymeryd a'r swydd bono. Tybiai yntau yn ei wyleidd-dra ei fod wedi gwneyd rhywbeth i dram- gwyddo ei Weinidog i'r hwn yr oedd ganddo y parch llwyraf, a theimlai end dwys, ond eglurodd Mr. Roberts ei amcan yn ei wrthwynebu yn hyn trwy ddyweyd, " Y mae gen' i r frodyr, waith uwch iddo wneyd, rhaid iddo arfer ei ddawn i bregethu yr Efengyl." Os teimlai yn bryderus wrth gael ei wrthwynebu i fod yn ddechreuwr canu, teimlai yn fwy pryderus wrth gael ei annog i bregethu. Ond galwodd yr eglwys ef yn fuan at y gwaith. Oddeutu diwedd y flwyddyn 1826, ar yr un noson, gwnaeth y bardd clodfawr Caledfryn ac yntau brawf ar eu cymhwysder i bregethu, a chafodd yr eglwys berffaith foddhad ynddynt, nes yr anogwyd hwy i fyned yn mlaen gyda'r sirioldeb mwyaf. Teimlai ef ar y cofiaxt. li cyntaf yn wylaidd anarferol, a da iawn oedd ganddo gael Thomas Humphreys, y Castell, i'w ganlyn i'w gefnogi ar nosweitbiau yn yr wythnos pan yn pregethu oddiamgylch. Wrth ddyfod o'r Brookhouse y tro cyntaf, gofynai yn bryd- erus, "A ddarfu mi gyfeiliorni llawer Thomas Humphreys?" '•'Naddo yn wir," meddai yntau, "ac mi fyddi yn well ti gei wel'd y tro nesaf." " O wel da iawn, yr oedd arna' i ofn garw cyfeiliorni, mi collais hi yn deg unwaith." Y mae llawer un cyffelyb ysbryd i Thomas Humphreys wedi gwneyd daioni mawr i rai gweiniaid. Gwir nad yw ond anonestrwydd mawr i gefnogi y rhai nad ydynt yn debyg o wneyd dim ond bod yn faich ar yr eglwysi, eto y mae cef- nogi y rhai sydd bron ymlethu gan wyleidd-dra yn foddhaol iawn gan Bduw. Yn ngwanwyn 1827, aeth Caledfryn ac yntau i daith, a thynasant gryn sylwfel pregetbwyr ieuaingc gobeithiol iawn. Ar y 4yd d o Fai, y fl wyddyn hon, priododd a Mary Roberts, merch Hugh ac Eleanor Roberts. Bu Hugh Roberts yn flaenor canu am lawero flynyddoedd yn nghapel Lon Swan, ac wedi iddo ef fyned yn rhy hen ymddiriedodd y gwaith i'w ddisgybl "\Yilliam Hughes. Bu ef farw, a gadawodd ei briod, dwy ferch, a mab, (yr hwn wedi hyn a godwyd i'r weinidogaeth, sef y Parch. R. Roberts, East Bergholt,) i alaru ar ei ol. Yr oedd Mr. Pierce wedi bod yn daer iawn am Mary Roberts cyn myned oddicartref y tro cyntaf, ac mewn siomedigaeth am hyn yr aeth i Fanchester. Sicrhai hi yr arhosai yn sengl tra y byddai ei mham byw, a chadwodd ei gair, bu ei mham farw Galangauaf cyn iddynt briodi. Eglurodd y briodas i Mr. Roberts, y gweinidog, pabam yr oedd mor gyndyn yn erbyn myned i'r Ysgol er pob cais arno. Ofnai yn ddiamheu golli gwrthddrych ei serch. Wrth gael gwraig fel y profwyd am flynyddoedd, cafodd " ffafr gan yr Arglwydd." Ni chymerwn arnom benderfynu pa un a'i 16 COFIANT. gwraig neu ysgol fuasai y goreu iddo ar y pryd. Wrth golli ysgol, gallwn ddyweyd yn ddibetrus iddo gael colled am ei oes, fel yr addefai yn fynych, ond gwnaeth ei oreu i wneyd i fynu am y diffyg hwn fel y ceir cyfle i sylwi eto. Yr oedd hyn o gysur ganddo beth bynag, nad aeth ar draul yr Enwad i Athrofa yn unig er mwyn cael yr enw o hyny heb dd} T sgu nemawr o ddim yno. Aethant i f} 7 w i Stryt Henllan lie ganwyd eu cyntafanedig Thomas, wedi hyny symudasant i L6n Swan, bron gyferbyn a'r Capel, He y buont hyd nes gadael Dinbych. Yr oedd bywoliaeth gysurus iawn arnynt yma trwy ei ddiwydrwydd ef mewn rhan, ond yn benaf trwy ei darbodaeth a'i threfnus- rvvydd hi. Byddai allan agos bob Sabboth yn pregethu, a thystiwyd wrthym na bu neb erioed yn fwy ffyddlawn i fyned i'r lleoedd gweiniaid, megys y Rhiw, Llansanan, a man leoedd ereill oddeutu. Deuai Mr. William Bees, y pryd hyny o Lansanan, yn fynych i lawr i'w ty, a mawr mor hoff oeddynt o'u gilydd* Buont am daith trwy Fon a manau ereill gyda eu gilydd, at yr hon y clywsom ef yn cyfeirio lawer gwaith gyda hyfrydwch mawr. Ym- sefydlodd Mr. Bees yn Mostyn, a chafodd yntau gynhyg ar un neu ddau o fanau yn Mon ac Arfon. Dewisai er mwyn y teulu aros lie yr oedd, ond nid felly y bwriadai Bhaglun- iaeth iddo. Parhai i ddyfod yn fwy cyhoeddus o hyd, fel y gelwid ef nid yn unig ar y Sabboth oddicartref, ond ar yr wythnos i Gyfarfodydd. Diau nad oedd yn gwneyd dim lies i'w amgylchiadau trwy hyn, ond pregethu oedd ei elfen. Adrodda Mr. E. Jones, am un Cyfarfod INadolig dedwydd iawn iddo yn Bhuthyn. " Yr oedd gwr ieuangc o'r Coleg wedi bod yn pregethu gyda ni yn faith a hynod ddifywyd, a bron wedi lladd y Cyfarfod, ond gwelwn Mr. Pierce yn dyfod trwy y drws yn chwys mawr, ac yn dod yn mlaen at y pwlpud, a'r mynud y darfyddodd y Hall, dechreuodd yntau, COFIANT. ] 7 ac ni buora yn hir yn cael ein symud o Greenland oer i'r hin- sawdd gynhes, a'r dorf yn synu ac yn gwenu, a phawb yn gwrando gyda bias. Dywedai hen flaenor gyda'r Bedyddwyr oedd yn y lie wrth fyned allan, — f Da inacligen i, achubaist ben y Cyfarfod.' " Gallem feddwl na bydd nn o'i nodwedd ef yn hir heb gael gofal eglwys. A dyma fel y bu. Aeth Mr. George Owens, dros yr eglwys fechan oedd yn ym- gyfarfod yn Greenland Street, Liverpool, i Mostyn at Mr. Bees, i ofyn caniatad i roi galwad iddo, gwrthodai yntau ar bob cyfrif ymadael oddiwrth bobl oedd yn ei garu raor fawr; ond dywedai fod ei gyfaill Thomas Pierce yn bregethwr cyraeradwy iawn yn Ninbych, ac anogai hwy i anfon ato ef. Felly gwnaed. Daeth atynt amrai weithiau, a gwahoddwyd ef i lafurio am d} T mhor yn eu mysg, yr hyn a arweiniodd i'w ymsefydliad parhaus yn y lie, ac y raae hyn yn ein dwyn i gyfnod arall yn ei hanes. PEN. II. EI FYWYD A 'I LAFUR GWEINIDOGAETHOL. Mewn atebiad i wahoddiad eglwys Greenland Street iddo ddyfod atynt am dymhor, dechreuodd ar ei lafur ar y Sab- both cyntaf o Ionawr, 1832. Nis gwyddom yn iawn pa un i'w edmygu fwyaf, a'i gwroldeb yr eglwys fechan o 35 o aelodau yn ei alw, neu ei wroldeb ef yn anturio ei gysur ei IS OOFIAXT. hun a'i deulu yn y faih le. Gorchest ffydd oedd hi bob ochr. Ond ymddengys yr anturiaeth yn fwy o'i du ef, 3-11 gymaint ag nad oedd yr alwad ar y cyntaf yn cyrhaedd 3-11 mhellach nag am dymhor. Buasai dychwelyd adref i Ddinbych beb ymsefydlu yn y lie wedi yr oil, yn siomedig- aeth id do ei hun, ei deulu, a'r eglwys a'r Gweinidog a'i cododd. Nid rhyw lawer fuasai yn meddu digon o ffydd i ddyfod ar delerau o'r fath. Gallai llawer feddwl fod ei bryder am hyn yn ddigon i'w lethu. Nid oes genym yn awr ddim ffordd i wybod am ei deimlad, ond ein profiad ein hunain. Buom ni o ddechreu mis Ionawr hyd ddiwedd Mawrth yn union ar yr un tir, a gallwn ddyweyd yn ddi- betrus er c} T maint ein pryder am bethau ereill, na fu hyn yn pwyso dim ar ein meddwl, ac yn wir ni feddyliasom ddim am y peth nes y cyfeiriwyd at hyny gan gyfaill. Yr oeddyra iel dyn a dynes ieuangc a'r serch mor gryf, fel nad oedd dim amheuaeth am y briodas ond yn unig disgwyl am yr adeg gyneus. Tra thebyg mai rhywbeth yn gyffelyb oedd ei deimladau yntau. Addefwn fod mantais ac anfant- ais ynglyn a'r drefn yma ; gall fod yn achlysur i ddrwg bob ochr ; ond dylid cofio fod llawer o olid wedi ei achosi trwy fod yn rhy barod i osod " dwylaw yn ebrwydd " ar ambell rai. Modd bynag ar y tir yma y dechreuodd ei lafur yn Liverpool. Nid yw yr addoldy yn rhyw addurnol iawn, ond y mae yn rhagori ar y He cyntaf a gafwyd yn Watkin- son Street. Yr oedd y cyfeillion wedi myned i dri chant punt draul i wneyd y He i fynu pan nad oeddynt ond dau ar bymtheg o aelodau. Eto ystafell isel a thrymaidd oedd hi. Yma y cawn ef ar y Sabboth cyntaf o'r flwyddyn a nodwyd yn pregethu gyda gwres, nes yr oedd yn chwys diferol, "Er oered a^velon mis Ionawr dryghinog." COFIANT. 19 Daliodd ati i lafurio yn foddhaol iawn i'r fam eglwys yn y Tabernacl, a'i gweinidog y Parch. John Breeze, yn gystal ag i'r eglwys ieuangc yn yr hon y gwasanaethai yn benaf, fel y penderfynwyd cyn hir iawn roi galwad reolaidd iddo. Wedi cryn ystyriaeth, ymgynghoriad, a gweddi, gwnaeth ei feddwl i fynu i dderbyn yr alwad, ac i ymroddi yn hollol am ei oes i'r weinidogaeth. Khaid fod rhywbeth uwchlaw elw bydol yn ei gymhell. Er fod yr eglwys yn add aw uwchlaw y cyffredin o eglwysi y pryd hyny, nid oedd yr oil trwy y cymhorth a roddai y Tabernacl, ond rhyw bum punt a thri- ugain y flwj^ddyn. Pan feddyliom nad oes y gobaith lleiaf am wyrth i'w gynhal, mae i olwg dynol yn rhyfygus wrth feddwl am dd'od a theulu i Liverpool ar y fath gyflog, ond penderfynu dyfod a hwynt y mae. Yn mis Awst 1832, a drosodd i Ddinbych i ymofyn ei briod, a'i ddau blentyn, Thomas, a Robert. Yr oedd yn lied anhawdd gan lawer o'r cyfeillion yno eu gadael i ddyfod, gan yr edrychid ar symud i Liverpool y pryd hyny braidd yn fwy peth nag yr edrychwn ni yn awr ar fyned i'r America. Cynhaliwyd Cyfarfod yn y Capel y noson cyn iddynt symud i weddio am i'r Arglwydd fod gyda hwynt, ac yr oedd y teimladau yn ddrylliog iawn ynddo. Khaid fod ymadawiad fel hyn wedi cwbl yn un hyfryd ia,wn. Anfonwyd y llythyr canlynol fel cymeradwyaeth iddo hefyd : — " Eglwys Crist yn cyfarfod yn Nghapel L6n yr Alarch, yn Ninbych: — At Eglwys Crist yn cyfarfod yn Nghapel Heol Greenland, yn Llynllelfiad : — " Anerch ; — Fel y mae ein hanwyl frawd Mr. Thomas Pierce wedi cael gwahoddiad genych i lafurio yn eich plith yn yr Arglwydd yr ydym yn gofyn cenad i chwi i hyspysu fod ei fuchedd yn rheolaidd, ac efengylaidd yn ein plith fel aelod eglwysig; fod ei ymdrech a'i ffyddlondeb yn fawr fel henuriad yn ein plith; a bod ei lafur fel llefarwr yn ein plith yn gymeradwy ac yn fuddiol iawn. 20 COFIANT. " Diau y teimlwn golled mawr ar ei ol, ac yr ydym yn dymuno llwyddiant ar ei ymdrechiadau yn eich plitli, a bydded benditli a gwenau y nefoedd arno ef a chwithau. Hyn yw ein taer weddi;— Arwyddwyd dros yr Eghvys, genym ni, David Eobeets, Gtveinidog, William Jones. ) ^ . . , John Jones, ' jHenunaid, William Jones, ^ Wm. Davies, V Diaconiaid." Wm. Kobep.ts, j Ehoddasom y llythyr yn gyflawn er mwyn rhoi golwg ar ddull un eglwys yn anerch y Hall yn y cyfnod yma. Gwelir fod gwahaniaeth yn cael ei wneyd rhwng Henuriaid a Diaconiaid, yr oedd y naill yn gofalu am addysg ac adeilad- aeth ysbrydol yr eglwys yn benaf, a'r lleill am ei phethau amgylchiadol. Nodir ef allan hefyd fel " henuriad a llefar- wr." Yr oedd yn gweithredu fel y naill pan yn arwain ac yn cynghori yn y gyfeillach eglwysig, ac fel y Hall pan yn pregethu yn yr areithfa. Cadwai yr henuriaid hefyd olwg ar y ddisgyblaeth a'r athrawiaeth. Cawsom ddifyrwch gydag ef lawer tro wrth edliw iddo ei fod wedi bod " yn gwylio dros yr athrawiaeth." Ni fynai hyny ar un cyfrif. Ond y mae yn debyg fod hyny yn rhan o'r swydd ar ryw adeg mewn manau. Ychydig iawn o'i hanes a ysgrifenodd, ond yr ydym wedi cael gafael ar hanes ei Urddiad yn un o'i lyfrau Barddonol, yr hwn a roddwn yn llawn fel yr ysgrifenwyd ganddo ef ei hun. " Cynhwysiad neu swm y gofyniadau a ofynwyd i mi ar fy neillduad i gyflawn waith y Weinidogaetli, yn nghyd a'r atebion a roddais inau i'r cyfryw, yr hyn a gymerodd le yn y Tabernacl, Great Crosshall Street, Liverpool, Nos Lun, Pthagfyr 24, 1S32. Dechreuwyd trwy fawl a gweddi gan y Parch, Kichard "Rowlands, Conwy; traddodwyd y gynaraeth ar Natur Ordeiniad, gan y Parch J. Breeze, oddiwrth Esai. xii. 20, "Pa wasanaeth yw hwn genych? ; ' COFIANT. 21 holwyd y gofyniadau gan y Parch. E. Williams, Llansantsior; dyrch- afwyd yr Urdd-weddi gan y Parch. "Wm. Bees, Mostyn, (Liverpool) ; pregethwyd ar Ddyledswydd y Gweinidog, gan y Parch. D. Koberts, Dinbych, oddiwrth 1 Tim. iv. 16, " Gwylia arnat dy hun, ac ar yr athrawiaeth" ; a phregetlrwyd ar Ddyledswydd yr Eglwys gan y Paich. Wm. Williams, "Wern, oddiwrth Ezra x. 4, "Cyfod; canys arnat ti y mae'r peth : a ni a fyddwn gyda thi : ymwrola, a gwna." Gof. I. Beth yw eich golygiad ar waith y "Weinidogaeth ? At. Byddwn bob amser er pan y dechreuais sylwi ar bethau y Bibl, yn ystyried y gwaith hwn y mwyaf ei bwys a'i ganlyniadau o boh gwaith, a pha fwyaf wyfyn sylwi arno, ac yn yniwneyd ag ef fy hunan, mwyaf wyf yn ei weled ac yn ei deimlo o'i bwysfawrogrwydd yn bar- haus. Yr wyf yn ystyried fod gogoniant Duw, a dedwyddwch eneidiau wedi eu cysylltu a'r gwaith hwn, ac yn dibynu i raddau mawr ar y dnll ei cyflawnir, ac felly yn ormod gwaith i nn dyn heb i Dduw eglurhau arogledd ei wybodaeth trwydclo ; gormod trysor mewn llestri pridd, oni bae fod godidowgrwydd y galln o Dduw. Nis gallent le- wyrchu nac ymgynhal mewn modd teilwng, heb eu dal yn neheulaw yr Hwn sydd yn rhodio yn nghanol y saith canwyllbren aur. Go?. II. Pa beth sydd wedi eich tueddu chwi i gymeryd y gwaith pwysig hwn arnoch ? * At. Mor bell yr wyf yn fy adnabod fy hunan, gailaf dystio nad golwg ar ddim hunan-les neu ddaioni tymhorol, na golwg ar ddim digonolrwydd ynof fy hunan i wneyd nac i feddwl dim megis o honof fy hunan, a'm cymhellodd. Bum lawer gwaith yn teimlo fy meddwl yn crynu ac yn cilio yn ol wrth ystyried pwysigrwydd y gwaith, rhag ofn rhyfygu, eto, byddai parhaus gymhelhadau yn fy meddwl i fod o ryw ddefnydd yn fy oes dros Grist a'i achos, ac awydd beunyddiol am fod yn offeryn yn Haw Duw i achub eneidiau. Meddwl mai fy nyledswydd oedd gwneyd a allwn dros Dduw, ystyriaeth o'r cyfrif yn y dydd olaf, pan yr arolygir ein boll waith, anogaethau yr eglwys i'r hon y'm derbyniwyd yn aelod i mi ymarfer ar y gwaith o bregethu yn eu plith, dymuniad yr eglwys hon am imi arcs i lafurio yn y gwaith hwn yma, ystyriaeth mai trwy ei eglwys y mae Crist yn dangos ei feddwl a'i ewyllys — y pethau hyn a'm tueddodd er tan grynu i ymaflyd yn y gwaith pwysig hwn. Gof. III. Paham yr ydych am gael eich He yn mhlith yr Annibynwyr yn fwy nag enwad arall o Gristionogion ? At. "Wrth ateb y Gofyniad hwn dymunwn fod yn ofalus rhag C 22 COFIANT. dolurio teimladau neb sydd o oiygiadau gwahanol. Yr wyf yn credu fod gan Dduw ei anwyliaid yn mhlith gwahanol enwadau o Gristion- ogion, oncl wedi dwys ystyried a phwyllog ymchwiliad ar y cyntaf, tueddwyd fy meddwl i roi fy hunan yn aelod eglwysig yn mhlith yr Annibynwyr, a hyny am fod yn ymddangos i mi eu bod hwy mor agos os nid yn nes nag un enwad arall at y maen prawf, ynyr athrawiaeth - au a gyhoeddant, gweinyddiad yr ordinhadau efengylaidd yn eu plith, yn ngbyd a'u trefniadau disgyblaethol. Ac wrth edrych i mewn i'r Ysgrythyrau yr wyf yn gweled mai Crist yw unig Ben a Brenhin Sion, ac nad oes cysylltiad rhwng ei deyrnas ef ag un llywodraeth Wladol, nac angen am gymhorth erthyglau na rheolau dynol gyda ei ddeddfau ef, nac eisiau un orfoclaeth ddynol gyda ei osodiadau ef yn ei eglwys. Ond ni fynwn feio ereill am nad ydynt yn cydweled a mi, na chael fy meio gan ereill am nad wyf yn cydweled a hwy, i Dduw yr hwn sydd unig Arglwydd cyclwybod yr ydym oil yn sefyll neu syrthio. Gof. IV. A yclych yn bwriadu bod yn ffyddlon a diwyd yn y gwaith pwysig hwn yn ein plith ? At. Tebygwn mai didwyll a thaer ddymuniad fy nghalon yw cael treulio ac ymdreulio yn y gwaith pwysig a gogoneddus hwn hyd y bedd. Yr wyf yn ei hystyried yn ddyledswydd arbenig, ac yn fraint oruchelaf a allaf gael ar y ddaear i gael llafurio am fy nhymor byr gydag achos sydd mor deilwng. A meddyliwyf fy mod wedi gweled cymaint o ogoniant y gwaith, fel y dymunwn yn hytrach farw gydag ef na byw i'w wadu. Er hyny o dan deimlad o'm llygredd a'm gwendid ynof fy hunan, yn nghyd a lluosowgrwydd y gelynion sydd genyf i wynebu arnynt, dymunwn gymhorth i ymnerthu yn y gras sydd yn Nghrist lesu, a chael fy nal yn Haw Duw hyd y bedd, oblegid ynddo ef y mae i mi gyfiawnder a nerth, ac hebddo ef nis gallwn wneuthur dim. Gof. Y. Bhoddwch i ni yn fyr swm y gwirioneddau yr ydych yn eu credu ac yn bwriadu eu pregethu ? At. Sylfaen a grym y cwbl yr wyf yn eu credu, ac am eu pregethu i ereill, yw, — Bod Duw yn feddianol ar bob priodoledd Ddwyfol ynddo ei hun, yn dragywyddol ac yn annibynol ar bawb arall; fod yr holl greadigaeth wedi derbyn ei bodolaeth gan Dduw, ac yn dibynu arno am ei chynhaliaeth, fod ei lywodraeth ef ar yr oil a greodd a'r cwbl yn cyd-dystio am dano, ac yn datgan ei ogoniant; fod yr Ysgrythyrau Sanctaidd, sef yr Hen Destament a'r Newydd, wedi eu rhoddi gan ysprydoliaeth Duw, ae yn cynhwys helaethach amlygiad o hono fel j con ANT. -23 mae yn bodoli yn dri o bersonau gwabaniaetbol, sef Tad, Mab, ac Ysbryd G-lan, a'r Tri byn yn un mewn natur, ewyllys, gweithrediadau, dibenion, a gogoniant. Bod yr Ysgrytbyrau yn cynbwys ynddynt bob petb angenrheidiol en credu er ein iecbydwriaetb. Am ddyn, credwyf wnenthtir o Dduw ddyn yn uniawn, mewn cyfiawnder, gwybodaetb, a gwir sancteiddrwydd. Am gwymp dyn trwy ei anufudd-dod, a'i boll hiliogaetb ynddo; am fwriadau grasol lor er tragwyddoldeb cyn gosod sylfeini y ddaear, yn trefnu iecbydwriaetb ; am etboledigaetb bersonol yn Ngbrist ; danfoniad y Mab i'r byd yn nghyflawnder yr amser, ac iddo gwblbau y gwaith a roddwyd id do gan y Tad, iddo trwy farw unwaitb dros becbodau ddwyn i mewn gyfiawnder tragwyddol, ac fod pob cyfiawnder sydd yn angen ar becbadur yn drysoredig ynddo ef, ei fod yn cael ei gynbyg yn ddidwyll yn yr efengyl, ac fod credu ynddo yn banfodol mewn trefn i gael gafael ar y bendithion trwyddo ; fod gwaitb yr Ysbryd Grlan yn banfodol er dycbweliad pecbaduriaid, a pberffeitbiad y saint; ei fod wedi ei osod i ddynion farw unwaitb, ac wedi byny bod barn, ac mai yn ol eu gweitbredoedd yn y byd bwn en bernir, ac eu sefydlir yn eu cartref tragywyddol. A cban ystyried Crist yn unig Trenbin wedi ei osod ar S'ibn ei fynydd sanctaidd, ei fod wedi gosod dwy ordinhad yn ei eglwys, sef, Bedydd, a Swper yr Arglwydd ; gan byny, yr ordinbadau a osododd, y deddfau a gyboeddodd, a'r gorcbymynion a roddodd efe, yw y rbai y dymunwn sefyll arnynt a'u cyboeddi, beb ycbwanegu atynt, na tliynu oddi wrtbynt. A cban mai Crist sydd bob petb, ac yn mbob petb, yn nbrefn fawr iecbydwriaetb, dymunwn dynu grym fy ngweinidogaetb o'i groes ef, beb atal dim, ond cyboeddi ei boll addewidion a'i fygytb- ion i'w priodol wrtbddrycbau. A tbuag at gyfiawni fy ngweinidogaetb er gogoniant i enw Duw, llesad eneidiau anfarwol, ac er cysur fy enaid fy bun, ni ddymunwn farnu y gwybyddaf ddim yn y gwaitb pwysig bwn, ond ' Iesu Grist a hwnw wedi ei groesboelio.' Dyma swydd orucbel ! ! Arglwydd gwna fi yn ffyddlon byd fy marw, a bydded fy oes yn ddefnyddiol iawn i'tb Sion yma.'' Nid oes ond un o'r Gweinidogion oedd yn ei Urddiad yn fyw, sef ei gyfaill hoff y Parch. Wm. Rees. Ehyfedd fel y mae ychydig flynyddoedd yn gwneyd cyfnewidiad ar y "Weinidogaeth ! Urddwyd amrai Weinidogion yn y Gogledd y fiwyddyn hon. Y Parch H. Price, yn Wrexham, yn Ion- c*2 24 COFIANT. awr ; y Parchedigion R. Jones, yn y Bala, a ¥tn. Rees, yn Mostyn, yn Ebrill ; y Parch. T. Edwards, yn Ebenezer, yn Gorphenaf; y Parch. J. Jones, yn Capelhelyg, yn Hydref ; a Mr. Pierce, yn Rhagfyr. Erbyn hyn, y mae amrai o honynt wedi myned oddiwrth eu llafur at eu gwobr. Ymaflodd Mr. Pierce gyda egni yn ei waith, fel yr oedd yr eglvvys a'r gynnulleidfa yn liuosogi yn raddol o hyd. Pregethai dair gwaith bob Sabboth, dwy waith yn Green- land Street, ac unwaith gan newid a Mr, Breeze yn y Tabernacl, a phob nos Fercher. Yn sicr yr oedd y drefn yma yn or-feichus i "Weinidog. Gwnaed yn dda iawn ei nhewid, a sefydlu Ysgol Sabbothol yn y prydnawn, oddieithr prydnawn Sabboth Cymundeb. Deallwn fod hono hefyd wedi ei nhewid am Gyfarfod Gweddi, yr hyn sydd yn llawer iawn gwell ar adeg mor drymaidd ar y dydd. Gof- alai am bob moddion, ac nid oedd dim yn ormod ganddo wneyd er lledaeniad achos y Gwaredwr. Rhaid fod gweled yr achos o dan ei ofal yn parhaus gynhyddu yn mhob ystyr yn peri sirioldeb mawr iddo. Rhydd y daflen ganlynol olwg ar rif yr aelodau, a swm y casgliadau o'r flwyddyn y dechreuodd ei Weinidogaeth hyd y flwyddyn yr aed i'r Capel newydd. AELODAU. CASGLIADAU. 1832 38 £45 13 9 1S33 5G 64 4 6 1834 66 73 4 8 1835 86 112 18 11 1836 87 134 2 2 1837 94 241 16 5 Nis gall dim fod yn fwy boddhaol wrth ystyried mor symudol ydyw cynnulleidfaoedd Cyrareig y tref}^dd Seisonig — y mae rhyw un agos bob wythnos yn myned i ffordd, ac amrai gyda eu gilydd weithiau. Gwelodd gladdu chwech COFIAXT. 25 a'r hugain o'i aelodau yn nghorff y blynyddoedd hyn. Ond er y symud a'r claddu, llwyddo yr oedd yr achos. Yn 1838, penderfynwyd codi ei gyflog o65p. i S7p. Er nad oedd hyn yn Uawer, yr oedd yn foddhaol iawn. Pe y gallem fyned tu ol i'r lleni o'i ddyfodiad i'r lie hyd yn hyn, diau y gallem gael gweled holl ddyfeision y wraig rnwyaf cynhil yn cael eu dirwyn hron i'r pen ar adegau. Nid peth bach oedd cadw "ty gweinidog," (nid oes neb ond y profedig yn meddu dirnadaeth beth yw hyny,) yn weddol barchus, ar y fath gj T dnabyddiaeth. Bu cryn gyfnewidiadau yn ei deulu yn y tymhor ytna, ganwyd iddo dri o blant, a chladd- wyd tri. Yr oedd y cyntaf a gladdwyd, sef Robert, yr ail fab, yn bum' mlwydd oed. Ergyd go drom oedd ei golli. lihoddwyd yr un enw ar y trydydd mab, ond bu yntau farw yn ddwy flwydd a deg mis oed. Bu Mary, yr ail fercli hefyd farw, yn agos i flwydd oed. Dyma drallod ar ol trallod, prj'der, galar, hiraeth, heblaw costau dirfawr. Cafodd hefyd gryn golled yn ymadawiad y Parch. John Breeze o'r Tabernacl i Gaerfyrddin yn 1S34. Edrychai arno fel tad, athraw, a chyfaill mwyaf serchog. Byddai yn myned i wrando arno yn pregethu agos bob nos Ian, ac ymofynai am ei g}*feillach mor fynych byth ag y byddai modd. Trw}* ei fod yn cael ymddiddan beunydd ag ef ar byngciau duwinyddol, yr oedd yn gallu gwerthfawrogi ei bregethau. Ni fynai er dim eu bod yn or-ddyfnion a thy- wyll, ond dal i graffu a meddwl wrth eu gwrando. Dj'wedai na chlywodd erioed bregethwr mor llawn a manwl. Yr oedd ei syniad uchel am dano yn peri dyfnach archoll i'w deimlad yn ei ymadawiad. Colled drom ydyw i wir frawd yn y Weinidogaeth fyned yn mhell o gyrhaedd. Ych- wanegai hyn hefyd at ei lafur, trwy mai efe yn benaf oedd yn gofalu am fedyddio a chladdu pan fyddai angen, ac ymweled a'r cleifion mewn cysylltiad a'r Tabernacl, ynghyd 26 COFIANT. a phregethu yn fynych ar nos Iau. Ond yn 1836 daeth yr enwog "Williams o'r Wern i lanw y bwlch hwD i fynu. Byddai yn myned i'w dy bob prydnawn Sadwrn, ac aent dros y pregethau a fwriadent draddodi y Sabboth i'w gilydd. Cyfeiriai at hyn fel ua o'r pethau goreu i gadw bias pregetku i fynu. Dywedai na byddai nemawr byth yn ymadael oddiwth Mr. Breeze, beb olygiadau eangach am drefn y cadw ; nac oddiwrth Mr. Williams, beb deimlad puracb, a phender- fyniad i fod yn fwy ymroddgar yn y Weinidogaetb. Ni pharliaodd y mwyniant yma yn hir, gan i Mr. Williams orfod gadael y dref yn mben y tair blynedd, yn berwydd afiecbyd a drodd yn fuan wedi byny yn angeuol. Yn mis Awst 1837 gosodwyd careg sylfaen Betbel gan y Parcb. David Morgans, Llaniyllin, a gallem dybied nad oedd nemawr o ddiwrnod yn myned heibio na byddai Mr. Pierce yn mynu gweled pa fodd yr oedd yr adeilad yn dod yn mlaen, ac os byddai yn methu myned ei bun, anfonai y plant at y He. Y mae codi Capel newydd yn betb agos iawn at feddwl Gweinidog. Erbyn y 6ed o Fai canlynol yr oedd yn barod i'w agor, pryd y pregetbodd y Parcb. Hugh Pugb, Mostyn yn y boreu, ac yntau ei hun y pryd- nawn a'r nos, Nifer yr aelodau ar lyfr yr eglwys y pryd byny oedd 121. Teimlai yn gefnog iawn wedi cael Capel newydd hardd a da, ac yr oedd ef a'r eglwys mewn hwyl gweithio. Yn ystod y pum mlynedd cyntaf yn Bethel y bu yr eglwys yn cyfranu yn fwyaf unol a chyson, yr oedd cyfartaledd y swm a gyfranai pob aelod y pryd hyny yn lp. 18s., y flwyddyn. Cododd yn raddol o 18s. 9c, i'r swm yma. Peth mawr ydyw dysgu eglwys i gyfranu yn rheolaidd. Un o brif ragoriaethau yr eglwys hon hyd y dydd hwn ydyw ei cbysondeb yn ei chyfraniadau. Bhedai pob peth yn mlaen yn esmwyth iawn yn yr ystyr yma, ac yr oedd hyn o gysur dirfawr i feddwl y Gweinidog. COFIANT. 27 Torodd yn ddiwygiad grymus iawn yn benaf yn mysg yr Annibynwyr trwy barthau eang o Gymru yn 1840, a chafodd Liverpool brofi o'i fendithion. Ymweliad y Parchedigion B. Chidlaw, or America, a William Williams, Llandeilo, a r dref, a fu yn offerynoliaeth yn Haw yr Arg- lwydd i'w rymuso, ond yr oedd arwyddion cyn eu dyfodiad fod yr Arglwydd yn neshau at ei bobl. Torodd y diwygiad allan yn Bethel yn niwedd 1839, pan y daeth wyth i'r gyfeillach, daeth tri wedi hyny yn y mis canlynol, ond yn Chwefror y bu " y ddalfa fawr." Bhydd y rhestr ganlynol olwg i ni ar nifer y dychweledigion newydd am y flwyddyn fendigedig hon: — 3 49 Mai , 9 Mehefin 12 Mawrth Ebrill 37 5 Hyd ddiwedd y flwyddyn 12 127 Ni dderbyniwyd yr oil yn gyfl awn aeloclau, oerodd rhai yn eu cariad yn union, a symudodd ainrai i fanau ereill. Ni chwanegwyd at yr eglwys ond 86, fel yr oedd yn cyfrif 240, ar ddiwedd y flwyddyn, yn lie 154* fel ar ei dechreu. Gwnaeth yr ymweliad yma ddaioni mawr mewn liawer ystyr. Daeth amrai i fewn fuont yn gysur a chymhorth i'r eglwys. Gwir ddychwelwyd liawer. Ond daeth nid ych- ydig i mewn " yn swn traed ereill/' na wyddent yn lawn paham y deuent, ac felly gadawsant o un i un. Peth profedigaethus iawn i "\7eiuidog yn enwedig, ac yn wir i bawb sydd yn teimlo pwysau yr achos ar eu hysgwyddau, ydyw gweled llanw y diwygiad yn troi. Nid yw y trai yma ychwaith o dan reolaeth ddynol, ond y mae rhai mor afres- ymol ac y rhoddant y bai ar y Gweinidog a'r swyddogaeth, na byddai yn cadw yn spring-tide o hyd ar grefydd Un o ddywediadau cyffredin Mr. Pierce mewn perthynas i ddi- wygiad oedd, " Byddai yn dda geD}'f weled diwygiad yn tori 28 COFIANT. allan, ond ar yr un pryd byddai arnaf ei arswyd wrth feddwl am yr hyn sydd yn ei ddilyn." Gocheled eglwysi fod yn afresymol wrth eu Gweinidogion, i feddwl y gallant gadw yr un gwres o hyd. "Wrth weled yr eglwys yn cynhyddu, ac felly y gofalon yn mwyhau, penderfynwyd dewis dau ddiacon yn 3 r ch- wanegol at Meistri George Owens, a Daniel Owens, oedd eisioes mewn swydd. Yr oedd y cyntaf wedi bod ynddi er Corffoliad yr eglwys, a'r Hall er diwedd Awst 1835. Adeg bryderus i "Weinidog ydyw adeg dewisiad Diaconiaid, ac ni fu Gweinidog erioed yn fwy pryderus am hyn na gwrth- ddrych y Cofiant. Gall eglwys gael ei gollwng mewn ffordd o gerydd i gamarfer ei rhyddid, a dewis personau hollol anghymwys i'r swydd. Ond cafodd yr eglwys hon ei chadw eto i weithredu yn ddoeth yn hyn. Yn mis Medi, yn mlwyddyn y diwygiad, (1840,) neillduwyd Meistri David Da v.es, a Bees Bees i'r swydd. Digon yw dyweyd fod y Gweinidog a'r diaconiaid ereill yn meddu perifaith hyder ynddynt. Y flwyddyn ganlynol ar ol eu dewisiad, gwnaed apeliad at haelioni cristionogol tu allan i'r eglwya, ond nid ydym yn gwybod faint o gymhorth a gafwyd, meddyliwn mai rhyw ycbydig, ond yr oedd yr eglwys ei hun yn gweithio yn dda. Yn 1843, yr oedd yr eglwys wedi dyfod i sefyllfa mor galonog, fel y penderfynwyd codi cyflog y Gweinidog dra- chefn, o 87p., i 105p. Y mae yn beth rhinweddol iawn mewn eglwys i feddwl am gysur teuluaidd yr un sydd wedi cysegru ei fywyd i'w gwasanaethu, fel y byddo baich y ddyled yn cael ei symud. Tala ambell i eglwys ei dyled, ac ni feddylia ddim am ei Gweinidog. Wrth edr} T ch eto dros yr amgylchiadau teuluaidd cymhysglyd yr aeth drwy- ddynt o 1837 i 1844, nis gallwn lai na g weled tiricndeb rhagluniaeth yn yr ychwanegiad fu ar ei gyflog. Ganwyd COFIANT. 29 iddo bump o blant yn yr amser yma, a chladdodd bedwar. Yr oedd y ddiweddaf, sef Jane, yr hon a gladdwyd ar ddydd Sadwrn, Medi ]$eg, 1843, yn bedair blwydd ahaner oed, jn brif anwylyd ei thad. Clywsom amrai Weinidogion a ym- welent a'r dref, yn dywe3 T d fod rhywbeth yn hynod yn y ferch fach yma. Yr oedd wedi llwyr enill calon ei thad modd bynag. Er ei fod wedi bod yn rhoi chwech o blant o'r blaen yn ngwely oer a thywyll y bedd, yr oedd rhoi Jane yno bron a'i lethu. Rhedai ei ddagrau yn llif yn mhen blynyddoedd ar ol hyn wrth gyfeirio ati. Hyw bryd rhwng 1844 ac 1845, aeth oddicartref am Sab- both, a rhoddwyd ef i gysgu mewn ystafell oer, a chafodd wely clamp. Gwrthodai roi y manylion, rhag poeni y cyf- eillion caredig, ond diofal, a'i Uettyai. Nid oes modd bod yn rhy cfalus gyda gwely y pregethwyr. Y mae degau o honynt wedi marw trwy ddiofalwch yn hyn. Cafodd ef anwyd trwm y tro yma, a chrygni y bu am wythnosau yn methu cael gwared oddiwrtho. Ni bu byth mor gryfed dyn ar ol hyn. Gadawyd hadau angeuol yn ei gyfansoddiad. Collodd i raddau mawr y pereidd-dra a'r nerth oedd yn ei lais. Gwnai yr anwyd lleiaf godi caethder a pheswch arno yn union. PEN. II. (Paehad.) Yr oedd yr eglwys yn myned yn mlaen yn wastad, gan weithio yn ddiwyd a distaw hyd y Hwyddyn 184b — "blwyddyn y chwyldroadau," pan y daeth dyryswch ar fasnach y dref, ac fel canlyniad naturiol, aeth ugeiniau o'r Cymry ymaith, a chollodd eglwys Bethel yn unig ddeugain o aelodau. Teimlodd yr eglwys hon ac eglwysi ereill y dref 30 COFIANT. yn ddwys oddiwrth y flwyddyn yma am dair blynedd wedi byn. Peth digalon iawn i feddwl Gweinidog ydyw gweled y gynnulleidfa yn myned yn llai llai fis ar ol mis, er nad all ddim oddiwrth hyny. Bydd yn pregethu yn llawn mor ragorol, ac yn llafurio llawn mor egniol y pryd yma ag un adeg o'i oes, ond nid oes dim o'i ol. Myned i n°wrdd a wna gweithwyr os na bydd gwaith i'w gael. Y mae adeg fel hyn yn un gyfleus iawu i rai grwgnachlyd ganu clul yr achos. Ond nid oes dim crefydd na dynoliaeth yn yr ysbryd yma. Gwna crefydd i rai gydymdeimlo a Gweinid- og da i lesu Grist yn wyneb profedigaeth o'r fath, a rhoi y wedd oreu ar bob peth. Gwasgodd yr amgylchiadau hyn yn ddwys iawn ar feddwl Mr. Pierce. Bu yn mecldwl symud, a chafodd gymhelliad oddiwrth eglwys barchus yn y Deheudir i wneyd, ond nid peth mor hawdd oedd ymadael o Bethel. Peth peryglus iawn i Weinidog jdyw symud yn union ar ychydig o dywydd. Y mae fel y sylwai Mr. Pugh, Mostyn, " Yr un fath a Chadben yn gadael ei lestr ar dipyn o ystorm." Bhaid fod rhesymau cryfion iawn dros ymadael oddiwrth eglwys fydd ar ei goreu. Er fod rhai yn ymadael beunydd o Bethel, yr oedd y gweddill gan mwyaf yn dyblu eu diwydrwydd, fel yr oedd yn agos i 100p., yn fwy wedi eu cyfranu yn y flwyddyn ganlynol, nag yn yr un cyn y lleihad. Y mae mwy o golled ar ymadawiad rhai na'u gilydd, felly fe wnaed gwagle lied fawr yn yr eglwys yn symudiad Mr. David Davies, un o'r diaconiaid, i Salem, yn 1851. Ymadawai mae yn wir gyda'r teimladad parchusaf tuag at y Gweinidog, ei gydswyddogion, a'r eglwys, er mwyn Salem oedd y pryd hyn3^ ar yrasuddo dan faich trwm o ddyled, eto anhawdd oedd gan Mr. Pierce gymodi a hyn. Diamheu fod hyn ar wahanol ystyriaethau yn golled fawr iddo, yn enwedig ar y fath adeg, ond aberthodd ei gysur ei hun er mwyn yr achos yn gyffredinol. COFIANT. 31 Gan fod genym daflen o sefyllfa aelodau a chyfraniadau yr eglwys o'r flwyddyn yr aed i'r Capel, hyd ddiwedd y flwyddyn lion (1851), ni a'i rhoddwn: — AELODAU. CYFKANIADAU. 1838 125 £396 14 11 1839 154 412 7 4 1840 210 384 8 6 1841 215 365 8 10 1842 219 322 11 4 1843 204 337 8 1 1844 106 357 5 1845 203 314 8 8 1846 215 327 9 1 1S47 223 240 10 6 1848 204 261 3 1 1849 164 354 11 3 1850 159 332 8 4 1851 174 270 Yr oedd y flwyddyn 1852 yn un hynod mewn cysylltiad ag Annibyniaeth yn Liverpool, gan mai haner can mlynedd cyn hyn y dechreuwyd yr achos yn y dref, a phenderfynodd yr eglwysi ddal ar yr adeg i wneyd ymdrech anghyfiredin yn eu plith eu bunain, ac i ofyn cynhorthwy cyfeillion crefydd yn Nghymru a Lloegr, i esmwythau y baich oedd yn pwyso mor drwm arnynt. Yr oedd dyled Salem a Birkenhead yn fawr iawn, ac yr oedd cynhaliaeth yr achos yn y lie olaf yn pwyso bron yn gwbl ar dair eglw} T s y dref. Cynhaliwyd cyfarfod mawr, yn y Concert Hall, ar y 5ed o Ionawr, i gychwyn y mudiad. Ymaflodd Mr. Bees yn y gwaith o ddifrif, a bu yn ngwahanol drefydd Lloegr, a Siroedd Cymru, yn casglu at yr achos am wythnosau. Ni chaniatai iechyd Mr. Pierce iddo fod mor egniol, ond bu yntau yn Sir Fon yn y Gwanwyn, ac yn Sir Forganwg ganol yr Haf. Bu yn wael iawn yn y teithiau hyn, ac ni buasai yn gallu dych- welyd, oni bae iddo gael tynerwch a charedigrwydd anarferol. 32 COFIANT. Mynycb y soniai am ofal y cyfeillion hyn am dano tra y bu, yn gqrwedd yn eu tai am ddyddiau, yn enwedig y Parch. J. Matthews, Castellnedd, a'i deulu. Bu agos bawb yn ordyner o hono, oddieithr rhyw ddau, y rhai a droisant yn offeiriaid cyn hir wedi hyn. Oddeutu diwedd yr haf 1853, penderfynodd Gwyr leuaingc Bethel wneyd ychydig o anrheg i'w Gweinidog, at yr hwn y teimlent y serch dyfnaf, ac ar yr 2 lain o Dach- wedd, mewn Cyfeillach Gyffredinol yn Salem, cyflwynwyd pwrs iddo yn cynhwys 21p. Gwnaed sylwadau priodol iawn ar yr amgylchiad gan amryw, a phawb yn dangos cydymdeimlad ag ef yn yr arwyddion o ddadfeiliad ei iechyd, Gwnaeth Mr. Bees, englynion difyrus iawn ar hyn. Llon- wyd ei deimladau yn fawr trwy yr anrheg yma. Yr oedd caredigrwydd yn cyrhaedd ei galon yn union, ac yr oedd yn llawen anarferol gweled y bobl ieuaingc yn gwerthfawrogi ei lafur. Yn nechreu yr haf 1854, y daethom ni i gysylltiad teulu- aidd ag ef, trwy briodi ei anwyl Eleanor, ei ferch henaf. Ymadawodd ef a'i briod yn union ar ol i'r Parch. J. Thomas, ein cylymu, i le a elwir y Fedw, Trefriw. Yr oedd yn wael iawn gan gaethder a pheswch y pryd hyn, a theimlem nad oedd fawr o obaith iddo lwyr wellhau byth. Trefnwyd iddo fod yn Nghymru hyd ddiwedd yr haf. Gadawodd y Fedw yn nechreu Awst, ac aeth i ymweled a'i deulu yn Maldwyn. Ysgrifena o Machynlleth, ar y 9fed o Awst, yn galonog iawn am ei iechyd ; " Da genyf ddyweyd fy mod wedi cael taith gysurus hyd yma, a fy mod yn teimlo yn dda iawn y dyddiau hyn. Os daliaf i well a fel yr wyf wedi gwneyd, byddaf yn debyg o fod yn lied gefnog i ddychwelyd adref. Y mae fy rhwymau yn fawr i fod yn ddiolchgar.'' Trwsiodd yr ymweliad yma dipyn ar yr hen babel], ond dadfeiliodd drachefn yn y gauaf. Aethom gydag ef yr haf COFIANT. 33 canlynol i ychydig o deithiau. Cyfeiriasom tua Chymanfa Caerynarfon, yn nghyntaf, He y prege ond fel y gweithredid ffydd trwyddynt ar Iesu Grist. Yr oeddynt yn PKEGETHAU. 75 annigonol o honynt eu hunain. Geilw yr Apostol hwy yn " ddefodau cnawdol," hyny yw, pethau y corff, megis bwydydd, diodydd, a golch- iadau. Ni allent o ran eydwybod berffeithio yr addolydd. Cydwybod pechod yn aros o byd o ran y rbai hyn. Cyferbynir yma y cysgodau a'r Sylwedd, a dangbosir rbagoriaetb un ar y Hall, byny yw, yn yr effeitbiau. Nid cyferbynu rhinwedd un i wneyd y petb y metbodd y Hall a*i wneyd, ond digonedd y ddau at y petb yr amcanwyd hwy. Atebodd y cyntaf y diben ei gosodwyd, ac y mae byny yn sicrwydd yr etyb yr olaf. Yr oedd un i buro y cnawd, neu lanbad seremoniol, a'r Hall I buro yr enaid. Os gwna y cyntaf y petb ei bwriadwyd ef, " Pa faint mwy y bydd i waed Crist," &c. Athbawiaeth, — Anfeedeol einwedd Abeeth y Geoes. I. Ye hyn a wnaeth Ceist. 1. " Offrymodd ei hun." Piboddodd abertb fel offeiriad yn ei swydd. Dyma offrwm yr boll offrymau. Offrwro. ei bunan yn yr oil ag ydoedd, ac a feddai ; boll fawredd ei berson fel Duw ddyn, a'i boll ogoniant fel Cyfryngwr. Person anfeidrol yn rboddi ei bun. Dyma ddigon i orbwyso creadigaetb Duw i gyd. 2. "I Dduw." Sonir am yr Abertb yn ei bertbynas a Llywodraetb, a cbyfiawnder-Duw ; a dynion, ac a pbecbod. Os edryebwn yn fanw^ cawn weled perffaitb gysondeb yn hyn. Aberth dros ddynion, a thros bechodau, i Dduw. Dengys hyn fod achubiaeth dynion yn cael ei ddwyn yn mlaen ar di? cyhoeddus, trwy foddloni llywodraetb gyfiawn Duw. 3. " Yn ddifai." Fel yr oedd yr offrymau cysgodol i fod oil yn ddianaf, felly y mae Grist yn berffaitb a digoll — yn " Oen difeius a • difrycheulyd." " Yr hwn ni wnaeth bechod.'' " Canys y cyfryw Arch- offeiriad sanctaidd, diddrwg, dihalog, didoledig oddiwrth bechaduriaid,' &c. Hyn, yn nghyd a gwirfoddolrwydd ei ymroddiad, a'i gwna yn dderbyniol yn y nef. Daliodd yn ddifai yn yr boll ystorcn. Ni cham etb yr amcanwyd iddynt, yr baul, a'r lloer, a'r boll elfenau a'r tymborau. Dyna yw ymresymiad yr Apostol yma. Atebodd y blaenaf, yna, " Pa faint mwy " y gorcbwyl penaf o eiddo y Duw mawr ? 2. Gwaed Person Dwyfol ydyw. " Gwertbfawr waed Crist ; " ei < c briod waed." " Gwaed Iesu Grist ei Fab ef." Y mae pob digonedd, baeddiant, ac effeitbiolrwydd yn bwn. 3. Y prawjiadau a gafivyd eisoes o'i rinwedd. Dyna y lleidr ar y groes. Profwyd ei rinwedd yma byd yn oed ar ei dywalltiad. " Heddyw y byddi gyda mi," er dy fod beddyw yn ymyl uffem. Miloedd a myrddiynau wedi byny. Gwelodd loan dyrfa bardd afrifed yn eu gynau gwynion. " Pwy ydyw y rbai byn ? Y rbai byn yw y rbai a ddaetbant allan o'r cystudd mawr." Pa fodd y maent mor Ian ? Hwy " a olcbasant eu gynau, ac a'u cannasant bwy y'ngwaed yr Oen." Y mae rbyw filoedd lawer eto yn yr olcbfa. Deuant yn Ian. Cymhwysiad. 1. Dyma galondid iW pechadur mwyafi nesu yn mlaen i ymofyn am lanhdd. Os yw y beiau a'r llygredd yn fawr, " Pa faint mwy ?" Os yw y rbwystrau yn fawrion, " Pa faint mwy ?" Tyred at y ffynbon, becb- adur, er dued wyt, daw a tbi yn berffaitb wyn. 2. Nid yw clywed am y gwaed yn ddigon. Ebaid cael cymbwysiad o hono at y gydwybod. Profi o'i rinwedd. Mynwcb brawf o bono. 78 PKEGETHAU. 3. Os offrymodd Crist ei hun trosom ni, dylem ninau offrwm ein hunain iddo yntau. Ein rhesymol wasanaeth yw hyn. Bu ef farw i ni gael byw. Byddwn ninau byw " i'r hwn a fu farw tro8om.' , Ystyr- iwn ein hunain yn eiddo Crist, yn barod bob amser i alwad ei achos bendigedig. PREGETH VII. GALWAD AH SION I DDEFFEOI. " Deffro, deffro, gwisg dy nerth, Sion ; gwisg wisgoedd dy ogoniant, sanctaidd ddinas Jerusalem : canys ni ddaw o'th feim mwy ddienwaed- edig nac afian. Ymysgwyd 6'r llwch, cyfod, eistedd Jerusalem: yrri- ddattod oddiwrth noymau dy ivddf, ti gaethferch Sion. Es. lii. 1, 2. I. Desgrifiad tybiaethol o'b Eglwys yn ei sefyllfa isel. 1. Marwaidd, llonydd, a diwaith. Nid yn gymaint felly o ddiofal- wch, ond o ddigalondid. Wedi ymollwng o dan iau gorthrwm. Ni thai hyn. Bhaid codi at waith. 2. Gwan a dinerth. Hawdd gweled ei bod wedi dihoeni a gwywo yn y tywydd. Y telynau ar yr helyg, heb ysbryd i'w tynu i lawr. Hoffai ddod i fyny, eto aros yn yr un man. !j 3. Mewn gwarth, wedi ei darostwng gan y gelyn. Tana yr anffydd- iaid, ac anflyddloniaid y tir, bob dirmyg ami. Dyfeisia y gelyn pa fodd i'w gwarthruddo o hyd. 4. Mewn iselder maior — yn y llivch. Dylanwad y byd. Trafferthion a gofalon y byd, ei uchelgais a'i hudoliaethau. Y byd yn cael y flaen- oriaeth ar grefydd. Troi crefydd i wasanaethu y byd, yn lie troi y byd i wasanaethu crefydd. 5. Mewn caethiwed. Y mae rhwymau am ei gwddf. Yr oedd iau Babilon yn drom a ehaeth iawn. Nid yw Sion yn ei thir ei hun, ac yn anadlu ei hawyr ei hun, tra bydd un rhwymau dynol am ei gwddf. II. Y DYLEDSWYDDAU Y GELW1R SlON I'W CYFLAWXI. 1. " Deffro." Nid aros yn llonydd. Y mae swn yn mrig y morwydd, am hyny dylai ymegnio. Y mae ein Cyrus ni wedi cyhoeddi rhyddid. Daeth yr amser nodedig i drugarhau wrthi. 2. " Gwisg dy nerth, gwisg wisgoedd dy ogoniant." Dangos fod genyt wisgoedd gwell. Gwisg cariad, sancteiddrwydd, ac undeb. Y PBEGETHAU. 79 inae nerth raawr yn perthyn i Sion pan y gwna ei ymarfer. Beth saif o'i blaen pan y bydd ar ei gliniau yn gweddio ? Y mae hi yn " ofn- adwy " pan y hydd yn myned allan " fel llu banerog." 3. " Ymysgwyd o'r Hindi." Tyred I'r golwg, Sion. Ymwrthod Sg arferion a dylanwad drwg yr oes. Bydolrwydd sydd fel llwch yn difwyno dy ogoniant. Yr wyt yn ymddangos yn anheilwng o'th sefyllfa oruchel. 4. " Cyfod, eistedd.'' Newid dy eisteddle. Dylit eistedd, nid yn y llwch, ond ar dy orsedd. 5. " Ymddattod oddiwrth rwymau dy wddf." Ymwrthod a. phob cadwyn, yn enwedig am y gwddf. Cyhoeddi rhyddid a wnaeth Cyrus, ond yr oedd yn well gan rai aros yn y caethiwed. Y mae yn well gan rai eto aros dan rwymau deddfau gwladol. Dylid ymwrthod a hAvy. III. EHESYMAU ANOGAETHOL I YMAELYD YN Y DYLEDSWYDDAU. 1. lor sydd yn galw. Duw Sion sydd yn galw ami, a hyny mewn atebiad i'w gweddi hi arno ef i ddeffro. Y mae hen gydnabyddiaeth rhyngddynt, a chyfeillgarwch agos. Dylai wrando arno ef. 2. Y mae yr ahead yn gyffrous iawn. " Deffro, deffro." Ehaid fod perygl o aros yn llonydd. Y mae perygl ar un Haw, a gobaith dihangfa ar y Hall. 3. Caiff fendith fawr iaicn trwy hyn. ' ; Ni ddaw o'th fewn mwy d.dienwaededig nac afian." Caiff lonydd braf gan y rhai 'cnawdol a rhagrithiol. Pan y bydd crefydd yn isel bydd y rhai hyn ar y blaen, yn siarad a rheoli y cwbl. Ond pan ddaw Sion ar ddihun, ni chant eu goddef, ymgiliant mewn cywilydd i ffordd. Wedi hyny fe fydd yn hyfryd ar Sion. Ni cha dynion na wyddant ddim am enwaediad calon flino Sion mwy. Brysia ddeffro at dy waith, Sion. Byddi eto yn tynu sylw y byd at dy degweh. PEEGETH VIII. Y GWE AE Y MAECH GWYN. " Ac mi a welais ; ac wele farch gwyn : a'r hwn oedd yn eistedd arno, a bica ganddo ; a rhoddicyd iddo goron: ac efe a aeth allan yn gorch- fygu, ac i orchfygu." Dat. vi. 2. Hawdd genym gyfaddef nad ydym yn deall Llyfr y Datguddiad. Saif rhai yn ymhoniadol iawn uwch ei ben, a chwareuant lawer ar y 80 PEEGETHAU. gair Datguddiad, dros honi ei eglurdeb. Ond nid ydym yn gweled hyn yn un rheswra dros hyny. Datguddiad yw pob peth sydd uwch law rheswm dyn i'w wneyd allan. Er nad ydym yn honi anffaeledigrwydd mawr wrth esbonio y llyfr hwn, yr ydym yn cael ein tueddu at gredu ei fod yn dangos egwyddorion yn fwy na phethau. Y mae y testyn yn taro y meddwl yn union wrth ei ddarllen gyda syndod, wrth ogoniant yr olygfa. Os egwyddorion yn dal cysylltiad a'r eglwys ar y ddaear sydd yma, rhaid fod rhyw gysylltiad rhwng y gwahariol feirch sydd yn yr olygfa a chrefydd. Meddyliwyf fod y march gwyn, yn dangos pur- deb yr efengyl, ac Iesu Grist fel Tywysog, a Brerihin Sion ; y march coch, egwyddorion gwaedlyd, erlidgar, a rhyfelgar ; y march du, gor- thrwm a thrais, a gormes ai gydwybod ; y march givelivlas, anffyddiaeth, yr hyn sydd yn taro yn uniongyrchol yn erbyn yr Arglwydd, ac yn erbyn ei Grist ef. Er y gwahanol farnau, cydunir yn gyffredin ar y testyn hwn, ei fod yn cyfeirio at Grist a'i efengyl. Ond wedi meddwl cryn lawer ar y testyn, a llunio pregeth arno, gwelais fod yr enwog Albert Barnes, yn ymwrthod a'r esboniad a roddais, gan ddadleu mai llwyddiant boreuol Lly wodraeth Bhufain a olygir, ond nid wyf yn gallu cydolygu ag ef, ac felly safaf at yr hen esboniad. AtHRAWIAETH, — GOEUCHAFIAETH CEIST AR El ELYNION TRWY YR Efengyl. i. y mae gelynion lawer ar efordd yr efengyl. 1. " Gallu y tywyllioch,'' ac i ni arfer geiriau Iesu Grist ei bun. Y mae byddin, neu allu y diafol, yn nerthol a lliosog. Amcan dyfodiad y gwr ar y march gwyn, oedd i orchfygu y gallu hwn. Y mae y diafol wedi trawsfeddianu y byd er yn foreu. Danghosodd ei lid yn mhob oes, ond ar Galfaria ymunodd ei holl allu yn erbyn y Cyfryngwr mawr. Ymosoda eto ar ei achos. Bhaid ei orchfygu. 2. Byddinoedd gau grefyddau. Gwelodd y diafol nad allai gadw y byd yn ddidduw, ac yn hollol ddigrefydd, am hyny ffurfiodd dduwiau a chrefyddau iddo. O'r ! miliwnau sydd yn ngafael Iuddewaeth, Mahometaniaeth, Paganiaeth, a Phabyddiaeth. 3. Ysbryd traws a rhyfelgar y byd. Y mae y march coch yn tori ar draws rhyddid a hawliau cydwybod. Y fath ormes ddanghoswyd yn y rhyfeloedd crefyddol fel eu gelwid, yn y gwahanol oesau ! Dyma fu enaid a nerth Mahometaniaeth a Phabyddiaeth. 4. Drygioni pob dyn annuiciol. Y mae pob dyn annuwiol yn byw PREGETHAU. SI yn ngwersyll gelyn Crist, ac yn gwrthwynebu ei efengyl. Anhawdd cael dynion i gredu hyu. 5. Ffaeleddau crefyddwyr. Y mae pob ffaeledd yn milwyr yr Oen yn rhwystr i'r gwaith fyned yn mlaen. Nid draw yn y pellder y mae y drwg i gyd, na, na, y mae gelynion yn ngwersylloedd Sion, a dyma y rhai mwyaf peryglus o lawer. Rhagrithwyr, dynion bydol, a rbai mympwyol. II. Ymddangosiad gogoneddus Crist fel Rhyfelwr yn erbyn Y GELYNION HYN. 1. At far clx gwyn. (1). I osod allan ei harddweh. Golwg fawredd- og sydd ar faeslywydd pan yn marcbogaetb yn ei wisgoedd ysblenydd. Ymddangbosa Iesu Grist yn ogoneddus iawn yn ei ymgyrch cyfryngol. (2). Ei nerth a'i gryfder. Priodolir nerth a cbryfder mawr i'r march, yn Job xxxix. 19. Y mae Iesu Grist yn un cadarn iawn, pan yn marcbogaetb yn nerth gwirionedd a chariad ei efengyl. (3). Ei icr- oldeb, a'i ysbryd didroi yn 61. Ni fyn Iesu gael ei orchfygu, " Ni pballa efe, ac ni ddigalona, byd oni osodo fam ar y ddaear." 2. March gwyn. (1). I osod allan ei burdeb. Y mae gwyn yn ddarlun cywir o burdeb a sancteiddrwydd, uniondeb a chyfiawnder Iesu Grist. (2). I osod allan ei duedd heddychol. Brenbin heddweh ydyw, a Thywysog tangnefedd. 3. " A bwa ganddo." Priodolir bwa i Dduw, i ddangbos ei farnau yn darostwng a dinystrio y gelynion. Bwa efengyl sydd gan yr Emanuel beddyw ar y maes. 4. " A rlioddwyd iddo goron." Byddai yn arferiad gynt i roi coron, neu goroni a choron buddugoliaeth, wrth ddecbreu y frwydr, fel prawf o ffydd y gorchfygid. Yr oedd hyn yn galondid i fyned yn mlaen. Dyga y Gwaredwr yn mlaen ei ^feloedd o dan goronau lawer. Nid ymladd am goron a gorsedd y mae, ond y mae wedi eu cael. Teym- asa yn ngbanol ei elynion. Y mae wedi sicrbau pob buddugoliaeth ar y groes. III. Ei lwyddiant sicr, " Ac efe a aetb allan yn gorchfygu ac i oschfygu." 1. Nid oes amheuaeth fel yn rhyfeloedd y byd. Bu yn amheus iawn yn Waterloo yn hir, ac mewn llawer brwydr ar ol byny. Ond yma nid oes amheuaeth. Y mae lluoedd uffern ar un llaw, ac egwyddorion a chymdeithasau crefyddol ar y llaw arall. Gall fod yn frwydr boeth a maith, ond yr " Oen a'u gorchfyga hwynt." 82 PEEGETHAU- 2. Y mae y canlyriiadau yn ogoneddus lawn. Cymerir y maes- lywydd gelynol yn garcharor, a bwrir ef yn rhwym i'r pydew diwaelod. Bydd milwyr yr Oen yn gorfoleddu, ac yn rbanu yr yspail byth. Hoffem weled hyn yn wir, a chawn ei weled hefyd. IV. Addysgiadau ODDIWETH y pethau hyn. 1. Ypwys o hunanymholiad. Pa ochr yr ydym ? Bhaid ein bod yn y naill neu llall. Sylwa y Maeslywydd ar ein bywyd. Daw y cyfrif yn fuan. 2. Y mae holl amgylchiadau y fyddin o dan arolygiaeth Iesu Grist.; Pa fodd yr ydym i fyned yn mlaen ? " Gan edrych ar Iesu.'' Bydd gyda'i bobl yn mhob brwydr. Cii y milwr distadlaf, yn gystal a'r uwcbaf yn y fyddin, ei sylw ef. 3. Bydd ei ganlynwyr yn ogoneddus iawn wedi gorphen y rhyfel. Cyboeddir yn y man fod teyrnasoedd y byd wedi myned yn eiddo ein Harglwydd ni, a'i Grist ef. Gwobrwyir yr boff ffyddloniaid a cboron y bywyd. Ymnertbwn, daliwn byd y diwedd. 4. Beth a ddaw o'r pechadur diblygu. Y mae yn dal saethau y weinidogaetb yn eitbaf caled yn awr, ond fe syrtbia yn euog damniol ryw ddydd. Bydd y gair " Ewch,'' yn ei nertboedd corwyntol yn ei yru ymaitb byth. PEEGETH IX. GOGONIANT A DIGONOLRWYDD TKEFN GBAS YN NGWYNEB TPvUENI DYN EEL PECHADUE. " Canys yr hyn ni allai y ddeddf, o herwydd ei bod yn wan tnvy'r cnawd, Duw a ddanfonodd ei Fab ei hun, y'nghyffelbiaeth cnawd pechadurus ; ac am bechod a gondemniodd bechod yn y cnawd. Fel y cnflawnid cnfiawndcr y ddeddf ynom ni, y rhai ydym yn rhodio, nid yn ol y cnawd, eithr yn ol yr yspryd." Ehuf. viii. 3, 4. I. GWNAWN EAI SYLWADAU EGLUEHAOL EE GOSOD ALLAN YE EG- WYDDOEION CYNHWYSEDIG YN Y TESTYN. 1. Fod cyflwr dyn wrth natur yn isel a llygredig iawn. Troseddwr euog a cbondemniedig. Deddf pecbod a marwolaetb yn dylanwadu ar ei feddwl. Damnecligaeth yn awr yn aros uwch ei ben. gyflwr ofnadwy ! PKEGETHAU. 83 2. Ei fod yn anobeithiol ar dir deddf. " Ni allai y ddeddf." Noddi y diniwed, a chondemnio yr euog ydyw gwaith y ddeddf. Nis gall helpu yr un truan. Yr oedd perffaith anallu yn y ddeddf Seremoni'ol i symud euogrwydd a halogrwydd pechadur, Heb. x. 1 — 4. Fel hyn, ni all yr un ddeddf waredu na chyfnewid yr euog. 3. P'am nad allai y ddeddf 1 "0 henvydd ei bod yn wan trwy'r cnawd." Nertb a gogoniant y ddeddf y\v liyn. Y dyn yn euog, aflan, a drwg : a'r ddeddf yn gyfiawn, sanctaidd, a da. 4. Trefn gras yn anfoniad y Mob. Ni wnaethai neb llai y tvo. Un anfeidrol fawr a phur. Un uwchlaw y ddeddf, yn ymostwng i fyned o dan y ddeddf. Un y'nghyffelybiaeth cnawd pechadurus, ond eto yn meddu gwir gnawd. Heb. ii. 14. vii. 26. 5. Yr hyn a wnaeth Crist. " Ac am bechod a gondemniodd becbod yn y cnawd.'' Yn abertbiad Crist dros becbod y gwelir pecbod yn ei liw ei bun. Y niae i'w weled yn fwy ecbryslon yma nag yn uffern. 6. Y pethau mawr a atebir trwy hyn. "Fel y cyflawnid cyfiawnder y ddeddf ynom ni." Trwy ffydd y dygir ni i'r tir jmo,. Cyflawni ynom ni, er nad genym ni. Gwneir y saint yn y diwedd wrtb fodd y ddeddf. D)Tna fydd eu nefoedd. Ysbryd Crist ynom, a'i gariad ynom, yn gyflawnder y gyfraitb. II. DlGONOLKWYDD TREFN DUW I WNEYD YE HYN NI ATI, AT Y DDEDDF. 1. Trefnu lawn dros yr euog. Nid gwaitb deddf oedd cbwilio am Gyfryngwr. *' Yr enaid a becbo, bwnw fydd marw," ydoedd ei llais hi. Penarglwyddiaetb rasol a wnaeth hyn. "Yr hwn a osododd Duw yn iawn." "Gosodais gymmorth ar un cadam." Psalm lxxxix. 19. 2. Ad-uno Duivdod a dyndod yn agosach nag erioed. Undeb natur yn mherson Crist. Duw yn y cnawd. Undeb anian a bywyd trwy ffydd yn Iesu Grist. "Fel y byddont oil yn un," &c. loan xvii. 21. 3. Lladd yr elyniaeth a cliadw y gelyn. Ni wyddai deddf am hyn. " Melltigedig," meddai hiuwch ben yr euog. Gofyn iddi, " Pa fodd y cyfiawDheir dyn gydaDuw?" Job xxv. 4. Dim ateb. Ond yn an- anfoniad y Mab, a thrwy ei waith effeithiol ef, ceir atebiad cyflawn. Ehuf. iii. 25—28. 4. Dedwyddu dyn wedi pechu. Bydd y ddeddf yn nodded i'r glan, ond beth a ddaw o'r euog? Trueni a damnedigaeth. Ond trwy drefn y Cyfammod Gras, ceir cyfiawnder o lawenydd a digrifwch bythol i bawb a gredant yn Iesu Grist. 5. Symud y pechadur i dir y fendith. Er fod digon yn Ngbrist, y 84 PREGETHAU. mae dyn yn y cadwynau ac yn y carchar. Ond y mae drysau y carchar yn cael eu cyhoeddi yn agored yn yr Efengyl, a Duw wrth ei swydd yn rhyddhau. Psalm lxxix. 11. " Yr Arglwydd sydd yn gollwng y carcliarorion yn rhydd." Psalm cxlix. 7. 6. Cymhwyso ac effeithio y bendithion er puro yr enaid. Wedi cyf- iawnhau yn y Llys, y mae eisiau sancteiddio ar ddelw Duw. Y mae eisiau golchi yn y gwaed, a dwyn i'r nef i ganu " Iddo ef." Colos. i. 12. Dat. i. 5. III. TUEDD YMAEFEROL YR ATHRAWIAETH HON. Pa les pregethu fel hyn ? I ddangos, 1. Fod dyn fel pecliadur yn wrthddrych tosturi mawr. Y mae pawb rhinweddol yn tosturio drosto. Ond fe gynhyrfwyd tosturi anfeidrol Duw tuag ato, y truan tlawd a digymhorth. Meddyliwn fod llygaid tanllyd angylion yn cymylu wrth syllu ar ddyfhder cwymp dyn, ac mai dyna roddodd derfyn ar gydgan ser y boreu, hyd y ganwyd Ceid- wad. Ond nid oedcl holl dosturi angylion yn ddim wrth dosturi Duw. 2. Anfeidrol ras yn nhrefn iechydwriaeth. Dyma for anfesuradwy. " Yn hyn y mae cariad " — cadwyn cariad yn myned i lawr ac i lawr, nes dyfocl i waelod y pydew erchyll, i godi dyn i fyny. Dyma destyn cdn i angylion ar ol eu synder uwch ben y cwymp. 3. Gogoniant y drefn Gyfryngol. Yr holl briodoliaethau yn cyd- lewyrchu wrth godi dyn. Nis gallaf weled pa fodd y gwelsid y priod- oliaethau i gyd trwy i Adda beidio syrthio. • "Wrth ei gospi ar ol syrthio, ni welsid trugaredd: wrth ei achub heb lawn, ni welsid cyfiawnder. Ond trwy y drefn Gyfryngol, y mae yr holl briodoliaeth- * Gofyna Mr. Pierce mewn llythyr, i'w or-hoffus gyfaill, y diwedd- ar Barch. Isaac Harries, Wyddgrug, beth oedd ei farn am y syhv yma, fel hyn : — " Er na chlywais arall yn ei ddyweyd, ac nad wyf yn hollol benderfynol a ddyhd ei ddyweyd, eto yr wyf yn cael fy nhueddu i feddwl ei fod yn wirionedd. Bydd cael eich barn ar hyn o werth genyf. Ni ddymunwn gyhoeddi dim o'r Pwlpud, ond a fydd a thuedd i adeiladu a gwneyd lies ynddo." Fe wel y rhai sydd wedi darllen y gyfrol hono ar " The Divine Treatment of Sin,'' gan y Parch. J. Baldwin Brown, mai dyma yn hollol ydyw ei syniad ef. Tybiwn modd bynag ein bod wedi darllen y golygiad hwn yn ngwaith un o'r hen Dduwinyddion, er nad allwn yn awr gofio yr enw. Ond gall yr un syniad fod yr un mor wreiddioi i fwy nag un awdwr. PREGETHAU. 85 au yn ymddadblygu yn ogoneddus. Y niae llawer mwy o Dduw yn dyfod i'r amlwg ar ol y ewymp nag oedd o'r blaen. 4. Rhaid ein rhyddhau oddiwrth ddeddf pechod cyn y bydd genym hawl yn y drefn hon. Khaid diorseddu pechod, ac i niuau rodio " yn ol yr yspryd." Rhaid i ni fod o dan arweiniad Yspryd a Gair Duw, ac i ni groeshoelio y cnawd a'i holl chwantau. 5. Myn y ddeddf ei gofynion yn mhawb ryw ffordd lieu gilydd. Isaill ai trwy dderbyn y drefn a chael ein gwneyd wrth fodd y ddeddf byth, neu fod o dan ei melldithion. Pa fodd y bydd hi gyda ni ? Cofiwn mai nid am fyned i lawr yn demnir, ond am wrthod dyfod i PREGETH X. YR HEN BOBL. " Coron anrhydeddus yw penllwydni, os bydd mewn ffordd cyfiawn- der." Diar. xvi. 31. Crefydd sydd yn nodweddu dynion yn y byd. Addurn ar un Haw, gwarth ar y llall. Cyfeiria y testyn at hen bobl. I. GOLWG DDIGALON A BRON ANOBEITHIOL YW G WE LED HEXAFGWR yn Annuwiol. Annhebyg i droi. Amheus a ddychwel byth bellach. 1. Mae wedi Mr arfer byw yn ddigrefydd. Cynefino : geiiiau, ym- ddygiadau, cwmni. " A newidia'r Ethopiad ei groen ? '"' 2. Y mae mwy o rivystrau yn codi ar y ffordd o liyd. Y galon yn galetach. Y cadwyni yn dynach. Mwy o fantais i'r diafol i ddallu, ac os tueddu at grefydd, bydd yn danod mwy. Amgyichiadau tebyg i'w ddigaloni. Nid oes fawr o obaith. Jer. ii. 24. 3. Aeth llawer o foddion heibio yn afiivyddianus. Sawl goruch- wyliaeth a ddaliwyd ? A gweinidogaeth a wisgwyd allan ? M ethodd y cwbl. Athrawiaeth y gwaed, mellt Sina, gwreichion uffern. Beth ychwaneg ellir ddisgwyl? Esay v. 4. 4. Y mae y dymuniadau wedi gwanhau. Bu mwy o duedd. Nid mor gryf at ddim yn awr. Daliwyd pan oedd y meddwl yn hyblyg, tebyg iawn y deil bellach. Nid yw mor hawdd ei symud. Wedi ym- lonyddu. Pur dywyll yw. G 86 PREGETHAU. 5. Y mae mwy yn marw yn ddigrefydd nag sydd yn ei chael ar ol myn- ed yn hen. Gwelwn ambell un tua'r unfed awr ar ddeg. Peth rkyfedd fydd gweled un triugain, neu ddeg a tliriugain, yn troi at grefydd. Ond ami y gwelir hwy yn gorplien yn anedifeiriol. II. Ee mob anhebyg eto mae'n bosibl. Y mae gobaith. 1. Gras a gallu Ditw. Ni roddwn derfyn i Sanct yr Israel. Mae ei ras fel y mor. Cododd, a diau y cyfyd gofgolofnau i ras o hen brenau crinion iawn. Ehai o ymyl y tan, fel y lleidr ar y groes. Dyma ddigon rhag anobaith. Nid ei lwybr cyffredin yw. Dyna ddigon rhag rhyfyg. Anogaeth i blygu yn awr yw hyn, ac nid i oedi. 2. Ymddygiadau Duvj a'i amynedd. Cafodd achosion yn dy erbyn, eto arbed. Hir-ymarbous beb ewyllysio fod neb yn golledig. Pob blwyddyn yn llawn o drugareddau. Ymwneyd a pbob teimlad a feddi er dy enill. Y mae heb dewi eto. 3. Addewidion a llais cyffredinol y Bibl. Y mae rbanau wedi tewi, ond nid i gyd. "Hollgyrau y ddaear;" "Eto dychwel;" " Yr bwn a ddel," beb dewi. Nid fel y fyddin wladol, rbyw oed penodol. Der- byn y deillion, y cloffion, y gwywedigion. Dy dderbyn di wrth dy ffon. Yn dy wydrddrycb, ie wedi gwywo gan benaint. 4. Digonedd yr lawn. Boddlonwyd cyfiawnder. Y drugareddfa.. Duw yn Nghrist yn cymodi y byd. Duw yn gyfiawn ac yn cyfiawnhau. 5. Daeth rhai ar fin uffem, a derbyniwyd pawb a ddaeth. Man- asseh, y Corinthiad, a Magdalen. Gwelsom ninau rai. Ni wrtbod- wyd un. Gan byny ni rown neb i fyny tra bo anadl ynddynt. Ond a bono allan yn fuan, yna rbaid tewi bytb. III. Mae hen gristion yn hakdd ac yn anbhydeddus iawn. Hen dad, neu ben fam yn y ty. 1. Y maent wedi gweled llawer. Dydd a nos, binon baf, a storm- ydd gauaf. Llawer gelyn, a llawer cyfaill. Llawer loan, a llawer Judas. Gwyddant sefyllfa Seion yn yr anialwcb. 2. Teimlad a phrofiad. Effaitb y petbau ar y meddwl. Goiid, ergydion, dagrau, llawer pwll, a gwaredigaetb. Can a gorfoledd # Petbau na feddylia ereill. 3. Prawf-wy bo daeth, (Experience). Pan na fydd ereill ond anturio, byddant bwy wedi dysgu a gweled. Mae cyngbor yr ben o werth. 4. Nerthol yn y tywydd. Nid pob awel a'u teifi yn ol. Tynant eu cwys er y storm. Y mae rbai da yn colli, ond rbai gweiniaid plentyn- aidd ydynt. Haws gan yr ben dosturio, na digio. PREGETHAU. 87 5. Cymhorth a lies i ereill. Gafael yn y llaw, yn hytracli na tharo i lawr. Cofia fel y bu yn ieuangc ; gwell na'r dibrofiad. Os metha y tad neu y fam, yn ochr tynerwch y gwnant. Cyhhwysiad. 1. Testyn wylo a chdnu. Aetb yn bwyr, ond nid rhy hwyr. 2. Er na wna yr hen les i grefydd, givna crefydd les iddo ef. 3. Bydd ei gdn yn uwcli na neb yn y nef. PREGETH XL GOGONIANT AC ARDDERCHAWGRWYDD EGLWYS DDUW YN Y DYDDIAU DBVEDDAF. " Y dydd hwnmv y bydd ar ffrwynau y meirch, SANCTEIDD- RWYDD TR ARGLWYDD ; a bydd y crochanau yn nhy yr Arglwydd fel meiliau ger bron yr allor. Bydd pob crochan yn Jerusalem ac yn Juda yn Sancteiddrwydd i Arglwydd y lluoedd: a daw pob aberthwr, ac a gy miner ant o lionynt, ac aferwant ynddynt : ac ni bydd Canaan- ead mwyach yn nhy Arglwydd y lluoedd y dydd hwnniv." Zech. sir. 20, 21. "Wkth sylwi ar eiriau prophwydoliaetk y llyfr hwn, gwelwn mai dydd mawr yw *' y dydd h\vnw : ' sydd yn y testyn. Yr oedd dydd neu dymor oes y propbwyd hwn yn un pwysig iawn. Yr oedd yn gyd- oeswr ac yn gyd-lafurwr a'r propbwyd Haggai, -wedi dychweliad y gaetbglud o Babilon. Adeiladiad yr ail deml a gefnogent, a beient yi fawr y rbai a drigent yn eu tai byrddiedig eu bunain, a tby Dduw yn annghyfanedd. Yr oedd eu gweinidogaetb a'u bawdurdod yn ddwyfol. «'Yna y propbwydi, Haggai y propbwyd, a Zacbariab mab Ido, a bropb- wydasant i'r Iuddewon oedd yn Juda ac yn Jerusalem ; yn enw Duw Israel y propbwydasant iddynt." Ezra v. 1. Gellir edrycb ar nerthyr anogaetbau i ffyddlondeb a llafur gyda tby yr Arglwydd, gan y propb- wyd bwn yn dripblyg, sef yn gyntaf, y dydd a aetb beibio — " Cryfbaer eicb dwylaw cbwi, y rbai ydycb yn clywed y geiriau byn;— canys cyn y dyddiau byn, nid oedd na cbyflog i ddyn, na Hog am anifail, na beddwcb, &c. Trueni, gortbrwm, a dinystr, a lanwent y wlad; a hyny yn ganlyniad anocbeladwy seguryd ac eilunaddoliaeth eieh tadau- g2 88 PKEGETRAU. Anufudd-dod i Dduw a dynodd arnom y fath drueni ; o ganlyniad, ymostyngiad i'w ewyllys, a ffyddlondeb yn ei waitb, a sicrba ddyogel- wcb a llwyddiant rbagllaw. Cyferbynia ei ddydd presenol a'r dydd a aetli beibio ; hefyd, fel anogaetb yn y gwaith mawr — " Ond yn awr ni byddaf fi i weddill y bobl byn, megis yn y dyddiau gynt, medd Arglwydd y lluoedd,'' Wele wawr diwygiad ac adferiad eto ar y wlad, a nawdd a boddlonrwydd Duw Israel arnom. Adeg hyfryd i weitbio. Ond yn benaf cadarnbeir bwy trwy gyfeirio eu meddyliau at "y dydd hwnw." Edrych yn mlaen at gyflawniad yr addewidion — amser neillduol o lwyddiant a buddugoliaeth yr eglwys ar ei boll elynion a'i gortbrynrwyr — Undeb yr boll lwythau yn nertb i'w gilydd, ac am- ddiffyn yr Arglwydd arnynt, pen. xii. 5 — 8. Tori ymaitb enwau yr eilunod, a cbael gwasanaetb pur yn Si'on. Gelwir " y dydd bwnw '' yn necbreu y benod bon yn " ddydd yr Arglwydd.'' Mae goruchwyl- iaetb yr efengyl yn cael yr enw bwnw befyd: a diau fod iaith a darluniadau propbwycloliaethol yr Hen Destament mor fawreddog a gogoneddus, fel nas gellir gweled nertb eu cyflawniad ond yn rbanol a diffygiol, nes eu dal yn ngoleu teyrnasiad y Messiab trwy yr efengyl Tybiwyf y cyfeirir yma at ei ddyfodiad ef yn y cnawd, yn oleuni y bydj ac yn baul " dydd bwnw." Ac wedi cyfnod o rai canoedd o fiynydd- oedd niwlog a du : nid dydd ac nid nos yn bollol, dyna oleuni yn yr bwyr; "Duw a ymddangosodd yn y cnawd" — "Haul cyfiawnder a gyfyd i cbwi, a meddyginiaetb yn ei esgyll." Dyna ddyfroedd bywiol, nertbol, a pbarbaol, yn tori allan o Jerusalem, a'r Arglwydd yn Erenin ar yr boll ddaear : a bydd un Arglwydd a'i enw yn un. Dydd barnau lor ar yr anufaddion, a Si'on yn foliant ar y ddaear. Mae y testyn yn ddarluniad o ogoniant yr eglwys yn nydd ei llwyddiant. Atbrawiaetb y testyn ywj GOGONIANT AC ADDERCHAWGRWYDD EGLWYS DDUW YN Y DYDDIAU DIWEDDAE. Gwnawn rai syhvadau arweiniol, trwy daflu golwg tros y darlun ardderchog hwn o ogoniant yr eglwys. Mae ei linellau yn gywrain a tbarawiadol iawn. 1. Tymor neu gyfnod ei gogoniant, " Y dydd hwnw. v Dydd yr orucbwyliaetb efengylaidd. Nid oedd yr orucbwyliaetb flaenorol ond tywyll a niwliog iawn. Bu am betb amser yn gaddug ofnadwy tuag Eden. Yr oedd y cyboeddiad o Had y wraig fel ymddangosiad seren o bell trwy niwl mawr. Lluosogwyd y ser, a goleuodcl Duw lawer o ganwyllau y naill oes ar ol y Hall, fel y gellir dyweyd ei bod yn myned PREGETHAU. 89 yn oleuacli i raddau o hyd, oddieithr y tywyllwch pan nad oedd pro- phwydoliaeth, yn flaenorol i ymddangosiad loan Fedyddiwr, ac yn y man, cododd yr haul. Dydd yw hwn ag y bu yr hen dduwiolion yn edrych yn hiraethlon am dano. Dydd mawr yw hwn, a gwaith niawr a herthyn iddo, i'e, y gwaith niwyaf a berthyn i Dduw ei hun. 2. Natur ei gogoniant, " Sancteiddrwydd i'r Arglwydd." Bydd y pethau a berthyn i ddynion yn cael eu hanghofio : yr Arglwydd fydd canolbwynt mawr eu holl gyflawniadau — pob gau ddiben wedi darfod — ysbryd ymbleidio wedi cilio — hunangais wedi colli — gogoniant yr Arglwydd a fynegant. Yr Arglwydd yn unig a ddyrchefir yn " y dydd hwnw " — ei enw ef a godir, ei waith ef a gyflawnir, a'i ddelw ef a wisgir. Trodd dynion trwy bechod oddiwrth Dduw, a gwnaethant eu hunain yn dduwiau iddynt eu hunain ; ond pan fydd Si'on yn gwisgo gwisg- oedd ei gogoniant, gwelir trigolion y byd wedi cydgyfarfod eto yn yr Arglwydd, fel eu diben penaf. 3. Cyhoeddusrwydd ei gogoniant, " Ar ffrwynau y meirch." Cerfis y geiriau ar glud a harness y meirch fel addurn iddynt, a bydd eu holl wasanaeth yn deilwng o hyn, fel coat of arms y boneddion ar eu cer- bydau. Bydd y creadur sydd yn awr wedi ei ddarostwng i oferedd, yn mwynhau ei ryddid. Gwelwn yma fod terfyn i fod ar ryfel a thy wall! gwaed, gorthrwm a gorfaeliaeth. Bydd y pethau ag sydd yn awr yn cael eu troi yn atalfeydd i grefydd lesu, i gyd yn blaid ac yn gymhorth i'w llwyddiant. Bydd holl fasnach y gwledydd, holl amcan trafnidwyr, a holl ofal cludwyr yn " Sancteiddrwydd i'r Arglwydd." Toir a. bythol warth y rhai y oodwyd eu henwau fel gwroniaid maes y gwaed, twyll- fasnachaeth, &c. 4. Cyffredinolrwydd ei gogoniant, "A bydd y croclianau ynnhy yr Arghcydd fel meiliau ger bron yr allorJ' Pob un, y lleiaf fel y mwyaf. Mae llawer o bethau yn bresenol, yr edrychir arnynt yn wael ac yn ddirmygus, hyd yn oed gan broffeswyr crefydd, ond pan welir y dyddiau dedwydd yn ein testyn, bydd y wasanaeth waelaf mor sanctaidd a'r swydd Tawchaf. Pob rhan o'r gwaith yn gysylltiedig a'u gilydd ac yn gymhorth i'w gilydd hefyd. 5. Deiliaid ei gogoniant, neu sancteiddncydd yr addohcyr, "A daw pob aberthwr, ac a gymerant o honynt, ac a ferwant ynddynt." Cry- bwyllwyd uchod fod pob rhan o'r gwaith yn gydbwys; felly gallwn ddyweyd yma, y teimlir felly tuag ato gan yr holl eglwys. Bydd pob peth a berthyn i dy a gwaith yr Arglwydd mewn bri mawr. Ni fydd gwahaniaethu mewn parch a phwysigrwydd swyddawl, ond bydd pob un yn aberthwr. Dim cymaint o bwys pa lestr, ond aberthu fydd o 90 PKEGETHAU. bwys. Bydd digon o waith i'r holl aberthwyr, ac i'r holl lestri hefyd. Dydd llawenydd fydd hwn, am "baratoi o Dduw y bobl." 6. Neillduolrwydd a pherffeithrivydd ei gogoniant, "Ac ni bydd Canaanead mwyach yn nhy Arglwydd y lluoedd." Arwydda y gair " Canaanead," fasnachwr neu fydolwr. Nid yn unig byddant oil yn aberthwyr, ond ymddidolant oddiwrth y byd yn ei yspryd a'i arferion. Derfydd gwneyd masnach o air Duw. Certhir allan fydolrwydd a chybydd-dod o'r eglwys. Bydd yr holl aberthwyr yn derbyn, ac yn arddel eu gilydd mewn cariad: ond yn y cwbl ar dir " sancteiddrwydd i'r Arglwydd." Ni ddaw o'i mewn mwy ddienwaededig, nac aflan. Bydd yr eglwys yn lie rby sanctaidd i ragrithwyr i lechu ynddi y pryd hyn, 1. Gynwysa yr athrawiaeth lion, dystiolaeth o ivirionedd yn sylfaen ffydd a hyder y saint yn mhob tywydd ac amgylchiad. Nid os, neu fe allai, sydd yma. Mae gan Sion fodd i ynigysuro yn y tymbestloedd trymaf. Ni ddylai y cristion ddigaloni gan nad pa mor dywyll y byddo. Cadarnheir tystiolaetb ein testyn gan Dduw trwy luaws o destynau ereill, " A bydd yn y dyddiau diweddaf, fod mynydd ty yr Arglwydd wedi ei barottoi ym mben y mynyddoedd, ac yn ddyrcbafedig goruwch y bryniau," &c, &c. Esay ii. 2 — 5. Jer. xxxi. 40. Ezec. lxvii. 1 — 6. Daniel xii. 4. Psalm lxxii. 16. Dyaia golofnau y pwysa Sion arnynto oes i oes. Ar y creigiau disigl byn y saif y cristion i syllu ar arwydd- ion yr amserau, a cbadarnbeir ei ffydd wrtli weled y petbau sydd yn cjTiieryd lie o'i amgylch. Yr ydym yn son yn ami, ac nid heb reswm dros hyny, fob crefydd yn isel, &c. ; ond wrtb sylwi ar betbau a gymer- ant le yn ein dyddiau, gallwn weled ei bod yn ei pberthynas a. mater y testyn, yn uwcb o lawer nag y bu erioed. Beth yw y peirianau nertbol sydd gan Sion ar waith yn y dyddiau hyn ? Mae llawer o gynniwair, a gwybodaeth yn amlhau ; mae mwy o yspryd cenhadol, a haelioni, ac ymdrechion cyhoeddus er dylanwadu ar y byd, nag a fu er's oesau. Beth yw y ffrydiau nerthol a ddylifant trwy y gwabanol gymdeithasau, a thrwy y wasg, gan ymarllwys yn afonydd bywiol ar y byd ? Arwydd- ion fod Si'on yn gweithio ac yn llwyddo. Mae yr eglwys ar y niaes yn hau yn y dyddiau presenol, ac mor wir a'i bod felly, gwelir y ffrwyth toreithiog mewn canlyniad. Nid oes llai a wna'r tro na chael teyrnas- oedd y byd yn eiddo ein Harglwydd ni a'i Grist ef. Nis gallwn gau ein Uygaid ch waith, rhag ediych ar y ddaeargryn nerthol sydd yn dymchwel gorseddau, ac yn lluchio a chladdu coronau yn adfeilion hen sefydliadau annghristaidd y cy fan dir. Llawer o fanau y rhai a am- gaerwyd yn gadarnach na Jericho, yn erbyn Gair Duw a tbystiolaeth PEEGETHAU. 91 Iesu Grist, a lie y teyrnasai tywyllwch paganiaeth a phabyddiaeth am oesau lawer, sydd yn awr a'u caerau wedi syrthio, eu llywyddion wedi ffoi am eu bywyd, a'r trigolion a synant yn ngoleuni newydd rhyddid ac iawnderau eydwybod, a Gair Duw yn cael derbyniad croesawgar gan filiynau o newydd. Mae y petbau mawrion hyn yn rhy nerthol eu dylanwad ar feddyliau, i'w gadael yn ddifraw, nag yn ddihyder. Teimla Sion ei nerth nes ymwroli ac ymgryfhau. Mae gweled yr hiraeth, a cblywed dymuniadau miloedd am eu dysgu yn fanylach yn ffordd Duw, yn cynhyrfu teimladau calon Si'on, ac yn codi miloedd Israel at eu gwaith. Ac nid yw Duw yn anghyfiawn, fel yr angbofio eu gwaith a'u llafurus gariad. Eu lief yw — "Bywha. dy waith yn nghanol y blynyddoedd." Daw Si'on i fyny. Digon o sicrwydd yw fod y gweision "yn hoffi ei meini, ac yn tosturio wrtli ei llwch hi. - ' Dar- llenai y Psalmydd ar agwedd a theimlad yr eglwys, nad oedd ei Duw yn mhell oddiwrthi, Ps. cii. 13—22. " Kid ofnant ond cryfheir eu dwylaw" hefyd, wrth weled ysbryd y brophwydoliaeth yn dyfod i'r goleu yn agwedd Sion yn ein dyddiau. Mae mwy o undeb teimlad ac ymdrecbion rhwng y gwabanol lwythau, nag a fu er dyddiau ein tadau. " A thywysogion Juda a ddywedant yn eu calon, Nerth i ni fydd preswylwyr Jerusalem yn Arglwydd y lluoedd, eu Duw hwynt." Mae yr Evangelical Alliance wedi tynu sylw yr eglwys trwy y byd, at y mawr bwys o fod " oil yn un." Dywed ty- wysogion y gwabanol lwytbau yn eu calon, yn gystal ag yn eu hym- ddygiadau, " Nerth i ni y w ein brodyr yn Arglwydd y lluoedd, eu Duw hwynt." " Nerth i ni : " undeb sydd nerth. Tra yr oedd y gwahanol lwytbau yn ymryson a'u gilydd ar y ffordd, yr oedd diafol yn ddigon tawel, a'i deyrnas yn llwyddianus ; ond mor fuan ac y daw i fyny ei thegwch priodol, " Oil yn un," yn ei hysbryd a'i gwaith, bydd " yn ofh- adwy fel llu banerog." Gwerthfawrogir yr egwyddor fawr hon yn mysg ein cenedl ninau. Cymerwn yr holl bethau hyn, yn nghyd a llawer o bethau eraill a allem grybwyll, yn arddangosiadau o wirionedd tystiolaeth ein testyn, er ein harwain i hyderu yn y Duw a'u llefarodd, ac i ymwroli ac ymgryfhau yn y stormy dd oil. 2. Darlnniad o ddymunoldeb a liy fry dwell yn sylfaen ein hawyddfryd an hiraetli, " Sancteiddricydd i'r Arglwydd" Delw Duw ar ddynion. Purdeb calon yn tori allan trwy yr holl fywyd a'r ymddygiad. Bydd Jerusalem yn gwisgo gwisgoedd ei gogoniant y pryd hyn. Bydd yn hawdd adwaen dilynwyr yr Iesu wrth eu bywyd sanctaidd. Bydd annuwioldeb wedi cywilyddio — llygredigaeth wedi colli tir. Ni fydd perygl tramwy'r heolydd, nac ofn yn y farchnad. Prynir a gwerthir 92 PKEGETHAU. beb dwyllo y naill y Hall ; ac ni bydd nac angen am dafarn, na tbyst er cadarnbau y cytundeb. Diau fod gormod o Ganaaneaid yn nby- Arglwydd y lluoedd eto. Bydolrwydd a leinw yspryd llawer proffeswr, ac a lwydda yn ei boll fasnacb a'i ymwneyd ac ereill. Mae sancteidd- rwydd yn banfodol i lwyddiant, a diau mai arwydd gobeitbiol am flodau gwanwyn lhyyddiant ar acbos y Cyfryngwr yw, pan fyddo rbew gauafaicld a nosawl yn gwywo proffeswyr bydol a cbnawdol, a'r llafur- wyr yn cbwynu y winllan. Wedi cartbu yr amburedd allan, y gellir disgwyl cynydd a llwyddiant yr egin grawn. Mae yn ddiameu fod eglwys o rifedi bycban os bydd yn byw yn sanctaidd, ac yn byw yn ol egwyddorion ysprydol y Testament Newydd, yn fwy ei dylanwad ar y byd, ac o atalfa i lygredigaeth y byd, nag yw llond teml fawr, gymaint a tbeml Diana yr Epbesiaid gynt, o broffeswyr bydol, ffurfxol, y rbai na wyddis rbagor rbyngddynt yn eu bywyd cyffredin na dynion y byd. Cynwysa y dymunoldeb bwn wybodaetb a pbrofiad belaeth yn mbetbau yr efengyl. Mae rbai a ddadleuant tros wybodaetb fawr, ond a ddiystyrant brofiad a tbeimlad, nad oes eu beisiau. Ereill a olygant mai profiad a tbeimladau crefyddol yw y cwbl angenrbeidiol, ac a edrycbant ar y gwybodus a'r belaetb ei amgyffredion, fel rbywbeth tu allan i gylcb crefydd, os nid yn bollol ddigrefydd. Ond y gwirion- edd yw, fod y dclau o bwys a gwertb dirfawr, ac nas gall y naill na'r Hall focloli yn eu llawn ddylanwad ar y meddwl, ond fel y derbyniant eu nertb y naill o'r Hall. Nid yw yr boll addysgu, a'r ymdrecbion o blaid addysg yr ieuengctyd yn yr Ysgolion dyddiol a Sabbotbol, ond arweiniadau at y gogoniant yn y testyn. Dygir i ben gyflawniad mewn rban helaeth, yn ein dyddiau ni, o'r bropbwydoliaetb, " Llawer a gynniweiriant, a gwybodaetb a amlbeir,'' Bydd cawri ar y ddaear yn " y dydd bwnw,'' " A bydd y Uesgaf o honynt y dydd bwnw fel Da- fydd ; a tby Dafycld fel Duw, fel angel yr Arglwydd o'u blaen bwynt." " Ac ni ddysgant mwyacb bob un ei gymmydog, a pbob un ei frawd, gan ddywedyd, Adnabyddwcb yr Arglwydd : o berwydd bwynt-bwy oil o'r Ueiaf o bonynt byd y mwyaf o bonynt a'm badnabyddant, medd yr Arglwydd.'' Mae gwybodaetb yn amlbau yn ein boes, er boll gaddug tywyllwcb a dicbelHon annuwiaetb a Phabyddiaetb y byd. Mae mwy o famau duwiol yn magu eneidiau eu plant, nag a fu mewn un oes flaenorol; ac y mae yr Ysgol Sabbotbol yn maetbu ac yn dwyn allan blanbigion, y rbai a fyddant ffrwytblon a defnyddiol eto yn yr eglwys. Diau fod ieuengctyd a blodau ein cynulleidfaoedd yn sefyll, yn y gangen bon, ar uwcb tir na'r tadau gynt; ac er mor danbaid a cby- mwys i amgylcbiadau yr oes yr oedclynt yn byw ynddi, oedd dawn yr PKEGETHAU. 93 henuriaid gynt, eto, mae yn eglur fod ton y weinidogaeth yn llawer uwch, eangach, a disgleiriacli yn bresenol; ac eglur yw mai uwch a disgleiriach yr a. eto. Cangen ddymunol iawn yn y gogoniant hwn liefyd, yw y tangnefedd a'r heddwch eyffredinol a deyrnasa ar y ddaear. Bydd Sion a'i medd- ylfryd ar yr Arglwydd, a chedwir hi " mewn tangnefedd heddychol ; '' S* Ni chynfigena Ephraim wrth Juda, ac ni cliyfynga Juda ar Ephraim." Nid yn unig bydd yr eglwys yn heddychol yn ei chylchoedd cyssegr- edig, ond bydd egwyddorion efengyl y tangnefedd wedi gweithio eu ffordd a chario eu dylanwad ar holl amgylchiadau y byd, Derfydd casglu meirch rhyfel i ddryllio dinasoedd a thywallt gwaed dynol — " Sancteiddrwydd ar ffrwynau y meirch." " Curant eu cleddyfau yn sychau, a'u gwaewffyn yn bladuriau." Banerau Tywysog tangnefedd a gwhwfanir dros y byd. Nis gallon gau ein llygaid yn erbyn symud- iadau ein hoes at hyn hefycl. Teilynga y Gynhadledd Heddwch a gynhaliwydyn Brussels, prif ddinas Belgium, ei thragywyddol gofnodi, fel toriad gw&wr " y dydd hwnw " yn y gangen ardderchog hon o'i ogoniant. Mae yn giveithio yn dda. 3. Darluniad ofywyd a gweithgarwch, er cynyrchu ein sel a'n liym- drechion yn y gwaitli ; a'n codi at ein dyledsicyddau o'i Maid. Mae gan bawb ei waith — nid ydym i fod yn segur; "A daw pob aberthwr, ac a gymerant o honynt, ac a ferwant ynddynt." Os ydym am fod yn ddeiliaid teilwng, rhaid i ni aberthu. Er fod ein Harchoffeiriad yn ei Aberth maw, wedi dileu yr offeiriadaeth fel swydd neillduol i bersonau unigol, eto, mae yr holl saint yn " offeiriadaeth sanetaidd, i offrymu aberthau ysbrydol, cymeradwy gan Dduw, trwy Iesu Grist." A ydym yn aberthu ein hunain i Dduw ? " Yr wyf yn attolwg i chwi, frodyr, er trugareddau Duw, roddi o honoch eich cyrff }Ti aberth byw, sanetaidd, cymeradwy gan Dduw, yr hyn yw eich rhesymol wasanaeth chwi." "Eithr rhoddweh eich hunain i Dduw, megys rhai o feirw yn fyw" — ymgyfamodi a Duw fel ei bobl, ei filwyr — ysgrifenu a'r Haw, Eiddo'r Arglwydd ydwyf ac a fyddaf. Os na allaf wneyd llawer, dilynaf y fyddin. Mae bywyd a rhodiad teilwng o grefydd o bwys mawr — dyma aberth cymeradwy gan Dduw, trwy Iesu Grist; — dangos Duw yn ein bywyd ddug eraill i waeddi, " Awn gyda chwi, canys clywsom fod Duw gyda chwi;" — amlygiad o Dduw gyda ei bobl a wna ei ffordd yn adna- byddus yn mhiith yr holl genhedloedd; trwy aberthu fel Iryn yr ymgysegrwn i fod yn dystion iddo. Mae pawb, o ganlyniad, yn gymhorth neu atalfa i lwyddiant crefydd yn y byd. Aberthu calon a theimlad mewn dymuniadau a mawl : "Ey mab, 94 PKEGETHAU. moes i mi dy galon : " bydd y cwbl a wnawn yn ofer heb hyn. Nid yn unig cywirdeb a symledd y galon, ond teimlad calon wedi ei dryllio mewn ymostyngiad ac awyddfrydedd— ymostyngiad am ein beiau a'n hanffyddlondeb, a hiraeth am weled y byd yn dyfod i afael iechydwr- iaeth. Khaid i Sion gael ei gwasgu yma, cyn y gwelir ei llwydd. " Aberthau Duw ydynt yspryd drylliedig : calon ddrylliog, gystudd- iedig, Dduw ni ddirmygi ; " dywed Duw am y cyfryw, " Ar hwn yr edrycbaf." Dylem feithrin yn ein meddwl fwy o deimlad dros y byd a'r eglwys. Yr oedd Arch Duw yn agos iawn at galon EH— teimlai ei galon yn ei hachos. Codai Dafydd Jerusalem goruwch ei lawenydd penaf. Mae enw a gogoniant Duw yn gysylltiedig ac amgylcbiadau ei achos, yna gweddai fod ein gofal penaf ninau yn ei gylch, fel prif bwnc ein by wyd — llwyddiant Sion ein prif hyfrydwch a'n gorfoledd ; ac ar y Haw arall, iselder, dirywiad yr eglwys, ein gofid a'n trallod dyfnaf. Gweled cyfiawnder yn amwisg addurnedig offeiriaid yr Arglwydd, bair i'r saint orfoleddu: a phan fydd yr Arglwydd yn eu gwisgo ag iach- awdwriaeth, ei saint dan ganu a ganant. Dyma aberthau y byddai yn liyfryd eu gweled yn amlach ar allorau Sion ; " Abertbaf i ti aberth moliant " — " Ewch i mewn i'w byrtb ef a diolcb, ac i'w gynteddau a. mawl.'' Gweddai fod yr abertbau hyn ar ein hallorau bob amser, a'r tan yno heb ddiffodd ddydd na nos. " Offrymu rhoddion ac aberthau ;" " Ond gwneuthur daioni a chyf- ranu, nac annghofivvch : canys a. chyfryw ebyrth y rhyngir bodd Duw." Teimlad calon fel yr hyn a grybwyllwyd yn fiaenorol, yw cynhyrfydd ymddygiad. Os bydd y galon yn teimlo, ac mewn agwedd briodol, ni welwn ddim yn ormod a aUwn ei wneyd yn ol amgylcbiadau gwrth- rych ein gofal. Fel hyn y bydd ein gwaith yn aberthu yn rhyngu bodd Duw. Wrth ein hymdrechion y mesurir ein teimlad. Mae cref- ydd yn dwyn dyn i deimlo, a theimlad yn codi dyn at ei waith. Ni ofynir gan neb wneyd ond yn ol ei aUu a'i sefyHfa, ac fel y Hwyddodd Duw ef. "Ac i bwy bynag y rhoddwyd llawer, llawer a ofynir ganddo." Gan hyny ni ddylem ddisgwyl wrth ein gilydd, ond fod i bob un wneyd ei ran yn ei gylch ; — cymerwn y Uestr sydd yn ein cyraedd, a berwn yn hwnw. Ni fydd gwobr i neb am yr hyn a wnaeth arall ; ac nid mawr- edd nac addurn y llestr na'r aberth a ganmoHr yn y diwedd, ond ffyddlondeb yn ol ein cylchoedd. Gan hyny, rhoddwn yr oil a feddom ac a allom, ar aHor crefydd ;— ein talentau i fwrdd y cyfnewid ein harian (os priodol dyweyd ein) a'n meddianau ar allor defnyddiol- deb ; gwneyd y cwbl megys yn ngolwg yr Arglwydd megys i Grist. Mae hoU dalaethau ymherodraeth y Cyfryngwr yn un frenhiniaetli PKEGETHAU. 95 fawr, ac un gwaitb rnawr, a lie i bawb wneyd ei ran gydag ef, yw ei amddiffyu a rhwyddhau ei lwyddiant. Prif waitb Trindod yw liyn, a'r fiyddloniaid, o'r ruwyaf hyd y lleiaf yn gydweitbwyr Duw — o'r araitli feyawdl a nertkol, liyd yr ochenaid ddirgel o galon gywir — o aur ac arian y cyfoetbogion, i ddwy batiing y weddw dlawd. 4. Darluniad o fwynliad a gogoniant yn sylfaen yr anogaethau cryfaf. Tebyg y gellir enwi yn mlaenaf, amlygiad o ogoniant Duw. Dyina brif nod yr noil weitbredoedd, a dyma y prif waitb er cyraedd yr amcan a'r nod. Yn nygiad y deyrnas bon yn mlaen y dadblygir ac y dangosir boll ogoniant Jebofa yn ei brydfertbwcb disgleiriaf ; — ei ras a'i gyfiawnder, ie, mewn gair, ei boll briodoliaetbau a gyd-ddisgleiriant ac a adlewyrcbant yn ogoneddus y naill ar y llall. " Pan adeilado yr Arglwydd Sion, y gwelir ef yn ei ogoniant." "Fel y byddai yr awrbon yn bysbys i'r tywysogaetbau ac i'r awdurdodau yn y nefolion leoedd, trwy'r eglwys, fawr amryw ddoetbineb Duw." Fel yr oedd y Sbe- cinab yn addurn a disgleirdeb y deml gynt, felly bydd ei enw a'i ogon- iant dros wyneb y ddaear, fel y toa y dyfroedd y mor; "Felly y cen- bedloedd a ofnant enw yr Arglwydd, a boll frenbinoedd y ddaear dy ogoniant." Tynir sylw, parcb, ac yrnostyngiad boll benau coronog y byd ato ef; "A'r Arglwydd a fydd yn Frenbin ar yr boll ddaear: y dydd bwnw y bydd un Arglwydd, a'i enw yn un." Disgleirdeb ei ddyfodiad, ac ysbryd ei enau a ddilea ac a ddyfetba y dyn pecbod, mab y golledigaetb. Bydd ei ogoniant mor ddisglaer fel y peidia ac y gwybydda pawb mai efe sydd Dduw. Er mor gynbyrfus yw y llifeir- iant yn bresenol, gostega efe dwrf y moroedd, twrf eu tonau, a tberfysg y bobloedd Ei elynion ef a wisgir a cbywilydd, arno yntau y blodeua ei goron. Gosodir y petbau byn, yn ngbyd a llawer mwy a allesid enwi, o'n blaen, er ein banog at ein gwaitb, a'n gwneycl yn ffyddlon yn ein gwaitb o wneyd ein goreu er prysuro disgleirdeb "y dydd bwnw.'' Mae byn yn anogaetbol iawn yn ei bertbynas a'r byd yn gyffredinol. " Dwyn y caffeiliaid oddiar y cadarn, a gwaredu y rbai a garcberir yn gyfiawn." Petb mawr yw acbub eneidiau. Gwertb ein llafur penaf, pe na soniem am ddim cysylltiedig a ddilyna byny. Cyfeirir ni yma er ein gwroli mewn sel a ffyddlondeb, at yr adeg yr adnewyddir wyneb y ddaear. Gwnaetb pecbod ein byd ni yn anialwcb gwag ercbyll. Llawn yw tywyll leoedd y ddaear o drigfanau creulondeb. Mae darllen am, a sylwi ar, sefyllfa foesol y byd, yn aetbus i bob meddwl ystyriol. " Tywyllwcb yn gorcbuddio y ddaear, a'r fagddu y bobloedd." y miloedd a eisteddant mewn tywyllwcb a cbysgod angau, ac sydd yn marw o eisiau gwybodaetb ! Cyfeiria ein testyn ni at adeg y bydd 96 PEEGETHAU. wyneb y ddaear yn baradwys hyfryd drachefn, ac y gesyd yr Arglwydd ei farn yn oleum pobloedd. Eboddwyd Crist i fod yn oleuni i'r cenhedloedd. " Yr anialwcb a'r anughyfanneddle a laweny chant o'u plegid," &c. " Gwneir ei hanialwch fel Eden, a'i diffaethwcb fel gardd yr Arglwydd: ceir yncldi lawenydd a byfrydwch, diolcb, a llais can." " ddedwydd ddydd pa bryd y daw." Os oes hiraeth am ei weled, ymdrechwn ein goreu dros ledaeniad goleuni yr efengyl dros y byd. Cofiwn mai yr efengyl yw yr nnig beiriant a drefhodd Duw i godi eneidiau o waelodion trueni, a byddai yn dda i ni gofio hefyd mai ei eglwys yw ei weithwyr a'i offerynau i ddwyn y gwaith mawr yn mlaen. Gan byny, Si'on, cyfod llewyrcba; canys daeth dy oleuui, a cbyfododd gogoniant yr Arglwydd arnat. "Llewyrcbed felly eicb goleuni, ger bron dynion." Bydded ein gweddiau a'n hymdrecbion yn cryfbau nerth tan y peiriant, er prysuro troadau ei olwynion. Mae y dedwyddwcb personol sydd yn byn yn anogaeth gref befyd. Gellir ystyried dedwyddwch dyn yn ddwy gangen, sef yn fynwesol, ac yn gymdeitbasol. Dywed ambell un, " Dylai, a gall ereill abertbu a gwneyd llawer, ond nid wyf fi yn un o'r ihai byny." Oni ddylet ti fod yn ddedwydd? Cofiwn mai y neb " a ddyfrhao a ddyfrheir yntau befyd," mai " dedwydd yw rboddi yn bytracb na derbyn." Dyma egwyddor yn gystal o atbroniaeth ac o grefydd, sydd beb ei deall na'i cbreclu gan yr eglwys yn gyffredinol. Mae golwg ar adeg cludo ei ysgubau gan yr amaetbwr, wrtb fwrw yr bad yn ddyrneidiau i'r ddaear. Bydd gweled ol ein llafur yn y llwyddiant a ddilyna, yn ddedwyddwch dirfawr ; ac y mae edrycb yn mlaen at byny, yn anog- aeth gref i lafur presenol. Try rbai yr anogaeth hon heibio, gan ddywedyd, " Ni welaf fi y llwyddiant, byddaf fi wedi marw cyn hyny." Nid yw y cyfryw ond fel Esau, yn gweithu ei enedigaeth-fraint, '•Wele fi yn myned i farw" medd hwnw: "beth fydd o werth i mi, gan na chyflawnir addewid y cyfammod yn fy nyddiau i, ond yn mhen oesau drachefn." Dylem wneyd ein rhan er mwyn einholafiaid. Mae o fawr bwys i ni lenwi ein cyfnod, ac na byddo ein hoes yn fwlch yn nghadwyn gweinidogaeth moddion. Ond fe'n dysgir yn y Gair i ddeall na bydd ein marw yn un rhwystr i ni wybod am y llwyddiant, a mwynhau ei ganlyniadau. Mae hanes amgylchiadau y byd hwn yn fwy adnabyddus yn y nefoedd nag ydym ni yn ei feddwl. Mae yr ysgol a welodd Jacob heb ei chodi oddi ar y ddaear eto ; ac nid yw yr angylion wedi rhoi heibio esgyn a disgyn ar hyd-ddi. Heblaw hyny, PREGETHAU. 97 mae llawer yn cyraedd adref bob dydd o wlad y ddaear. Cai banes yr hen wlad gan y rhai a'tb ddilynant. Anbawdd daiilen Hebreaid xi. a'r xii., beb feddwl mwy na'r petbau a enwyd, sef y cahT y ffyddloniaid eu bunain weled boll movements eu brodyr ar y ddaear. Credwn fod ein tadau sydd wedi blaenu, yn gwybod ein banes, ac yn gwmwl o dystion o'n bamgylcb. Bydd yn fwy cyfleus i wybod oddi ar fryniau Gaersalem, a deall cuddiad cryfder Sion a gwendid y gelynion. Melus adgofion wedi eu casglu yn ngbyd fydd nef y saint bytb. PREGETH XII. CYSYLLTIAD BYWYD DUWIOL A MARW DEDWYDD. " Bydded eich Iwynau wedi ymwregysu, rich canwyllau wedi eu goleuo," &c. Luc xii. 35—37. Teyrnas Duw sydd yn deilwng o'n bymofyniad. Byddwn wedi darfod yn fuan a'r byd. Defnyddir yn y testyn arferiad y Dwyreinwyr a ? r Bbufeiniaid er gwasga byn yn fwy grymus at ein meddwl. Yr oedd gwleddoedd y Dwyrain yn y nos. Gwisgid dillad llaesion byd eu traed ynddynt, a pban y byddai gwaitb i'w gyliawni, gwregysent eu bamwisg am eu Iwynau, fel na byddai y wisg yn rbwystr. Felly y mae eisiau i ninau ymbaratoi i fod "yn debyg i ddynion yn disgwyl eu Harglwydd." Bydd ein gwobr felly yn fawr. Efe "a ddaw ac a wasanaetba arnynf bwy." Er deall byn eto y mae o bwys gwybod at ba betb y cyfeiria. Yr oedd y Bbufeiniaid ar ryw wyl neillduol yn gwneyd gwledd i'w gweision ffyddlon, a'u barglwyddi eu bunain fyddai yn eu gwasanaetbu. Bydd rbyw betb fel byn eto i'r saint gan eu Mbeistr mawr. Atheawtaeth,— Cysylltiad Bywyd Duwiol a Marw Dedwydb. I. Darluniad y TESTYN O FYWYD duwiol. 1. Y Iwynau wedi eu hymwregysu. Cynbwys byn grylbad a nertb meddwl. Os bydd y Iwynau yn wan, bydd } r r boll aelodau felly. Yma y mae nertb yr boll ddyn. Y mae cael dyn gwrol gyda cbrefydd yn wertb mawr i gymdeitbas, ond y mae un gwan a llesg yn boenus iddo ei hun ac i ereill. Cynbwys befyd barodrivydd i waith. Pan y bydd 98 PBEGETHAU. galwad am wneyd rbyw betb, mae ef yn ei le yn barod. Trwy gym- bell mawr a tbraffertb y ceir rbai at eu gwaitb. Cynbwys befyd ym- wrthod a phob peth sydd yn rhwystr ifyioyd duioiol. Gynifer sydd yn cael eu maglu gan rwystrau! Kbyw becbod parod i amgylcbu. Y byd nid yn unig unig yn ei lygredd, ond yn ei betbau goreu. Rbaid cael gwisg, ond gwilia rbag iddi fod yn rby laes. 2. Y canliwyllau wedi eu goleuo. Cynhwys bod y meddwl "wedi ei oleuo a barn gywir. Nid byw tan ein dwylaw ac mewn ambeuon. Bod yn barod i roi rbeswm dros y gobaith sydd ynom. Goleu ar ein llwybrau. Byw yn ol y Gair. " Llusern yw dy air i'm traed, a lle- wyrcb i'm llwybr." " Llwybr y cyfiawn sydd fel y goleuni." Dylem fod nid yn unig wedi ein goleuo ein bunain, ond dylem ddal y goleu i ereill, " Llewyrched felly eicb goleuni ger bron dynion." 3. Bod fel rhai yn diegwyl am eu Harglwydd. Meddwl llawer iawn am dano. Y myfyrdod ar ei ddyfodiad. ~Os disgwyl am rywbetb, y mae y meddwl ar byny. " Canys lie y mae eicb trysor, yno y bydd eicb calon befyd." Cynbwys biraetb cryf, Nid ofni fel y rbai drwg. Cydwybod rydd sydd gan y gwas da. " Yn disgwyl ac yn brysio at ddyfodiad dydd Duw." Ymgysuro yn y meddwl am ei ddyfodiad. Coda Sion ei pben y pryd liyny, gan y caiff ymryddbau yn llwyr o'r cybuddiadau a'r gwartb. Bod yn barod erbyn ei ddyfodiad. Tra- fferthir cryn lawer yn y disgwyliad am ryw un o bwys. Betb yw'r glanbau a'r darparu sydd yn y ty yma ? maent yn disgwyl y meistr adref, ac ni wyddant pa mor fuan. Felly yma. Y mae y gweision da wrtbi yn brysur yn defnyddio pob mocldion i baratoi. Ond dywed y "-was drwg, " Y mae\#n ddigon buan eto, gwna ryw bryd arall." Na, nid dyna yr agwedd iawn. 4. Bod yn effro. Y mae cwsg ysbrydol yn betb ofnadwy. Aetb yn derfysg dirfawr ar yr holl forwynion call a ffol. Er fod yr olew gan y r rbai call, bu yn gryn drallod. Nid oedd ganddynt ond o'r braidd. Pa faint mwy y lleill oeddynt wedi cysgu eu tymbor allan, nes oedcl y farcbnad wedi cau ! Cadwn ar ddibun. Petb ofnadwy yw cysgu ar y wylfa. Cadwn wyliadwriaetb dda. Y mae ein Harglwydd yn dyfod, ac y mae yn ymyl rbai o bonom. II. Ye amcan mewn golwg fel rheswm deos hyn, " Eel pan ddelo a cburo," &c. Yr oedd ymddygiad fel byn yn ganmoladwy yn y gweision gan eu harglwyddi. Peidio eu gadael allan yn bir, yn enwedig os byddai y tywydd yn arw ac oer. PREGETHAU. 99 1. Y mae hyn yn dangos yn eglurfod ein Harglwydd i ddyfod. Nid flfug a dychymyg yw hyn, " Fel pan ddelo." Dywedocld cyn gadael y byd, " Mi a ddeuaf drachefn." " Wele y mae efe yn dyfod." Y mae ar ei daith. " Gan ddyfod a ddaw, ac nid oeda.'' Y mae pob ysgogiad yn anian yn droadau olwynion ei gerbyd ef. Enaid, cei glywed ei guriad wrth y drws yn fuan iawn. Y mae hyd yn oed disgwyl amlieus am un yn gyru rhai i baratoi, rhag y digwydd ddyfod. Ond nid felly y mae yma. Shoes ei gyhoeddiad, a gosododd angylion i adgoffa hyny pan oedd ar ei ffordd adref yn y procession gynt, " Yr Iesu hwn * * a ddaw felly yn yr un modd ag y gwelwch ef yn myned i'r nef.'> Act. i. 11. 2. Nid oes genym sicrivydd pa bryd. Daw yn bur ddidisgwyl i lawer yn y dyddiau hyn. Efallai y bydd hyny cyn haner nos heno, neu cyn caniad y ceiliog boreu fory. " Am hynny byddwch chwithau barod, canys yn yr awr ni thybioch y daw Mab y Dyn." Pe gellifc sicrhau hir dymhor o dy flaen, byddai yn rhyw fath o reswm tros esgeuluso, ond gan na wyddost y dydd na'r awr, doethineb yw peidio esgeuluso. Fe ddaw, ac ni wyddom pa mor fuan. Daw yn annisgwyl- iadwy, "megis lleidr yn y nos." Gwylia enaid anwyl. Ofnadwy fydd i"r dyn sydd heb ei ddisgwyl. Ond ! mor hyfryd os yn effro. 3. Bydd yn rhy ddiweddar i ymbaratoi wedi iddo ef ddyfod. "A thra yr oeddynt yn myned ymaith i brynu, daeth y priodfab." Y farchnad wedi cau. Y mae yn agored heddyw. Dyma adeg i baratoi. Adeg i brynu, a hyny " heb arian ac heb werth." Y mae genym bob mantais a chyfle yn awr. Nid peth i'w wneyd wrth farw yw paratoi i'r nefoedd. Gwaith oes yw hyn. TeimU hyn ryw bryd. Digon o waith ymladd ag arteithiau dy glefyd y pryd hyny. Nid oes i segura a roddocld yr Arglwydd, ond i baratoi erbyn tragywyclcloldeb. Beth ydych chwi yn ei wneyd wrandawyr anwyl ? 4. Bydd yn hyfryd iawn pan ddel yr alio ad fod yn barod. Dacw y lampau yn oleu. Beth sydd eto ? Myned gydag ef i mewn. Y llafur ar ben. Dim i wneyd ond myned gydag ef. Eel hyn yr oedd hi ar Simeon. " Yr awrhon, Arglwydd, y gollyngi dy was mewn tangnefedd'> — cura pan fynot, yr wyf yn barod bellach. Pwy all ddyweyd pwys a gwerth y gair hwnw, '• Ni frysia yr hwn a gredo?'' Wedi paratoi. Dyma gyfarfod dedwydd. Gall y criston ganu ar ruins y greadigaeth, III. Y BEEIXTIAU CYHOEDDEDIG. 1. " Gwyn eu byd." Bendigedig ydynt gan yr Arglwydd. Cawsant lawer awr ddedwydd yma, er yn gorfod gwylio ar nosweithiau lied 100 PREGETHAU. dywyll. Ond ni bydd nos yno. Haf bythol fydd hi yno. Cant fyw yn mhresenoldeb eu Harglwydd byth mwy, " Gwyn eu byd." 2. " Efe a wna iddynt eistedd i lawr* Dim llafur lluddedig mwy. Gorphwys bellach. Wedi hir sefyll yn y tywydd, eistedd gartref mwy. Mor ddedwydd wedi darfod y daith, eistedd yn Nby ein Tad, 3. " Eistedd i lawr i fwytta " — i wledda. Heb un ddalen sur ar y bwrdd. Dyma wledd. Brasder gras. Pethau goreu cariad, heb ddim cymhysgedd. Gwledd dragywyddol. Dim prinder na phall. <£. " Efe a ymwregysa, ac a ddaw ac a ivasanaetJia arnynt Tvwy Bydd yn ei swydd fel Cyfryngwr yn eu gwasanaethu er eu dedwyddu byth. Gofala ef am bob amrywiaeth a phob llawnder, a thora at bawb er eu digoni yn oes oesoedd. A ydym ni am feddu y bywyd duwiol yma sydd yn dibenu mor dda ? Dyma beth yw marw yn iawn. Hyfryd yw marw ar ol byw yn wir dduwiol. A gareeh chwi wledda byth? Llafuriwch heddyw. Pob un at ei waith. Daw gwledda ar ol hyn. A gawn ni gwrdd yn y wledd fawr ? BARDDONIAETH MAEWNAD DEWI WYN EIFION. BuDDuaoL yn Eisteddfod Feeiniol Poeth Madog. Hydhef 1851. Dewi Wyn a adwaenid, — fel hoewaf Haul Awen gynhenid; Er ei wawl niawr a welid, I lawr aeth a cliiliai 'i wrid. annedwydd dywydd du ! 'Ai nos sydd i deyrnasu? Wele drwy wlad yr Awen Dywell nos hyd ei holl nen ; Bron nad aeth pob bryn a dul Bywfodd yn brudd ryfeddol, O galed nycb i'n gwlad ni, Mewn galar niawr mae'n gwelwi; Bhoed arteithiad bratbiad bron, A chleddyf trwy 'i cbolyddion. Pa dywydd trwm, pwy, dywed, — fy Awen, Yn fyw all amgyffred, Trwy y gwyll faint yw'r golled? Try oer lif dinystr ar led. Llwyr gilia llu oer galon, — yn dorfoedd, Mewn dirfawr drallodion, Tan loesau a briwiau bron, Fyrdd befyd am Fardd Eifton. Tyred Awen trwy dywydd— ystormus, At armertb ei glodydd, Adeilia'tli fawl dilyth fydd — am cesau Eto ar fanau tir Eifionydd. PI 102 BAEDDONIAETH. Dwg i'w fedd, gyssegredig fan,-— urddiant Fo 'n arddel a datgan I'n Prif-fardd, goreufardd, ran — o glodydd Ei bur ddywenydd fel Bardd Anian. Nid ellir nodi allan Ei fedr ef i'r ganfed ran ; Er hyn am lawer einioes, Ei waith ef " a draetha 'i oes." Blaguryn hyblyg eirioes — a dyfodd, Y'ngwlad Eifion wiwfoes; Tra enwog fu tnvy'i einioes, A mawr iawn yn moreu 'i oes. Eifionydd godai'i fynu — y gwr oedd Goruwch holl feirdd Cymru; Sai' yn fawr, nid oes, ni fu — bardd campus, Un mor fedrus, yma 'i wir fydru. Ei Awen, mewn elfen iach, A dyfodd ar Ian Dwyfach; Synwyd a denwyd dynion, Trwy ami hynt, er moli hon. Brig einioes ei ber ganu — goleddwyd, I gael addas dyfu: I'w ddi-afraid iawn ddyfru, A'i briddo daeth y Bardd Du, Mor drylen ei Awen e', I fawredd daeth yn fore' ; Ee wybu yn ei faboed, Eanau 'i iaith fel gwr lien oed : Tra'n faohgen ei Awen oedd Yn llifo i bellafoedd. O mor ferth gan amryw fa — ei Awen ! Hi lywiai feirdd Cymru; Ei gynnyrch sydd a'i ganu, Yn fwy'i ddawn na Dafydd Ddu. B AKDDONIAETH. 1 03 Dewi Wyn, da'i Awenydd, Mai hedydd caumoladwy : A'i wych sain yn lioffach sydd Xa'i garennydd Goronwy. A gair niawr yu gywir mwy, Ga'r awenawg Oronwy; Er ei gael a'i enw ar g'oedd, Nid ydoedd mor glodadwy. Arwyrain beirdd Eryri — nid yw'n udiiu Mewn dawn ddoeth wrth Dewi; Daeth gorchestion bron heb ri', O'r Gaerwen wnaent ragori. Ar aden mor fawr ydoedd, A mawr ei rym, eryr oedd. Daeth efe, y doetbaf fardd, Yn ei barcb wrth ben y bwrdd, Trwy ei gan fel meistr y gerdd, Ee ddeil ei ofyddawl urdd. Mawr ei glod fel Cymro glan, A'i enw saif tra hanes ben ; Mawrygir tra cofir can, Ei holl waitb gan leyg a Hen. Troi'n ei barcb at drin y byd Yn iefanc a wnai hefyd. Yn swn cerdd a'i seiniau caeth — fe ganai, A tbueddai at amaetbyddiaetb ; Am yrbawg rlioes mor hygar — ei elfen I noddi Awen a tbrin y ddaear; Y fuddiol gelfyddyd — a'i ehanghenau I enwog raddau wnai gyraeddyd. I weitbiau yr amaetbot — rbo'i fjwyft. A goreu befyd oedd gw^ r Eiiion ; Trinient fel na cbaid draenan—a godsi, Eto rhagorai tir y Gaerwsn. h2 10# BAKDDONIAETH. Gwertli ar y ddaear a ddaetb — i'r golau, Trwy gael ei ganiadaetb; Ei "Arwyrain," erfawr araeth, I waitb haeddol aroaetbyddiaetb, A gradd orwecb ei garddwriaeth; Bbo'i y gwron ei rhagoriaetli, Uwcb dawn oil, a'i cbodi wnaetb, — i'w gwreiddiol Eyglyddol arglwyddiaetb. Er cyrbaeddyd pob celfyddyd, A holl iechyd swyddau llachar, O'r oil megis gwna ni'n ddibris, Trown i ddewis trin y ddaear. Ei "Arwyrain," wr eirioes, Welir o werth lawer oes; Pawb a'i car nes troi pob cwys Brydain yn Baradwys; Anial raawr, cruglawr creiglyd, Hardda 'u gwedd yn erddi 'i gyd : Gwir baeddai iaitb y gerdd bon, Gerfiad ar greigiau Arfon; A cbael sail o ucbel sedd, Er bawHo 'i banfarwoledd. Addas ymbbtb boneddwyr — ymddygai, A llefarai wrtb fodd llafurwyr. Gwr siriol, ni ro'i groes eirian, — na thraws Sill anbynaws allan o'i enau. Dilynodd dawel einioes, O agwedd dda mewn gweddw oesj Eto'n fwy testyn ei fawl, Er byn oedd gwraig rinweddawl; O'i sefyllfa dda ddiwall, E' wyddai'r lies oedd o'r Hall. Tirion i'w ddynion oedd o, Y dynion oedd o dano; Eli noddi wnai yn byddoetb, Trwy y dydd fel meistr doetb. BARDDONIAETH. 105 Oedd dirion i waelion w$r, hael fryd fel i'w frodyr; Pa duedd agwedd ddigoll, Y gwron teg garent oil. Oedd ddywenydd i'w ddynion, Yn eu llwydd fe ganai 'n lion ; Difyrus a serclius oedd 1 lawer o deuluoedd; Gwell cymydog, rhywiog, rhydd, M fu un yn Eifionydd. Er hedeg i anrhydedd — drwy ei barcb, A da 'r byd ddigonedd, Trwy hyn oil mewn tirion wedd Y gwelai frawd mewn gwaeledd, — cri'r gweddwon Piwymai'i galon i roi ymgeledd. Y r mrodd hefyd mor ddifyr — a. gofal I " gyfarch y gweitbwyr ; " Eluniai 'r gan er lloni 'r gwyr Y'mbethau yr amaetliwyr. Llawn bywj r d o hyd yw hon, — a'i hyfawl Afrifed ganeuon; j\lae byw rwysg nefolrym bron Y'nglialonau 'i englynion. Cyn ei ddydd nid oedd can dda I'w gweled yn nbir Gwalia; Isel fu 'n beirdd am oesoedd, A'r Awen tan niwlen oedd. Ein beirdd o neb oedd yn brudd annybeu, Oil yn ingawl ac yn llawn o angen: Ond dorau agorwyd tua ? r Gaerwen, I allu ailfyw yn well eu lielfen, Ee ddeuodd Dafydd Owen, — ar alwad, Ac o'i dirywiad y codai'r Awen. Dwyn wnai'r Awen o dan iawn reol, A dodai fywyd adfywhaol; 106 BAEDDONIAETH. Efrydiau anian angbyffrediuol — I fawredd enaid dawn farddonol. Yn drylen odiaeth a darluniadol, " Ei Awdlau roddant yn drwyadl wreicldiol Ewy o ddibalog Awen feddyliol, A nerthion bybarcb anwrtbwynebol, Na 'i gynoeswyr gwyr gwrol — yn gweitbiaw, Ein raawr athraw oedd un mwy arutbrol. Torai ar bob distawrwydd : — a nertb iaitb Droellawg bydriaitb drylliai y cedrwydd ; Brysglwyni braisg olynol — er mor llaitb, Dewi wnai 'n oddaith dan awenyddol. I Ei Awen ef redai mewn byfrydwcb, Dros anaele a dyrus anialwcb ; Rbwygai greig mawrion, egron, llawn hagrweli Dygodd i'r golau 'n deg o ddirgelwcb Yn un JSam dan Awen fflwcb — erys mawl Sain ei gywirawl "Elusengarwcb."' Awn i lonwycb edrycb ar Deg emau'i waitb digyrnar; Sai 'n ei barcb, y g waitb sy 'n ben, Ar lesiant rboi elusen. Dewcb awenyddion ddynion o cldoniau, A llenorion sy 'n deall iawn eiriau, Gwelwcb odidog gylcb ebediadau, Yr Awenyddwr mwya'i rinweddau; Daw o'r gwaelod i'r golau — bob acen O allu mawr Awen a'i boll amrywiau, Ar becliad mor drawiadol, Ee welai 'n gu flaen ac 61. fyd i fyd fe hedai — drwy galon Eu ddirgelwaitb cbwiliai ; O'u prif ragorion bob rbai, Ei fyw dan ef a dynai. Pdioi well banesion o'r boll ynysoedd, Rai utbr a mawrion sy *n britbo 'r moroedd,. BARDDONIAETH. 107 Yn y Dwtrain a'r boll gyfandiroedd, Ei A wen lywiai trwy 'u hanial leoedd ; Ai gan a ddyru ar g'oedd — adroddion O druenusion yr lioll deyrnasoedd. Ef ai odidog fyw ehediadau Dreiddiai 'i dawel diroedd y Beau ; A phur weithiad amryfath y ffrwythau A dyf allan o'i maith ystafellan. Darluniad ro'i o lanau— 'r Mor Tawel, Lief a swn uchel ei holl fasnachau. Gwyddai hanes, agwedd, a henwau, Yr afonydd ymhob rhyw fanau, Mawredig arnrywiadau— dyffrynoedd, Heigiawg lynoedd chwyddawg, a'u glanau. Hanes dawn gwaith nos a dydd, — llanw a tlirai, Ebrwydd a fynai Bardd Eifionydd. Drwy 'i law yn eidiol rhoi darluniadau Wnai ef o anneddwyr hen fynyddau Tir y Gorllewin, tra hagr eu lliwiau, Llwyraf rediad eu holl arferiadau Yn eu bythod, — O'r fath bethau — serfyll Ydyw oer a gwyll le *u daeargellau ! A chodai ef dclryeh di-wawl, Oer iasau a rhew oesawl, Gwledydd, garw dywydd duoer, glawdcl ia. y Gogledd oer, Lie mae trwch o d'w'llwch du A hirnos i'w haiarnu; Tonau gan rewynt anian A fferant, gloant bob glan. A dug hagr feiddiad y gau grefyddau, Eu gorlawn, a'u diras greulonderau, A'u hynt ymlidiog ar ein teimladau, Eu tywyllwch, tan dduon fantellau, A'u gwasgiad ingol gan gysgod angau; A gwyriad gwaethwaeth llygredigaethau Gweddiwyr y gau dduwiau, — a'r niwloedd Ddaliai ardaloedd addolwyr delwau, 108 • BAKDDONIAETR. Er dwyn y crwydriaid annuw Eto i ddod yn 61 at Dduw. Dengys fod yn Mrydain gain ugeiniau, Oes, fwy o deleidion sefydliadau ; Eu natur rasol yw tori eisiau, A'u nyfrydwch yw rhoi at gyfreidiau : Cenhedloedd, pobloedd pob pau— adfywiant, Ac yma nesant am gymwynasau. Haul dywyniad efengyl a'i doniau, Geir a iachawdwriaeth helaeth olau, Yn eu priodol lawn ddarpariadau, I newynog anwydog eneidiau; Yn rhad i'n hangenrheidiau — wrth ei borth lor a ry' gymorth o wir aur a gemau. Yn lion y ceir ennyniad — yr Awen Eywiog a llawn teimlad; Ehed fel Hi dosturi tad O'i galon lieb ddirgeliad. Bhyw gan o erfawr gynliyrfion — ydyw, Briwedig gwna'n dwyfron, Ei gweled dawdd y galon, A llawn waith yw darllen hon. Nid oerllyd wedi'i darllen — gallaf fod Ond gwell fydd rhoi 'n llawen. Ow ! trengu ! tori angen — a garaf, Ie, mawr flysiaf am roi f elusen. Hael duedd meddwl Dewi, A'i eang sercli ddengys hi; Ail gyfyd oesawl gofion, Adail hardd i'r Awdjd hon. " Molawd " ei wlad fad a fydd Yn folawd anhefelydd I'w hael a myg feddwl mawr, A'i anorfod ddawn erfawr. Goleu drem ar ein gwlad rydd A fynai o Eifionydd. BAKDDONiAKTH. 109 Clywai ef ddadwrdd y celfyddydau, Deallai ddoniol dywyll wyddianriau, Xjwclai 'r meddwl yn eglur, a moddau Holl gyrion ethol pell gywrain weitbiau; bur enwog beiriannau, a'u trafod A wnai'n Bardd bynod a'i beraidd ddoniau : A syniadau golau 'i gyd Eeddai y'mbob celfyddyd. Yn goeth y gweitbiodd, Anian ennynodd, A deall fynodd dywyll fanau; Hedd, mawredd i'n mysg wnai ddoetb ddawn a'i ddysg, Mynai gael addysg mewn mwngloddiau. Ail Newton gwelai natur, A pbob tant fel peiriant pur; Tynai o beiriant Anian Yn deg oil fywyd ei gan ; A mwy rbwydd, gan ei mawrbau, Dilynodd ei dolenau. Cbwiliai ac olrheiniai 'n rbydd I ddyfnion w r ersi 'o ddefnydd, Bhoes ei gref ddawn a'r 'sgrifell Bob rbeswm dan gwlwm gwell Or baner na'rbai byny Welwyd gynt mewn belynt by'; A'i feddwl maAvr ganfyddid, Y'mbob rban fel gemau prid, Eang syniadau ddaugosai'n odiaetb, Awyddus gydiai mewn gwir ddysgeidiaetb ; Bu ei ymroad y'mbob amiwwiaetb Yn wir fedrus ar bwylus reolaetb; Ei urdd webd yn llawn o wreiddiolaetb, A syn y torai 'i wersi naturiaetb ; Ei addurnedig werthfawr ddirnadaetb Yn fwy urddunol lanwai 'i farddoniaetb ; Adwaen pur eirioes donau peroriaeth. Yr oedd, a pbeirianau cerdd ofleryniaetb ; Mynai ar foddion dwfn mewn rbif) ddiaetb, Atbraw enwog oedd ef mewn athroniaeth, 110 EAEDDONIAETH. A mawr y deuodd yn nhrefn mordwyaetli : Yn byf fe dreiddai yn ei fydryddiaetb I waelodion arbolion mor belaetb, Eu bamryw enwau a'u mawr wabaniaetb, Yn ei ddistawrwydcl, ei dda ystyriaetb, A gadwai ar addysg daearydcliaeth : le, trefniadau pob trafnidaetb, Grymusion wycbion gyrau masnacbaetb, I bwyntiau eraill o bob anturiaetb, Cbwiliai eu banau fel ucbel benaetb: A bir weinycldir o'i Awenyddiaetb Eyw gynnyrcbion i fagu iawn arcbwaetb ; Fe roes ei einioes yn fawr wasanaetb, Ac anadlai fawr les i'w genedlaetb : Treiddiai, deallai er mwyn diwylliaetb, Dofiiau bylon, a llesiant dynoliaeth, I'\y dwyn yn ol o dyn iawn aetb — annbrefn, Ac oil i bydrefn mewn gwell llywodraetb. Dengys Brydain gain beb goll — mewn barddwch Ei maitb degwcb, a'i moethau digoll. Prydain bertb, pur Eden byd — ei gwelir Mewn goleu disgleirbryd ; Ei ber Awdl, beb air rbydlyd, — a deill wawr Dydd ar wyllfawr wledydd yr bollfyd. Mawl lion fo mewn melynaur — i'w gweled Ar golofn o buraur ; A rboddwn sane rhudclaur, Ucbelfan, i'w cbolofn aur. Ei gywydd i'r fyg Awen Sydd nertbol, bywiol tros ben. Ail boreuwlitb, loywbur eiliad, Ei utbr alwad a'i athrylith, A digyrritb ei deg eiriad, Gryno ganiad, a grawn gwenitb, Y gwir rawn, a'r gorau yd, A ddarparodd o'r puryd. BAEDDONIAETH. 1 ] 1 Gwertbfawr berlau, gemau'i gyd, Amryw hefyd mor hyfwyn, A'u Uinellau 'n llawn hollol, "Wir gydiol fel aur gadwyn. Er mwy golud rhoi ymgeledd I'll iaith hydeg wnaetb, a'i hadwedd O'r llwcb, awdwr lion, e feddai foddion chalon i'w cboledd. Tynai beirdd ato 'n ei barcli I alw heibio 'i le hybarcli : Aent yn llu a rlioent yn Hon, Ryw gofion er ei gyfarck. Ymblith y beirdd amlwaith bu A'i fawrwaitb i'w difyru; Mynai rhai'n oil, oil yn llu — mor sirioL Ei rwyddol fawreddu. Ac ar ei fwrdd gwyr a fa Megis yn cael eu magu ; Trwy byn cawn eto ar ol Fawr ddynion gwir farddonol. Oa y barcld gai "i gwys i ben, Ei da lewyrcb deil Awen, Mawr y saif a mwy 'r oes lion Rinweddau 'r awenyddion ; A bythol anfarwol fydd Yr einioes i'r Awenydd, Peru 'n wir gampwyr ein boes Yn enwog am gan' einioes; Pe bai'n awr fyn'd pawb yn Lea. Mor ieuanc y mae'r Awen ! Ef a'i Awen ro'i fywyd Yn mbenceivdd a beirdd y byd ; drwyadl wlad yr Awen Adwaenai bawb Dewi *n ben. Un oedd a gerid, llawn o hawddgarwcli, Tsi fn well gwron ei gyfeillgarwch ; Ei fywyd a'i alwad fu dawelwcb, Ac urdd ei ddoniau greai ddiddanwcb, n BAEDDONIAETH. A wnai oedd yn goron i ddyngarwch ; Liu o'i frodyr a gaent oil hyfrydweh Yn nihur hwyliau ein Bardd, a mawr elwch, Mwy, fel na wyddent am aflonyddwch ; Drwy hyn, a'i fawr dirionwch — gwelid 01 Mynwes gywirol cyniwynasgarwch. Anrhegion eto 'n rhagor A gynwys ei gan i Sior Bedwarydd — ymwelydd Mon, Newydd gyraedd ei goron. Ef i'r goron o fawr gariad A fu ddeiliad ufudd hylon; Oedd dra union, liedd di-raniad, A fu ddaliad ei feddylion. Gwr oedd a garai heddwch, Nid arfogion trawsion trwch. Arloledd i ryfelwyr — wrthodai, Gwarth ydoecld fod sawdwyr, A therfysglyd waedlyd wyr, Anwastad ac ornestwyr. Yr afreolus, ewydus wawdwyr, A rhwysg orseddiad rhyw segur swyddwyr, Gurai; a thrymion gastiau gorthrymwyr, A rhaib ddiles yr holl fan gribddeilwyr, A ffieiddiai ; a pliob anhoff faeddwyr, Yn wr grymusol drylliai 'r gormeswyr ; Nid allai wel'd lien dwyllwyr — na theimlai, A thaer dynoethai yr liudwenieithwyr. Oedd ei nodion, fawr ddwnedydd, A'i lawn oesiad fel hanesydd, Yn ddywenydd i Anian; Y drwg wyliai mewn dirgeloedd, Ac aferion ecraf yroedd gelloedd ddygai allan. Hen arferion y Derwyddon fe dro'i iddynt, A'u trefniadau, fil o raddau, fel yr oeddynt. BAEDDONIAETH. Gwelai tnvy 'r ofer go.eli.oii Lanwai 'r wlacl a u brad o'r brou ; T'rawai naws truenusol Defodau a ffarfiau ffol: Rbutbrai ef ar Dretb yr yd, I'r wyrgam drefn rboi ergyd ; Torai tnvy d'w'lhvcb teiroes — Eel byn aetb o flaen ei oes. Ee ddaliodd ei feddyliau — yn nertbol, Gan wrtbod gwag cbvedlan, A dibwys wracbaicld dybiau, — byfforddia: A roes i lwyddiant gwir sylweddau. Hau 'r badau gwir briodol— yu y rnaes, A wnai mor gynarol; Iacb iawn y cynnyrcb o'i 61 A feda 'r oes ddyfodol. I drael angbyniedrolion — gwnai draethawd, A'i lawn arawd synai lenorion. Gweled a wnaetb ein gwlacl ni Ar gynnydd mewn drygioni; Pan welodd, teinilodd fel tad, A clygodd er diwygiad Ei anercb a-i ddiffyniad I sobrwydd, llwydd, a gwellad; Hwn er ei fawl yn bir fydd Hyd fanau gwlad Eifionydd. Gwelwn rad ei galon rwydd, Er cbwilio mewn parcb bylwy dd, O ddawn gwell, ni ddaw i'n gwydd. Mwy is wybren arn sobrwydd: Gwella'i wlad ag oil o'i Iwydd, A'i sobri fu 'i gais ebrwydd ; Gweitbiodd ei anogaetbau A dagrau caredigrwydd. Ei fryd fe roes o byd ei oes, Ei fycl a'i foes i fod fytb 114 BARDDONIAETH. I Iwydd ei wlad, a'i rbwydd fawr5ia.il, Hylwydd alwad wledd ddilyth. Os un yma'n fwya fydd, Yma daw mwy o dywydd. Ei dwf ir ef goda 'i frig, — yn iaclius Bren ucbaf trwy 'r goedwig ; Ond afrwydd ar ei dewfrig Koes trwni ddwrn yr ystorm ddig. Yr oedd yn brif gedrwydden — y'nglianol Canghenau'r ber Awen; Chwifia 'i brig yr ucbaf bren, Yn llwybrau pell y wybren. Yna 'r gwynt y rbawg yntau — a'i nerthoedd Aruthr, ydoedd arno 'i ruthriadau. Er gwaith y dymbestl a'r gwynt, A hir guro 'r mawr gorwynt, Heirdd o hyd parbai ei ddail, A gwyrddion ei deg irddail; Fe safodd a daliodd do, A bu'i auaf heb wywo. Ekmiai rbai er yn llawn rhas O gynbwrf cynfigenus, Er ffrwd ei ddoniau gwir flraeth, Arnodion cam feirniadaeth ; Cafodd yntau gastiau gwyr O fwrnedig feirniadwyr, Pan welai fe deimlai 'n dan, A'u dull a nodai allan. Rhyw gas genfigen fagynt — i'sr erbyn, A'i wirbarcb ddirnrygynt; Er byny rbai o honynt Godai'r gwr mewn gwawd i'r gwyut. Ennyn dawn wnai 'i enaid o, — fe daniai 'n Fwy doniol mewn cyffro; Gorcbfygodd, trechodd bob trp—wyr y ga« A rho'i daliad teg ar eu dwylo. BARDDONIAETH. 115 Y gwaelioii beidclgar a welodd Yn ei erbyn, a dyn gadwynodd ; Eu nerth yn bybwyll wrtbwynebodd, A llu gerwin y fyddin faeddodd, A inia ei gleddyf mynodd— eu chwalu, Dewrder ei allu 'n hydr a'u drylliodd. Tynu dryck Gutyn o draw — wnai r campwr, Cwympodd ef wrtb frwydraw; D'rysai 'i lwydd a'i fedrus law, !Ni ddaliodd rhwng ei ddwylaw. Ac liefyd lliaws sy 'n coilo — ei rwysg Ar waitb Iwan Gyruro; Diludd iawn y daliodd o, Er enill y frwydr yno : Ond Iwan gai'i andwyo,— llawn teinilad Ac eang caniad y gaingc bono. Un oedd ef digon i ddau, Ar "gawr" fe fynai'r go-ran. Yn ei grym ei Awen gref— a godai Mor gadarn ei boslef, Trwy eu helynl, rboi'i bylef, A'u cyraedd oil — cawr oedd ef. A cbawn wrtb lewyrcb ei nerthol Awen, Ei bardd bediad, bywiogrwydd ei baden, Weled trwy elwcb ei feddwl trylen, Gyda llawn teimlad gweitbiad pob gwythen ; Llywio trwy donau'n llawen — a morio, Heb arwydd gwyro, wnai bardd y Gaerweu. Agerddlong oedd ar y gwyrddli — rbwygai Trwy eigion y cefnlli; Ail i'r llong yn bwylio 'r IK, Trwy dywydd torai Dewi. Llong fawr agerdd ollyngai'i for eigion, A mawr iawn bwyliau, moriai yn boywlon ; Yn y fordaitb ni ofnai 'r un fawrdon, Kbwygai a gyrai trwy'i brigau geirwon; Er rbutbriad tafliad pob ton — cryf weitbiai A'u bar bori drecbai, a'i Uwybr yn drocbiou. 116 BARDDONIAETH. Yntau 'r mor mawr, gan erfawr gynbyrfton O'i grotkog HdxQg gerthawg waelodion Ewynai, ckwalai 'i loaau uckelion ; Hyll egr ymosol wnai'r llu grymusion, Er ckwalu eu -orchwylion — ond hyfryd, A ckwai iawn hefyd y trechai neifion^- Tua'r Ian troi 'i olwynion — wnai yntau, Lliain yr hwyLau. llanwai'r awelon, A chyraedd wn'ai 'n iacli wron — fel pencerdd Hylwydd, a'i agerdd yn nertliol ddigon. Casglodd beirddionj dynion da, O'i gyfoeth a'i hyth gofia, Ar uwch sedd a phurach sail, - Hwy ddodant ei feddadail, A'i golofn fydcl i'w gweled Yn sicr iawn am oesau cred. Gwyr y'nt o gain archwaeth, garent gynnyrchion O beraidd ddifyv weitbiau Bardd Eifion; Gasglasant, gylioeddasant dda weision I'n ei Lyfr enw. :.'g, a'i lafur union, Tra'r haul a'i des trwy'r wlad hon, — trysorfa Heb ail i dyrf$ fvdd Blodau Arfon. Sain ei farddnrnaetk swyna fyrddiynau, A'i bur Awenyiid bed trwy'r wybrenau: Dyru'i wir faiddwaith lawnder ar fyrddau Llenorion a beigddion o bob urddau ; - A rliediad ei drawiadau sydd nertbol, Deil yn liollol ddysg lon'd ei linellau. Llawn yw o nevth bob llinell, Ei ddawn oedd, gwneyd y dda 'n well; Ei boffus eiriaq's byffordd A di-ffael ro'j me-w,n, dwy flbrdd; Wedi llawn $ae& r d y Hinell, Ei tbroi wsaai a ih'rawai'n well: Drwy'i waitb m'ae ceinion di-rif, A hyawdledd yii ffrydlif. Ar gannertb ei fawr gynnyrcb — 'daeth elfen Y fvwiol Aw< q ; . £wy o lewyrcb. BARDDONIAETH. \U Geiriau o addurn wnai gyraeddyd, Gair o sain afrwydd groesai 'n hyfryd ; Er cael rhyw eiriau celyd, — canai ef Yn hydr ei oslef bob gair d'ryslyd. Lion ei geinion, llawn o ganiad, A tbywyniad ei iaith union; Ei hoff weitbion wna 'u beffeitbiad, I ail sylwad oloesolion : Uchel bediad cyngbaneddiad, Doniol eiriad, anwyl wron ; Mae pob t'rawiad yn llawn teimlad, A cbynnyrcbiad iacb anercbion. Ucbaf waitb, a'i bareb a fydd Mawr iawn, fel mor Awenydd ; Peru bwn tra yn parhau, Derfynau dwr Eifionydd. Ei lawn weitbiau anwyl wnaetbant Ein byfforddi mewn boff urddiant; A mawladwy yr ymledant, Oil i fawredd fel llifeiriant. Nodwedd ei " farwnadau," A barodd i ni ddwys bruddbau; A " Chan Moesen ; ' addien wr, Yr adeg bu 'n waredwr I Israel mewn diwael daitb, Pan ddaliai poen o ddylaitb, Pbaraob lym, cyffroawl oedd, Hwn dorwyd i'r dyfnderoedd, A mawr gynnyrcb, llewyrcb lion, Teg eiriad " Crist ac Aaron." Canai mewn nertb acenion I iwydd mawr Ardalydd Man. A dyg ef i Madog fawr Arwyrain daniai 'r orawr, A manwl waitb Pont Menai, Ouniai'i threfn mewn llanw a tbrai; Ei llawn waith a'i llun bi Dynodd, a'i holl gadwyni. I 118 EAEDDONIAETH. Ac yn ei nertb canai'n bawdd Y'mawrglod waitb y Morglawdd, A 'i bybarcb ddiarbebol Gnodau heirdd sydd gnwd o'i 51. Nid ydym am wneyd nodiadau — ar ei Amrywiol gamadau; Nis gellir mewn gwir en gwau , Na rboi baner eu benwan. Ei olau gryf fanyl waitb, Oreurai 'n wir eiriau 'n iaitb, Efo 'n Bardd dyrchafai 'n ben, Eagorol enw 'r Gaeewen. Kbagori wna'r Gaeewen — o hyn allaii Gan holl wyr yr Awen ; Mor gu aeth ! Tra Cymraeg wen— a'i seiniau Ei pharch bitbau gaiff, orwecb Atben. Ei wir ddysg roddai barddweb — i'r gair Gwlad A sain geiriad " Elusengaewch." Mor glodfawr gwir fawr a fydd Grym eitba 'r gair " Amaethydd ! " Eboddes ef fawredd i sain Priodol y gair Pbydain, A'i Oroion sydd gan gu Am yrbawg i'w raawrygu ; Arael yw y siriol wen, Ar olwg bawddgar Elen. Tra rby r Awen wen i wau, Mwy dybir am Adebau. Eboi ddirfawi radd i Aeeox, A gair mawr i gyrau Mon ; A rboddai ef fawredd i Holl beolydd Pwllheli; Yn ei lwydd a'i Awen Ion. Urddai befyd bridd Eifiok. Ei glod a wnaetb ein gwlad ni — yn anv.yl lawn o enw Llangybi ; I boffrwydd aetb ei pliridd hi, A'r TSWYB.cs He rhoed Dewi. < «^< , BARDDONIAETH. ] 19 Ei fawr angen am Gyfryngwr — welodd, A'i wael euog gyflwr, flaen Ion yn afian wr, E' ddeuodd yn weddiwr. Ei waeledd mawr a welai — ar unwaith, Ac anobaith arno gwynebai. Ymrwygodd -wed'yn rym arg'oeddiadau I'w fron ingol nes teimlodd farn angau ; A'r liyn, ei fywyd a'i fawrion feiau, A gyfodent yn euog ondiau Yn ei fynwes, nes oedd ei riddfanau Yn chwerwon; mor ddyfnion oedd ei ofnau. Eu ef yn hir-heb fwynbau — na gweled, — Er eu nodded, y gwaed a'i rinweddau. Ond Dewt yn y tywydd, A gai ail deg olau dydd. Llaw lor anwyl o'r lie a'i harweiniodd, Ac at Iesu yn euog tywysodd, I'r enaid eu ing Iesu ddangosodd, Yr unig lewyrch arno goleuodd ; Ef yngwawl haulwen efengyl welodd Y Gwaredwr, sef y Gwr a waedodd ; Ac yn ei feddwl trwy ffydd canfyddodd Yr liwn wnai Aberth, arno wynebodd ; Ac ar ei haeddiant mawr y gorwecldodd, Er ei boenau, a Christ a'i derbyniodd : Am byn ei enaid a ymunionodd, Yna y gelyn a'i ofn a giliodd ; Graddau mawr hedd gyraeddodd, — a boll far Trwm a du alar y ' storm dawelodd. Gwraidd ei rym oedd ''trugaredd rad"'— i gadv, Gwywedig " amddifad ; " Eel byn gwnai ymgyfiwyniad 1 law Duw, ei anwyl Dad. Er dwyn parcb, er doniau pur, Eto dadfeiliai natur; Och ! aetb a cbur, daliodd dolur Ein bodiaetb ben awdur, — ond ei nerthu Wnai angau Iesu 'n ei angh^sur. ] 20 BABDDONIAETH. Er iddo wywo 'n raddol, — ei feddwl Ef oedd yn danbeidiol; A'i enaid mawr, rhy ddoniol — oedd ei rym I'w wasgn' a. dirym blisg daearol. At yr lawn mawr y trodd, — a cliadd acliles Yn ei fynwes, yna fe hunodd. Ef a'i ddawn gafodd uno— a llu 'r nef, Yn yr oleunef cai 'n wir lanio : Nefol a breiniol yw bro — serapkiaid, Digoa o enaid i'w gan yno. Ei ddwyn i Salem, brif ddinas olau, At hoywfeirdl enwog a saint fyrddiynau, A gafodd, ymunodd a'u kemynau; A'i fawl a gyraedd trwy 'r nefol gaerau, Ei nef fydd bythol fwynhau — Cyfryngwr, A charu 'i Brynwr uwch yr wybrenau. Er du alar a dolur, — ei degwcli Dygwyd i'w hir gartref: Mewn heddwch mwy 'n ei haddef, Huna ei lwch anwyl ef. Llangybi, er bri i'w bron, Yno gorwedd ein gwron. Gwybydd, fy hoff Langybi, Mai anwyl yw d' orchwyl di, I wylio lie 'i wely llaith ; A gwybydd fod ein gobaith, Y gwnai dy ran, gan droi o Bob helynt i bawb wylio. Er holl gofion dynion da, Bydd anwyl o'r bedd yna. Tawelach boed dy lwch byth, A dalied mewn hedd dilyth; Boed hy helaeth dalaeth di Yn dawel er mwyn Dewi: Ar odlau pur hyawdledd, Cadw ei fawl nes cwyd o'i fedd. BARDDONIAETH. ] 2 1 ail einioes o lawenydd, — y daw Eiii diail Fardd celfydd, I fynu 'o lwch Eifionydd, Ar lef ei Dduw 'r olaf ddydd. Yna'i Awen o newydd, Tragwyddol anfarwol fydd. AWDL AE "HAMAN A MOEDECAI BUDDUGOL YN AlL ElSTEDDFOD LlYNLLEIFIAD, 1830. Heb arswyd draw i Beesia, — fy awen, Yn fywiog anturia; Kho ffnvyn dy destyn da, Cywir addysg cyrraedcla : Am fawrwaith Duw myfyria, — yn ddiwael, A banes Israel yn oes Esra. Edrycliaf o cbaf wych liwyl, Ac arcbwaetb at y gorchwyl — Susan, Breninllys oesawl Gwlad (mwy ei golud a'i raawl) Ahaseeeus — beb riis bron, O'r India draw l'r wendon, Hyd Ethiopia, gwycba 'i gwedd, Olygus, ddiwael agwedd. Yn Susan dref fwynlan fad, Lie noddair boll weinyddiad, Cadwyd gwledd ryfedd ddi riis, I fawredd Ahaseerus. Bboi gwleddoedd i'w arglwyddi,— -niferoedd. fwriad ucbelfri ; A gwinoedd i'w digoni Moroedd braid— mawredd a bri. 122 BARDDONIAETR. Yn y wledd wedi meddwi, — 'e wysiodd Ei weision i erchi Dod i'r wledd, o'i hannedd hi, Y Frenines fron heini. Ond Fasti ddifri' ddwyfron, — yn wylaidd, Ni welai 'n beth cyson A'i bri ymddangos ger bron, I foddio swp o feddwon. Yna 'r brenin roi flin floedd, A gladdai swn eu gwledd ; Och ! oer lais, cbwerwai y wledd, A llanwyd o ddigllonedd ; A'r dethawl seitbwyr doethion, Garwa fiyd, oedd ger ei fron; Ceisient, anogent un wedd, Kai dilesg roi dialedd : A chwerw don i'r fanon fu, Drws oedd i'w diorseddu ! ! Olwynion rbagluniaeth, yn y d'ryswch, A droi'sant yn odiaeth; Dyna ddydd, daioni ddaeth, I deulu Duw trwy 'r dalaetb. Gyrwyd i gael gwraig arall; Digiodd a llidiodd y Hall. Ceiswyd y teg langcesau, — gwyryfon Goreufodd eu moesau, Harddaf, a glanaf gleiniau, I ryw un gael ei mawrau. Yn ninas Susan hoenwych, Yr oedd gwr o Iuddew gw5 r ch, Mawrdeg hoen, sef Mordecai, Gwr o alwad ger Ulai; Ei hafarch borth, a'r ferch bur, I'w gysur a fagasai. Addas lun, Iuddewes lwys, — anw}d oedd, Un Ian a gweddeiddlwys ; Mercb rinweddol, dduwiol, ddwys, Priodol liw Paradwys. BAKDDONIAETH. 123 Casglwyd, crynowyd yn awr, Pdauod glan eirianwawr; A bu 'r llangces gynes gol, Hadassah 'n fwy dewisol. Pewiswyd o'r lodesi, — er nrddas, Yr harddaf i'w chodi; A chael y fraint uchelfri, YVnae Esther yn lie Fasti. ,~ A'r Llyw ddewisodd, er llwydd i'w weision, Wledd piiodas, wir addas arwyddion ; A rhoed da seigiau i'r tywysogion, A deuent liwytliau 'i gael y danteithion, Bhyddid i'r wlad a rhoddion, — banllefau Sy' trwy ei cliaerau i Esther a'i choeox. Yn ystod lioll wledd Esther, — heb ballu, Ymbwyllodd ei chefnder; Bu iddi 'n fad fel tad ter, Dda lyw, flynyddoedd lawer. Ac yn y Porth, eorth wr, Arosia 'r cywir oeswr : A gwir ferth y g\vr or fodd, Er gweled, hir y gwiliodd. A'r hyn a welai 'x anwyl was Oedd dau fradwr (cyflwr cas), A chodiad, cyn toriad dydd, Eu Haw i ladd eu Llywydd : Yno trodd pan welodd o, Gyhoeddodd i'w cyhuddo. Araeth astud wrth Esther— a roddodd, Wr addien a thyner — "Mae brad uchel ysgeler, Lladdant hwy ein Llyw ddyn ter.'' Yna Esther, dyner deg, A redodd yn yr adeg, I dd'weud i'r brenin hi ddaeth, Bryd araul, fod bradwriaeth ! 1 24 BABDDONIAETH. Yr hanes a olrhainiwyd — yn gywir, Ac euog fe 'u profwyd ; Trwy yr hyn caed tori 'u rliwyd, A'r egrygi rai grogwyd. "Scrifenwyd, cadwyd er co', Hanes y weithred bono. Ahasferus o'i fawredd — ei liunan, A honnai'r anrhydedd, Wr addas, i roddi sedd I ryw benaeth or bonedd. A'r brenin o'i rin a'i rad, Wych hyfawr, roe's ddyrcbafiad I Haman faleh hunanol, Gelyn ffals, a'i galon fiol. Detbol mab Hammedatha, — \vr echwyrth,. I'r ucbel sefyllfa, Uwcb pob t'wysog emvog, a Bu ei arswyd trwy Bersia. Bboes gyboeddiad o'i ddyrcbafiad, A'i orseddiad, i'w fri stvyddawl; Ac i'r dynion blygu'n union, Grer y gwron myg rbagorawl. Dacw'r boll weision Hon yn llunio Eu gweddaidd agwedd', rbag iddo ddigio: Ebwng ofn a gobaitb, rbengau fu 'n gwibio, IV foddio 'n y byd, ni feiddiai neb beidio Ac addas blygu iddo : — truenus Ewymau alaetbus, er ymoleitbio. Y marcbogwyr, a'r sawdwyr, arswydent ; Yn ei olwg y dynion a welwent, A'r gwyr ammoetb iddo 'r ymgryment Yn isel, ei ddigio ni fynasent, I gwbl wagedd goblygent— rbyfedd ! Shag ei ddialedd dyn drwg a addolent.. Amryw o'i weision oedd yn ymresu, 7 Ar feircb buanacb, garwacb, yn gyru ;. BAKDDONIAETH. 125 Yntau 'n hunanol fyn'd tan ennynu, Yn fileinig wrth gael ei foliannu, Mwy oedd yn ymawyddu,— mewn balchder, Gwelw ddryeh ofer, am gael ei ddyrchafu. Ond Mordecai, ddifai ddyn, Yr Iuddew, o dda wreiddyn, Ni phlygai, safai mewn sy"n Nod o achreth a dychryn. Yna 'r gweision, hoywon haid, (Tra anwar y trueiniaid), Geryddent y gwr addien, Na bae yn gostwrig ei ben Hyd i'r llawr; gan fod o'r llys Delaid orchymyn dilys. D'wedai yntau, wr didwyll, Y*n union, mewn purion pwyll — " Ewy' o hynodol deulu 'r enwaediad, Teulu Jehofah, rbwydda'u harweddiad: Ac yn ei law mae 'n bylaw gynaliad ; A lluoedd y bydoedd, a'u darbodiad; Y Gwr sydd lawn o gariad — a barchaf, Ef a addolaf yn ufudd ddeiliad. Wrth fanol reol yr Ion, — ni ddylwn Addoli neb dynion ; Na rhoi gweddi difri' don, Ond ar Dduw da'r Iuddewon. Mae cyfraith a iaitb fy Ion — yn anwyl, A da orehwyl yw gwneud ei eircbion." Weithian rhedasant hwythau, — weis traws, A'u trwm achwyniadau, At Haman, a'u gogan gau, Och! adlais — dyma'u chwedlau:— " Gwr o Iuddew geir o weddill — Israel, Mewn casrwydd di ynnill; Achwyn sydd na cbana sill Tth oesiad di na'th esill.'' 126 BARDDONIAETH. Yn Hainan aflan wr, Och olwg, ar uchelwr ! ! Ei anwar fiin gynddaredd, Gynyrfai newidiau 'i wedd : Siglai 1 ben, a'i dalcen du, A'i lygaid yn cilwgu. Ac yn ei ddyre mawr a'i gynddaredd, Haman greulawn yn llawn o ddigllonedcl. Yn ol ei dywyll annuwiol duedd, Lluniai ddylaith hy]i yn ei ddialedd ; Hyll egra wnae mewn Uygredd — ei wrthdro A'i dyg i lunio enbyd gelanedd. Ar ei daitb cawn wrando 'r don, A goledd yn ei galon — " Druan hynod' 'r un annuw, Ni fu 'n ddoeth efe na 'i dduw, Diystyr ydyw estyn Llaw, i ddal y lleia' ddyn, Ffol agwedd, oni phlygi, Milain waitk sydd o mlaen i : Dangos yn awr fy niawredd A wnaf, a'm gallu 'r un wedd : Dangosaf, rhoddaf ar hyn Arwydd echrys, oer ddycliryn ; Gwnaf ar fyr i'r awyr lion Dduo i'r holl Iuddewon. Lleddir pawb os llwydda'r Pwr, A llidio y Llywiawdwr; Ni ddaw i'm rh wy straw 'r awr lion, Dan, doniau, Duw, na dynion." Ni fydd trwy wen y brenin — na choelbren Uchelbris na dewin, Na theyrnasiad rhad, na rhin, A'u gwared rliag llid gerwin." Bwrw Pwr wnae'r gwr i'r gwaitli, Yno bu hunan weniaith ! BARDDONIAETH. 127 Caffael gweddus ddydd ffortunus, I gael bwylus egwyl lialog, Oedd ei fwriad, er rhoi lladdiad, A difodiad tra adfydog. Oer lethiad bytb ar lwythau — 'r luddewon, A'u deol weitbion o'r lioll daleitliiau. Elywodraeth helaeth olau — Duw ucbod, I acbub rliag poenau, A drodd y Pwr i'r gwr gau, O'i fawredig fwriadau ! Yna wed'yn yn nwydwyllt, Er dwyn y gwaith ar dan gwyllt, Wysg ei ben at y brenbiu, Aetli y blaidd yn eitha' blin. Aetb i'r Elys niewn brys a braw, — ddwl agwedd, A*i lygaid yn fiiamiaw, Ac mewn c-yffro drwyddo draw, I g'wilyddus gelwyddaw. Ocheneidiai, safai'n syn, I ddechreu 'n llawn o ddycbryn, Mewn sel orucbel i'w Ei, Ehag afrwydd y rbo'e gyfri ! O'r Eiddewon, " dynion dig," I'w nodi'n ddycbrynedig : "Ewys iawn i annerch dy sedd, frenbin, rho'f wirionedd; Mae ar led ryw giwed gas Yn darnio trefn y deyrnas ; Nid yw eu dawr fawr o fudd, Cwn ofer ac anufudd; Ebai drygnaws anbynaws y'nt, Ebai meUdigedig ydynt. Teulu creulon, annuwioHon, Yw 'r Iuddewon ar y ddaear : Maent yn baeddu eu collfarnu, A'u dirdynu, 'r diriaid anwar. 128 BAKDDONIAETH. Iaehad i'r wlad a mawr les, Orddiwes yr Iuddewon; Minau 'n fad os cenad caf, Dyleiniaf dy elynion. I'w fri a'i barch rhoi fawr bwys— drwy ddudew Draddodiad mor gyfrwys, Galwai y llywydd gwiwlwys, Ehaid rhoi tal a dial dwys. Oh! niweidion ofnadwy! — mewn alaetli Myn weled eu gofwy; I dawl hyll diala hwy Yn fedrus— dyma 'b. podewy." Mynai y gwr, Haman gas, I lunio eu galanas; Gyfarwydd 'scrifenyddion Y Ll5 r s, i ddyfod yn lion, Dan ei iau, i dynu hyd Ei edlym gyfraith waedlyd: Ac anfon yn union i Ei haddas iawn gyhoeddi. Trwy 'r rhedegwyr, a synwyr y swynion, Yn ei ennynfa gwelwn e 'n anfon, Trwy ei daleithiau tra hudol weithionj I'r dewis hygar Tviw dywysogion, Ban ddugiaid a bon'ddigion, — \v}'r addas, I roi 'i alanas ar ei elynion. Am roi ei ddial niae i'r Iuddewon, Dial aethus trwy r holl daleithion ; Eu hysgaru a'u gwneyd yn ysgyrion, Drwy ei gelwydd, a balchder ei galon, Heb gadw 'n fyw un rhyw 'r awr hon, — ond difFodd. Wnant eu goreufodd, blant a'u gwyryfon. Och ! oer iasau ! Och ! resyn ! Achwyn a si, ochain .syn, Gwewyr dwys a garw don A ddeuodd i'r Iuddewon. BAEDDONIAETH. 129 Train wyo mewn cyffro caid, Trwy hyny y trueiniaid Oil ydynt mewn trallodion ; Ac yn wylaw mewn braw bron, Mewn crochlef a dolef du, Hyll agwedd yn llewygu; „ Trwm alar trwy y miloedd, Oeh! oer flin a chwerw floedd. Mordecai, ni allai ef Yn ddiddig, byth ei ddyoddef. Myn'd tan lefain mewn sach liain, A goriain wnae 'r gwr hywedd, Trwy bob heol yn aruthrol, Pthag niweidiol rwyg hynodwedd. Aeth at yr hen Borth eto, — a'i fonwes Ni fynai'i ehysuro; Dan ei orthrwm rhyw drwm dro, Ei weled yno 'n wylo ! Ac Esther, o'i syber serch, Yrai un, er ei anerch: Ac wele 'r trwm ei galon, Yn rhoi hynt yr heiynt hon. "0! Esther, Fanon ystig, — goeth eniawg, Gwaith Haman ystyfnig; Lluniodd ef yn llawn o ddig, Ein hadwyth dychrynedig. Och ! iasau trwm achosion, — i wylo Mewn alaeth sy 'r awron ; Araith hell y gyfraith hon, 'Lladd yw yr holl Iuddewon.' Ein gelyn, cyndyn ddyn cas,— sy 'n llunio Lladd a darnio holl lwydd y deyrnas. Ond yn awr ein bywyd ni — a gedwir, I gyd, os anturi; Wele daeth i dy law di Yn gydwedd ein hail godi. 130 BAKDDONIAETH. Ceir sylw Duw Caersalem,— a'i gymliortu Rhag Haman ucheldrem ; Er fod braw rhag ei law leiri, Ei addoli m ddylem. A rhoisai lawer rheswni, Ar y tro 'n ei lafur trwm, Er ei hanfon, wiwlon wedd, I eiriol am drugaredd. Yna Esther, fwynber fun, A gwanllyd lais ro'i gynllun: Eho'wn dri diwmod hynod i Ddilyn mewn gwir addoli; Ymprydiwn, gweddiwn Dduw, Ac arddel wnawn y gwdrdduv.' ; Yn y gwaith i ni i gyd Ior rydd ei gyfarwyddyd, Heb wg oil — ai byw a gaf, Yntau arall anturiaf." Gwyl ympryd i gyd a gadwent, — o'r bron Utbr Iuddewon, a thaer weddient. Ac Esther lwysber yn lew, — gadwai ddysg Cywir addysg Mordecai 'r Iuddew. Yn astud Avele Esther — hynawsaidd, Yn nesu mewn gwylder; Er adwyth, mewn mawr hyder, Lluniai waith yn Haw ei Nee. A'r llywydd fu mor llawen— o'i gweled, A'i golwg disgywen; Tirion olwg — teyrnwialen Aur ro'i'n wir, a thirion wen. Ac Esther wnaeth wledd gostus— i'r brenhin, Ar beiiianau clodus, Ac i Haman ran o'i rus, Hi wyddai beth oedd weddus. I'r hyn y cafodd fawrhad, A'i haur biner dderbyniad; BARDDONIAETH. 131 Ca'cld Esther lawnder o Iwydd, Llwyr eurglod yn Haw *r Axglwydd ; Eu yno ymgomio g^-ch, Ac mewn aidd cu nrwyneidd-wych. Yn y wledd a'r cyfeddach, — dywedoud, Lyw didwyll yn haelach; " Diogel i'm huchel acb, Yn awr na wna un eiriacb." A'r fanon boddlon y bu,— am hyuy Dynmnodd yn fVyngu : " Eich cwmni nid galwad gu, Ddau fawr, y dydd yforu." Ar cyfan i Haman oedd (Yn ei nwyf) well na nefoedd. Ffrystio weithion a -wnai'r gwron, Yn dra eon, drwy ei awydd, I ddyrchafiad, rhoe ddangosiad, A da luniad o'i lawenydd. A gwir frys, pawb ger ei fron A blygent, ! bobl weigicm, Ond Mordecai ni wnai ef Eu dilyn hvry na'u dolef. O'i weled, trodd ei olvg. Gwehvn ddrych o'i galon ddrwgi Am ddial dwys, meddwl dig Ennynodd yn wenwynig. Yna Haman, wr aflan cythryflus, A'i olwg creulon, ben lew cwerylus, A gyntvys fawredd gwin Ahasferas, Ac ail daniai ei feddwl cildynus; ! ddistiw, aflwydd astrus — trwy 'i ritb sel, Gwelwn fryd uchel ei galon fradycbus. Dygodd i'w garedigion, A Seres yr banes bon : — "I mi ac i Seres mae cysuron Hynod, am wybod mawr rif ein meibiou ; 232 BARDDONIAETH. Ac o bob rhandir dygir ein digon drysor, — daw rhagor o anrkegion, Ymwrwst wna'r mawrion — i'r Agagiad, Gwr iacb ei alwad goruwch ei alon. Myfi a ddoniwyd y mwyaf o ddynion, Heb gyfartal na chystal gorcbestion. Y rbai a fynaf gwthiaf yn gaethion, A'r rbai a fynaf rboddaf yn rhyddion : Eboddir i mi anvyddion — o wir fawl, Ymloedd ddewisawl miloedd o weision. Ond Ocb ! er mawrwaed uchel, Purwych sain eu parcb a'u sel, Mae 'n ddiflas neu 'n gas i gyd, A nycbu mae fy iecbyd, Wrtb weled anfertb olwg, Oeraidd drem, yr Iuddew drwg.'' Dyna Seres ddynes ddig, Hen geudod felldigedig, Digllon a chreulon ei cbri, Ar godi yn rbwygedig. " I'm Por y rbo'f gyngor gwych, Er gwartbrudd ar y gwrtb'rycb; I'r diben gwnaer crogbren cry, A'i gael ucbder rbyw glocbdy, Er Had daith rby'r Llyw i ti, Y gwr egwan i'w grogi. ! Hainan boywlan, hylwydd, — na oddef I Iuddew ddwyn gw'radwydd Arnat: yna, llawna' llwydd Gai foru yn gyfarwydd." Haman yn fuan o'i fodd, Gwedi son, a gydsyniodd; Codwyd a lluniwyd y lie Yn barod cyn y bore. Dyna noson Ion o wledd, Bena' bron, heb neb yn brudd: Gwylio 'n lew 'r gelyn i'w ladd Wnaent yn fad hyd doriad dydd. BARDDONIAETH. ]33 O'r gloddest bwn a'r gwledda— aetli Hainan, A tbyroer lawn traha, At y brenin mewn blin bla, Ys ammwyll ! Duw a'i siomma ! ! Ac wele 'r noson bono, — 'n bur bynod, Y brenin fu 'n effro : A lion oedd darllen iddo, Hoenus fraint, banes ei fro. Hanesion cymwynasau— yr Iuddew Eoddent y croniclau ; Efyddlondeb beb ei fawrbau, Nag a rboddion na graddau. Dacw Haman, druan drO, Wr aetbus, yn ymritbio ; — Ac wedi 'r daitb gyda'r dydd, I'r Hew gofynai 'r llywydd, "Pa dal llawn a gawn yn gu I'r gwr wyf yn fawr gam ? " Yn union Hainan i weini — 'i buuan, A'i bannercb mor ddifri', — " Gwr gwiwdeg er ei godi, Nid y'w fawr neb ond y Fi. Ehodder cyboeddus arwyddion — o barcb, Yngwydd y byd weitbion ; Aed trwy 'r dref, gyda lief lion, Wr gwiwrydd mewn aur goroD; Dewiser prif dywysog, Enwog Lyw, i ddwyn ei glog." Yn ddidawl y Llyw dd'wedai, — " Mawr ydyw ced Mordecai, Par'toa, brysia beb rus, Gwna iddo 'n ogoneddus." Ei eiriau ef yr awron, Drywanent, fratbent ei fron. Aros Haman ddrwg aflan dy gyflwr, Ai dyma wnaetbost— bu Duw yma neitbiwr, Deuodd a sylwodd ar yr iselwr, K ] 3-4 BAKDDONIAETH. I'w brofi yn addas brif weinyddwr : Daw allan, ben dwyllwr — dy ddichellion , Trwy ben olwynion ein tirion Luniwr." Yn union er iawn weini, — aetb Haman A tbymmig frdn ddifri; Adyn cas, yn was oer wi, A'i elyn i reoli. A ffrawder angbyffredin — ei gwiswyd A gosgordd y brenbin ; Mwyn arwydd — Haman erwin, Onid yw yn newid bin. Bloeddia r lau lleisiau y llu — hoff byglod, Banffaglau yn saetbu; amryw bartb, mawr y bu, O'i lwyddiant, orfoleddu. Aetb Haman, druan ei dro,— yn odrist, (ran edrycb yn wallgo' ; Gwelodd byn i'w g'wilydd o, Eitba oernycb ddaetb arno. Trwy ei gywilydd a balcbter ei galon, Gyrai trwy liwed a'i ddagrau tryloywon, Ebedodd a dygodd i'w garedigion, Trwy hyllu 'n addiant yr boll newyddion : " A'r waedd ddii roe 'r Iuddewon" — gwaitb chwithij Ac egwyl addug, rwygai'i golyddion. Ar 61 yr erfawr belynt Daetb cerbydau'n gwau'n y gwynt, I'w gyrcbu 'n wag o arcbwaetb, Ac i'r wledd ryfedd yr aeth. Y cun enwog cynhwynol — trwy foddau, A'i ddoniau haeddianol, Nodai'nawr am wneud yn 61 Erfyniad Esther fanol. Yna Esther yn astud, Eres a thaer dros ei thud, BARDDONIAETH. ] g& A geiriau a dagrau dwys, Oh olwg ! fanon wiwlwys. Datguddiodd, rhoddodd wreiddyn, — a Uuniad Holl hanes y gelyn ; Nododd y creulon adyn, Yn ei wydd, a'i annuw wyn. A'r hoywawg (Kin ar y gair A gododd o'i deyrngadair : Ac yn awr, er cynneu 'i wg, A giliodd draw o'r golwg. Och ! wr annoeth, mae yntau'n dychrynn, A'i wyllt anian yn dechreu melltennu ; Y swyddog coronog sydd yn crynu, ! boen a gloes, a'i wyneb yn glasu ; Hyll agwedd, mae 'n llewygu, — mewn dyehryn Ei gael i'w dennyn 'nol liir gildynnu. Ymostwng yma i Esther — a wnaeth, Mewn eithaf gorphwyllder ; Ofnai'n dost y fanon der, Yn ei dristwch a'i drawster. Hynod oedd ei enaid e, A'i olwg mor anaele ; A'r brenin i'w drin a drGdd, hych eilwaith,' pan ddychwelodd O'i gael ef ar y gwely — •' ! lwgr tost, halogi 'r ty." Yna Harbona roe ben — i'r hanes, Olrheiniodd y crogbren, (D'wedai) a wnaed hyd y nen, I'r luddew cywir addien. Ac yn union y Cun enwog, — yn fad, Eoe's archiad, wr serchog— " Rhowch y cas grinwas yn grog, Ean hylwydd, i'w bren halog." Gwir ddaroganiad y gwr a'i ddrygioni, A fu er adredd ei holl fawrhydri 2K 136 BARDDONIAETH. Yn ei fwyniant, mewn suddiant mae n soddi Heddy w, a rhwydwyd ef yn ei ddireidi : Er ei gannerth, mawr gyni— iddo sydd, Yn ei gywilydd dacw fo 'n gwelwi ! Llusgwyd Haman mewn llesgedd, — \vr tonnog, I'r tennyn o'i fawredd; Deuodd i lawr, dydd y wledd, Yn ei ddyrys gynddaredd, Anfoddog, taeog \vr tost, — Ow! Haman, Yma daeth ei ymffrost! -O'i anrhydedd bu 'n rhydost, Llyna 'i pedd, wr llawn o fost ! ! Hynod ddydd! fibrdd nid yw dda, Deithiodd mab Hammedatha. Mordecai godwyd, alwyd yn wiwlon, Mewn gwir elwch i le Haman greulon, Yn wr hygaraf nesaf i'r goron; A chafodd fad wych oesiad dra chyson; Gwelodd lennu neu gladdu 'i elynion. Yntau ryddhaodd holl blant yr Iuddewon; Yr oeddent hwythau mewn rhwyd bynt weithion, Clyw 'n eu banllefau yn dyrrau dewrion, Ac eurwych hwyliad i'r goruchelion; Sj^nu o'r herwydd y'w Susan yr awron : Tawel hedd o'r dymmestl hon — a gawsant, — I Dduw ymroi'sant yn ddi ymryson. uchder balchder y byd Darostwng wneir i dristyd: Ac o ddyfnder gwaelder gwedd Y rhodir i anrhydedd! BARDDONIAETH. 1 37 GALAREB AM Y DIWEDDAR BARCH. JOHN BREESE, CAERFYEDDIN Ma we y duodcl ! mor dywyll — is awyr Mae Seion yn sefyll ; Trodd ei gwawl, iddi traidd gwyll, Ac arswyd trwy ei gwersyll. Diau eaid yr adeg hon Oer fyd, a mawr ofidion ; Mae pob bron, o galon gu, 01 herwydd yn galaru; Tre gwelwaidd yw 'r trigolion, Trwm deimlad, a brad i'w brdn : Pa fodd byn? pwy fedd ddoniau Hydrawg wedd, i fedru gwau Galareb, er egluro Ein testun trwrn ? trwm y tro ! Trallodion Slon y sydd — yn fawr iawn, Ni fu 'lioed fatb dywydd ; Galwyd bron gyda'u gilydd Enwogion dewrion ein dydd. Gwelwn wedd irad, hyglyw 'n waedd y werin, " Williams fuddiol y'raaes y fyddin ! A mynwes biraetbus am Iones o Rutbin ! Wele ddyrwygiad, cododd ail ddryghin ! Ow ing! Ow guriad ! 0! angeu gerwin, Ysgarai fawrddysg Breese o Gaerfyrddin ; Y gwr oedd yn rbagori 'n — rbyfeddol, Ac nn o freiniol enwogion ei Frenin." Mae golwg rbyw drom galon, — a dirfawr Dorfoedd mewn trallodion; Ac befyd, enwog gofion Doniau Breese sydd dan eu bron. Caredig, cywir ydoedd, — rhodd i mi Radd mawr o oludoedd 138 BARDDONIAETH. Ei addysg, am flynyddoedd; A tbrwy byn, fy Atbraw oedd. I'm gweini brawd amgenacb — ni cbefais, Na chyfaill ffyddlonacb ■ Un dihoced oedd decach — yn ei waitb, Na'i enwog araitb yn gywirach. Un ewybr ydoedd yn ei briodwaitb, A'i swydd yn felus oedd o nefoliaitb ; Ei ddawn wir boffus wnai ddwyn hir effaitb, Doniau ein lor dywynai'n ei araitb; Ymorpbwys yn a'mherffaitb — ni fynai, Hylwydd trywanai ei gledd trwy wemaith. Peru clod ein eampwr clau, Wr iesin, am bir oesau. Ar ei dduli pan drodd allan, — barnai jaiwy Yn Llanbrynmair eirian, Iddo drwy lwydd ddod i'r Ian Yn dduweinydd o anian. Bronau myg yn Llanbrynmair Ddarparwyd iddo or purair; Robeets, ei dad g^vir bybarcb, Gadwai ei rym gyda'r Arcb; Tad ifyddlon enwogion w} T r, Un alwad ar ben wylwyr, Sydd eto yno, o unoes, Gwyr o rym yn gawri 'r oes. Yn mbregetbau Beeese, golau : r nef gweliu, Oynnulleidfaoedd luoedd oleuid; Ac yn ei feddwl mawr y canfyddid Moroedd can einioes, mawredd cynbenid; Bboddai o'n blaen drefn rbyddid, — a mawiddvsg O gywir addysg drwyddo gyrbaeddid. Er addysgiadau y rbo'i ddysgeidiaetb Hyd ei oes wiwgu i'r boll D'wysogaeth; Ein bamddiffynwr a'n grym oedd, a pbenaetb Ein dynion teilwng, a doniau 'n talaetb : Yn ei rym i fyny 'r aetb, — llafuriodd, A mawr y deuodd i gymeradwyaetb. BAEDDONIAETH. 139 Fel Myfyriwr, medrwr mad, A'i lioll fwriad, llafuriodd : Ef i'vv ddawn a yfai ddysg, Yn ei addysg cynnyddodd. E gyrhaeddodd, treiddiodd trwy Waelodion anweladwy ; Llawn o faeth, ei well ni fu, Ydoedd esgud i ddysgu; Oedd yn benaf ucbaf wr, Profedig fel prif awdwr. Ei ddawn, a'i fawr awydd, yn foreuol Oedd i fyw 'n addas mewn oes ddefnyddiolj Mawr iawn ei allu, ymroai'n hollol, Tynai y byd a'i ddoniau tanbeidiol, Y rbai aent ar ei ol, — mawr oleuni Hoes trwy gyboeddi trefn gras tragwyddol. Mewn llawn teimlad cariad cu, E ddangosodd ing Iesu; Ei odiaetb draul, a'i daitb drom O dir Edom, drwy waedu. byd am fawr wait b Duw y myfyriai, Y rbwystrau godynt trwyddynt y treiddiai; Ei draidd wedy'n yn nertbol draddodai; Trwy ei fodd doniol tyrfaoedd daniai; Ac addas y cyboeddai— Iacbawdwr, Dawn ei Greawdwr i'r dyn a gredai. Yn ei wybodaeth buan danbeidiodd, Ac yn ei arfau 'i sel a'i cynbyrfodd ; Ar ol ei ysgol yr ymddiosgodd, I'w weinidogaetb belaetb e bwyliodd. Yn Haw dda Iesu ; 'r lie a ddewisodd Oedd tref Llynileifiad fad, a chyfododd 1 enwog raddau, a plian gyrbaeddodd, Av y maes wedy'n yr ymosododd, Ac yno tros yr Acbos ymdrecbodd, Er y llifeiiiaint bir y llafuriodd, Yn ei eiriau ni wyrodd, — dibafal Oedd y gofal am ddeunaw mlwydd gafodd. HO BARDDONIAETH. Agweddau 'r byd, ac enwog ddarbodaetb Efengyl Ion, o dirion fawr doraetb, Y rbai byn dygodd trwy 'i weinidogaetb ; Yma'r bir ddaliodd mewn mawr arddeliaeth A allai wneud oil, a wnaetb — mor nertbol, Hwyliai wrtb reol y wir atbraAviaetb. Ei glod fel bugail ydoedd Yn dra mawr, nid dirym oedd; Mawr ei barcb, i'r Cymry bu 4 Yn addas bir weinyddu, Anwyl frawd, ei lafur o, A'i enaid yn ddiflino, A fu 'n wir fwya' o neb, A thaenai fawr ddoetbineb, anian bael, yn ein nos, Edrycbai 'n dad i'r Achos. Eel dyn cyboedd, ef ydoedd fwy odiaetb, Fe roes ei einioes o fawr wasanaetb ; Un oedd yn addurn i Dduwinyddiaetb, Ymeangai, a tbriniai Athroniaetb; Tan y nef tyAvynu wnaetb — mor amlwg r I'r gwan ei olwg y rho'i gynbaliaetb. Ail ei gedyrn olygiadau — 'i angel Ar utbr ucbel fawrion wrtbddryobau. Cododd yn Atbraw cadarn, Gwr a fa gywir ei farn; Craffai, eglurai i'n gwlad AVael wyrni cyfeiliornad ; Partbai'i fewn bob rhitb o fai; Angbyson, fe 'i dangosai. I'r Ian y rbo'i ddarluniaeth — o awcbus Ddrwg ucbel Galfiniaetb; Pob cam farn, o gulfarn gaetb, Yn ymyl Antinomiaetb. Dywedai ein da awdur — mor rymus Am rwymau pechadur, A'i ddyled dan ei ddolur, Efoi at Grist rbag atbrist gur: BAEDDONIAETH. 141 Heb ddiffyg, na chynyg chwaith Koi neb yn nhir anobaith. Yr lawn a maint ei rinwedd— oedd enaid Ei ddoniau, a mawredd Ei athrawiaeth, wr hywedd, Yn ei daith fel cenad hedd. lesu glan dangosai 'i glod, — a'i haeddiant Yn dyoddef tros bechod; A phwy fel ef hoffai fod Ar eangder Cyfryngdod ? Drwy 'i oleuni darluniodd — ddirgeloedd, I'r goleu ie'u dygodd; Ing lesu a ddangosodd, A'i werth fyth oedd wrth ei fodd. Yngolau haul efengyl hedd, — yr oedd Ei wir addysg rhyfedd; Agorai borth trugaredd I'r gwael, a'r euog ei wedd. Kho'i nawdd i dda, ond dyrnai ddidduwiaeth ; Daliai hydrefn waith Duw a'i Lywodraeth I fyny 'r glanau, a threfn ei Eagluniaeth ; Myfyriai 'n enwog am ei Freniniaeth : A rho'i olwg raor helaeth — ar drefn gras, O'i ddoniau addas caem Dduwinyddiaeth. I'n Cenedl yn Manceinion Y gwnaed ef yn genad Ion ; I'r rhai'n y rho'i arweiniad, Llafuriodd, teimlodd, fel tad : Manceinion pan mewn cyni, Mwy a roes i'w Chymry hi; A chystal ei ofal ef, Yn ddiddig gan gyd-ddyoddef ; Eho'dd hefyd yn rhwydd ddifost Law i'r gwaith, a thalai'r gost. Pren cynnyrchiol, llawn ffrwyth grasol, Ac ynghanol ei ganghenau, 14*2 BAKDDONIAETR. Caid danteithion i rai tlodion ; Hedd i ddynion oedd ei ddoniau. Lion fel awdwr a llawn o flodau, Lies i grefydd wnai 'i holl ysgrifau ; A thrwy alwad ei ddoeth reolau, Ei holl oes wnaed er lies eneidiau ; Bri a gwaith ei bregethau — ro'i i anuel "Wledd oruchel, o'i feddylddrycb.au Un o'r goreuon gwir garuaidd, I ryw ugeiniau o rai gwanaidd, Da parod o fryd puraidd — ei roddion, Hael ei galon, a'i feddwl gwylaidd. Lluniai waitb yn llawn o hedd, Hhagorai mewn trugaredd; I dorf yn bod ar fin bedd, Y rhanai lawer rhinwedd; Oil yn y gwaith llonai'u gwedd, Am gael ei wir ymgeledd; Ehy anhawdd yw rhoi yn hon Hanesion ei hynawsedd. Poen neu alaeth pan welai— ar gyr'aill, Mawr y gofid gaffai; Ni throai 'n ol, eithr a wnai— ymwared- Er da nodded parod weinyddai. Ewyllys ei gyfeillion — a hynaws Gyflawnai mor ffyddlon ; Tuedd fryd da oedd i'w fron, Er llid a phob trallodion : Daioni a lies dynion — a geisiai, A hyny garai'n henwog wron. Er ei fawredd fel prif wron, — ni fu Ef heb ei elynion ; Dirgelaidd daro 'i galon — a geisient, Dyma garent, a dwyn ei goron. Drwy 'r hyn ni fedrai 'r annuw, Llwyddai ef yn Haw ei Dduw. BARDDONIAETH. 143 Xi bu gwron mwy wyneb agored, Deallai acen hen dwyll a hocecl; Ki ofnai 'i alon, ni fyuai weled Gwae a thywydd, un math o gaethiwed, Xae athrist liw drwg weithrcd — ceryddwr Oedd i yniyrwr, yn ddiymwared. Pel enwog arwr, o'i flaen y gyrai Y gelynion, ac ni ddigalonai; Ei hydraidd ddidwyll feddwl draddodai, O groen a ehalon, y gwir ni chelai; Eiddigedd mawr a ddygai — rhag cymysg Yn lie gwir addysg — twyll a geryddai. Tawel ydoedd, gwych ataliadau Roes ei enaid i ymrysonau; A llawn ydoedd y cynlluuiadau O'i fewn, ac anian nef yn cynau. Goreu frawd, gwir fawr ydoedd, A'i ysbryd mor danllyd oedd! Gwyddai 'n helaeth drefn gwladwriaeth, Ei thrafnidiaeth, a'i threfniadau ; Mor a'i lenydd, ac afonydd Trwy y gwledydd, a'u treigliadau. Myfyriai, rhodiai ar hyd— elfenawl Uchelfanau 'r hollfyd; Ac yr oedd yn cyrhaeddyd — trwy fydoedd, Liu y nefoedd ddaiilenai hefyd. Mawrion fydoedd, yn eu cylchoedd, weithredoedd eu maith rodau ; Ond gwell ydoedd y'ngras nefoedd, Ei oludoedd a'i alwadau. Athraw tirion i'r cenhadon, Oedd yn goron i ddyngarwyr; Galwent e "n ben ein gwylwyr — seraph oedd, Mor fawr ydoedd y'mri ei frodyr ! Olrheiniai 'n fedrus le 'r lawn anfeidrol, A'i waith hefyd i'r Llywodraeth Ddwyfol; 144 BARDDONIAETH. A theg seiniai athrawiaeth gysonol, Mai'n dlawd fuasem, a'n dyled foesol, Ei gwir swm i Dduw, a gras maddeuol, Drwy waed Iesu, ei hoffder dewisol: Mawr ei ras, mor arosol — ei ffrwythau; A bu 'n ei deithiau yn dra bendithiol. Ei duedd a'i anian ydoedd ddoniol; Mawr iawn ei awydd am i'r annuwiol, Er ei adferu'n wir edifeiriol, Edrych a'i obaith i dir achubol; A'i hynaws araeth, a'i wenau siriol, Daliai galonau hen deulu gelynol, Nes torai 'r anystyriol — i grynu, A gwaeddi ar Iesu, mewn gwedd rasol. Wedi 'mroi am dymor hir, — yn Lle'rpwll, A'r parch ddyg i'n brodyr; Er cynnydd, ei ddefnydd ir Eoed wedy'n i'r Deheudir. Ein swydd rhoi hanes heddyw, Newid ei faes wnaed i fyw. ! dorf fawr yn y dref hon, — o'i ol ef, Wylent ddagrau heilltion; Gauaf hyll i'w gyfeillion, Trwm deimlad, a brathiad bron. Drwy 'r aeth, hyd yr awr hon, — yn Llynlleifiad, Y ceir aceniad cur eu cwynion. I Gaerfyrddin iesin aeth, Ehoes yno fawr wasanaeth, Codi baner Ner a wnaeth, Yn deg i'r holl gym'dogaeth ; Oedd yn ffrwd ei ddoniau ffraoth, A'i hynodol ddirnadaeth; Heol Awst ga'i hwylusdod, Mawr ei chlod, mor uchel aeth. A'i holl fawredd, llafurus, — cry 'n wastad Ei ddylanwad, a'i feddwl hoenus. BARDDONIAETH. 145 Oaerfyrddin hyd fin ei fedd — o'i gyfoeth A gafodd wir fawredd ; Dihidlwyd o'i hyawdledd, Hynod lwys, i enaid wledd : Yn Heol Awst, anwyl eistedd — dano, Agorai yno " Air y Gwirionedd.'' Ei ddigymysg addysg oedd I'r wlad yn fawr oludoedd; Mewn llafur er dolur dig, Nodedig ddiwyd ydoedd. Yn mawredd ei gymeriad, Ar ei ol e 'r ai y wlad ! Ac anwyl oedd gan y wlad, — ni fu un Yn fwy ei gymeriad; Efo 'i orchwyl, ei gyfarcbiad Yn ein temlau, daniai 'n teimlad ; Ar yr union rho'i arweiniad, A dawn ystig, codai 'n wastad Iesu hael, a'i groeshoeliad, — mor keiaetli, A mawr ragoriaeth mor ei gariad. Cryf urddas tref Caerfyrddin, — ae adcUcmi Cyhoeddus ei gwerin; Ei lwys iaith oedd felus win, Yn ffrydiau anghyffredin. Ei Dduw o'i ras oedd a'i rin I'w arddel yn Nghaerfyrddin. Yn Nghaerfyrddin, gwin teg wedd— i'r enaid, Gyfranai mewn mawredd ; Aeth y'mlaen am saith mlynedd, Diwael fu hyd ael ei fedd. Ar union ffordd gwirionedd — } daliai. Mewn dilesg hyawdledd; A rhodiai mewn anrhydedd, Yn ei barch hyd Ian y bedd. Hynaws fu trwy 'i einioes fertli, Dyg i ben yn deg heb wavth, 146 BARDDONIAETH. Ein rnur oedd un mawr ei wertb, Yn Lle'rpwll a llawer parth. Ei enaid mawr ei ddoniau — addfedodu I fyd uwcblaw saetbau; Ehedodd o'i ofidiau — terfynol, Yn iach a breiniol, uwcli wybrenau. Priod ffyddlon, a thad tirion, A'i ragorion oedd wir gariad ; Ba belynt mwy i'w blant mad? — colli 'u twr f Aetb eu noddwr, doetb ei weinyddiad. Ys braw dwys i'w briod oedd, — fe 'i deil I8n, Tan ofalon er tonau filoedd ; Boed Dwr iddi bi'n ei baetb, — rbag ofnan, I gael o wenau ei Bagluniaetb. Ei deulu boff gydwylant — ar ei ol, Trwm yw'r aetb a deimlant; rwyg blin i'w wraig a'i blant! — a miloedd, Diau laweroedd, gydalarant ! Y doniau mawr adwaenid, — wnai 'n gadael , A'u dwyn o'n gafael, dyna 'n gofid : Ond hoen yw, a da newid — iddo ef, Er i ni ddolef, gwir na ddylid. Ei oes ef a'i gynes fywiog anian, A'r ddawn a gafodd, a roddai'n gyfan, 1 oleu 'i eraill — oedd fel baul eirian ! Ei wresog ddull a'i Uwyr wisgodd allan: Llosgodd nes diffbdd ei dan,— mae wedi Kboi ei oleuni nes treulio 'i bunan : Ond cynneu mae 'ngwlad Canaan — mewn cariad, fawr alwad, yn y fro wiwlan. Yngolau 'r fro angylaidd, — mor boenus Mae 'r enaid serapbaidd ; O'i enau trwy'r wiwne' traidd Hymn o fawl mwy nefolaidd. Beeese enwog yn ber seinia, Liu y nef a'i llawenba ; BAKDDONIAETH. 147 Gwelir ef yn eglurhau Ar helaethion ddarlithiau : Gwerth yr lawn, dawn i wneud hedd, Yw eu sail a'u holl sylwedd : Ewybr synwyr Breese anwyl, A'i ysbryd mewn hyfryd hwyl, Yd edrych mewn llewyrch 116n Ar lawnwaith yr olwynion, A digon trwy r nef degwawr O le mwy, i'w feddwl raawr: I deg wir 'hedeg yn rhydd,— caiff ddigon ddirgelion, fyrdd ar eu gilydd. Mae mewn clymiad eariad cu, 'X arosol gyda 'r Iesu. Gwel'd ei degwch a'i hawddgarwch, Yw'tli ddifyrwch, Breese, a'th fawredd; Oni fedri adrodd ini, Ilai o'th wersi wrth ei orsedd ? I ddirgeloedd y nefoedd, dan nolio, Mewn gwell uchelwyl mae 'n gallu cliwilio ; Heb boen i'w olwg, na neb yn wylo, Ond pawb a'u cydgan un anian yno; Llawen fryd oil yn y fro,— mewn canaid Wisg olau euraid, bytb yn dysglaerio, YVele 'n awr delynorion, — hyd lanau Dolenog yr afon ras, ddaeth dan orsedd Ion, — mor delaid Eu gwedd ganaid, a'u gwisgoedd gwynion! Ner sydd yn ei orseddiad, Lyw eu gwledd, a haul eu gwlad. Yn y teg lenyrch maent i gael uno, Byw i'w gilydd, a'r Oen i'w bugeilio: Yn mlas eu cyfoetb, melrs i'w cofio : Na ddaw dycbryn, na gelyn i'w gwylio: Diogel law Duw Iago, — 'u gwna 'n dded wydd A gwir ysblenydd heb groes i'w blino. 14S BARDDONIAETH. Daw ei gorff yn deg ei wedd, — ni ery> Yn hir yn mro llygredd ; Arweinir o'i oer annedd, Gair fy Ion egyr ei fedd. Yna daw, ar newid wedd, I'w ran a'i fythol rinwedd, Yn Athrofa'r Wynfa wen, I ailfyw yn ei elfen ; Hoff frawd, a'i amgyffredion Yn fyrdd gwell yn Llyfrgell Ion. Dan wenau Duw 'n y wiwnef Cynneu 'i ddawn— can " Iddo Ef." MARWNAD Y PAECH. J. P. DAVIES, TREDEGAR. BlJDDUGOL YN ElSTEDDFOD IfOKAIDD TeEDEGAE, 1850. anferth gryf ryferthwy ! — mwy dnnos Ymdaena tros Fonwy ; Galar mawr a glywir, mwy — trwy y wlad, Och arw newidiad dychrynadwy ! Ah! dygwyd bri Tredegar oddiarnon, Mae'n ddyrnod bair afar: Mae y ddybryd ergyd ar Droi miloedd i drwm alar. Bangor, brig Ceeedigion, O'th gynnyrch caid llewyrch lion ; Un enwog, (iawn eneiniad), O'n prif ser, gloywder ein gwlad. Seren od, Seirian ydoedd, Gwawl yr un gwir ddisglaer ocdd ; O honot ti yr lianodd, Golau drem i'n gwlad a rodd : "Wrth weled ei berth olau, Uuon oedd yn llawenhau. BARDDONIAETH. HO Hithau 'n chwai aeth yn ei cbylch, A thnvy eigion ei throgylch: A pban ai uwch Treffynon, Yn y lie disgleiriai 'n lion, Rhoddai'n fliwch degwch digoll A gwell oes trwy Gallestr oil. Tywynai, rlioddai yn rhad, Ei lleufer yn Llynlleifiad — Hi ddaliai wedi 'n ddiludd, A'i gwir yawl aeth i GaerludJ. Symudai, deuai ar daith Yn 61 i'n gwlad ni eilwaitli. Ehoes yn wych ei llewyreh lion Ar degwch Ceredigion : Yna ei thy n fa trwy 'i thaith A'i tynodd eto unwaith, I oes fwy Iroen nes safai ar — ei cbylch, Y troad ogylch, i Tredegar. Wrth gael o nerth ei golau, — troai 'r bin Trwy'r holl gym'dogaethau; Eu hronydd teg a'a hrynian, Er eu lhvydd, wnaent fawr wellau. Hir gofio wneir nior glir y disgleiriodd, I'n gwlad anwyl ei golau dywynodd ; Mor lwys hefyd yn ei niawrle safodd, Ai heuraidd olau yno hir ddaliodd, Ond nerth ei thyniad a fad gyfododd, Yn orwych hefyd yr ymddyrchafodd ; Yna o'r golwg yn ara' hi giliodd, Drwy eangawl uchderau y dringodd, Hyd awyf y Nef deuodd — ei golau, Oedd wych . y giaddau a chwai gyracddodJ. Yn enwog un yno gall Eoi tanbeidiawl wawl sydd well : Ni chaiff na diffyg na choll, Nifwl o gwmwl na gwyll, Neu wg, yn wir, byth gan neb, Lennu ei siriol wyhei). L 150 BARDDONIAETH. Seren oedd Davids eirioes, Gweinidog enwog i'w oes; Traethwn a nodwn yn wyl Ar einioes y gwr an wyl. Is awyr y gwel Si'on Lawnwaith hardd Rhagluniaetk Ion ; Er uffern ddrygfawr effaith, Coda Ner, ceidw yn ei waith Ffyddlon geahadon hedd ;— o'i drefa rasol Swydd yn rheidiol sydd o anrhydedd. Os dwg un, ys diau gall, Yn dirion godi arall. I'w fawrwaith ef a yrwyd, — gan ei Ddnw; Ac yn ddoeth fe'i cadwyd: Ei agwedd fawrygwyd — fel gweinidog ; I'w swydd enwog Davies a ddoniwyd. Hoff o'i hanes yw Treffynon,— yno Bu'n gweini 'n dra ffyddlon ; Drwy ei fyw yn y dref hon, — llu dr6wyd, A'u gyrfa ddaliwyd yn grefyddolion. Rho'i yn addas arweinyddiad, — hyglod, I eglwys Llynlleifiad; Mae ar amryw 'n by w heb wad 01 ei rasol arosiad. Ac am y ca'dd ei gymhell, Wed'yn byw wnai'n Llundain bell. Drwy fyw 'n gryf ar drefn gras, — gwledd ddibaid Brofodd «i enaid yn y Brifddinas. Lundain, drwy firain fodd, A'i niwl du, yn 61 deuodd. Tra bu 'n gweini Llanyferi, A Cbydweli, iach y daliodd: 1 Dredegar, Monwy weithgar, Er mwy dyar, ymadawodd. f roedigaeth Tredegar, — i raddau, A roddwyd jti gynnar, S- BARDDONIAETH. 151 Arwyddion o wen Ion ar Oes wiwgu ei was hygar. Ei addfed ddawn gynnyddfawr, — a deimlid Trwy demlau ami orawr ; Drwy fyw 'n fwy yn y drefn fawr, E gai lewyrch goleuwawr. A'i fawr ddawn llafuriodd o 'Nhredegar i'w diwygio : A golau 'r nef, glirnef glau, A ro'i wawr ar ei eiriau. Sirhowi'n gwelwi a gaid— o'i flaen ef, Eel un oedd wir danbaid ; O'i hynt ddrwg tewi oedd raid I Sumni, ar ei amnaid. I\Ieini eof, mae 'n y cyfan — ddigonedd I gynnal a datgan Ei enw, a'i gywir anian, Pern 'i glod, ben campwr glan. I'w wlad, er nad haul ydoedd, Yn y rhes uwchaf yr oedd. I'w araith le wrth Elias, — nid oedd; Na 'i dan fel tan Christmas ; Neu gawr y "Wern, gorau was: — ond haeduol Yw 'n gem dethol o'r un gymdeithas. Perthyn i'r un dosparthiad — yr oedd ef^ Mewn urdd a dyrchafiad; Gwyddem pan dda'ii gyhoeddiad, Ar ei 61 e' r ai y wlad. Eel bugail yn ail i neb — nid ydoedd, Mewn didwyll ffyddlondeb; Llygadai dwyll, a geudeb— drygiom ; Ar ddaioni y rhoddai 'i wyneb. Gweinidog i eneidiau — Davies wnaod, I faes Nef a'i doniau; Puredig ddarpariadau,— ro'i 'i luoedd, oludoedd ei arlwyadau. 2l f52 BARDDONLYETR. I'r eglwys perarogledd A fu, nes myned i'w fedd. Eglur a gwirddoetli ei goetli bregetbau, A gwir ddiddanwcb greodd ei ddoniau ; A thrwy agoriad ei lithrig eiriau, A'i ddawn odiaetb, y taniodd eneidiau : Mor helaetli y mawr olau — a roddodd, A'i lef a ddaliodd In. o feddyliau! Gwr a fu yn un gwir fawr, — a'i feddwl Efe oedd yn oleufawr; Ehedfan wnelai 'n glodfawr, Atbraw lion uwcli petliau'r llawr. Ei awchus feddwl uchel — ni chai fod, Na byth ei osod ar beth isel. Dringai i wlad yr angel,— my fyriai Am fawredd urdd Gabriel; Mawrbai yr Un mor hywel, Mwy na bwy, Emmanuel! Manwl ei feddwl fyddai,— rboi golwg I'r gwaelod a fynai ; Pyncian celyd, d'ryslyd rai, Trwyddj'nt yn fuan treiddiai. Ei ddywenydd i'w einioes, A'i deg rym, oedd gwaed y groes. lawn y groes trwy 'r Oen grasol, — oedd enaid Ei ddoniau tanbeidiol; Gan ddangos nad acbosol, Yw yr lawn, fod neb ar 61. Goludoedd a galwadau — lor y nef, Gwir a wnaetli yn olau ; Llawnion oedd ei gynlluniau bur bedd sydd i barbtiu. Yr lawn anfeidrol rinwedd I'r tlotaf wnai 'n lawnaf wledd: BAUDDONIAETH. 153 Pechadur, a'i giir i'w gau Yn ei dynion gadwynau, O'i iiaen, yr aiian ei wedd, Agorai borth trugaredd. Ei hynaws eiriau a'i wenau siriol Yn ddiau a'i nodent mor ddeniadol ; Efe a dywysai i fywyd dewisol, Cyhoeddai a galwai yn fugeiliol, At yr Iesu — Efe y\v n Twr oesol. A rho'i iach obaith ar dir achubol, Er yn euog, o flaen yr annuwiol: Drwy adferu i dir edifeiriol, Hwn yw y rbodiad sy 'n angenrheidiol. Denai'r ewyllys yn dyner hollol, A dywedai mor dadol,— " Diangfa ! Na aros yna — ifo yn bresenol. Os unwaitb doi 'n bersonol— maddau 'n wir Wna lor, a dygir di *n waredigol.'' Gwt a fu hawddgaraf oedd, Un tadol i'w blant ydoedd, Doeth oedd fel priod a tbad, A'i ragorol wir gariad Yn arwain, a'i fwyn eiriau, I wir hedd, gan ddwyn yr iau. O'r fath glymiad cariad cu, Di alaetb, oedd ei deulu! Teulu mad mewn rbodiad rbydd, I'w gweled gyda 'u gilydd. O'i deg nawdd befyd y gwnaeth Edrych am iawn lywodraeth; Ilhadlawn oedd, hyfrydlon wen A welid ei deyrnwialen. Teg eirian, ty o gariad, Lion mewn bedd, a llawn mwynliad, Oedd eu ty, dan nawdd eii tad, Hoflf annedd eu ditFyniad; Yntau n hwylus fedrus fad A roi anwvl arweiniad : 154 BAEDDONIAETH. Mor hawdded gweled heb gas 01 ei addas lywyddiad. Er ei nawdd mor rinweddol, — ei iechyd Wanychodd yn raddol ; A'i 'i ruddiau gwyw n arwyddol, dir na fydd byth droi 'n ol. I'w deulu'i gladdu roes glwy', — a cliolled Erchyllaf yn Monwy ; Mae hefyd yn drwm ofwy, — Wele r man y teimlir mwy. Pel awdwr ei fawl ydoedd, Un mawr iawn, ail Gomek oedd. Ei draethodau n oleu wnaeth, A thrwyadl ei athrawiaeth. Llwythog yw ei holl weithiau— o rasol A hynodol wledd i eneidiau. Cynnaliaeth ac iawn olau,— i'n calon, Hoes ei gryfion werthfawr ysgrifau. Ei ddoniau oeddynt dduwinyddol, Glynai wrthynt a'u goleu nerthol; A thrwy 'i iawn addysg atbronyddol Treiddiai i anian y natur ddynol. Oedd yn glod i'w ddoniau glan, 1 >arllenai droellau anian ; Fel athronydd — rhydd fawrhai — waitb yr Ion, A tbra bawdd y gwelai Ddoetbineb y Neb a wnai— droi'n gyson Yr olwynion, fel eu darluniai. Si fanwl ymofyniad — Am y gwir yn glir i'n gwlad; A tbraith ffraeth o werth a pbrid A roddai ar wir ryddid ; Golau roes, er eglurhad, Eawr ofal ar Gyfrifiad; A'i gywreiniawl draith gor-hoen Sydd ar waith a swyddau 'r Oen ; BARDDONIAETH. 15 j Ei araitb lawn, nertbol wr Ar angau y Cyfryngwr: Ddengys fawredd eangiad Ei enaid yn nbrefn ei Dad. Y rhain ydynt oil yn wir bynodol Cyfansoddiadau o foddau rhyfeddol : Dangosant drais a dyfais y diafol Ar galonau yr boll rai gelynol; A dylanwad olynol ei budedd, I'w dwyn un dnedd i'w dan andwyol. Dangosant fod ing Iesu — a'i waed ef, Oen difai'n gwaredu : Yn y gwaed mae noddfa gu I gael ein diogelu. Cbwiiiodd i Avraidd a cbalon,— a tbractbodd Atbrawiaetbau dyfnion ; Y'mbob traitb ar waitb yr Ion,— yn Avastad I'w ras a'i gariad rboes y goron. Yr ydoedd ei Eiriadur Yn gasgliad, darpariad pur, O goetb wledd Cymreigiaetb Ian, Aetb bell na ddaetbai allan, Y T n gyfraitb i'n biaitb o byd, A'i safon oesau befyd. Nertb ein biaitb yw 'r gliriaitb glau Yn ei lawnion ddalenau. Corff o ddilesg grafi feddyliau, — y w 'r oil Geir yn ei draetbodau; Sai 'i hynodol syniadau — oesau ered Di-ddyn wared ei ddawn a'i eiriau, Er cy 'd bu 'n Atbraw cadarn, — ni wyddai Am anaddas gulfarn, I'w faDwl feddwl, a'i farn, Na drygfoes nwyd a rbagfarn. Nid i'w enwad ei bunan — yn unig Gwnai 'i enaid ef ddatgan ]5G BAKDDONIAETH, Daioni, ond o anian Ymroai'i les Cymru Ian, Pob enwad trwy 'r >vla.d lydan Iddo ef oedd ddiwahan. Mewn cywirdeb neb yn wir Kid ellir ei ddwyn allan ; A sai 'n uwch, gwir nad oes neb, O wyneb, ac o anian. Un oedd a'i ciriau yn ddiareb, Ac o eirda am eu cywirdeb : Nid trwy wendid, ond mewn tiriondeb; Js T i cbarai senau, a cbroesindeb; E lonai 'i siriol wyneb, — bob amser ocbr iawnder, a cbarai uudeb. I'w frodyr mor fawr ydoedd — dyferiad Ei fawrion allnoedd; Mor gadarn ei farn ef oedd— yn eu >mysg, Daliai addysg i'w cynnadleddoedd. Hir gerir ei ragorion — yn y wlad Gan lu o'i gyfeillion : Ar d'rawiad llygad mor lion Y gwelent ei bur galon. Yn ei wlad anwyl ydoedd, G\vr da a fawr ge rid oedd. Fe erys cof o'i eiriau — ar ei ol Dymor hir yn ddiau; Glynent hwy wrth galonau— llu deimlaut A brofasant o'i bur wefusau. Ei gystudd wnai'n brudd em bron — caern wcled Cymylau tywyllion ; llhyw fawr aeth ar y fro hon, Er gwelwi 'r holl drigolion. Gwanychai, ond ni rwgnacbodd — i Ddmv A'i ddawn ymddiriedodd ; A gwir dawel, fel o'i fodd, Er ei ddolur, 'e ddaliodd. BARDD0NIAET1L Io7 Cledd i'r ddwyfron, rwygai'r galon; T'rawyd eigion bro Tredegar : libyw ergydiol fraw aruthrol, Fu ei ddeol ef i'w ddaear. Diau pan ymadawodd — lief hynod Holl Fonwy ddyrchafodd; A inawr gynnydd Morganwg O'n golwg bron a giliodd. I ing trwm angau au trodd — ac yntau I allu angau yr ymollyngodd. Yn angau gwnai ddi'engyd, O'i holl boen, ac i well bvd. CYWYDD I'E GOLEUDY. Buddugol yn Nghyfakfod Llenyddol Porthmadog, 1850. Ar forau ter byfryd bin, A'r lleuad i'r Gorllewin, At Dwyrain byfryd wiwrydd Yn agor ei dor i'r dydd; Deffroais, gelwais yn gu Fy awenydd i fynu, Gan fod mordaith faith i fod, Am fordaitb bu 'n myfyrdod ; Oycbwynasom, aetbom i Hwyluslong ar y glasli ; Bwriadem weled brodir A naws gwlad yn A§ia glir. Chwai iawn y llong gychwynai Ar ei mordaith ymaith ai, Gan "ehwyrn rwygo 'r dyfnfor dig, A?i wneyd yn ddwfr rhanedig: Ac o'r Dwyrain gwrid araul Ldnai 'r rhOd o flaen yr haul ; 158 BARDDONIAETH. Ar y don gweithiai drwy 'r dydd Holl Anian i'n llawenydd. Ond llonder yn drymder drodd, 1* nos, Ow! a nesaodd; A lliwiau rhod Gorllewin Yn rhoddi blwng, arwydd blin alaeth trwy r cymylau, Eto o hyd oedd yn tewhau; Y dwr mawr a dorai mwy 1 fyw nwyd mor ofnadwy, Nes aeth y ddunos weithion Yn erchyll ar deryll don. Yn y gwyll, wrth donawg wau, Draw, gwelem ryw dwr golau; Yn ein brys, a ninau bron Yn ddinerth, gwaeddem, " ddynion ! At y golau teg hwyliwn, - I gael tir, 'nol gweled bwn.'' Atebai 'r Llyw 'n fyw ei foes, " Na Avnawn, er mwyn ein beiniocs Gwyliedydd yw 'r Goleudy, O ing a drwg y Hong dry; A gweyd y mae am gadw 'mbell O drwyth y farwol draetbell." Ebag alaeth llefa 'r golau, Yn awr clyw'n ei eiriau clau, — "Difradiad o fawr adwytb Dry ? r llong i'r dyfnder a r llwytb, Wna 'r lie hwn i'r oil beno, Os eicb cael i'w afael o : Cbwi wyT mad, daliwcb i'r mor, O berygl y wleb oror: Y nos bon gwyliwcb nesau Yn rby agos i'r creigiau." Yn llawen sylwai 'r Llywydd, Deall wnaetb yr araetb rydd; Ei lyw drodd, gan ddal draw, A dal i'w ffordd wnai'r dwylaw, Heb ofni boddi na bedd, Ei donau mewn dihinedd, BARDDONIAETH. ] 59 Ehoddent her i'r dyfnder dig A'i ruadau berwedig. Ehoes i ni fawr wasanaeth, Ein tristwch yn elwch wnaetb, A'n lie ni oedd llawenhau AVrth weled gwerth ei olau. Arbedwyd a noddwyd ni brwy ei lawn der oleuni, Er ofni ar y lli llnith, Gwelem y wawr deg eilwaith. Gyda 'r hyn fe godai 'r haul, Ai yn der ddiwrnod araul: Yn y daith demvyd weithian Yn glir o olwg y Ian; Er hyny 'r Goleudy glan Am ddyddiau fu'n hymddiddan. oror y cefnfor caeth Glaniem yn Haw Bhagluniaeth. Wedi taith i wel'd y tir, A hyfrydwch y frodir, A mawrion gywreinion res, Er yn hwn na rown banes, I'n ben wlad, trwy rad dirus, Oddi yno yn llwyddianns Y daethom, gan fordeitbio, Er mawr drwst y storm bir dro. Ehyw nos lem, gwelem y gwawl O'r goleudy, dwr gwladawl; Goleuni ddyg lawenyddd I bob calon radlon rydd. Er ei barch, mewn cyfarcb en, Cycbwynem gainc i'w cbanu, Gan ddatgan y tan o*r Tir, Ein nosawl gymwynaswr; Hoff arddel hen hyfforddwr Ein llwybrau ar donau 'r dwr. Brwy ei wawl, gwybod yr y'm Yr adeg hon, p'le 'r ydym ; A dywed ef hyd y daith Ar y fawrdon o'r fordaith 160 BAEDDONIAETH. Y daethom mor feuditliiol, A'r hyn sydd eto ar 61; Arweinia ar yr union I ben y daith bob yn don ; Trwy ei effaith tra hyffordd, Heb don ffals, gwybod ein ffordd A allwn rnewn tywyllwch, I dori trais dyfnder trwch, A cbyraedd i'n hiacb oror I fyw'n y man beb ofn inor. Wele ninau, ninau 'n ol, A'n bywydau 'n arbedol. Lluniwn rydd gywydd i'r gwawl Or tir roddai 'r Twr haeddawl. Adwaenir mawredd dynol Yn ei waith, gwelwn ei 61. Yr agerdd ar ddwfr eigion Gwyd e' i aredig y don ; Naid i'r planedau araul, Oil i'w trin— y mellt a'r haul— A swyna i'w wasanaetb ; 3Iyn y gwynt i'w rwymo 'n gaetli. Dygant negesau digoll, A tbrwy 'n tir y rbutbrant oil ; Eu rbwysg a'u nertb oresgyn Ein Llywdoetb yn lla^v y dyn. Drwy i ddyn dreiddio Anian Gwawl gaid mwy telaid na'r tan, Ar y graig tystion mor grj-' O'i wir glod y w 'r Goleudy ; Ei enw saif trwy 'r ddyfais bon Yn byfawl tra dwfr neifion. Gwyddoniaeth ga'dd o Anian, Eeuer teg yn wyliwr tan; Yn y nos mae 'n aneisor Wyliwr mwyn ar aeliau 'r mor ; Dyru Ian der oleuni Uwcb boll waith ymgyrcb y Hi: Noddfa roed i'n oddi fry llbag ei lid yw 'r Goleudy ; BARDDONIAETII. ] f> 1 Wrth hyn gwaredwyd gwerth nnr, Filiwnau o felynaur O'r eigion donau brigwyrdd ; Do fwy, a bywydau fyrdd. Rhoddi nwyf, a rbwyddhau wriaeth Eneidiol lwydd trafnidaetb. Y cam cynta'n uwcba nod O gysur, ydoedd gosod Gwylwyr ar ben y geulan, A golau teg ffaglau tan ; Ei ddull ni roddai allan Ar donau ond golau gwan. Golau tan, raor egwan oedd At olau y meteloedd! Dyscleiria 'r dysglau arian O'r tir yn amgen na 'x tan ; In eu badlewyrcbiad bwy, A!u bardd drem, cawn rydd drain wy Mor ddiogel yn awel nos, A morio'n ddi ymai-os. Heb ei olau bu alaetb Lawer tro 'n ymylau 'r traetb ; Mae 'n wancus alaetbus le, Daneddawg le dinodded; Gwnai 'i gynddeiriawg ferwawg far Droi miloedd i drwrn alar ; Weithiau llong ar draetb r Hi' Ai i ganol clogwyni, A'r dwylaw'n brwydraw 'n y brad, Erwydyr oedd heb warediad; A mawr dwrf ehwydd y mor du Am danynt yn ymdynu ; Dangos eu bedd, certhfedd cau, A wnai 'i wgus wanegau, Elym chwerwedd danedd y don A'u rlrwygent oil i'r eigion : Am y llong ymollyngai, A cbyn bir yn deilcbion ai ; Er yn gref, earnau y graig A'i bolltodd ar y gwylltaig. 162 BAKDDONIAETH. Ond yn awr, nid yw y nos Anniogel ; mae 'n agos Mor rbydd a'r dydd ar y dwr, Er mawr fwynhad i'r morwr: Yn ei daith caiff yr hen Dwr A'i olau'n ffyddlon wyliwr; Drwy 'r gwawl belydra ar g'oedd, A'i drem hael, cedwir miloedd, Gan hwylio 'n ddigon hylwydd, A nofio 'r lli 'n fawr eu llwydd. Er byn braw a dycbryn bron Yw ei wydrau 'i forladron, Adwyth i'r hen dylwytb du, Hwy fethant ysglyfaethu. Pa olwg ar yspeilwyr Glan y don ! — goleuni dyr Ar eu bafiaetb a'u rhyfyg ; Nerth ei dan i warth a'u dyg; O wel'd y gbr aelwyd glau Hwy a ffoant i'w ffeuau. I'r gwledydd mae 'r Goleudy Yn rhinfawr rad o'r Nef fry. CYWYDD I LYNLLEIFIAD wlad dawel y deuais, 1 lwyd a secb wlad y Sais ; wlad cariad ein coron, I'r fangre gas, atgas bon; O'r goleu at ddrwg alon ; 1 Lynlleifiad o wlad Ion ; O gywirbarcb i gorbwll, A llawer poen yn Lle'rpwll : O wlad wir hoen i le drwg; O'r da hefyd i'r dufwg. Mi gefais o'i mwg afiacb Naws o boen i'm raynwes bach BARDDONIAETH. ]63 Un hardd lion wna'n ryddiau lhvyd, A'i abledd yn wyneblwyd; Er golchi wedi adwytb, Ehaid yindroi 'rh}d mwy o drwytb; Trwyth o fwg, toraetk o faw, Gaf wedy'n i'm gofidiaw. Troi bron raid tua 'r bryniau, O'i mwg a'i llwch i'm gwellau. Mae gwrando 'i hiaitb, ddiffaitb ddol, A'i mawr swn mor resynol; Cymysg dadwrdd, godwrdd gau, Roddant, fel gyr o wyddau, JSechgyn Cymru yn llu lion Sy 'n sisial swn y Saeson, Gyda byn gwadu eu hiaith, A'u ben wlad, yn eu lediaith ! Wele doi'f o wlad Arfon, Canoedd neu filoedd o Fori, Khai 'n engyl, a rbai 'n angall, Dull un yn gwrtbddweyd y Hall; Drwy eu dyfod i'r dufwg Ar lawer mae gorHw'r mwg; Ambell walcb an falch ei fvvng, Arall o wall ymollwng I drueni drwy anian Afrywiog T'wysog y tan. Ifyll adwytb a tbrallodion Geir o byd drwy 'r fangre hon ; Poilb y fagddu 'n llygru llangc, A'i anafu yn iefangc, Drwy effaitb ddrwg ei droffyrdd Andwywyd a maglwyd myrdd. Ni welwyd mwy anialwcb, Llawn ellyllon trawbion trwcb, Lie bwrir boll wiberod Dieflig, gwenwynig eu nod; Holl dyniad Uewod Annwn Yn llu hyll sydd i'r lie bwn ; Ocb ! oernad swn eu chwyrnu, Colynant, bwy larpiant lu ! lfil BARDDONIAETH. Ail hon i'r Eigion brigwyrdd, A'i ddwr mawr, lie boddir myrdd; Torf o'i mewn fel twrf y mor A ddigofus ddygyffor: A rhai o bob c\vr o'r byd Yn rhwyfo 'i dwr mawr hefyd ; Cymysg ddrych y gwych a'r gwael Ymrwyfant mewn ymrafael; ■ Crock floeddiant, honant eu bawl, Yn eu badau enbydawl. Llawer i'w taith ymaitk ant, Dros donau dyrys dynant ; A llu avail a yrir Tnvy y don er troi 'i dir, Gan soddi yn y Hi llwyd, Ehyw fyddin fawr a foddwyd ; Peryglus le, certhle cau, Er dinystr yw ei donau. Asynaidd leisiau Annwn A ddryllia hedd o'r lie hwn : Pob llygredd, gwagedd, a gwyn, A budoliaetli i'w dilyn. Lluoedd, minteioedd o'u tai, A rodiant i'r chwareudai ; Puteindai, tafarndai fwy Na rbif hefyd, geir fwy fwy, Mynych gymysgir 'nienydd Yn nhai 'r d 1 cyn baner dydd. Tai uffern wnant eu heflaith, Angbydfod a medd'dod maitk; Tai 'r diafol y'nt er difa Heddwcb, dedwyddwch, pob da; Tai dieflig mewn tud aflan, Tai parthau tost pyrtb y tan ; A diriaid yn eyd aros Yn nhai 'r nwyd hyd baner nos. Drysau annwn dros eriyd Ddistawir, geuir i gyd; Yna heidiau anhydyn Ymrithiant:, gwaeddant mewn gwyn BARDDONIAETH. 165 Meddwon, lladron, blinion blaicl, Ac athrylitk cythraeliaid ; Ymladdau, oernadau 'r nos, Yn gwiriozti gwerinos ; Oferwyr llawu o fariaeth, Yspeilwyr, a gwyr fo gwaeth. Liu o lymion hyllion baid I'w tanio, a pbuteiniaid, Am arwach trefn mercbed drwg Sy 'n ymlid mewu swn amlwg. Hylla drwg yw lleidr a'i garn, Wedi dyfod o dafarn, Ehith gwffiant, casglant o'u cylcb, A'u nymgais bel o'u hamgylch Ddieithriaid, dyliaid i'w <\kl, A'u hysbeilio, weis Belial. Gwneyd drwg yw golwg y gwyr, I drecbu yr edrychwyr; Teru un i lawr trwy wall, A'r elw yr i law arall ; Gwall i wr golli 'i ariau Ehyngynt, aetb rhyngynt yn rliaii ; Gado'r dyn, geryn gorwag, Heb ddim gwell na llogell wag. Y wawr o'u blaen dyr eu bloedd, A'r gwylliaid i ryw gelloedd, A llecbant eu holl acbos, Wedi'r nad, fjl adar nos. Wedi 'r gwyll, a pban dyr gwawr, Olwynion trymion tramawr Yrndreiglant, byddarant ddyn, A'u hoergrocb ru 'n ddaeargryn ; Enbyd swn cerbydau sydd, Gwelir hwy 'n gwau trwy u gilydd : Heirdd filod, myrdd o foelydd, A'u swn yn carlamu sydd; Pawb o'r bron mewn digllon dwrf, Pob cened!, pawb a'u cynwrf; Milain rwysg yralaen yr ant, Am y goreu 'r ymgurant. M 166 BAEDDONIAETH. Hynod swn y Earchnad sydcl Yn boenus ini beunydd; Ei swn ynfyd sy 'n anferth, A thnvy hon pob petb ar werth ; Goreuon heirdd geir yn lion, Ys gwerthir, a pbob 'scarthion, Budreddi, gresyni son, Drwy arddel bwyd o'r 'Werddon. Ceir yn bon ddanteitbion teg I'w gwerthu, a thraed gwartheg ; Traed defaid diniwaid wnant Yn barod, hwy a'u berwant : Gwerthir, trwy ei barlwy hi, Ehywfodd yr hen berfeddi. Gwich nad, er syfrdaniad dyn, Wna gwragedd y gleisgregyn, Dwy oer eu nad yr un nos, Ac acw dwy 'n dweyd cocos. Crangcod a physgod, a phob Swyn arall sy yn Eurob ; Mor chwilod, llysowod sydd Ar alwad trwy 'i heolydd. Odiaeth oer nadau. a thwrf Hogenod llawn o gynwrf; Llymion eu gwedd, oil mewa gwyn Cri hogiau gyda'r cregyn. Dyg rhai wreiddiau, hadau 'i hon, Shai eraill gyda'r aeron; Ehai ymlusgiaid gweiniaid gwar, Ehai wed'yn gyda'r adar; Ehai adar gwar ar eu gwydd, A rhai gwylltion o'r gelltydd : Ehai a'u cig, rhai a'u cegycl, Khai nwyfau .pell bartbau 'r byd. Ehai a dail man o'r dolydd, Ehai ddarnau o gangau 'r gwydd ; Ehai a gair mewn gwair a gwellt, Drwy aros g} r da 'r irwellt; Ehai a theg wedd fi'rwythau gau;— Digonedd o.deganau. BARDDONIAETH. J (37 Pihai edafedd, wyr difeth, Nodwyddau, pinau, pob peth. Os ffair gwagedd ryfedd ran Boenodd yr hen Joliu Bynian, Rhaicl weithion mai bou yw bi, Drwy gynydd ei drygioni. Hyll eu gwaitb yn twyllo gwyr, A gwartbys swn y gwerthwyr, YEewn niawr dwrf a chynwrf chwitli Yniwylltiant lwon melltitb; Un crycbrwth yn rboi crochreg, A pboer gwyn yn ffrio o'i geg; Un avail yn ei yru Yu lledpen ai dalcen du, A'r rban amlaf troi 'n ymladd, Yniguro, llusgo, a lladd. Yna Heisiau, bloeddiau blin, Segurwyr luaws gerwin; A galw raid beddgeidwaid gwar Er eu cyrchu i'r carchar : Pw prif gamp, er prawf y gwyr, Gorsedda segur swyddwyr; Agor y brawd, galw ger bron, Bboi llawer ar eu 11 won : — " Tostaf wr," medd tyst y fall, " Tosturiwch," medd tyst arall ; • Ymdaeru, cynnenu wnant, A baeddu felly byddant: A'r gwir a guddir mewn gau, Cleddir ef mewn celwyddau. • Wedi 'i arall bir daeru flaen y bar—" Fel byn y bu." Bboddir gwertb er rhyddau'r gwr, DaAV yno • anudonwr, Yh bur boen, beb air o wir, Yna 'i gelwydd a goelir. Pwy beb wylaw rnewn braw brdn All edrycb ar y lladron ? Na gwrando eu gerwindeb, Anfad arw nyeh, ni fedr neb. 2 M [68 BABDDONIAETH. Na feddwl am ryw foddion I ffoi hwnt o'r hen flfau hon. A syndod y\v swn di dor Begeriaid yn mhob goror; Ant oil oil, rai brwnt eu llais, Yn fintai am ryw fantais; Khai 'n canu, rhai 'n nadu 'n oer Trwy 'r dydd ar dywydd duoer. Os awn yn ol o swn y naill, In byddaru bydd eraill ; Os gwrandawn was o groen du, Bydd eraill i'n byddaru; Deillion, a cbloffion, a chler, A'u difFaitb oerllyd offer; Organau, pibau, pob oed; Bhai'n wan iawn, a rhai 'n hen oed Rhai eraill a oreiriant, O wedd gerth, gelwyddau gant: Dull o nych i dwyllo wnant, A phob dull a phawb dwyllant. Cymysg gofid Hid yw 'r lie, Ac tin olwg anaele. Mae pob crefydd sydd a son Am dani yma a'i dynion: Ceir lluoedd, ganoedd i gyd, O gredoau gwyr diwyd. Os crefydd newydd a wna 1'r amniwyll, fe'i ceir yma; A lie da 'i allu do wis, A modd ei newid bob mis. Ehy anhawdd rhoi'u henwau oil, Na 'u degwm mewn modd digoll : — Rhai 'n daenellwyr, moeswyr mad, Ymdrecha *r lleill am drochiad ; Annibyniaid gaid ar goedd, Henaduriaid yn dyroedd; Bedyddwyr yw'r gwyr a gawn, Cywir dannau cred uniawn. Credwyr Calfin prin — Pa raid ? Oes lawer, a Wesleyaid. BARDDONIAETH. 169 Nid yw'n brin eu nodion brau Y*nghynydd eu cangenau ; Y mawr lu a'i 'n amryw lwyth, lun Ismael anesmwyth. Uwch-Galiiniaeth, gaeth farn gul, Kirk Alban, crwca'i helbul; Seceders, Banters, ar hynt, Ceir eto 'r Quaker atynt. Rhai penrhyddion, bliuion blaid, A rbai manwl Arminiaid ; Crefydd Salem newydd wnaeth Kyw gynwrf, a Morganiaeth ; Eto murmur Saint Mormon, Cywrain eu hawch, ceir yn bon. Credoau a ffurfiau ffol Y lidiog Eglwys Wladol; Pabyddion, wyr dewrion dig, Ac addoliad Gwyddelig ; Offeiriaid a Pbusiaid ffol, Mewn awydd niwy annuwioi. Gwrthgredwyr, yn daerwyr dig, A'r Undodwyr nodedig. Ebai Penrhyddion, boy-won baid, Gwaeth ystum nac Atheistiaid. O'r Atheist a'r Deist y daeth Anneddau Owenyddiaeth. Crefyddau ugeiniau gaid, Ugeiniau mwy 'n baganiaid. Drwy fyw o fewn y dref bon, Iaitb muriau ei thai mawrion Ys a ddengys wedd ingawl, Ni all mwy enill ei mawl. Adfyd wna 'i chyfhewidfa, Llety'i dwyll yw y ty da; Anferth le, cymysgle mawr, uthr gruglwyth ar greiglawr. Mawrwych nod y Marcbnadwyr A'u boll gais yw twyllo gwyr; Boneddig a brig eu bio Ydynt oil, ond yn twyllo ; 170 BARDDONIAETH. Ymgasglant, deuant bob dydd, Oil i gael twyllo 'u gilydd : Gwyr, onite, a garant dwyll, Nid ydynt yn rbai didwyll. Pur ddrud yw golud y gwyr, Rhyw syndod yw 'r Marsiandwyr ; Tai 'r gwychion y'nt trwy gochwaed, Lawer un a'i sail ar waed; Fel Babel yn uchel aeth Yn oesiad y Gaetbwasiaetb. Maes y gwaed. ilawn cymysg wyr, Gwir ryfelawg orfaelwyr ; Gorfaelwyr a geir filoedd, Ty 'r gwan yspeiliant ar goedd ; Gorraeswyr yw 'r gwyr sy 'n gWau, Ac yn annos cynnenau : Bliai am wir drais, er mor drwm, A'u gwrthddrycb. yw dal gorthrwm. A'u hecraf waith y cryfant, Ymladdau tost am lwyddiant;* Crochnoeddiant, taerant bob tu, A'r Toriaid biau 'r taeru ; Elw treth, a'i tbaliad rbaid, Wnaetb y tir yn nytb Toriaid; Eglwyswyr, sef gwyr y god, Yw 'r llu a'i gwna'n ffau 'r llewod. Cof Nelson i'r oes hon sydd ; Ar golofn er mawr g'wilydd ; Codi ofn wna 'r golofn gau A'i dynion mewn cadwynau. Dyrys ddweyd i'r oes a ddel, Dengys lies gwrido angel; Cof am fywycl gwaedlyd gwyr, Eirf alaeth, a rbyfelwyr ; Nid dawnus swydd tan y ser Wei undyn, ond creulonder; Wrth yr hyn mae'n warth i'r oes, A rhegfa fydd eu drygfoes. A'i llun ymladd, lladd a Hid, Yw 'n harwyddion o ryddid ? BARDDONIAETH. 171 Mae codi nieini er niawl I sawdwyr yn arswydawl. Y llyw hwn lliwiai o'i 61 Y tonau a gwaed dynol. Cariad, ffydd, yw crefydd Crist, Dieithrol i'w nwyd athrist; Os euro a chroesi caiiad, Nertli ei hvydd sy n warth i'w wlad : Khy Avrthun i uu o'i ail, Daw 'n odfa i'w gwneyd yn adfail. Torer hi, dinystrer rhai'n, Pa raid gwarthruddo Prydain '? Daw ar fyd dro, darfod raid Ac arluniau creuloniaid. Daliwn mwy hyd Ian y rotor, Crock floeddia, rhega rhagor, O'r iaith hell, trwy 'i mor a"i thir, A'r addysg ddrwg a roddir. Llongau fal muriau moroedd, A'u gwyr blwrig, rai hagr eu bloedd; Bhyfedd yw gwagedd a gw) 7 n, Y noedd ar hyd y nwyddyn. Liu o dollwyr, trethwyr traws, Am yr ardreth mor wyrdraws, Eeddianant, gydiant ar g'oedd Y'nghloion y llongleoedd ; Cwerylus giwed creulon ]3rwy 'r dydd a rhaiadrau 'r don. Dygwyd o'r holl goedwigoedd, Goed noethl-wm yn un cwm coedd ; Hwylbreni, lleni llaAvnion, Drow'd i dir, yw dre^vdod hoD, O'r fath chwithig goedwig yw, Cauadfrig goedwig ydyw; Oauafaidd frigau hyfyd, Crin a gwyw ceir hon i gyd; Nid yw goedwig deg adail Yn dwyn dim blodau Da dail; Ar ei hwyliau mawr helynt Sy' yno 'i gael, a swn gwynt. BAEDDONIAETH. A'n llongwyr sydd yn Uengoedd, S} v n yw blin oer swn eu bloedd; Amryw sydd mwy oer eu sain, A gwrachod yn ysgrechain ; Merched budron, lymion lu, fibai'n ydynt yn oer nadu. Y clofi wr yn gasgl i'w ffau G'aiff olion lien geffylau; Dyna waitb rhai llwydion wedd, Yr bogiau a'r ben wragedd. Daw dynion nad adwaenir Eu noeth wep ar for na tbir, Truain oil, o estron iaitb, Ydynt, a phob tafodiaith : Ebai dynion gwynion eu gwedd, A rbai befyd mor rhyfedd O liw brycb, rai crycb eu crwyn, Ebai 'n ynfyd, a rbai 'n anfwyn, A llawer o bob lliwiau, liban llawer tin yw lliw 'r aur ; Ebai lliw llwyd, gwelwlwyd gwan, A rbai crych o liw 'r crocban, Liu pybyr oil ; pob rby w iaitb Mwy esgyn yn gymysgiaitb. Cyduna ciwed annwn Oil o'u naws hyll yn y sWil-: Ni bu bloedd waeth, Babel yw, Cbwaer Sodom echrys ydyw ! Ami arwydd ei malurio Ga'dd yn syn a'i dychryn, do; Dinystr ar ddinystr a ddaetb, Mawr golled mwy argyllaetb, Uwcbaf lef a cbyflafan, Digwydd tost, a gwaeddi, " Tan ! " Canoedd ant, rbedant ar b^n. Am yr ufel mawr ofyn ! I'r terfysg torf gymysgaetb O ladron di lywodraeth, A llwjr wagbeir llawer cod Yn y dyrfa cyn darfod; BAEDDONIAETH. Elawer gollynt yr hynt lion A feddynt o'u holl fpddion. Eu gwaedd drom, a'u hagwedd drist, Sy '11 uthrol, swn athtist ! Ocheneidiau, briwiau brdn, Gorawchus yn y gwreichion ; Eag ac aeth ieuengc a hen, I lesniair a'i 'r policemen. Aeth canoedd o bunoedd bon, Do, iiloedd, i'r adfailion ; Eu mawredd droed mor ddidrefn, Ehoed dedryd ar ei dodrefn, Ys trwm yw y dinystr maith, A'r aneddau roi 'n oddaith. Och dy wyllwch ! daw allan Y mwg du o'r fflamawg dan ; Esgyn fflamau 'n dorchau dig, Elys cadarn wna 'n llosgedig ; Tai mawrwerth wna'r goelcerth gau Yn fanwydd i'r elfenau : Hyllt ei anian felltenawi Eariau, nid toau a'i tawl; A'r muriau i lawr— marwol hynt I'r dynion a geir danynt. Ac anil dorch cwmwl o dan O'u drylliau a dyr allan; Trwy'u hesgyniad tros gannoedd O'n holl dai'r ne 'n danllyd oedd. Ar adeg y dil'rodaeth Heol deg yn aelwycl aeth; Un olwg o anaele Geir o'i drych y llosgai 'r dre'. Ambell Lot, heb ymbellau, Yw nodded ei hanneddau, Ys a ddewis weddio : — Eraill yn wir, yn llawn p Ofal ebrwycld fel Ambram, Eai duwiol i eiriol am Ei nodded er's blynyddoedd, A Duw yn eu gwrandaw oedd ; 174 BAEDDONIAETH. Oni bai'r hyn, a byw ras. Hi dorai 'n danllyd eirias ; Ei drylliau dorai allan Goelcerth deg, ail earth i dan. Pa ryfedd pe 'r ai hefyd Yn anferth goelcerth i gyd ! Un weithred mewn barn athrist A'i gwnai 'n sarn tan dromfarn drist, I'r fro hon rhyw cldirfawr haint Dd'ai o gyfiawn ddigofaint. Trom gawod sy 'n dyfod ar Hon, ni sai — ffown i Soar; Os eir i'r ddinas araul, Wele ar hon oleu t haul. Oni welir anwylach Lie i fyw mewn rhyw gell fach? Ar hyd llethrau glyniau 'n gwlad, Lie o dawel neillduad ; Yno'n ber anian burach Ddyg wir hedd ac awyr iach; Ac ni etyl gwen natur I ddwyn heb ball ddoniau pur; Drwy hon caf lawnder a hedd, Pa gynnyrch, a digonedd ; A chaf awyr iach y fron, Goleu a theg awelon. Ni charwn well oehr y nant, A'r Faenol am wir fwyniant, Yn seiniau per lais anian, Nos a dydd er cynnydd can; Dyrchir pen yr Awen rydd Ar union yr afonydd. Yn fy nhref cawn ger fy nhrig Eymusawl oreu miwsig ; A chodi fy iach adail Oes hir deg He sia 'r dail : A gwrando ar gywreinder Cydblethiadau tanau ter Yr edn bach, er dwyn o'i big Gydiol berseiniau 'r goedwig ; BARDDONIAETH. 1 75 Tonau adfywiant hen oed, Geir o'u cerdd yn mrigau'r coed. Hawddamor ddydd a mawr dda Yn awelon hen Walia, I roi yno hir einioes, A chael hedd ar ddiwedd oes; A chyrhaedd gorwech oror Hawddfyd iach y'ngwyddfod lor, Er adfywiad fy awen, — Gwyn fy myd os gwnaf. Amen. €YWYDD HIRAETH AM FY HEN GYFAILL JOHN ROBERTS, YU HwN A AETH i'e AmEEIG.* A31 fy nghyfaill, cyfaill cu — Cwynaf, nid oes fodd canu : Cyfaill tra hir y cofiaf, Un o 'ch ail loan ni chaf: Ym Mrydain am a rodiaf, Mwy eich cwnmi chwi ni chaf; Er nrariau o donnau dig, Er y m6r i'r Amerig, Yr aeth y mwynwr weithion, Er Rawer o brudd-der bron I mi sydd mewn cyni caeth, O'r herwydd a mawr hiraeth, A Rawer yn y lleoedd Y hu yn aneddu, oedd Yn wylo mewn trwm alar, Yn syn am y gwiwddyn gwar; Un da oedd, a dyweddi, Dduwiol iawn i'm meddwl i; Pwy fel loan, wiwlan wr, A thradoeth gydweithredwr? I'r Ysgol Sabbothol bydd Achwynion llai ei chynnydd, Brawd Mr. N. Roberts, Rosa, Dinbych. i 76 BARDDONIAETft. Efe oedd wr ufudd was, Y doethaf mewn cymdeitbas Eglwysig—dyn diddig, doeth, A swyddog cymwys hyddoeth. Mwy isel fydd y Meusydd Brwyn, beb loan braenu bydd. A'r Kosa fawr i ddryswcb, Dyna 'i pblaid a'i dawn fflwcli Yn gadael, ac wed'yn Gwaelu a wna, gwelwn byn; Ond er colli cwmni cain Ey mrawd tra 'r wyf ym Mrydaiu, Awn i dirion Avlad avaul Yn iacb er hyn uwcb yr baul. Holl uchel gyfeillacbau, Tragwyddol y bywiol ban, Pob un oil, pawb yn well well Trwy eu pau yn y tir pell. wresog gan arosawl ! Mor byfryd yn myd y mawl Cyd ganu'n deulu dilytb Ei foliant y lyddant bytb. ! gymundeb beb ei ail, A gorsedd ar gywirsail; Heb boen, i'w gweled yn bur, Ban dilesg beb un dolur; Boed i ninau ddau 'n ddien Yn y mawl uno, — Amen. CYVVYDD MYFYKDOD MEWN CYSTUDD. Llawek croes yn f ' oes a fu Yn llwyth, oedd bron a'm lletbu ; Mewn cystudd yn brudd mae'm bron, A gwaeledd wy wa 'r galon ; Y corff gwan yn druan droes, Er dal tan lawer duloes: BABDDONIAETH. }77 Mewn gwaeledd rbyfedd yr wyf, A rhaid mai gwaelu 'r yd wyf. Aeth a fy nertb, wyf yn wan, A bywyd yn dra bnan. Heb goll fy boll gyfeillion Obwareuant mewn llwyddiant Hon, A finnau yn fy annedd Tan groes drom yn gwywo 'm gwedd ; Dyma groes sy n llwydo 'm grudd, A'm gostwng i dnvm gystudd. Er pob croes a loes amlbant, Mae beddyw 'n well na'm baeddiant : Ebinweddau, o rnn baeddiant, Buan oil i'm herbyn ant: Fy en aid a fu annuw, Gwyrai o dir geiriau Duw; A'm baeddiant, rbaid im' addef, Yw wylo dan ei lid ef. Och ! adwytb fy mbecbodau A barodd im' ddwys bruddhau ; Oolliadau, beiau bywyd, Yw y boen fwya 'n y byd. dwrf euogrwydd dirfawr, Mi ge's glwyf a'm gwasgai 'i lawr : A tban awcb saetbau 'n ochain — Y galon ddrwg luniodd rbai'n. Mwy baeddais — paham (beddyw Dan boen) y grwgnach dyn byw? Er peiriau a'u darpariad, Mae 'r oil sydd im' er llesbad Difa 'r alcam wna 'r fflam fflwch, Dyoddef fwyba'm dedwyddweb ; lor yw teg wyliwr y tan, A lor yw 'r glanbawr arian. Nid un angel uchel a (Er dim) ymddiried ymft; Wele fi dan law fy Ion, Gwir hedd ddwg ei geryddon ; Ei law a rydd pan wel raid, Y wialen i'w anwyliaid. 1 78 BARDDONIAETH. Gwelant hwy fod gwialen tad, A'i gerydd oil yn gariad. Yr wyf yn un a'i drefn ef, A diddig, er pob dyoddef ; Am y delwyf o'm dolur, Yn y pen draw, 'n arian pur. Daw hin well, ymwrando wnaf, Am alaeth y storm olaf : Yn bur caf ddyfod heb wad, Ac yn Ian mewn canlyniad. Ee Wna 'r hen Iorddonen cldu, A'i gerwinedd, im' grynu: Glanio o'i dwfr a'i glyn du Ellir, os yn Haw ?r Iesu. wyll y glyn i well gwlad, lor anwyl rho arweiniad; Miy wan wyf lieb arweiniwr, A gormod yw grym y dw'r. Nid oes im' nawdd ond Iesu, A'i rym ddeil yn y storm ddu. I'm poen, cael ■ gwa'ed yr Oen raid, Gwaed yr Oen geidw 'r enaid : Cyhoeddi i'r euog haddef A wna 'i Dad yn ei waed ef ; Finnau 'r euog, euog wyf, Ar ei waed pwyso 'rydwyf; Drwyddo ef y daw rhyddhad, Gwaedodd i fod yn Geidwad. Idr nef wen, arwain fi— I'r iawn ti a arweini ; Peryglus, dyrus yw 'r daitb, Trwy'r anial, — os troir unwaith Allan o'r ffordd, fe gollir O'r bron fanteision y tir. M etyb gwenau natur I adyn gwan dan ei gur. Trwy luoedd rhwystrau lawer, Tramwy Wnaf i gartre'm Ner; Wedi bod mewn trallod trwm, A gwarthrudd-byd y gortbrwm, BAKDDONIAETH. \19 I fawredd uwcb, fy rhyddkan Gaf wed'yn o'm gofidiau. Nid yw 'r byd i gyd o'i gael Yn gyfoetb ddeil inewn gafael; Nid y w 'r bri ry'r byd o'r bron, I gyd ond rbyw gysgodion ; Ni tbal gwen ei lawen lu, Na 'i olud ei anwylu, Gwnant i gyd, a'u gwynfyd gau, Ddiengyd yn nydd an gau ; Ei aur i gyd, er ei gael, Wed'yn bydd raid ' ei adael I eraill, ni cbaf aros I'w fwynbau ; fe ddaw fy nos A'i hylldod ; darfod mae'm dydd, Dydd o orfod a dderfydd Ydyw; ni fyddaf fyw fawr, Gwlad avail yw r gled orawr Lie mae'm tref a'm cartref cu, I fyw 'n nbalaetb fy nbeulu. Doniau 'r byd dynir i ben, A rbeolaetb yr beulwen: Na'd i'm benaid am unawr, Bytb roi lie i betbau 'r llawr, Na 'i boll swynion' gweigion gau, Le bytb, ond fel ail betbau. Os cwmwl dry 'v meddwl man Yn isel a llawn eisiau, Ymgiliant, neu droant draw, Ni ddaliant fy llesg ddwylaw. Gair a tbrefn Buw.ga'i wrth raid, A tbyna gyfoetb enaid. O'r boll bethau gorau gaf, Gwir grefydd a geir gryfaf. Ar rew-wynt yr x>er auaf, Aros wna bi'n rbosyn baf; Nid yr baf a'i grinder o Na'r gauaf fedr ei. gwywo : Hon yw anian y wiwnef, Iraidd ia^n o ardd y nef. ISO BARDDONIAETH. I'w gwlad iacli fe gluda hon Fy enaid at gyfiawnion. A finnan, myn'd yw f'anian, I dref lwys y dyrfa Ian ; Hawddammor ddydd! mor Ma, Yw'r rhyddid a pyraedda Fy enaid, pan af unwaith Trwy'r stonnus flinderus daith : Finnau uwch angau a chur, Du elyn, a phob dolur; Caf fod yn n gwlad cariad en, Gwedi'r oes, gyda'r Iesu. Mor hyfryd, y'myd y maw], Ar g'nedd mewn can dragwyddawl. Peraidd gan cor y puraur, Alawon y delyn aur. lach oesa 'r saint, uwch ser sydd Yn llewyrch gw&n eu Llywydd: Ac angylion gwynion gwawl, Amryw radd mor wir haeddawl, Eu swydd hwy wrth orsedd Ion, Fil myrdd a'u gynau gwynion, Yw dwyn ar g'oedd eu dinas Enw'r I6n a doniau *i ras: Pelydrau 'u gorseddau sydd Fel henliau i fil heolydd Y ddinas, a'i myrddiynau, Lu nefol trwy'r bywiol bau. Uthr gedyrn byrth aur gwiwdeg Sy'n urddas i'r deyrnas deg; Ei goleuni hi a'i hedd Yw 'r Oen a'i ddwyfol rinwedd ; Ennynir can y wiwnef I'w gwres a'i hwyl o'l groes ef! Cydwledda wna'r dyrfa deg, Ni chwynant air yn chwaneg Ehag calon oer, clwy', neu haint, Penwyni — poenau henaint; Henaint!— un fraint yn y fro 2s a wyddant am heneiddio; BARDDONIAETH. 181 Eu hie'nctyd a'u hardcbrad hwy Ydynt yn anllygradwy. Bywyd y nef heb anaf A ddeil yn dragwyddol haf: Hanner y dydd sy 'n aur do, Ni sonir am nos yno. Gwelir clir ogoniant clau Ar olwg eu horielau. Er rhengau 'u gorseddau sydd, Sai' o'u blaen un fvvy 'sblenydd ; Gorsedd bur y Gwr sydd ben Anwylir, a'i deyrnwialen ; I'r Gwr eglura 'i gariad Ar hon, y rboddant fawrhad. O'i sedd Ian efe sydd Lyw, A'u dedwydd fywyd ydyw; Ni fyddai yn nefoedd heb Oleuni 'i anwyl wyneb. Adwaenir ei dywyniad Golau ef fel haul eu gwlad, Prawf eu can a'u cyngan cu Nad oes yn ben ond Iesu. Mewn siriol unfrydol fri Yr unant i'w goroni. Ni ddaw oer gur, neu ddrwg hwyl, I derfynau 'r dorf anwyl. Ni cheir draen, chwerw driniaeth, Naws o gur, na mynwes gaeth; Nes troi'r gerdd, na rhwystro'r gan, Neu flino 'r nefol anian. O flaen ei sedd ni flinant, Yn ei wedd lwys gorphwys gant. Eang hwyliau 'r angylion Sy 'n y lie, a'u seiniau lion : Gyda'r cor, fawr seindorf sydd, Y r n awyr y gan newydd. "Wedi uno mae 'r doniawl Gantorion, mwynion eu mawl; A dal mewn undeb dilyth Bydd i bawb wrth eu bodd byth N 182 BAEDDONIAETH. Mawr ydyw braint fy mrodyr, O'r maes aent yn rymus wyr. Daw'r dydd myn Llywydd y llu Fy enaid innau i fynu; Myn'd i'r fytbol, freiniol fro, I fyw atynt gaf etto. Gyda 'm lion an wy lion af, I weled yr anwylaf; At ei sedd ryfedd yr af, A'i haeddiant byth gyboeddaf. Oil yn ei bedd, llawenbau O'i flaen mae rbyw filiynau; A'r anwyl dorf yr unaf, A cbanu 'n uwcb na bwy wnaf ; Ebyfeddu tyrfa addien Y nef a'm mawl wnaf— Amen. NODWEDD A MARWOLAETH Y Pakch. W. WILLIAMS, WEBN. Bu farw Mawrth 17, 1840, yn 59 mlwydd oed. Pan oedd Si'on fel mewn isel oesiad. Yn dawel lonydd, beb ddim dylanwacl. Ar ei was Williams, I6n a roes alwad: Gododd i'r adwy, cadwodd ei rodiad; Ei lewyrcb, mawr oleuad,— danbeidiodd, A'n broydd ddygodd i bur ddiwygiad. Un a dawn addien mewn duwinyddiaeth Oedd, a'i boll anian am roddi lluniaetb : Gwyddai a thriniai agwedd Atbroniaetb ; Triniai iawn addysg trwy Anianyddiaetb,. Nes agor i'r d'wysogaetb ddirgelion Eurawg olwynion gras a Ebagluniaetb. Pvbo'i iawn addysg er cynnydd rbinweddan, Wnaetb ei oesiad i'r holl gymdeithasau Ieuengtid bawddgar, mor war ei eiriau, A'i ry'm i ymwrdd, er dysgu 'r mamau: BAEDDONIAETH. 183 A Dirwest, gwerth ei dorau — ddangosodd, A myrdd ddiddanodd mawredd ei ddoniau. Er cael ei fawredd yn awyr Calfaria, Myfyriodd hefyd am fawredd Jehofah ; Eangder y wledd yngwaed yr Ail Adda, A gwaed yr ammod i'r euog droi yma : Sion deg, nid oes un da — ladmerydd, Eath ir dielfydd, fyth' ar dy wylfa. Y Week a'r Ehos, mawr iawn yw eu rhusiant, A saetbau rhyfedd trwy Wynedd trywanant; Yr holl eglwysi eraill a glywsant, Llid mwy o loesion oil a deinilasant; A'u gweinidogion ddygant — yn lluoedd, Iasau laweroedd a dwys arlarant.* Ocheneidiau, a llefau 'n Llynlleifiad, Sy' ar ei 61, y gwir Israeliad ; Hen athrist angau wnaeth ddarostyngiad, A mwy o dywydd trwy'i ymadawiad: Ei rasol arosiad — yno gofir, A'i 61 adwaenir, tra Haul a'i dywyniad. Y PAECH. E. EVANS (Ieuan Glan Geirionydd.) Drwy 'i oes btir eirioes, fedrus berorydd, Ieuan goronwyd yn gawr awenydd ; A phwy a ddoniwyd mor graff dduwinydd., Ag ef yn ngalwad gu efengylydd ? Tyner iawn, fel eristion rhydd, — at bob plaid, gywir enaid, oedd Glan Geirionydd. ? i fron llewyrcb ei fawrion alluoedd, A'i synwyr dilys yn ei ardaloedd Y fi, yn anad neb o honvnt. 1 84 BARDDONIAETH. Oedd gryfder i lawer o deuluoedd; Hynod barchus a chariadus ydoedd; Brawd serchog enwog oedd, — anghyffredin Ei fri mwy iesin gofir am oesoedd. Un tirion ydoedd, un tra liynodol, A'i orwech astud Awen orchestol, Trwy ei einioes ei rodiad tra unol A'i swydd fy 'n addas i'w oes ddefnyddiol ; Cywir un, nis ceir o'i 61, — i'n hanerch, Athraw mwy hyserch i'n iaith rymusol, Ei fri gai 'n olau, a'i fawr gynaliaeth A gadd o Iesu 'i unig ddewisiaeth ; I Grist heb gudd rhoe ddiludd arddeliaeth, Eiriau y dygodd i'r weinidogaeth, Dawel gymeradwyaeth ; — ni phallodd, Pybyr y daliodd er pob rhyw hudoliaeth. A Ieuan addien, o'i awenyddiaetb, Ddygai drysorion o dirion doraeth, I'w bregetbau, a'i eiliadau odiaetb, Ei ddewis ged oedd o bur ddysgeidiaetb : O'i iraidd fodd rhoddai faetb — i ddynion, Yn wiwddyn bylon, a'i ddoniau helaeth. Ar y gwron nid oedd yn rhagori, Neb mwy aneisor tra bu yma'n oesi; Nid oedd i'w frdn achwynion na chyni, Lion oedd ei enaid, llawn o ddaioni ; A chlau frawd uchel fri, — ei enw prid Yn eurawg ddylid ei drag'wyddoli. ESGYNIAD ELIAS I'R NEE Wrth yr Iorddonen arutbr urddunawl, Elias a safodd,— i Eliseus hyfawl, Ei rydd iawn 'wyllys adroddai 'n bollawl Cyn myned ymaitb i'w daith odiaethawl, A rhoddai ef yn rhwyddawl, — ei wisgoedd Iddo, a nerthoedd ei fawr ddawn wyrthiawl. BAEDDONIAETH. 185 Gyrodd Naf alwad am osgordd Nef hylon, Yn gerbyd tanllyd, lu diwyd, eon : Ehai yn feirch agwrdd, a rhai 'n farchogion ; Rhai 'n wiwlu enwog o chwyrn olwynion, I nol yr anwyl wron ; — ac yntau 'Hedai rhwng henliau gyda'r angylion. Chwai hedai Enoch, y Patriarch doniawl, I'-w glau oror trwy 'r gwagle awyrawl; Ond Elias y Thesbiad oleuawl A eres godwyd yn fwy rhwysgiadawl ; 'Hedynt yn addurniadawl — mewn corwynt Heibio 'r ser gyrynt, burweis rhagorawl. Dychryniadadau trwy 'r breiniau wybrenol Gaed yn eu bydoedd trwy 'r olwg danbeidiol; Er eitha dyfais llywodraeth diafol, Yn chwai heinif yr aeth trwy ei chanol. Ei heirdd weision urddasol — a'i gwyliai, A'i Ner a'i dygai yn waredigol. Elias a gludwyd heb loes o galedi, Heb ofn echrysiant, heb afon i'w chroesi; Pob tanllyd olwyn fu 'n addfwyn i'w noddi Heibio i ryw fydoedd heb rifedi; A'r chwai hynod feirch heini — ai dygodd, A diau glaniodd y'ngwlad goleuni. Er ei groesawu, wr hygar, i Sion, Yr oedd yno fil a myrdd o nefolion; Yn chwai hwylient yr holl byrth uchelion Yn agored, i dderbyn y gwron At orsedd ryfedd yr Ion : — ef yn awr Draw sy' briodawr gwlad yr ysprydion. ER COF AM MR. DAVID REES, LIVERPOOL, AIL FAB Y PARCH. W. REES, Yr hwn afufarw Medi l±eg, 1856, yn 21 mlwydd oed. Dewi Rees, harddbryd rosyn, — oedd goron Hawddgarwch yn blentyn ; Ebrwydd daeth fel bardd a dyn, Yn enwog yn ei wanwyn. 186 BAEDDONIAETH. Adwaenai waith duwinydd,— a dedwydd Hediadau bardd celfydd ; Ai'n graffus fedrus fydrydd, Mawr ei ddawn yn more 1 ddydd. Barllenai, gwyddai agweddion — y byd, Rho'i barch i'n llenorion; A'r lawnaf Gyfrol union Garai ef, sef geiriau Ion. Dawn ddiwall, deall ei dad,— a'i awen Oedd fyw yn ei fygad; A'i gael oedd ein disgwyliad, wir les, fel atbraw 'r wlad. Ond Duw a'i penodai ef — yn iach sant, 1 uwch swydd a chartref; Rbodd iddo 'n lie hir ddyoddef, Urdcl yn un o feirdd y nef. Er i'w gorff fyn'd drwy 'i fawr gur — i orwedd Yn ei weryd a'mhur, Daw eilwaitb beb un dolur, waelod bedd i wlad bur. AR FARWOLAETH MRS. THOMAS, Peiod y Parch. R. Thomas, Salem, Liverpool. JBufarw Ionawr 26, yn y flioyddyn 1847. ! fawrgur, drymaf ergyd ! — ae tymor Mrs. Thomas lanbryd I ben, gadawodd y byd; I'w nol daeth ei Hanwylyd. Ei theg wiwddoeth agweddiad, — ynillodd Hollol barch a chariad; Ei diwedd a'i 'madawiad, A gaiff hir a dwys goff&d. BARDDONIAETH. ]S7 Isel a gwyl, ond selog iawn — ydoedd, A'i rhodiad yn ffyddlawn; Wir ddoniol, o radd uniawn, Y'ngair Duw angorai 'i dawn. Lion oedd a llawn o heddwch, — hi garai Ragorion dedwyddwch ; Llonder enaid, a phlaid fflwch Oedd i'w gwr trwy 'i hawddgarwch. Hir gerir ei rhagorion, — a'i thalent Gyda'i theulu mwynlon ; I'w phlant bu 'n rhiant, yr lion A'u harweinient i'r union. Mor dduwiol, rasol ymrodd — i'r Iesu, A'i ras ef a'i daliodd; Bu fyw 'n dduwiol, fanol fodd, A duwiol ymadawodd. Lie ofer oedd Llynlleifiad — iddi hi, Oedd ei hiaith a'i theimlad, Yn perthyn i ddosparthiad Y llu glwys sydd mewn gvvell gwlad. •Golud a gwisg gwlad y gwawl — wna heddyw Ei haddurn disgleiriawl, Yn heddwch yr Oen haeddawl, A'i nef yw adseinio 'i fawl. OCHENAID AH FARWOLAETH MRS. DAVIES, PONTYPRIDD, Meegh Henaf y Pakch. D. Roberts, Dowlais, Yr Hon fu farm lonawr Bed, 1853, yn 26ain mlwydd oed. Pa alar dwys! Pa olwg — drallodus, Ai drylliadau amlwg? Ing a wna angau 'n ei wg, A mawr gyni'n Morganwg. Cymylau'n doau duon,— sy tros Daf; Meistres Davies dirion, Eto fwriwyd at feirwon; Mawr y cur am y wraig hon. 1 88 BARDDONIAETH. Pontypridd, ei phridd hoffir ef— yn fawiv Am ei fod yn gartref, Un o anwyliaid y nef, A glan hardd berl goleunef. ing a loes! angau a'i lid, — heddyw A guddiodd ei glendid ; O'n gafael, er ein gofid, Yn y gro, gan ddwyn ei gwrid. Hir gerir ei rhagorion, — a'i haddas Ymarweddiad cyson ; Trefnu 'i thf tra fu, wnaeth hon, Duwiol chwaer — daliai 'i choron. IV pliriod trallod fu 'r tro, — ei golled Nis gall un ddarlunio ; Yn ei alaeth mae 'n -wylo : Pwy ddirnad ei deimlad o? ing! pwy wyr, angau, p'am — y dygaist Degwch ei phlant din am? ! ergyd dy law wyrgam, 1 rhai'n fod heb yr un fam ! Dowlais sydd wlad o alar, — a thud oer I'w thad a'i mam bawddgar; Ac i'r teulu gwiwlu gwar, O'i deol i bridd daear. ! mor unig mae 'r anedd, — a welwyd Yn balas sirioledd ; Eu pwnc hwy fydd mwy yn medd Mary Anne, a'i mawr rinwedd. Er y boen, ac er y bedd, — olwynion Bhagluniaeth sy 'n rhyfedd ; Er dagrau tra 'n hau, try 'n hedd, A da oil yn y diwedd. Llaw angau a ollyngodd— y chwaer hoflv A'i chur a derfynodd; Ei phair o gystudd a ffodd, A'i galar a lwyr giliodd. BARDDONIAETH. 189 Wedi'i hun, daw o'i hanedd,— oer unig, Yn freiniol heb lygredd; A rhodia mewn anrhydedd, I fyw 'n bur, uwch ofn y bedd. MARWOLAETH ELIZABETH, MERCH Y PARCH. D. PRICE, DINBYCH. Addfedodd i ddyfodiad — ei hanwyl A'i hunig Offeiriad ; Aeth gyda'i gwiwddoeth Geidwad, Drwy y glyn i dir ei gwlad. MARWOLAETH J. T. R., BABAN Y PARCH. J. R. LLAN- BRYNMAIR. Prydferth rosyn gwyn a gaid, — ond eilwaitli Deolwyd at bryfaid; Er hyn, ei dyner enaid Gadwodd Duw, gyda'i ddau daid. AR FARWOLAETH MAB Y Paech. W. ROBERTS, TREDEGAR, A'i 'r hwn oedd o rinweddau — oddiarnom, Trwy ddyrnod drom angau, I lygredd y bedd oer bau, Ow ! fe lwydodd ei flodau ! AR FARWOLAETH DAU FAB Y Parch. H. JONES, Tbedegar. Buont feirw yr un dydd, sef Mawrth 6ed, 1844. Am Rowland mae rbyw alar — chwerw yma, A Chromwell wedd hawddgar; I'w rbiaint hoen mawr boen bar Eu deol i.bridd daear. 190 BARDDONIAETH. Dau oeddynt yn cyd addo — hir redfa, Gan brydferth flodeuo; A dau ffraeth yn cyd ffrwytho, Dau ai 'ngnyd i gryd y gro! Dau lygad eu tad oeddynt hwy, — a'u mam Ir un modd ga'dd ofwy; ! newidiad ofnadwy ! Eu dau fab! Pa ergyd fwy? Nid nfch. yn hwy, gan fyd na chnawd, — a gant. Na gwg y byd isawd; Eangder a gollyngdawd Oddi fry gai y ddau frawd. Aetbant o budoliaetbau — y gelyn, Ac alaetb ei saetbau ; Hwy 'n foreuol dduwiol ddau, Gyfodwyd uwcb gofidiau. MARWOLAETH THOMAS, MAB Me. JONES, DUKE STREET, MANCHESTER. Ah ! chwerw boon, Och ! awr o bwys — i'w riaint, Ei roi ef i orphwysl Mam a thad, dau deimlad dwys, Galar am eu mab gwiwlwys. Buan a'l Thomas i ben tymor — oes ; Ni wel ddrwg yn rhagor, Mewn hyfrydwch mae 'n frodor wlad well, drwy alwad lor. AR FARWOLAETH MRS. EVANS, PRIOD Y Pakch. D. EVANS, TREDEGAR. Bu farm Medi lleg, 1819. Un gywir iawn mewn gwir rinwedd, — der un, Diriona' 'mblith gwragedd; Pw theulu maith ddialedd, Ei throi i byrth oer y bedd. BAKDDONIAETH. 191 AE FAKWOLAETH Y PARCH. W. WILLIAMS, LLANDEILO Sir Gaerfyrddin, A fu farw Medi 20/ed, 1846. Wele, daeth rhyw gwmwl du — yn gaddug, Heddyw tros holl Gymru ; Un o'i fath er's talm ni fu, — Ai dunos sy'n ymdaenu ? Tywyllwck, duwch amdodd — ein siroedd, Prif seren a giliodd, Yr hon fu mewn eirian fodd, Uwch y wlad a fachludodd. Ein hyfryd wlad a'i nwyfre Dduwyd oil, Ogledd a De ! Gorhvytkog alar ac afar cofio Hanes ymadael, a pwy fu 'n symudo 'N ser cyhoeddus o'n hasur, a'u cuddio, Llenwyd eilwaith awyrgylch Llandeilo, Aed a Williams o'i dwylo, — rwygiad ! Un oedd o alwad — pa ryfedd wylo? Enwog weinidog ydoedd, — yn gweini I'w gynnulleidfaoedd ; Yn Haw Duw mor danllyd oedd! Eho 'i fywyd mewn tyrfaoedd. Gwyliwr Sion, bugail ffyddlon, Hyd yr union da arweinydd ; Athraw tiiion, pur o galon, Oedd ein gwron, ddoniau gwiwiydd. Ei ddawn felus ddenai filoedd,— dyn oedd A daniai'n hardaloedd; Melys iawn grym ei lais oedd, Yn llywio 'i fawr alluoedd. •Grwn ei faes i gryn fesur— ddiwylliodd, A'i welliant wnai'n eglur; Dal hefyd gyda'i lafur Oedd ei bwnc, a'i duedd bur. 192 BARDDONIAETH. Addaswyd, neillduwyd ef I 'weini 'mhethau 'r wiwnef O'r groth, gan natur a gras, Anfonwyd ef yn fwynwas. Un o barch fu, a'i ddawn bur Oedd hynotaf ddawn natur. Gwybodaeth am rwysg y bydoedd, — a glan; Ragluniaeth a'i chylchoedd, Ei ddewisol ysgol oedd, Dan ofal Duw y nefoedd. Ehagluniaeth rho'i goleuni Ebagorol, o'i hysgol hi Y cododd, a dysgodd, do Ei fawrwaith o lyfyrio; Myfyriodd, mynodd er maeth I'w feddwl, bur ddwyfyddiaeth ; Ar lawnwaitb yr oleunef Yn Llyfr Ion llafuriai ef. Ac o hwnw y ea 'i enaid — a llewyrch Iw alluoedd tanbaid ; I wir gynnal rhai gweiniaid, — ac ynnill, Hyfryd ail ynnill afradloniaid. Yn ei holl addysg mawr iawn y Uwyddodd, A mawr ei gariad ; yma rhagorodd, Do, hyfawl gerub! a'i enaid flagurodd Trwy ei holl oes ; a'i einioes gyfl wynodd I'w swydd fad, nes addledodd — i'w godi I dir goleuni, ac adre' glaniodd. Diau'n gwron, dyngarol, — filwriodd Eel arwr rhagorol, Ar y maes bu rymusol; A thrwy N8r ni throai 'n 61. Gwr enwog mewn gwirionedd, Gwr i'w oes— bawddgar ei wedd. Ymroedig, mawr ydoedd, A'i enaid mor danbaid oedd! Gwaed y Ceidwad, a'i groeshoeliad r Ei daer alwad a'i reolau, BARDDONIAETH. }93 Dwyfol drefniad lor a'i gariad, Oedd dda hwyliad ei feddyliau. Mawr urddas Din as ei Dad A'i gariad i'w hamgaerau ; Lies crefydd beunydd beb baid, Ydoedd enaid ei ddoniau. Cristion bybwyll. a didwyll frawd ydoedd; Ie, llwyr deilwng trwy 'n boll ardaloedd, Ni cbaid o lawer o wych deuluoedd, Am. oesau gywirach ei ymysgaroedd ; Ei natur yn wir tivion oedd, — wir sant, A dygai 'n foliant air da gan fiioedd. Teimlir cariad. clymiad clau, I'w fawr ddawn gan fyrddiynau. Mae 'n golled fawr a dirfawr i dorfoedd, Ac 0! mae yn fwy i'n Cymmanfaoedd; Ebo'i e' sylwadau ar ras a'i oludoedd, A'i swn mwyneiddiol adseiniau nrynyddoedd Nid aros ar wael diroedd — a fynai, Eitbyr a nofiai yn nilieQiau 'r nefoedd. A'i gais gwir yn gywir gaid Beunydd am achub enaid ; Nid gwneyd Uais er goglais gwyr, Neu foddio anufyddwyr A Avnai ; annelai ei nod — i'r deall, Er rbwyg diball ar y gydwybod: I dywys ei wrandawyr — i dir prid Tirion addewid, a'u troi 'n. weddiwyr. Ynnill eneidiau oedd yn boll nodwedd Ei bregetbau, golau, beb ddim gwaeledd; Agorai 'i enau yn y gwirionedd, A dybidlai ei byfryd byawdledd, Ar y gwrandawyr o gywrain duedd Mewn tynerwcb a difrifwcb rbyfedd; Ei dan dywynai nes dwyn dihinedd, Ei wres a'i olau oedd o wir sylwedd, I edifeiriol adaw'i oferedd— 194 BARDDONIAETR. Yr anghenus, a'r rheidus, er adwedd Troai agoriad hen ddrws trugaredd; Rhwymai y galon, a rho'i ymgeledd, I godi'r enaid, trvvy 'r gwaed a'i rinwedd, Yn wir ofalus — dyna'i orfoledd — Yn ei daith, oedd genad hedd— llawn teiinlad, A'i gywir fwriad oedd mewn gwir fawredd. Mawredd i gyd, mor ddi gel, Arddengys fawredd angel. Ar dir lion llafur oedd brodyr Llynlleifiad Yn fawr am Williams, pan fa 'i ar ymweliad ;. Ei ddoniau ystig ef sydd yn wastad O fewn ei themlau ar gofion a theimlad : Ni ddewisai'n addasiad — fyw yno; Ef yn Llandeilo fu llon'd ei alwad. Un o rinwedd eirianwawr — oedd Williams, Fe ddaliodd yn glodfawr ; Di flino, fel da flaenawr, Daliai'i fod i'w olaf awr. Galarus iawn y\v 'r gwylwyr sydd— ar 61, Am Frawd o wir ddefnydd; Cur a gloes ca'i eglwysydd, Ing, Ow ! faint ei angau fydd ? Ei ddoniau ddechrau ei ddydd — yn ddiau Addawent fawr ddefnydd; A hir oes i'w feddwl rhydd, hyny caem lawenydd. Ond ingawl ergyd angau A barodd i'n oil bruddau; 1 nawn a therfyn einioes Deuai ef yn mlodau 'i oes : Ei Briod a'i Obrwy-ydd I'w alw daeth ar ganol dydd. Ymadael wnaeth, — symudodd, Aetb i fyd sydd wrth ei fodd, Tywyswyd ef at Iesu, — ei ochain A'i afiechyd ddarfu ; BAEDDONIAETH. 195 Lion, iach, mae 'n llawenycbu Y'ngwledd lawn angylaidd lu. Er rhoi ei gorff yn ei oer gell, — a'i doi Mewn duoer ystafell ; Fry y daw o'r fro dywell, I oes bur Paradwys bell. AE FAEWOLAETH Y PARCH. E. ROWLANDS GWEINTDOG YR EFENGYL YN HENKYD A CHONWV, Yr Men afufarw Rhagfyr lOfcd, 1836. Ffyrnig droelledig drallodion — gefais, A gofid i'm dwyfron ; Ebyw synfawr a dyfnfawr don A gododd — Oh ! ergydion ! Mae saethau angau ingwedd, — ei allu A'i ddrylliant yn rbyfedd ; Er doniau, hwyliau baelwedd, Try bawb i bentwr y bedd. Ein digoll weinidogion, — rai enwog, Wroniaid tra ffyddlon ; A'r rbai sy' wylwyr Si'on, A'r iach nid eiriach ei don. Mwyha nerth ei ryferthwy — yn grylacli, A'i grafangc ofnadwy, Trymha groes, Och ! loes a chlwy, Canoedd yn ardal Conwy. Mae rhyw boen a mawr benyd, — mawr alar Am Eowlands o'r Henryd; Er ein braw ar hyn o bryd, A'n siom, fe ga'dd ei symyd, I dirion hoew-wlad araul, Yn iaeh ar hyn uwch yr haul, Ca'dd plant Sion fawr golledion. Trwm ergydion, tra mawr godant, Mewn dwys hiraeth, synedigaetb, A mawr alaetb, yma 'r wylant 596 BAEDDONIAETH. Colled am un o'r rbai calla' — deimlir Trwy demlau'r Gorucha'; 'Mhob gwaith llesol, duwiol, da, Rowlands ni fyddai'r ola'. Ei efangylaidd goethaidd bregethau, Y rbai'n oedd eang, a'i daerion weddiau, Annuwiolion — ergydion rhwygiadau A ami waedodd ei dyner deimladau, Yn lie byn oil llawenbau — mae weithian Yn yr eirian harddlwysion ororau. Y'ngwlad y dydd dedwydd da, Lie seiniant oil hosanna, A byfawl Iebofab, — a'r llu cannaid Ei enaid a una. Ei Avirffydd yn ddiorphwys, — bael agwedd, Amlygai mor wiwlwys; Ef oedd iraidd, beraidd bwys, Ei arogledd i'r eglwys. 'Eoedd yn fflam ei wir-ddawn fflwcli. A hyfrydwcb i'w frodyr, Y rbai sy' oil eres iaitb, lwyrwaith yn alarwyr, Collasom frawd eu, llesol, — un ydoedd Weinidog defnyddiol; Un o fwriad anfarwol — Och! arw nych, ni cbeir yn ol, Cyfaill, tra hir y cofir, — da ydoedd, A didwyll frawd cywir; O holl weision I6n yn wir, Ei anwylach ni welir. Hoffodd lawndaith i gyd o ffyddlondeb, Ni chodir undyn uwch ei diriondeb ; Ac i'w ei ardal bu mewn cywirdeb ; Garai bob amser iawnder ac undeb, A'i wenau ar ei wyneb — cyngorai, Ac yr by' seiniai yn erbyn croesinceb. BARDDONIAETH. 197 Un doniol fel duwinydd, Mawr ei ddawn ymoreu 'i ddycld ; Cafwyd llonder inwynder roaith. Do ganwaitk, wel'd ei gynnydd. ITae Si'on mwy is awyr — i'w gweled Mewn galar a rhwystyr; Galwyd am un o'i gwylwyr, Un a gaid o'i lienwog wfr. Hynod y tramawr och'neidiau trymion, Gruddfanau degau o Weinidogion A glywir, eoelir fod Uawer calon Yn deg ar hollti, a'u dagrau heilltion, Rhyw aethau synder weithion — a ddaliodd, Ac a ofidiodd lu o'i gyfoedion. Nod ingawl nid yw angau — yn edrych Ar oedran na doniau, Taro rnae hwn i'n trymhau Ar gedyrn, 0! rwygiadau ! Trwy holl Arfon a Mon mwy Cwynir am seren Conwy. Am wr gwiwlon mawr y galar, Un mwyneiddgu amyneddgar ; Brawd diball, call, cu ; Dios daw Iesu I'w gyrehu o'i garchar. Ei weision gyfyd Iesu lygredd y dyfnfedd du. Pan gyfodant uwch poen a gofidiau, Harddawg hynodir eu peraidd ganiadau ; Ac ar unwaitk yn gwisgo coronau Yr ardal union a'r aur delynau : Eu hadlais yn eu hodlau — berseiniant Drwy gu iwvniant y nefol drigfanan. Ef uwch nen yn ci wen wisg Glirwedd, ninau *n galarwisg. O cofia, ein Duw cyfion, — am danom, Mwy dinerth y'm weithion, 19& BAEDDONIAETH. A bydd di mwy trwy bob troion Yn dywysydd i dy weision. Hyn a'n cynal yn ein cwynion, Er erchylled yr archollion ; Ewybr rhydd yw llwybrau Ion, — cysonawi Lu dethawl a doetbion. Cyfod eto lu i weithio, A llafurio oil o fwriad; D'weud am loesion Iesu tiriori A gras bylon ei groeshoeliad. Er clais, er clwy,' gafael gofwy, Bydd rasol nertbol gynorthwy — beunydd, Er rbad a cbynnydd Hecryd a Chonwy. Duw bael, bydd nawdd ei deulu, Amlha 'u dawn trwy 'r cwmwl dii ; Eu Twr anwyl tirionacb, Heb wael bynt bytb i'w blant bach, Bydd Dad o hyd, byfryd hwyl, A Mwynwr eu mam anwyl; Bydd yn dirion, er bron brudd, Ei cbastell yn ei chystudd. A boed heb ri 'tb fendithion, Bywiog hedd, ar y wraig bon. Bydd di, er cyni caetb, — a pbob dadwrdd, Eu haul agwrdcl hi a'i hiliogaeth. Nes o foroedd fyn'd i'r nefoedd, Gwedi 'r oesoedd gyda'r Iesu ; Ac er syndod ail gyfarfod, A byw hynod heb wahanu. BEDDEEGEYFF. Y PAKCH. W. WILLIAMS, WEKN. Dyn yn ail o dan y nef — i Williams, Ni welir, rhaid addef; Myrdd wylant a mawr ddolef, Drwy y wlad, ar ei ol ef. BARDDONIAETH. 199 Y PAECH. J. BKEESE, A'l FERCH ANNE. Diau gwanwyd De a Gwynedd — a braw, Pan roid Breese i'r dyfnfedd; Gweinidog myg ei nodwedd, A'i Anne bach, yn yr un bedd. Traidd gwae eglur trwy Ddeau a Gogledd, Ow! Breese, ein gwron, obry sy 'n gorwedd ! Ni bu un erioed neb o anrhydedd Mwy ar furiau Siion am wir fawredd. Duw Ner a gaid yn arwedd — ei angel, A rho'i Anne, ei dawel ferch, i'r un diwedd. CHWE' ENGLYN I'W GOSOD AR FEDDFAEN Y DIWEDDAE BARCH. JOHN ELIAS. John Elias a lywiai Si'on— deg, Fel cerub Duw 'n ffyddlon : Pen athraw 'n gwlad fad o Fon, Uwch eraill oedd, a'i choron. Rho'i olau fel pur heulwen, — Elias Pan loywai'n ffurfafen, Machludo, neu guddio 'i gwen Asurawl, wnai pob seren. Ar drefn yr lawn, a " Rhad ras," — y nofiai Mewn nwyfiant ac urddas ; Troi nerth syehder, crinder eras, Yn wlaw a wnai Elias. Traethai, llefarai a'i fys, — ac agwedd Ei ysgogiad dilys I iiloedd wnai'n iaith felys; — Goruwch iaith ei ddeigr a'i chwys ! Yn ei ddwysder a'i 'n ddistaw, — a swynai * Bob synwyr i'w wrandaw; Codiad ei lygad, a'i law, Ro'i fil trwy 'r dorf i wylaw. ♦ Hwn ddyfarnwyd yn oreu. 2o 200 BAEDDONIAETH. Syw fywyd cymdeithasfaoedd, — \vr Duw Eoi dan trwy'r gwersylloedd; Mewn urdd uchel angel oedd I'r wlad, a'i raawr Lyw ydoedd. EOBYN MEIEION, TEAWSFYNYDD, Eobyn Meirion, Ion Lenydd, — a gododd Yn ddysgedig Ieithydd; Yr oedd yn bur Dduweinydd, Nofiai 'n nhrefn y nef yn rhydd. Ehoes ef enw i DraAvsfynydd, — a maAvredd I gymeriad crefydd; Fe arweiniai Feirionydd A'i fawr ddawn yn ei fyr ddydd. I'M PLANT, AE OL CLADDU SAITH HONYNT. Helynt byd, nid yw i 'mhlant bach, — na'i boen, Byw maent mewn gwlad buracb, A'u Uawenydd yn llawnach; Gwell lie 'n wir, — ac oil yn iacli. MRS. EOBEETS, BLAENAU GWENT. Yn "wir eaid yn y wraig lion, — byd ei hoes, Fywyd bardd fel cristion ; Ei hawddgarwch oedd goron, A nawdd lad ei hanedd lou. Ei thegwch a'i doeth agwedd — wywasant, Eisoes i fro llygredd; A'r enaid llawn o rinwedd, Aeth i Avlad o fythol hedd. E. AC E. CADWALADE, BEYMBO, Ehieki E. Cadwalade, Ysw., Beoughton Hall. I'r Iesu cydymroisant, — a'u hoes deg, Tros eu Duw dreuhasant; Ar ol cyd fyw 'n syw ddau sant, Yn Iesu cyd hunasant. BAKDDONIAETH. 20J Mewn hedd bu diwedd y daith,— wir dduwiol, Ai 'r ddau i wlad berffaitk ; Ar alwad, myn lor eilwaith, Gael eu llwch o*r gwely llaitk. ME. 0. OWEN, PENTIE. Mewn gweryd oer mae 'n gorwedd — yn llonydd, Un llawn o haelfrydedd ; Er hyny daw mewn rhinwedd, Gydar byw fe gwyd o'r bedd. HUGH AC ELEN ROBERTS, FESTINIOG. Diengynt uwch gwlad angen;— Hugh Roberts Ro'i heibio 'i dy warchen ; Ac i drigfa 'r Wynfa •wen, Ar ei ol vr a'i Elen. MR. J. JONES, GOF, NANNERCH. O'i dywydd galwyd loan, — ei enaid A laniodd yn Nghanaan : Er ei roi i'r oer raian, Daw ar lef Mab Duw i'r Ian. MR. W. JONES, CEIDIO. Oes William Jones, a'i alwad,-— ddirwynodd I ran ei orphwysiad, Yn llwcb Ceido, fro ddifrad, Hyd foreu ei adferiad. EDWARD BACH, PLENTYN BODGWILYM, ABERMAW. I oer dy> bedd Edward bach—a roddwyd, Er addysg i'w hynach; Un diwrnod daw'n gadarnach, Wedi'r hun hon, adre 'n iach. MARY SIMON, A PHEDWAR O'I PHLANT. Daearwyd y fam dirion. — a hydeg Bedwar o'i phlant fifyddlon: 202 BARDDONIAETH. Trefnu'i thf tra fu wnaeth hon, — Duwiol chwaer, daliai 'i choron. JANE, MERCH ME. ROWLANDS, ORMOND STREET, Liverpool. Ni bu 'r un ferch, neb erioed, — hawddgarach, Oedd goron mabanoed; Angau pybur, ing poboed, Aeth a hi cyn yn wyth oed. BRAWD Y PARCH. D. GRIFFITHS, NEATH. Yr hwn oedd oruchwyliwr yn y gwaith glo. Gwir uchelawg oruchwyliwr, — di goll, A da gymwynaswr, lawn fuddiol dangnefyddwr, Hynaws, teg, fu 'r gonest wr. MR. W. GRIFFITH, CWM NEDD. Yn Cwm Nedd y caem noddwr — gorhoffus, W. Griffith, dda wladwr, Oedd i'w wlad ddefnyddiol wr, A gwir fuddiol grefyddwr. GWRAIG A GLADDWYD YN SIR FORGANWG, GWR YR HON A GLADDWYD YN MON, SEF MAM H. R. Er i Mon gael fy ngwr mad — i orwedd, Nid hir ein hysgariad; Troi eilwaith gawn, trwy alwad Yr anwyl Oen, i'r un wlad. PLENTYN MR. A MRS. WILLIAMS, BENSON STREET, Liverpool. Yn iraidd rosyn eirioes — y gwywodd, Cyn gwel'd gauaf einioes; Ar foreu gwawr ei feroes Aeth i wlad y fythol oes. BABDDONIAETH. 203 MR. EYAK JONES, A'l FEECH ANNE. Dal hir oes mewn duwiol ran — i gynnydd Ei genedl wnaeth Ef'an; Tir ymdaith ei tbaith weithian, Yn fyrach oedd i'w ferch Ann. ENGLYNION ANERCHIADOL. AE DDYFODIAD SYR W. W. WYN I'W OED. Ys Etifedd Wyn Stay, hyfawl— y daeth I'w oed yn fendithiawl; — Y wlad am hyn leda 'i mawl I'n Barwnig wr breiniawl. Er i'w dad yn fad fudo, — er cwynion, Er cenedl yn wylo, Er oer frath, sych dagrau'r fro, — Cawn atom Watcyn eto. Ceir miwsig, goreu mesur, — y delyn A'i diliau llawn cysur; Taenu 'i barch wna mewn ton bur, Hynotaf delyn natur. Garedicaf yn ei dydd, Aeth o dir y goi'thrymderau I ororau perffaith rydd. mor addfwyn oedd ei hysbryd Trwy ei bywyd hyd y bedd, Teimlad nefol ac ysbrydol Welid ar ei siriol wedd; Undeb, cariad, cydweithrediad, Lanwai 'i theimlad ar ei thaith ; Ni ro'i i absen a chenfigen, Chwerw gynhen, le na gwaith. Crist a'i waed oedd ei gorfoledd A'i thangnefedd yn ei hoes; Tywallt dagrau wnai yn ffrydiau Pan wrandawai am ei groes: Byw wnai 'n swn caniadau 'r nefoedd, Didwyll oedd yn " Street y Llyn ; " Arni gwelid eglur ddelw Yr Oen fu farw ar y bryn. BAEDDONIAETH. 217 Nid oedd arni frys na thrallod Wedi darfod gwaith ei dydd, Cafodd amser i adgofio A myfyrio am bethau fydd ; Darfu 'i gwaith a'i holl ofalon, Dim i wneyd ond huno 'n awr; Ffarwel roes i holl dreialon A thrallodion maith y llawr. Daeth i weled ei hanwylion, Plant ac wyrion oedd mor gu, Yn Llynlleifiad mewn disgwyliad Am yr alwad oddi fry; Gwrando'r oedd am swn olwynion Cerbyd Ion, ei thirion Dad, Pan ddaeth, iddo 'r aeth heb ddychryn Drwy y glyn i dir ei gwlad. Hun a 'i chorff mewn annedd dywell, Angau glas ei 'stafell glodd : Na alarwn fel heb obaith, Mae hi 'n berfiaith wrth ei bodd Os o nifer saint y nefoedd Cawn yn lluoedd draw i'r lien Gyd anneddu 'n ddedwydd deulu, Heb wahanu mwy — Amen. ANNEECH CYMDEITHAS Y CHWIORYDD IEUENGC, Hydeef 1S41. Mor hyfryd yw gwel'd yr eglwysydd Ar gynydd trwy 'r gwledydd yn glau Ein ie'ngetid addurnir a chrefydd, A'n Jubili sydd yn nesau : Caersalem, prif ddinas y nefoedd, A welir a'i llysoedd yn lion ; Mae blodau ein cynulleidfaoedd Yn dod yn finteoedd at hon. Er colli hen deulu 'r gweddiau, A'u dwyn at ganiadau llu 'r nef, 21 S BARDDONIAETH. Daw 'r ie'ngctid i lenwi 'r adwyau, A cherdded eu llwybrau 'n eu lie ; Yn lie dilyn chwant a drygioni, I'w boddi 'n oferedd y byd, Darllenant am Grist er eu lldni, Mewn gweddi cyd unant i gyd. Ymdrwsiwch a. gwir ostyngeiddrwydd, Dilynwch ein Harglwydd yn hyn ; Daeth Ef er mwyn atal ei haflwydd I'r gwradwydd ar Galfari fryn : Mae 'i weled dan hoelion mewn cyni, A ohlywed ei gri ar y groes, Yn gadarn anogaeth i'n' godi Tra 'n heini, a'i ddilyn trwy 'n hoes. Holl addurn eich gwaith fo mewn llwyddiant Yn dwyn mawr ogoniant i'n Duw; Duwiolion mewn sel y dadganant Yn felys ei foliant wrth fyw ; Os einioes a rowch i'w wasanaeth, Cewch wledda mewn helaeth fwynh&d, Cewch nefoedd yn Ian etifeddiaeth, A Duw iechydwriaeth yn Dad. Cynnyddwch mewn cariad ac undeb, Heb absen — iach wyneb a chefn, A chyda chwi Duw tragwyddoldeb Fo trafod mewn purdeb eich trefn, I ddal hyd y diwedd yn fiyddlon A dewrion trwy ddyfroedd neu dan, Gan gadw eich gwisgoedd yn wynion, A'ch arfau tryloywon yn Ian. Eich galwad fo dwyn beichiau 'ch gilydd, Er addurn i grefydd y groes; Pob aelod mewn teimlad fo beunydd Os un fydd ar lawT dan ryw loes : — Ein Iesu fo 'n ffyddlon Deyrnasydd, Ac arnoch chwi beunydd yn ben:— lor aros yn Nghwrdd y Chwaeriorydd, Rho nerth yn eu mynydd — Amen. BARDDONIAETH. £19 AXNERCH GYMDEITHAS Y CHWIOKYDD IEUEXGC, 1842. Llawenycha pyrth Merck Sion, Mor hyfrydlon union yw, Gweled blodau 'r oes yn casglu, Gan ymrestru 'n deulu Duw ; Gorfoledda 'r hen fain eglwys, Yn y Tabernacl draw, Gwel'd ei merched yn blodeuo Ac yn llwyddo ar bob Haw. Alae 'r hen famau mewn llawenydd, Gwel'd fath gynydd ar y gwaith, Hwythau 'r tadau sy 'n crechwenu Er eu tynu'i ben eu taith; Ohwardd y nef, a chan angylion, — Gwarchod Sion yw eu swydd, Cynddeirioga 'r diafol yntau, Gwel'd ei faglau 'n llai eu llwydd. Crefydd sydd yn addurniadau, Aur gadwynau, gemau 'r nef, Am y gwddf y mae 'n brydferthwch — Ar ei hoi O codwch lef! ■Cyd ymdrechAvch am flaenori 'N deilwng mewn gweithredoedd da, €s yn llwybrau 'r nef gwnewch rodio, Llywydd nef eich llwyddo wna. Gwyliwch gulni ac anghariad— Magu 'n wastad deimlad da Eyddoch oil, gan benderfynu Byw i'r hyn a'ch gwir fawrha: Dal yn ffyddlon hyd y diwedd, A pbob rhinwedd yn parhau I fiaguro mewn gir fawredd, — Dyna 'r hedd wna dwyn yr iau. Ceisio o galon les eich gilydd Byddoch beunydd yn y byd; Caru Duw ac ofni 'i ddigio, Hyny fyddo 'ch gwaith i gyd; 220 BARDDONIAETH. Gesglwch ilodau 'r gynulleidfa Yn un dyrfa at Fab Duw, I gael rhad iachad a chymod — M'arw i bechod a chael byw. Mewn sirioldeb gwnewch ymddangos, Nid oes achos bod yn drist; Eto gwylaidd, gostyngedig, Tebyg i ddilynwyr Crist; Byw i ogoneddu 'r Arglwydd, Byw 'n ddi wradwydd ddyddiau 'r oes, Byw uwch cyraedd stormydd atbrist, Byw ar Grist a gwaed y groes. Byw yn deilwng o cliwaeriorydd, Caru 'ch gilydd fyddo 'ch gwaith ; Felly siomir dyfais diafol Gwyliwch bob rhagritbiol graith. Yspryd gras ac yspryd gweddi Fyddo i'ch lloni ar y llawr; Aros byddocli 'ch Cymdeithasau Tan weniadau 'r nefoedd fawr. Perchwch eich blaenoriaid hefyd, Sy 'n rbai diwyd mewn rboi dysg, Maent yn para 'n ffyddlan ryfedd Mewn amynedd yn eich mysg: Mawr fydd cysur eich dysgawdwyr, Gwel'd eu llafur hwy mewn llwydd; Wrth eich gweled yn byw 'n dduwiol Byddant siriol yn eu swydd. Byw yn nifyr waith y nefoedd, Cael goludoedd nefol wlad, Cyd ymborthi ar ddanteithion Mynydd Si'on, rhoddion rhad. Bydd adgono 'r Cymdeithasau Yn nhrigfanau 'r nefoedd wen ; Mewn llawn nwyfiant y llu nefawl Unant yn y mawl,— Amen. BARDDONIAETH. 22] ADAGOIUAD EBENEZEB, MAESGLAS, WEDI EI HELAETHU I eglwys Maesglas byddo mawrlwydd, Llawn gras a sancteiddrwydd trwy 'n tir Mae 'i gofal am Babell ei Harglwydd I hon yn enwogrwydd yn wir: Nid byw mewn anneddau byrddiedig, A gadael yn unig dy Dduw, A wna ei haelodau haelfrydig, — Mewn llafur arbenig raae 'n byw. Blaenoriaid sy 'n ffyddlon ac effro, Pob aelod yn gweithio 'n ei gwVs, Holl fwriad y rhain yw llafurio Mewn nerth, gan weddio mor ddwys : Hwy wnaent Ebenezer yn ddiau Yn addurn gororau 'r Maesglas, Yn hwn yr addurnir eneidian Y r n fyth gofgolofnau rhad ras. Preswylfod i rymus Dduw Jacob, A phabell cyfarfod i'w saint, Sydd deilwng o'r eglwys a'i hesgob, Fel brodyr mawrygant en braint; Efengyl a'i llawn ddarpariadau Yw grym eu boll ddoniau a'u gwres, Gan rodio wrtb ddwyfol reolau, A'u holl gynnulliadau ei* lies. Mae gweled yr eglwys mor enwog Yn nerth i weinidog y nef, I draethu 'r efengyl ardderchog Yn fywiog galonog ei lei : Eu cariad a'u llafur di orpbwys, A'u gofal mor ddwys am dy Dduw, Sy'n dangos gwir deimlad yr eglwys, A chrefydd o bwys i'r rbai byw. Er colli hen wylwyr y tyrau, Adwyau ni welid yn bir, Y meibion sy 'n dod yn lie 'u tadau, T'wysogion wnant hwytbau 'n ein tir ; 222 BARDDONIAETH. Hen dadau adawent feib dedwydd, Eu bywyd wna grefydd yn ben. 16r anwyl, bydd di eu harweinydd, A nerth yn eu mynydd. — Amen. PENNILLION. AR EXODUS III. 2, 3. Petb rkyfedd iawn oedd gweled Y bertb yn llosgi 'n dan ; Ac eto heb ei difa, Cawn yma destun can: Ilhyfeddach fyrdd o weithiau Oedd gweled natur dyn Mewn undeb gyda'r Duwdod Yn hanfod Grist ei hun. Tvhyfeddod gweled yr eglwys Dan bwys y dydd a'r gwr£s, A phob peth gan gyd weithio Yn llwyddo er ei lies : Ein Duw ni sy 'n dan ysol, Mae hyn yn freiniol fraint: Mj^n Angel y Cyfammod Breswylfod yn y saint. Mae Duw yn Haul a Tharian, I ni cyfrana nertli ; Cawn fyw dan nodded dedwydd Preswylydd mawr y bertb ; Er amled yw 'n gelynion, Cyraeddwn ben ein taith ; Ni ddyru Duw ni'i fynu, Ac ni'n llwyr edy cbwaith. HIRAETH Y CRISTION AM Y NEF. Byd yn llawn o orthrymderau Ydyw 'r byd 'r wyf ynddo 'n awr Ilhyw ortbrymder a rbyw ofid 8ydd i'm cwrddyd ar y llawr; BARDDONIAETH. 2*23 Ond mi welaf forau 'n gwawrio Caf roi heibio 'r cyfryw haint, Caf glodfori, bytb heb dewi, F' anwyl Iesu y'ngbwmni 'r saint. Owmni 'r saint wyf yn ei garu, Dyma 'r cwmrii goreu 'i gyd, Dyma 'r rbai all siriol wenu Pan fydd Iesu 'n barnn 'r byd ; Dyma 'r rbai gant fod yn ddedwydd Gyda 'u Harglwydd yn y nef, Mewn caniadau, doniau dinam, 'N seinio 'r antbem " Iddo Ef.'' Tddo Ef, jT bwn a'n carodd, Ac a'n golcbodd yn y gwaed, Ac a'n dyg i fynydd Si'on, A'n gelynion tan ein traed: Bydd cymdeitbas felys yno, Wrth adgofio taith y byd; Byw yn mbresenoldeb Iesu, A'i foliannu bytb yngbyd. AE DDIWEDD CYFARFOD. Newyddion da sy 'n cael eu dwyn, Mae cyfoetb yr efengyl fwyn, A'i llawnder fel y Hi": Ond er mor byfryd cwrdd yn awr A brodyr anwyl ar y llawr, Ymadael raid i ni. Ond er gwabanu yn awr am dro, Mae'n felys ia^vn cael dwyn i go' Gyfarfod pur y nef; Lie cawn gyd wledda'n ddiwahan, Ynghwmni 'r Oen a'r engyl glan : A cbanu " Iddo Ef.'' Mae yno bawb ar newydd wedd, Yn lion o byd a llawn o bedd, A'u can am farwol glwy : 221 BAEDDONIAETH. Yn dorf ddirif a'u llestri 'n llawn bur ddedwyddwch anwyl iawn, " Heb raid ymadael mwy." Cymwysa ninau, Arglwydd mawr, 1 uno a'r dyrfa uwch y llawr, Heb ofid poen na gwae; A threulio ein tragwyddol oes Y'nghwmni 'r Gwr fu ar y groes, A'i weled fel y mae. AEALLEIBIAD O'B GANFED PSALM. Holl deulu 'r ddaear, ar lafar lef Cyd unwn 'nawr a theulu 'r nef; I wasanaethu 'r Arglwydd glan Dewch mewn llawenydd ac mewn can. Gwybyddwch mai 'r Arglwydd sydd Dduw; Efe a'n gwnaeth, ry 'm ynddo 'a byw : 'E 'ym oil yn eiddo Brenin nef, Ein cynal wneir a'i roddion ef. fewn ei byrth mewn llawen floedd Ehown ddiolch gwiw, a mawl ar g'oedd ; Ac ynghynteddau 'i ras yn awr Bendithiwn enw 'n Harglwydd mawr. Can's da yw Daw, ein cadarn lor, A'i ras sydd annberfynol for : Mae ei wirionedd pur dilyth Heb waelod, glan, na therfyn byth. Am hyny tra parhao 'n taith Ei ogoneddu fyddo 'n gwaitb, Gan ymgysegru ddyddiau 'n hoes, 1 fyw ar Grist a gwaed y groes. Ac wedi gorphen ar y llawr Cawn uno gyda 'r dyrfa fawr, fewn trigfanau'r nefoedd wen, A seinio mwy Hosanna. — Amen. BARDDONIAETH. 225 IOAN XV. 4. Yn y winwydden hon mae nodd — Diolch am fodd i faddau ; 'Rhoswn yn y winwydden hon, Felly ffrwythlonwn ninnau. GRAS CYN YMBoRTHL Derbyn byddom o'th law, Arglwydd, Ddoniau rhad yn dy foddlonrwydd, A rho dy fendith wir, I'n dwyn i dir sancteiddrwydd: Iachawdwriaeth a'i rhad ddoniau Fyddo 'n gwledda 'n llesg eneidian, Ac Ysbryd Crist fo mwy I'n harwain trwy y tonau. AEALL. Dy wenau 'n dirion dod, Dduw, trwy ? n dyrus daith A dysg ni rodio er dy glod, A'n hysbryd yn dy waith. DIOLCH WEDI YMBORTHI. I Dad ein trugareddau Dyrchafwn ein caniadau, Am ei luosog ddoniau Dadseiniwn glod; Ein llwytho mae ef beunydd A lluniaeth a llawenydd, — Ei foliant ef ni dderfydd Tra nef yn bod. AK ALL. Dyrchafwn glod am ddoniau rhad I Dad ein trugareddau; Am garedignvydd a nawdd Ner Adseiniwn ber ganiadau. 228 BARDDONIAETH. LLEF Y CAETHION. At Brydain deg yr ydym oil yn edrych; Bhyddid yw coron ei tkrigolion hi, Hi 'n gwel yn gaethion tan ein fflengyll mynych , Teimla mewn llafur am ein rhyddid ni, Ti Brydain, sydd yn wawr ein dydd, gwel ni yn ein gwaed, a myn ein traed yn rhydd. GYRFA'K SAINT. Mae pechod cas a Satan am ein rhwydo, Gwyliwn ei faglau a'i hoenynau ef ; Ond ar ein liymdaith, Ceidwad sydd in gwylio, Cariad a nertha dlawd bererin nef; Trwy Dduw a'i ddawn rhyddhad a gawn, A'n can ar ben ein taith fydd gras a gwerth yr lawn. PEOFIAD Y CRISTION YN EI GYSTUDD. Nid wyf yn haeddu hedd, Ond bod yn is na'r bedd, Gwirionedd yw. Ar dir maddeuant rhad Disgwyliaf wenau 'm Tad, I'm harwain tua'r wlad Caf fythol fyw. Trwy fiydd yn Aberth Crist Fe godir fenaid trist Uwch ofn a chur: Af trwy 'r anialwch maith, Cyraeddaf ben y daith A chanu fydd fy ngwaitb Yn Salem bur. BARDDONIAETH. 2 : 2 ANTHEMAU. AR MICAH IV. 1, 2. Yn niwedd y dyddiau y bydd At ferch Sion ddedwydd ddydd ; Bydd mawr ei moliant, A'i gogoniant, Ai llwyddiant ar y llawr ; Ei Brenin a'i lywodraeth Uwch pob breniniaeth 'nawr, Mewn sicrwydd a dyrchafiad mawr Bydd mynydd ty yr Arglwydd lor Yn amlwg iawn o for i for ; Cyduna holl genedloedd byd I esgyn iddo o un fryd, Dysgant yno p'odd i rodio Llwybrau hedd o hyd. HenfFych hafaidd ddyddiaut Doed y boreu i ben, Y bydd trigolion llawr, I gyd yn gweled gwawr, Efengvl Iesu mawr, Amen. IB WELSH CHORAL SOCIETY. Mae Sion fel Banerawg la, Gelynion fyrdd o'i blaen a ffy ; Duw yw ei Noddfa ar y llawr, Y'mddiried mae 'n ei allu mawr ; Rho dy arweiniad, lor, a'feh wedd, — Ein boll ddedwyddwch yw dy hedd. Clyw ni, Dduw, a'th gymorth dod.. Trwy hyn gorchfygwn, a chawn ganu clod Caniadau 'r saint yn fawl diderfyn fydd, A'u holl ogoniant mewn tragwyddol ddydd. 228 BAEDDONIAETH. IOE BLAID EI SAINT, Duwiolfrydedd, calon bur, A'n gwna 'n dawel er pob cur; Ar hon yr Arglwydd edrych wna Mewn cariad ac ewyllys da. Buddugoliaeth eglwys Dduw Ar elynion o bob rhyw, Syndod — It Ian daw 'n fawr ei bri, Dan ganu Anthem Calfari. ENGLYNION AMRYWIAETHOL ENGLYN I'E LLWYNOG, TESTUN EISTEDDFOD Abeeffraw, 1849. Myn borthiant mewn buarthau, — yn y nos, Yn wyn, ieir, a gwyddau ; Ehed a phob lladrad i'w ffau — Llwynog cestawg, llawn castiau.* Aeall. Lie daw 'r wyn, eu lleidyr yw, — fileingas Felyngi llawn ystryw; Llawn o far, cynllwyna 'i fyw, Llawn geudeb — Llwynog ydyw. TEA PAETY AT GAEL OEGAN TE WELSH CHOEAL SOCIETY. Pa ryw air yw Peroriaeth— a'i ystyr '.' I'm clustiau mae 'n odiaeth ; Mae 'r un natur bur heb aeth, Wir ddeunydd a Barddoniaeth. Hwn fu 'n fuddugol. BAEDDONIAETH. 229 Peroriaeth mewn pur eiriau— a 'mlaen Y'mhlith ein gwyddiannau ; Mae'n ei swynion, mwyn seiniau, Allu o hyd i 'mwellau. Os gyr y " Gymdeithas G-orawl — Gymreig " Ei mawr aidd tra swynawl; Hon a ennyn yn unawl, Ugeiniau niwy 'i ganu niawl. Ehown mnau ar un enyd — fwyu hygar Gefnogiad i'w hysbryd ; Gasglwn, ymgodwn i gyd, Ehown Organ ar un ergyd. Y GWLAW. Esgyn or mor yn rliagorol, — ebrwydd, I'r wybren ddwfr llesol ; Gwlawia'n fan, anian unol, A'r un wedd i'r mor yn 61. YVeth weled cawod gymysg- o wlaw ac eira a chenllysg. Gwlaw, eira cenllysg liw arian, — gadfawr, A gyd fwriant weithian, ' A'u twrw mawr, mae y tri man Eonynau o'r un anian. Holl donnau? anian felldenawl, — bydoedd, A bodau wybrenawl, Y'nt oil i gyd — tywyll gwawl, Yn Haw Naf eu Llyw nefawl. I'E HAUL. YVyt, haul mawr ei faintioli, — yn enwog Ffynonell golenni ; Holl anian gaiiT ei lloni, Eirias dan, gan dy wres di. Q 230 BARDDONIAETH. Hardd gerbyd tanllyd wyt ti,— huan cain Ac enaid goleuni; Ar hyd anian rhad weini Bywyd y nef a'n byd ni. ANNERCH EMMA, BABAN MR. a MRS. JONES, Bee, Abergele. Hon i'w thud fo 'n eneth dda, — a'i nodwedd Dan aden Jehofah ; Holl fendithion trefn Ion a Fo 'r ammod fawr i Emma. Arael wedd, gwnaed hir lwyddo— yn y byd, Mewn llawn barch y byddo; A mwy fyth i Emma fo, O lwydd mewn nefol eiddo. CYNGOR I FERCH IEUANGC I OCHEL GAU GARIAD. Am arian mae e'n ymorol, — ganoedd, Nid geneth rinweddol; GAvylia lais dyfais diafol, Try allan yn fFvrdan ffol. CYNGOR I LODES FORWYN, Ehyw gyngor bacb, rhag angen,— er addysg, A roddaf i Elen : — Annoetb yw i eneth wen Chware, na bod yn chwerwen. Bydd fFyddlon, dirion o doriad,— gweddaidd Ac addas dy rodiad; A bydd hyfwyn forwyn fad, Da Elen, yn dy alwad. At Iesu boed tywysiad^-dy enaid, anian a theimlad ; Ef yw'r Gwr a'i fawr gariad,— o'i ddilyn, Sy 'i deg ennyn llais dy gariad. ■fl BARDDONIAETH. -231 ITS DARAN. Elfenawl groclilef anian, — yn rbwygo Drwy'r eigion, yw'r Daran; Ei fawredd o'r Nef eirian Draetba lor roewn dwr a than. Arall. Elfenau bydrlef Anian, — yn llais lor, Eu Llyw, sy 'n croch boian j A gair Duw yn gyru 'i dan Drwy y dwr yayw 'r Daran. I ROI YN NECHEEU LLYER HYMNAU. Hwyluswcb gan berleisiawl — o lionof, A byny 'n feunyddiawl ; I Naf, eich Llywydd nefawl, Ynof fi cewcb gan o fawl. Per adlais i'r pur odlau — haeddianol Sydd ynof— rhowch cbwithau ; Na rowch don o galon gau Yn y mwynion emynati. Eicb cywir sain, uwcb caer y ser, — i Dduw Yn ddoeth a ddyrcbafer; Mewn caniadau, pynciau per, Rbowcb baeldaitb i'r ucbelder. E R a I l l . €yd unwcb, lleisiwcb yn llu, — yn nifyr TVaitb nefol Ian deulu ; Rboddwcb allan ar gan gu Eelysion o fawl Iesu. Eres glod yr lean glan, — a'i foiiant Yn felys gwnewcb ddatgan ; Dilynwcb dawel anian, A byw i'r Gwr biau'r gan. 2Q -2 3 2 BAEDDONIAETH. YE ENLLIBIWR. Enllibiwr yw 'r g&r a gara — i'm henw Gael myned yn satbrfa; Bbith o wr a ferthyra Enaid dyn yn ei enw da. I DDIOLCH AM FFON GOLLEN I E. DAVIES, Fkon, Llanbkynhaik. Am fy ffon o'r Fron wir freiniol — dylwn Dalu diolcli siriol; Af yn awr, a dof yn 61, Gan deithio 'n facbgen detbol. Bellach fy ffdn fach a fydd — yn gymorth I gamu tros ffosydd; Hen gloddiau o gangau 'r gwydd, Neu anhygyrch fawnogydd. Swnia rhai am Las Onen, — ac eraill A garant y Ddraenen, Hon a llai pris sy'n well pren, A phen gwell i'm ffon Gollen. WEDI CAEL ANWYD TEWM, A'E DDANNODD YN DOST Anwyd a'm clodd, nid yw 'm clwyf — yn bollol Wella er a wnelwyf; Ond sal anwadal ydwyf, Sal o hyd ac isel wyf. Gweitbio mae trwy bob gwytben — ei adwytb, Aredig fy nbalcen, A cburo mae ocbrau 'mben, Y gwan olwg a'n niwlen. Un olwg; tynu 'r wialen — nid oes cbwaitb, In a bron obaitb, — 'rwy'n bur annyben. LIST OE SUBSCKIBEBS Sir Watkin Williams Wynn, Bart., M.P. H. E. Hughes, Esq., Kirmiel Park, St. George. — 2 copies. Rev. T. Nicholas, M.A., Ph.D., University for Wales Office, London. ,, B. Lewis, Upper Norwood, London. — 3 copies. ., T. Jones, Bedford New Town, London. „ J. B. Kilsby Jones, London. „ W. Lloyd, Aldersgate Street Chapel, London. ., T. Eoberts, Purbrook, Portsmouth. ,, J. G. Eoberts, Howden, Yorkshire. — 4 copies. ., E. E. Williams, Birmingham. „ T. Griffiths, Wigan. ,, D. A. Owens, Eolfe Cottage, Smethwick. Mr. E. J. Aubrey, Chemist and Druggist, 271, High Street, Poplar. ,, Samuel Lewis, Thame, Oxon. Liverpool. Professor Thomas, (Josephus Eryri,) Clarence Street. John Jones, Esq., Castle Street. Daniel P. Davies, Esq. Jabez Jones, Esq., Lead Works, Springfield. Mr. John Evans, (loan Lleifiad,) 30, Eormby Street. — 2 copies. Eev. J. Williams, Baptist Minister, Athol Street. Mr. John Pugh, 80, Titbebarn Street. „ W. Jones, Bright Street. — 3 copies. „ Thomas Jones, Printer, 7, Moon Street. Bethel Chapel. Eev. N. Stephens, 123, Eagle Terrace. Mr. George Owens, Water Office. — 2 copies. ., B. J. Owens, Carter Street. ., Eobert Price, Gas Works. „ G. W. Price, ditto. ,, John Price, Wellington Eoad. ,, William Williams, Vere Street. „ Hugh Williams, Back Chester Street. „ Samuel Williams, Park Street. „ William Eoberts, Vere Street. , William T. Williams, Hampton Street. ,', Eichard Williams, Church Street. „ William Jones, Essex Street. ,, John Jones, Longville Street. „ Thomas Tatum, Mornington Street. „ John Eoberts, Essex Street. '234 SUBSCRIBERS. Mr. David Evans, Bedford Street. ,, Bobert Edwards, Napier Street. „ Ambrose Hughes, Mornington Street. ., John Williams, Exeter Street, „ John J, Price, 305, Bedford Street. Mrs. David Hughes, Park Street. Mrs. William Hughes, Longville Street. Miss Mary Jones, Great George Street. Mr. John Jones, 1, Edmund Street, „ J. Evans, ditto „ J. Evans, Egerton Street. „ J. Roberts, Sand Street. „ E. Hughes, Chester Street. „ J. Hughes, South Chester Street. „ T\ Wynne, Stanhope Street. „ E. Williams, ditto ,, E. Owens, ditto „ John Pugh, Great Crosshall Street — 2 copies. „ Eees Eees, Egerton Street. „ David Eees. „ David Jones, Queen's Pier Head — 2 copies. ., William Hughes. „ William Williams. „ Edward Eoberts. „ Thomas Eoberts. „ John Eoberts. : , William Parry. „ John Jones. „ David Wynne. „ Shem Owens. „ E. S. Jones. „ Miss Ann Eoberts. Tabernacle Chapel. Eev. J. Thomas, Everton Crescent. Mr. John Evans, Erskine Street, „ E. Owens, Canterbury Street. „ E, Jones, ditto „ E. Williams, Watmouth Street. „ Joseph Thomas, Chapel Place. „ William Jones, Page Street. „ E. Davies, Eokeby Street. „ Thomas Williams, Ormond Street. „ W. Prichard, Eedcross Street. Miss Sarah Bebb, Great Crosshall Street. „ Catherine Jones, Byrom Street. „ Jane Williams, Edge Lane. „ Hannah Jones, Oldball Street. Mrs. Elizabeth Howell, Birchfield Street. „ Margaret Garside, Eokeby Street. SUBSCRIBERS. 235 Sale3i Chapel. Mr. D. Davies, Catherine Street— 2 copies. „ W. Lloyd, Royal Hotel. „ J. Rowlands, Myrtle Street — 4 copies. ,, J. Jones, 32, Egerton Street. „ Jacob Rees, Compositor, 113, Duke Street, Everton— 2 copies. Mrs. Thomas, Great Crosshall Street. Mr. Robert Davies, Grocer, Prescot Street. „ J. Edwards, Builder, 282, Upper Parliament Street. „ Ebenezer Rees, 80, Elizabeth Street — 2 copies. „ H. Roberts, South Street. ,, R. Roberts, Reservoir Street. ., Andrew Jones, 76, Field Street. „ Thomas Roberts, Chapel House. „ Hugh Jones, Westboume Street. ,, Joseph Davies, Kensington. „ Elias Edwards. ., John Wynne, Great George Street. „ John Williams, West Street. Miss Jane Williams, St. Chester Street. Mr. Thomas Evans (Bardd Aled) — 2 copies. ,, Edward Lloyd, Draper, Falkner Street. ., Moses Evans, Gas Works. ,, Hugh Evans. ,, Mark Hughes, Tinman. „ H. Hughes (Hugh Gethin). „ William Roberts, Paradise Street. Great Mersey Street Chapel. Rev. W. Roberts, 1, Albion Street, Everton. Mr. Hugh Lewis, Everton Yalley. „ 0. Lewis Athol Street. ., John Roberts, Canada Dock. „ Robert Jones, Gore Street. ,, J. Hughes, Albion Street. ., J. Jones, Lancaster Street. „ H. Parry, Builder, Bootle. ,, William Davies, 7, Windermere Terrace. Mrs. Jones, William Moult Street. Birkenhead. Mr. Matthew Jones, Tailor f W. Roberts, Printer, ditto Jarrett Jones, Engineer, ditto John Jones, Pontufudd Farm, ditto W. Roberts, Tailor, Post Office Place, ditto Miss Jane Williams, ditto Rev. J. Davie s, Ruthin. 3\jr. Edward Jones Post Office, ditto SUBSCRIBERS. «39 Mr. Edward Roberts, Tailor & Draper, Ruthin. „ D. E. Davies, Flour Merchant, ditto „ John Roberts, Ostler, ditto „ John Hughes, Ironmonger, ditto ,, R. Cadwaladr, Esq., Broughton Hall, Brymbo — 2 copies. Rev. O. Evans, Greenfield Terrace, "Wrexham — 6 copies. Mr. Robert Jones, Bodoryn, St. Asaph — 3 copies. Rev. John Williams, ditto. Flintshire. Rev. J. Jenkins, Holywell. Mr. John Hughes, ditto „ P. Hughes, Penypyllau, ditto „ J. Davies, Glazier, ditto Thomas Humphreys, Esq., Lily House, Holywell. Rev. H. Rees, Penuel. Mrs. Taylor, Frimley Hall, ditto Mr. Robert George, ditto „ Edward Williams, ditto „ Isaac Ellis, Penrhiw, ditto „ John George, ditto. „ John Goodman, Rhesycae — 6 copies. „ W. T. Thomas, (Gwenffrwd.) Mold. ,, E. Jones, Cross, ditto. Rev. W. Evans, Bagillt. Merionethshire. Rev. M. D. Jones, Principal of the Independent College, Bala. „ J. Peters (loan Pedr), Classical Tutor, do. Mr. R. Foulkes Edwards (Risiart Ddu), Student, Bala— 2 copies. „ Lewis Jones, Bala. „ Owen Jones, do. ., J. C. Williams (Cambro Tudwalis), Bala. „ T. C. Davies, Bala. „ J. Price, do. „ David Lewis, do. „ Evan Jones, Painter, Bala. ,, Simon Jones, Draper, do. Rev. J. Jones, Maentwrog. Mr. E. Thomas, Bootmaker, Maentwrog. „ Robert Edmunds, do. ,, Morris Roberts, Glangors, do. Rev. E. Davies. Trawsfynydd. „ W. M. Williams, do. „ D. Lloyd Jones, Bethania. „ J. T. Lewis. Penrhyn. Mr. William Tudur, Tanygrisiau. „ W. C. Williams, Beudy mawr. 240 SUBSCBIBEBS. Mr. B. C. Boberts, Buarthmelyn. „ Cadwalacler Boberts, do. „ "William Williams, Penrhyn. Bev. H. Ellis, Corwen. „ B. Ellis, Brithdir. Mr. D. Jones, Chemist, Barmouth — 2 copies. MONTGOMEEYSHIRE . Bev. D. Rowlands, B.A., Llanbrynmair. Mr. B. Davies, Independent Preacher, Llansilin. „ Edward Jones, do. Miss Mary Davies, do. Mr. J. H. Jones, Flannel Merchant, Newtown — 2 copies. C. B. Jones, Esq., Llanfyllin — 2 copies. South Wales. Bev. W. Griffiths, Llanharan — 6 copies, „ J. Davies, Cardiff. „ W. Caledfryn Williams, Groeswen — 2 copies. Mr. W. Prothero, do. „ D. Morgan (Dewi Glan Conwy), do. „ W. Smith, Cwrtycelyn. ,, Thomas Thomas, Ty'nywern — 2 copies. „ Phillip Davies (Casnodyn ab Seisyllt), Bhiw Sir David, Penmain, — 6 copies. „ Lewis Williams, Independent College, Brecon. „ W. J. Morris, do. „ David J. Bowlands, do. „ W. P. Williams, do. „ J. N. Bichards, do. „ D. M. Davies, do. „ W. Davies, do. Bev. T. E. James (T. ab Ieuan), Baptist Minister, Glyn, Neath. D. Seys Lewis, Esq., Victoria Iron Works. Mr. Owen Jones, Ynysmeudy Pottery, near Swansea. ., J. W. Boberts, Grocer, Dunraven Place, Bridgend. „ Henry Evans (Tobit), Nantyglo Shop. Thomas Williams, Esq., Penydaren House, Merthyr. Bev. W. Jones, Glynarthen, Cardiganshire. „ J. Bees, Cwmaman, Aberdare. „ W. Edwards, Aberdare. Mr. T. P. Evans (Mabon), Ystradmynach, Caerphilly, Cardiff. D.S. — Derbyniwyd amrai enwau yn rhy ddiweddar i fodyny rhestr. ~— T. LLOYD, ARGRAFFYDD, TITHEBARN STREET, LIVERPOOL. " 1 * / s.. f ^ *="° cP \> \$ 4>"*o \ >M *%<%>. ry V> V ^S V c&-