LIBRARY OF CONGRf S, ?| 
 «<* P/A G I M 
 
 .0404.^3 ;i 
 
 ^/, 
 
 fiuNITED 'STATES OF AMERICA. 
 
i 
 
CHASE AND STUART'S CLASSICAL SERIES. 
 
 SELECT ORATIONS 
 
 5tft> OF 
 
 MAltCTS TULLIUS CICERO. 
 
 WITH EXPLANATORY NOT. 
 
 BY 
 
 GEOR' . RT, A.M., 
 
 PR0FI3SOR OP TBI LAT; I IX THI CENTRAL H1QH SCHOOL OP 
 
 PElLADiLl'UlA. 
 
 P II I LA D I LP II I A: 
 
 BLDB E DG E h BROTH B ft, 
 
 RK : J. w. scimiMKltlMUN A < UMETT. 
 
 II : R. W. CARItuLL k CO. I -HAM k BRAGG. 
 
 B. KEEN k CO< 
 
 1869. 
 

 >p 
 
 5\ 
 
 Entered according to Act of Congress, in the year 1869, by 
 ELDREDGE & BROTHER, 
 
 V%£ 
 
 ? 
 
 in the Clerk's Office of the District Court of the United States for the 
 Eastern District of Pennsylvania. 
 
 ^ 
 
 *\** 
 
 sr^ ^ ^ 
 
 n£f& *• FAGAN k SOX, 
 
 ^fc£ STEREOTYPERS, PHILAD'A. ^ 
 
 CAXTON PRESS OF SHERMAN & CO. 
 
TO 
 
 E. I..D., 
 
 ■ 
 MVEliITT 01 
 
 is ] 
 
 TKI HIP, 
 
 HIS II 
 
r w ]•: f a ce . 
 
 TEE i. -\: pr— tnted la I >ns is substantially 
 
 tha 
 
 labors of Baiter and Kayser in U 
 vorks of C 
 it text is | rt had 
 
 the advantage of collating a I 
 
 Ll than any of i: la t ho same line of 1 
 
 tdings therefore becan rable, 
 
 and only in three or four places did tL i seem 
 
 • 
 
 lie preparation of the Notes, the method I D the 
 
 ling Tolumes of the series has 
 
 not of so «■' 
 racter as that in the Caesar. The ti ro is 
 
 reasonably 1 capable of appreciate 
 
 nstruction or of tl ices are i 
 
 to the grammars most in use in this country, and such 
 ations of difficult words and passages, and explain 
 uliarities of syntax, are given, as the Btudent has a 
 to exi 'graphical an al allusions are always 
 
 explained where necessary; and in particular the subj« 
 
 ledge of which throws so much light upon 
 the ancient author- i a large share of 
 
 With the assistance thus rendered, and a faithful use of his 
 grammar and lexicon by the student, he cannot fail to read 
 
VI PREFACE. 
 
 with real profit and a lively pleasure the choice productions 
 of the first orator of the Roman world. 
 
 The fourteen orations here presented form a larger, and, it is 
 hoped, richer selection from this portion of the works of Cicero 
 than is to be found in any other school edition in this country. 
 This large number, it is believed, cannot fail to be regarded 
 by instructors as a decided advantage, as they will thereby be 
 enabled to vary the reading of successive classes. Seven ora- 
 tions will answer the requisite for admission into most of our 
 colleges. 
 
 The Plan of the Forum and its surroundings will prove a 
 
 valuable commentary on many passages in Cicero, and the List 
 
 of Consuls during his life will not unfrequently prove a useful 
 
 note on chronology. % 
 
 G. S. 
 Central High School, 
 Philadelphia, January 1, 1869. 
 
LIFE OF CICERO, 
 
 MARCUS TULLF 
 was born n the tkird of Janu- 
 
 ; inuin h . 
 chise 1 the ri;j 
 
 ■ 
 was early taken to ! 
 
 ucation which it was impo-- 
 cial t J at various 
 
 •. and the 
 formation of his ta- 
 
 ureans, I 
 
 - 
 
 I 
 lawyer «l:iy . Hi* eompi mind tl. 
 
 knowledge of every kit. hilosophy and onr 
 
 the Greek language and Kit* 
 
 of hi- Home, oratory and arms were almost the 
 
 only I ro's appetite for k: 
 
 edge was insatiable, and his desire foi 
 he applied him 
 
 e speeches of the different orators an 
 in the Forum and con • best 
 
 and spent a portion of each day 
 in the practice of I 
 what he says on, we may p 
 
 I 
 who I to the orators in the Forum, as they thun 
 
 from the Rostra, stood a tall, thin youth, with outstn 
 neck, and eager eyes, gazing with rapt attention on the speak- 
 
Vlll LIFE OF CICERO. 
 
 ers, and learning from them the art how to sway by the charm 
 of eloquence the fierce democracy of Rome." — Forsyth's Life 
 of Cicero. 
 
 At the age of twenty-five, with his mind disciplined by a 
 long course of study, and stored with varied learning, he com- 
 menced that brilliant career of oratory, which was at once the 
 charm and the pride of his countrymen, and which, for nearly 
 two thousand years, has furnished almost unapproachable 
 models of eloquence. Such was his scrupulous desire to cor- 
 rect the slightest blemishes in style and delivery, that even 
 late in life, when he had acquired wide renown as an orator, 
 he did not hesitate to receive, for the third time, instruction 
 from Molo, the celebrated Rhodian rhetorician. His severe 
 labors and studies at length affected his health, and he retired 
 to Athens, at that time "the university of Rome," to seek its 
 restoration, and to improve himself in his favorite pursuits. 
 Here he met his bosom-friend and life-long correspondent, 
 Titus Pomponius Atticus. He remained abroad two years, 
 travelling through Asia Minor, making the acquaintance of 
 the most distinguished men and illustrious orators and 
 rhetoricians of the East, and returned with his health com- 
 pletely restored, and prepared to commence that career of 
 public advancement which culminated in the consulship, the 
 highest object of a Roman's ambition. At the age of thirty- 
 one he was elected quaestor of Lilybaeum in Sicily ; at thirty- 
 seven, aedile ; at forty, praetor ; and at forty-three, consul. 
 "While quaestor, he discharged his duties with such integrity 
 and fidelity as to conciliate the good-will and attachment of 
 the Sicilians. During a visit to Syracuse he had the good 
 fortune to discover the tomb of Archimedes by the sphere and 
 cylinder sculptured on the stone. On his return to Rome, the 
 censors placed his name on the roll of senators. While aedile 
 elect, he undertook, at the solicitation of the Sicilians, the 
 prosecution of the great criminal Verres ; and while praetor, 
 he made his first appearance as a political speaker from the 
 Rostra in the delivery of the oration for the Manilian law, 
 which secured for Pompey the conduct of the war against 
 Mithridates, During his consulship occurred the great con- 
 
LIFE OF CICERO. IX 
 
 spiracy of Catiline, the successful suppression of which 
 secured him the proud title o: 
 
 highe- rnnent of 
 
 igh office is a most convincing proof of his great in- 
 •e and popularity at tl ro was a 
 
 homo, and a d. 
 
 itary vho had long monopolized all the high 
 
 offices of the state, ever sought to exi y new 
 
 •rs had o 
 The summary | 
 
 of thr ruin 
 
 I 
 • 
 ■ 
 
 bill was ■ 
 
 blow an i 
 in a moji tte of in 
 
 ii full coi 1 1 is was 
 
 at firm i 
 
 le was 1 
 and an iminod. iate of the value of his servi . -. Bt 
 
 was extravagn . and as fearful ol 
 
 hear any: loss of popular ap- 
 
 plause. In a 1 t, he say- land 
 
 led as I am, why sK I to me ! 
 
 •t ask y- I then i 
 
 what will become of my darling Tullia? A ero, what 
 
 will he do? I cannot write more — my g ents me." 
 
 Forty t Km l 
 
 Aft< sea months, and through 
 
 the untiring exertions of his friends, a bill for the recall of 
 
 ro was passed in an immense assembly of the p< 
 I y to Home was one 1 ova- 
 
 tion, magistrates and people along his route flocking to see him 
 and offer their congratulations. 
 
 Shortly after his return, in B. C 63, he was appointed a 
 
X LIFE OF CICERO. 
 
 member of the college of augurs. In B. C. 51 he was ap- 
 pointed to the proconsular government of Cilicia. At that time 
 such appointments were eagerly sought as the means of secur- 
 ing a fortune or of repairing a broken one. But Cicero accepted 
 the appointment with reluctance, and his administration was 
 characterized by such mildness and equity, that the grateful 
 inhabitants would have shown him unusual honors, had he per- 
 mitted it. 
 
 His return to Rome found Caesar and Pompey preparing to 
 enter upon the civil war. Caesar was anxious to secure his 
 services and influence, but after much vacillation he cast his 
 fortune with Pompey. After the battle of Pharsalia he re- 
 turned to Italy, not without apprehensions of Caesar's resent- 
 ment. But Caesar's generous nature easily forgave him, and 
 even treated him with kindness and respect. Yet Cicero could 
 regard the conqueror in no other light than as a usurper and 
 the destroyer of the liberties of Rome. He therefore ap- 
 plauded his assassination, and joined the party of the tyran- 
 nicides. For the same reason he denounced Antony and at- 
 tacked him in his Philippics with unsparing violence — an act 
 for which he soon paid the forfeit of his life. During these 
 perilous times Cicero displayed a courage truly heroic. Never 
 did his country stand in so great need of his services. Intel- 
 lectually he towered above all his contemporaries, and he again 
 became the popular idol. The image of the old republic filled 
 his mind and animated him with a noble patriotism. But his 
 labors and struggles were in vain. Combinations were in pro- 
 gress whose development was fraught with ruin to himself and 
 his cherished hopes. On the formation of the second Trium- 
 virate, Octavian, to gratify Antony, allowed the name of Cicero 
 to be placed on the list of the proscribed. The soldiers of 
 Antony were soon in pursuit of him, and overtaking him near 
 his Formian villa, severed his head from his body. The hands 
 were cut off, and the murderers carried them, with the head, 
 to Antony, who caused them, in mockery of the triumphs of 
 his eloquence, to be nailed to the Rostra. Thus perished Cicero 
 in the sixty-fourth year of his age. 
 
 The great defect in the character of Cicero was a want of 
 
LIFE OF CICERO. xi 
 
 self-reliance. He is justly charged with o . .nity and 
 
 : ite lore of praise. The applause of his count r 
 possessed a charm for him 
 e when • 
 
 eh he was so fond a votary, : 
 • dation. 
 
 icero 
 was a beautiful pa' 
 an ag< 
 He was a d< 
 
 M great occa- 
 
 M of his beautiful - . >ne Stele ' 
 
 • art are I 
 's chara« 
 
 ed as a pi 
 
 is a singularly voluminous works em- 
 
 llarly valuabl* 
 <s of his l«* \h the represeii' 
 
 ■ 
 .g the language, a 
 . and harmonious. 
 
.5 o 
 
 * 3 i i s 
 
 « O C 02 5 
 
 fe<J 
 
 o o •— S rr? ii 
 
 
 i5 8 
 
 - p,s 
 
 || | § J 
 
 fe I i II 1 
 
 f> £ > £ H 
 
 - E X il S r. 3 
 h fl« o ► 5 o 
 
 » $> jh § * 8 a 
 
 -1:1 84 5*0 
 
If. TULIII CICERONIS 
 OKATIO IH'A L ( ATIL1NAM KMISIT 
 
 IN A. 
 
 1 I 
 
 i sese e! 
 
 ;itii, nihil in 
 libit t i 11 1 in 5 
 
 iiil borui 
 
 mi 
 
 ul»i 
 
 I 
 P g 
 
14 M. TULLII CICERONIS 
 
 Nam ilia nimis antiqua praetereo, quod C. Servilius 
 Ahala Spurium Maelium novis rebus studentem 
 manu sua occidit. Fuit, fuit ista quondam in hac 
 re publica virtus, ut viri fortes acrioribus suppliciis 
 5 civem perniciosum quam acerbissimum hostem co- 
 ercerent. Habemus senatus consul turn in te, Cati- 
 lina, vehemens et grave ; non deest rei publicae 
 consilium neque auctoritas hujus ordinis : nos, nos, 
 dico aperte, consules desumus. 
 10 2. Decrevit quondam senatus, ut L. Opimius con- 
 sul videret ne quid res publica detrimenti caperet : 
 nox nulla intercessit : interfectus est propter quas- 
 dam seditionam suspiciones C. Gracchus, clarissimo 
 patre, avo, majoribus ; occisus est cum liberis M. 
 
 15 Fulvius consularis. Simili senatus consulto C. 
 Mario et L. Valerio consulibus est permissa res 
 publica : num unum diem postea L. Saturninum 
 tribunum plebis et C. Servilium praetorem mors ac 
 rei publicae poena remorata est ? At nos vicesi- 
 
 20 mum jam diem patimur hebescere aciem horum 
 auctoritatis : habemus enim hujusce modi senatus 
 consultum, veram inclusum in tabulis, tamquam in 
 vagina reconditum, quo ex senatus consulto con- 
 festim te interfectum esse, Catilina, convenit. Vivis, 
 
 25 et vivis non ad deponendam, sed ad confirm andam 
 audaciam. Cupio, patres conscripti, me esse cle- 
 mentem ; cupio in tantis rei publicae periculis me 
 non dissolutum vicleri, sed jam me ipse inertiae ne- 
 quitiaeque condemno. Castra sunt in Italia contra 
 
 30 populum Romanum in Etruriae faucibus collocata ; 
 crescit in dies singulos hostium numerus ; eorum 
 autem castrorum imperatorem ducemque hostium 
 intra moenia atque adeo in senatu videmus intes- 
 tinam aliquam quotidie perniciem rei publicae mo- 
 
 35 lientem. Si te jam, Catilina, comprehendi, si inter- 
 fici jussero, credo, erit verendum mihi ne non hoc 
 potius omnes boni serius a me quam quisquam cru- 
 delius factum esse dicat. Yerum ego hoc, quod jam 
 pridem factum esse oportuit, certa de causa nondum 
 
IX L. CATILIXAM ORATIO I. 15 
 
 icorut faciam: turn denique Inter am jam 
 
 m impr una tui similis 
 
 iratur; 
 quam diu quisquam erit, qui te defends 
 
 ■ ra rem 
 publicam p< iltorum te etiam oculi * 
 
 l»untur 
 
 aihi 
 
 • 
 
 tf am 
 i 
 
 ■mi. id quod multo ma{ 
 
 .11 multi J»: 
 
 quam 
 
 1111 IVp: 
 
 : iiiiin infitiari p 
 
 rem ]>n*»i im tu discessu 
 
 rorum, i 
 
 liia i 1 moliris, nihil 
 
 mi 
 :u. 
 
16 M. TULLII CICERONIS 
 
 4. Recognosce tandem mecum noctem illam supe- 
 riorem : jam intelliges multo me vigilare acrius ad 
 salutem quam te ad perniciem rei publicae. Dico 
 te priore nocte venisse inter falcarios — non agam 
 
 5 obscure — in M. Laecae domum ; convenisse eodem 
 complures ejusdem amentiae scelerisque socios. 
 Num negare audes ? Quid taces ? Convincani, si 
 negas. Yideo enim esse hie in senatu quosdam, 
 qui tecum una fuerunt. di immortales ! Ubinam 
 
 10 gentium sumus ? In qua urbe vivimus? Quam 
 rem publicam habemus ? Hie, hie sunt, in nostro 
 numero, patres conscripti, in hoc orbis terrae sanc- 
 tissimo gravissimoque consilio, quide nostro omnium 
 interitu, qui de hujus urbis atque adeo de orbis terra- 
 
 15 rum exitio cogitent: hos ego video consul et de re 
 publica sententiam rogo, et quos ferro trucidari 
 oportebat, eos nondum voce vulnero. Fuisti igitur 
 apud Laecam ilia nocte, Catilina; distribuisti partes 
 Italiae ; statuisti quo quemque proficisci placeret ; 
 
 20 delegisti quos Romae relinqueres, quos tecum edu- 
 ceres ; discripsisti urbis partes ad incendia ; con- 
 firmasti te ipsum jam esse exiturum; dixisti paulum 
 tibi esse etiam nunc morae, quod ego viverem : re- 
 perti sunt duo equites Romani qui te ista cura libe- 
 
 25 rarent et sese ilia ipsa nocte paulo ante lucem me 
 in meo lectulo interfecturos esse pollicerentur. Haec 
 ego omnia, vixdum etiam coetu vestro dimisso, com- 
 peri; domum meam majoribus praesidiis munivi 
 atque firmavi; exclusi eos, quos tu ad me salutatum 
 
 30 miseras, cum illi ipsi venissent, quos ego jam multis 
 ac summis viris ad me id temporis venturos esse 
 praedixeram. 
 
 5. Quae cum ita Bint, Catilina, perge quo coe- 
 pisti: egredere aliquando ex urbe; patent portae; 
 
 35 proficiscere : nimium diu te imperatorem tua ilia 
 Manliana castra desiderant. Educ tecum etiam 
 omnes tuos; si minus, quam plurimos ; purga urbem. 
 Magno me metu liberabis, dum modo inter me atque 
 te murus intersit : nobiscum versari iam diutius non 
 
IN L. CATILIXAM ORATIO I. 17 
 
 M 
 dibtua Iki Jovi 
 
 i. tain borribilem tamq 
 
 q diu inihi consul] 
 
 am 
 
 in 10 
 
 iiiinuliii publi 
 
 im magi 
 
 nm im- 
 
 h.ili- 
 
 118. 
 
 :n dodo 
 
 mi 
 
 t jam tui 
 
 I 
 torpitod 
 
18 M. TULLII CICERONIS 
 
 adolescentulo, quern corruptelarum illecebris irre- 
 tisses, non aut ad audaciam ferrum aut ad libidineni 
 facem praetulisti ? Quid vero ? N uper cum morte 
 superioris uxoris novis nuptiis domum vacuefecisses, 
 5 nonne etiam alio incredibili scelere hoc scelus cu- 
 mulasti ? Quod ego praetermitto et facile patior 
 sileri, ne in hac civitate tanti facinoris immanitas 
 aut exstitisse aut non vindicata esse videatur. Prae- 
 termitto ruinas fortunarum tuarum. quas omnes im- 
 
 10 pendere tibi proximis Idibus senties : ad ilia venio, 
 quae non ad privatam ignominiam vitiorum tuorum, 
 non ad domesticam tuam difficultatem ac turpitu- 
 dinem, sed ad summam rem publicam atque ad 
 omnium nostrum vitam salutemque pertinent. Po- 
 
 15 testne tibi haec lux, Catilina, aut hujus caeli spiritus 
 
 esse jucundus, cum scias borum esse neminem qui 
 
 nesciat te pridie Kalendas Januarias Lepido et Tullo 
 
 , consulibus stetisse in comitio cum telo? Manum 
 
 consulum et principum civitatis interficiendorum 
 
 20 causa paravisse ? Sceleri ac furori tuo non mentem 
 aliquam aut timorem tuum, sed fortunam populi 
 Romani obstitisse ? Ac jam ilia omitto — neque 
 enim sunt aut obscura aut non multa commissa — 
 quoties tu me desiguatum. quoties consulem interfi- 
 
 25 cere conatus es ! Quot ego tuas petitiones ita con- 
 jectas, ut vitari posse non viderentur, parva quadam 
 declinatione et, ut aiunt. corpora effugi ! [Nihil 
 agis,] nihil adsequeris, [nihil moliris,] neque tamen 
 conari ac velle desistis. Quoties tibi jam extort* est 
 
 30 ista sica de manibus ? Quoties vero excidit casu 
 aliquo et elapsa est ! [Tamen ea carere diutius non 
 potes ;] quae quidem quibus abs te initiata sacris 
 ac devota sit nescio, quod earn necesse putas esse in 
 consulis corpore defigere. 
 
 35 7. Nunc vero quae tua est ista vita? Sic enim 
 jam tecum loquar, non ut odio permotus esse vi- 
 dear, quo debeo, sed ut misericordia, quae tibi 
 nulla debetur. Venisti paulo ante in senatum : 
 quis te ex hac tanta frequentia, tot ex tuis amicis 
 
IX L. CATILIXAM ORATIO I. 19 
 
 ac n- minum i 
 
 >ntame- 
 irnitatifl 
 
 Ilia 
 va< <iui til.: 
 
 iti fuerunt, Bimal fctqua 
 
 mi 
 
 imam me&m 10 
 
 ' ra- 
 ni t;mi 
 
 ci lnal- 
 
 m diii tibi debtami, do- 
 
 ••s sens usque rata tun 
 
 i ]>r:i»'-- 
 
 • liu 
 
 til D4 
 
 N 
 
 til • 
 
 lltl- 
 
 r umiin ili- 
 
 milluiii mi iniri 
 
20 M. TULLII CICERONIS 
 
 8. Haec si tecum, ut dixi, patria loquatur, nonne 
 impetrare debeat, etiam si vim adhibere non possit ? 
 Quid, quod tu te ipse in custodiam dedisti ? Quod 
 vitandae suspicionis causa ad M\ Lepidum te habi- 
 5 tare velle dixisti ? A quo non receptus etiam ad me 
 venire ausus es, atque ut domi meae te adservarem 
 rogasti : cum a me quoque id responsum tulisses, me 
 nullo modo posse isdem parietibus tuto esse tecum, 
 qui magno in periculo essem, quod isdem moenibus 
 
 10 contineremur, ad Q. Metellum praetorem venisti ; a 
 quo repudiatus ad sodalfem tuum, virum optimum, 
 M. Marcellum demigrasti ; quern tu videlicet et ad 
 custodiendum te diligentissimum et ad suspicandum 
 sagacissimum et ad vindicandum fortissimum fore 
 
 15 putasti. Sed quam longe videtur a carcere atque a 
 vinculis abesse debere, qui se ipse jam dignum cus- 
 todia judicarit? Quae cum ita sint, Catilina, dubi- 
 tas, si emori aequo animo non potes, abire in aliquas 
 terras et vitam istam, multis suppliciis justis debi- 
 
 20 tisque ereptam, fugae solitudinique mandare? 
 
 " Refer" inquis " ad senatum ; " id enim postulas, 
 et si hie ordo placere decreverit te ire in exsilium, 
 obtemperaturum te esse dicis. Non referam, id quod 
 abhorret a meis moribus, et tamen faciam ut intelli- 
 
 25 gas quid hi de te sentiant. Egredere ex urbe, Cati- 
 lina, libera rem publicam metu, in exsilium, si hanc 
 vocem exspectas, proficiscere. Quid est, Catilina ? 
 Ecquid attendis, ecquid animadvertis horum silen- 
 tium? Patiuntur, tacent. Quid exspectas auctori- 
 
 30 tatem loquentium, quorum voluntatem tacitorum per- 
 spicis ? At si hoc idem huic adolescenti optimo P. 
 Sestio, si fortissimo viro M. Mareello dixissem, jam 
 mihi consul i hoc ipso in templo senatus jure optimo 
 vim et manas intulisset, De te autem, Catilina, cum 
 
 35 quiescunt, probant ; cum patiuntur, decernunt ; cum 
 tacent, clamant; neque hi solum, quorum tibi aucto- 
 ritas est videlicet cara, vita vilissima, sed etiam illi 
 equites Romani, honestissimi atque optimi viri, cete- 
 rique fortissimi cives, qui circumstant senatum. quo- 
 
IN L. CAT I LI NAM ORATIO I. 21 
 
 rum tu 
 
 quorum i 
 
 lem 
 
 pridem 
 
 quantur. 
 
 tmquMB quid lo ui 
 
 Tu ut ullam 
 
 til>i istam n lint ! 1 
 
 ani- 10 
 
 rum 
 
 :tti, 
 dun. 
 
 turp 
 
 nibi inin 
 
 ilium: 
 
 Invid 
 
 ftlanliau 
 
 Qfer pali ilta impi< 
 
 -<»s qui tibi 
 \ lrrliuii) tor arm am 
 
 in emu Manlio 
 
 i ii i l;i in illam 
 
 Mil ftttlll 
 
 i tuae Bacrarium Bcelerum 
 
 tut uni i .': Tu ut ilia 
 
 i ri ad i 
 proli altaribus ft am 
 
 iiupiuui dexteram ad uaoem dvium tranatulisl 
 
22 M. TULLII CICERONIS 
 
 10. Ibis tandem aliquando, quo te jam pridem ista 
 tua cupiditas effrenata ac furiosa rapiebat: neque 
 enim tibi haec res adfert dolorem, sed quandam 
 incredibilem voluptatem. Ad hanc te amentiam 
 5 natura peperit, voluntas exercuit, fortuna servavit ; 
 numquam tu non modo otium, sed ne bellum quidem 
 nisi nefarium concupisti. Nanctus es ex perditis 
 atque ab omni non modo fortuna, verum etiam spe 
 derelictis conflatam improborum manum. Hie tu 
 
 10 qua laetitia perfruere ! Quibus gaudiis exsultabis ! 
 Quanta in voluptate bacchabere, cum in tanto nu- 
 mero tuorum neque audies virum bonum quemquam 
 neque videbis ! Ad hujus vitae studium meditati 
 illi sunt qui feruntur labores tui, jacere humi non 
 
 15 solum ad obsidendum stuprum, verum etiam ad 
 facinus obeundum, vigilare non solum insidiantem 
 somno maritorum, verum etiam bonis otiosorum. 
 Habes ubi ostentes tuam illam praeclaram pati- 
 entiam famis, frigoris, inopiae rerum omnium, quibus 
 
 20 te brevi tempore eonfectum esse senties. Tantum 
 profeci turn, cum te a consulatu reppuli, ut exsul 
 potius temptare quam consul vexare rem publicam 
 posses, atque ut id, quod est a te scelerate susceptum, 
 latrocinium potius quam bellum nominaretur. 
 
 25 11. Nunc, ut a me, patres conscripti, quandam 
 prope justam patriae querimoniam detester ac de- 
 precer, percipite, quaeso, diligenter quae dicam et 
 ea penitus animis vestris mentibusque mandate. 
 Etenim si mecum patria, quae mihi vita mea multo 
 
 30 est carior, si cuncta Italia, si omnis res publica lo- 
 quatur: " M. Tulli, quid agis? Tune eum, quern 
 esse hostem comperisti, quern ducem belli futurum 
 vides, quern exspectari imperatorem in castris hos- 
 tium sentis, auctorem sceleris, principem eonjura- 
 
 35 tionis, evocatorem servorum et civium perditorum, 
 exire patiere, ut abs te non emissus ex urbe, sed 
 immissus in urbem esse videatur ? Non hunc in 
 vincula duci, non ad mortem rapi. non summo sup- 
 plicio mactari imperabis ? Quid tandem te impedit ? 
 
IN L. CATILIXAM OKATIO I. 23 
 
 ue majorum i in h»c 
 
 inm jura tenner 
 
 in. qui 
 
 .iu- 
 inui. .lit, 
 
 Qtiua Be tu- 
 
 astabiti I lUintur 
 
 mas invidiae 1 5 
 
 l j pnblicM 
 
 i«li- 
 
 rium bei 
 
 lam mil. 
 
 milii in 
 
 fui, ut in 
 
 .it in hoc online, qui wo 
 
 noi -i. bi in j 
 
 anii. di- 
 
 ll 
 ore 
 qui non onjurati 
 
24 M. TULLII CICERONIS 
 
 tarn improbum qui non fateatur. Hoc autem uno 
 interfecto intelligo hanc rei publicae pestem pau 
 lisper reprimi, non in perpetuum comprimi posse 
 Quod si se ejecerit secumque suos eduxerit et 
 5 eodem ceteros undique collectos naufragos aggrega 
 verit, exstinguetur atque delebitur non modo haec 
 tarn adulta rei publicae pestis, verum etiani stirps ac 
 semen malorum omnium. 
 
 13. Etenim jam diu, patres conscripti, in his 
 
 10 periculis conjurationis insidiisque versamur, sed ne- 
 scio quo pacto omnium scelerum ac veteris furoris 
 et audaciae maturitas in nostri consulatus tempus 
 erupit ; quod si ex tanto latrocinio iste unus tolletur, 
 videbimur fortasse ad breve quoddam tempus cura 
 
 15 et metu esse relevati, periculum autem residebit et 
 erit inclusu.m penitus in venis atque in visceribus 
 rei publicae. Ut saepe homines aegri morbo gravi, 
 cum aestu febrique jactantur, si aquam gelidam bi- 
 berint, primo relevari videntur, deinde multo gravius 
 
 20 vehementiusque affiictantur, sic hie morbus, qui est 
 in re publica, relevatus istius poena vehementius 
 reliquis vivis ingravescet. Quare secedant improbi, 
 secernant se a bonis, unum in locum congregentur, 
 muro denique, id quod saepe jam dixi, discernantur 
 
 25 a nobis; desinant insidiari domi suae consuli, cir- 
 cum stare tribunal praetoris urbani, obsidere cum 
 gladiis curiam, malleolos et faces ad inflammandam 
 urbem comparare ; sit denique inscriptum in fronte 
 unius cujusque quid de re publica sentiat. Polli- 
 
 30 ceor hoc vobis, patres conscripti, tantam in nobis 
 consulibus fore diligentiam, tantam in vobis auctori- 
 tatem, tantam in equitibus Romanis virtutem, tantam 
 in omnibus bonis consensionem, ut Catilinae profec- 
 tione omnia patefacta, illustrata, oppressa, vindicata 
 
 35 essevideatis. 
 
 Hisce ominibus, Catilina, cum gumma rei publicae 
 salute, cum tua peste ac pernicie cumque eorum exi- 
 tio, qui se tecum omni scelere parricidioque junxe- 
 runt, proficiscere ad impium bellum ac nefarium. 
 
IN L. CATILIXAM ORATIO I. 25 
 
 gpiciia a 
 
 .in buJQ£ 
 
 at(|i. tunc et h 
 
M. TULLII CICERONIS 
 
 IN L. CATILINAM OKATIO SECUKDA 
 
 HABITA AD POPULUM. 
 
 1. Tandem aliquando, Quirites, L. Catilinam, fu- 
 rentem audacia, scelus anhelantem, pestern patriae 
 nefarie molientem, vobis atque huic urbi ferro flam- 
 maque minitantem ex urbe vel ejecimus vel emisi- 
 5 rnus vel ipsum egredienteni verbis prosecuti sumus. 
 Abiit, excessit, evasit, erupit. Nulla jam pernicies 
 a rnonstro illo atque prodigio moenibus ipsis iutra 
 moenia comparabitur. Atque hunc quidem unum 
 hujus belli domestici dueern sine controversia viei- 
 
 10 mus ; non enini jam inter latera nostra sica ilia 
 versabitur ; non in campo, non in foro, non in curia, 
 non denique intra domesticos parietes pertimesce- 
 mus : loco ille motus est, cum est ex urbe depulsus. 
 Palam jam cum hoste nullo impediente bellum 
 
 15 [justum] geremus. Sine dubio perdidimus homi- 
 nem magnificeque vicimus, cum ilium ex occultis 
 insidiis in apertum latrocinium conjecimus. Quod 
 vero non cruentum mucronem, ut voluit, extulit, 
 quod vivis nobis egressus est, quod ei ferrum e mani- 
 
 20 bus extorsimus, quod incolumes eives, quod stantem 
 urbem reliquit, quanto tandem ilium maerore esse 
 afflictum et profligatum putatis? Jacet ille nunc 
 prostratusque est et se perculsum atque abjectum 
 esse sentit et retorquet oculos profecto saepe ad 
 
 25 hanc urbem, quam e suis faucibus ereptam esse 
 luget : quae quidem mihi laetari videtur, quod tan- 
 tarn pestem evomuerit forasque projecerit. 
 
 ^6 
 
M. T. N L. OATILINAM OBATIO II. 27 
 
 qui in i 
 
 pi- 
 uii- 
 In- 5 
 
 m multoa qui 10 
 
 qui ( 
 impi 
 
 urn judi 
 
 illui 
 
 Publi- 
 
 lienum 
 
 ilium - 
 
 : 
 
 •iir. mag 
 
 in ilium -go 
 
28 M. TtJLLII CICERONIS 
 
 video vontare in foro, quos stare ad curiam, quos 
 etiam in senatum venire, qui nitent unguentis, qui 
 fulgent purpura, mallem secum milites eduxisset : 
 qui si hie permanent, mementote non tarn exercitum 
 5 ilium esse nobis quani hos, qui exercitum deserue- 
 runt, pertimescendos ; atque hoc etiam sunt timendi 
 magis, quod quicquid cogitant me scire sentiunt, 
 neque tamen permoventur: video cui sit Apulia 
 attributa, quis habeat Etruriam, quis agrum Pice- 
 
 10 num, quis Gallicum, quis sibi has urbanas insidias 
 caedis atque incendiorum depoposcerit ; omnia supe- 
 riors noctis consilia ad me perlata esse sentiunt ; 
 patefeci in senatu hesterno die ; Catilina ipse perti- 
 muit, profugit: hi quid exspectant? Nae illi vehe- 
 
 15 menter errant, si 01am meani pristinam lenitatem 
 perpetuam sperant futuram. 
 
 4. Quod exspectavi, jam sum adsecutus, ut 
 omnes fact am esse aperte conjurationem contra rem 
 publicam videretis ; nisi vero si quis est qui Cati- 
 
 20 linae similes cum Catilina sentire non putet. Xon 
 est jam lenitati locus ; severitatem res ipsa flagitat. 
 Unum etiam nunc concedam : exeant, proficiscantur, 
 ne patiantur desiderio sui Catilinam miserum tabe- 
 scere. Demonstrabo iter: Aurelia via profectus 
 
 25 est ; si accelerare volent, ad resperam consequentur. 
 O fortunatam rem publicam, si quidem hanc senti- 
 nam urbis ejecerit! TJno mehercule Catilina ex- 
 hausto, levata mihi et recreata res publica videtur. 
 Quid enim mali aut sceleris fingi aut cogitari potest 
 
 30 quod non ille conceperit ? Quis tota Italia vene- 
 ficus, quis gladiator, quis latro, quis siearius, quis 
 parricida, quis testamentorum subjector, quis cir- 
 cumscriptor, quis ganeo, quis nepos, quis adulter, 
 quae mulier infamis, quis corruptor juventutis, quis 
 
 35 corruptus, quis perditus inveniri potest qui se cum 
 Catilina non familiarissime vixisse fateatur ? Quae 
 caedes per hosce annos sine illo facta est ? Quod 
 nefarium stuprum non per ilium ? Jam vero quae 
 tanta umquam in ullo homine juventutis illecebra 
 
IN L. CATILIXAM ORATIO II. 29 
 
 ita in ill 
 
 Liia 
 
 imp' tOP, 
 
 111 5 
 mi ho- 
 
 min 
 
 10 
 
 < >t ill 1; 
 
 m Don intimum 
 
 «jui Be d 
 rum e assiu 
 
 1 I an laii'i' 
 
 ; nihil • 
 
 tunas n 
 
 (ianti 
 
 illi q .--tut f< 
 
 _ ihmt ilu; 
 
30 M. TULLII CICERONIS 
 
 confido impendere fatum aliquod et poenam jam diu 
 improbitati, nequitiae, sceleri, libidini debitam aut 
 instare jam plane aut certe appropinquare ; quos si 
 meus consulatus, quoniam sanare non potest, sustu- 
 5 lerit, non breve nescio quod tempus, sed multa sae- 
 cula propagarit rei publicae : nulla est enim natio 
 quam pertimescamus, nullus rex qui bellum populo 
 Romano facere possit ; omnia sunt externa unius 
 virtute terra marique pacata: domesticum bellum 
 
 10 manet, intus insidiae sunt, intus inclusum periculum 
 est, intus est hostis ; cum luxuria nobis, cum amen- 
 tia, cum scelere certandum est. Huic ego me bello 
 ducem profiteor, Quirites ; suscipio inimicitias ho- 
 minum perditorum ; quae sanari poterunt, quacum- 
 
 15 que ratione sanabo ; quae resecanda erunt, non 
 
 patiar ad perniciem civitatis manere. Proinde aut 
 
 exeant aut quiescant aut, si et in urbe et in eadem 
 
 mente permanent, ea quae merentur exspectent. 
 
 6. At etiam sunt qui dicant, Quirites, a me in 
 
 20 exsilium ejectum esse Catilinam : quod ego si verbo 
 adsequi possem, istos ipsos ejicerem, qui haec lo- 
 quuntur. Homo enim videlicet timidus aut etiam 
 permodestus vocem consulis ferre non potuit ; simul 
 atque ire in exsilium jussus est, parait: quid? Ut 
 
 25 hesterno die, Quirites, cum domi meae paene inter- 
 fectus essem, senatum in aedem Jovis Statoris con- 
 vocavi, rem omnem ad patres conscriptos detuli : 
 quo cum Catilina venisset, quis eum senator appel- 
 lavit? Quis salutavit? Quis denique ita aspexit 
 
 30 ut perditum civem ac non potius ut importunissi- 
 mum hostem ? Quin etiam principes ejus ordinis 
 partem ill am subselliorum, ad quam ille aceesserat, 
 nudam atque inanem reliquerunt. Hie ego vehe- 
 mens ille consul, qui verbo cives in exsilium ejieio, 
 
 35 quaesivi a Catilina in nocturno conventu ad M. 
 Laecam fuisset necne. Cum ille, homo audaeissi- 
 mus, conscientia conv ictus, primo retieuisset, pate- 
 feci cetera: quid ea nocte egisset. quid in proximam 
 constituisset, quem ad modum esset ei ratio totius 
 
M. CATILIXAM ORATIO II. 31 
 
 belli 
 
 jam 
 
 rilam ill; 
 
 nil 
 
 •Hum v: 
 
 in 
 
 limn Be Ma- 
 
 Mram I I'imiiii- 
 
 l.') 
 
 erit, 
 
 ■••Hi 
 
 qui 
 Ului 
 
 1 Mii- 
 
 1 1 ii 
 
 lud timi 
 
 i ilium e 
 
 ii homines qui 
 
 ill u in, cum ' 
 
32 M. TULLII CICEROXIS 
 
 si interfectus esset, quid dicerent ? Quamquam isti, 
 qui Catilinam Massiliam ire dictitant, non tarn hoc 
 queruntur quam verentur: nemo est istorurn tarn 
 misericors qui ilium non ad Manlium quam ad 
 5 Massilienses ire malit; ille autem, si me hercule 
 hoc, quod agit, numquam antea cogitasset, tamen 
 latrocinantem se interfici mallet quam exsulem vi- 
 vere ; nunc vero, cum ei nihil adhuc praeter ipsius 
 voluntatem cogitationemque accident, nisi quod 
 
 10 vivis nobis Roma profectus est, optemus potius 
 ut eat in exsilium quam queramur. 
 
 8. Sed cur tarn diu de uno hoste loquimur et de 
 hoste, qui jam fatetur se esse hostem, et quern, quia, 
 quod semper volui, murus interest, non timeo : de 
 
 15 eis, qui dissimulant, qui Roinae remanent, qui no- 
 biscum sunt, nihil dicimus ? Quos quidem ego, si 
 ullo modo fieri possit, non tarn ulcisci studeo quam 
 sanare sibi ipsos, placare rei publicae, neque, id 
 quare fieri non possit, si me audire volent, intelligo. 
 
 20 Exponam enim vobis, Quirites, ex quibus generibus 
 hominum istae copiae comparentur ; deinde singulis 
 medicinam consilii atque orationis meae, si quam 
 potero, adferam. Unum genus est eorum, qui magno 
 in acre alieno majores etiam possessiones habent, 
 
 25 quarum amore adducti dissolvi nullo modo possunt. 
 Horum hominum species est honestissima ; sunt 
 enim locupletes ; voluntas vero et causa impu- 
 dentissima : tu agris, tu aedificiis, tu argento, tu 
 familia, tu rebus omnibus ornatus et copiosus sis 
 
 30 et dubites de possessione detrahere, adquirere ad 
 fidem? Quid enim exspectas ? Bellum ? Quid? 
 Ergo in vastatione omnium tuas possessiones sacro- 
 sanctas futuras putas ? An tabulas novas ? Errant 
 qui istas a Catilina exspeetant : meo beneficio tabu- 
 
 35 lae novae proferentur, verum auctionariae : neque 
 enim isti, qui possessiones habent. alia ratione ulla 
 salvi esse possunt ; quod si maturius facere volu- 
 issent neque, id quod stultissimum est, certare cum 
 usuris fructibus praediorum, et loeupletioribus his 
 
IN L. CATILIXAM ORATIO II. 33 
 
 puto i" luci de 
 
 lihi 
 i rem publicans qoam 
 
 iri. 5 
 
 quamqaam 
 
 uintur : 
 
 hint. h 
 
 arbiti ndum \ 
 
 vi- 
 in 
 
 tudii militom . 
 
 •itru tantam - 
 
 i 
 
 illi r 
 
 :it id .-. 
 
 ni 25 
 
 nunc Catilin 
 
 mi 
 
 i. Hi 
 
 : 
 
 in illam Bpem - impule- 
 
 runt, quos ego utrosque in eodem gonere praedato- 
 8 C 
 
34 M. TULLII CICEROXIS 
 
 rum direptorumque pono ; sed eos hoc inoneo : desi- 
 nant furere ac proscriptiones et dictaturas cogitare : 
 tantus enim illorum temporuni dolor inustus est 
 civitati, ut jam ista non modo homines, sed ne pecu- 
 5 des quidem mihi passurae esse videantur. 
 
 10. Quartum genus est sane variant et mixtum et 
 turbulentum, qui jam pridem premuntur, qui num- 
 quam emergunt, qui partim inertia, partim male 
 gerendo negotio, partim etiam sumptibus in vetere 
 
 10 aere alieno vacillant ; qui vadimoniis, judiciis, pro- 
 scriptione bonorum defatigati, permulti et ex urbe 
 et ex agris se in ilia castra conferre dicuntur. Hosce 
 ego non tarn milites acres quam infitiatores lentos 
 esse arbitror; qui homines primum, si stare non 
 
 15 possunt, corruant, sed ita, ut non modo civitas, sed 
 ne vicini quidem proximi sentiant. Nam illud non 
 intelligo, quamobrem, si vivere honeste non possunt, 
 perire turpiter velint, aut cur minore dolore peri- 
 turos se cum multis, quam si soli pereant, arbi- 
 
 20 trentur. Quintum genus est parricidarum, sicario- 
 rum, denique omnium facinorosorum ; quos ego a 
 Catilina non revoco ; nam neque ab eo diveili 
 possunt et pereant sane in latrocinio, quoniam sunt 
 ita multi, ut eos career capere non possit. Postre- 
 
 25 mum autem genus est non solum numero, verum 
 etiam genere ipso atque vita, quod proprium Cati- 
 linae est, de ejus delectu, immo vero de complexu 
 ejus ac sinu, quos pexo capillo, nitidos, aut imberbes 
 aut bene barbatos videtis, manicatis et talaribus 
 
 30 tunicis, velis amictos, non togis, quorum omnis in- 
 dustria vitae et vigilandi labor in antelucanis cenis 
 expromitur. In his gregibus omnes aleatores, omnes 
 adulteri, omnes impuri impudicique versantur ; hi 
 pueri tarn lepidi ac delicati non solum amare et 
 
 35 amari, neque saltare et cantare. sed etiam sicas 
 vibrare et spargere venena didicerunt ; qui nisi 
 exeunt, nisi pereunt, etiam si Catilina perierit. sci- 
 tote hoc in re publica seminarium Catilinaram futu- 
 rum. Yerum tamen quid sibi isti miseri volunt ? 
 
IN L. CATILIXAM ORATIO II. 35 
 
 Nui mulior iri? 
 
 id modam aatem i int. bis 
 
 illi 
 :i it i 11 11 in Iftfl pruii 
 
 - putant, 
 quod audi in oonviWis saltan rant 
 
 11. bel am un 
 
 tilina Bcortoram col 
 
 t am praeclaraa Oatilinae i 10 
 
 11 in li<»i. "nr 
 
 LS 
 
 I 
 
 intrlli- 
 
 illiii 
 hinc 
 
 torpitado; I illinc 1 que 
 
 i«l<». pru 30 
 
 itdita, i nil 
 
 nil 
 
 <li 
 
 :u- 
 
 LS quern ad 
 
36 M. TULLII CICERONIS 
 
 modum jam antea, vestra tecta custodiis vigiliisque 
 defendite ; inihi, ut urbi sine vestro niotu ac sine 
 ullo tumultu satis esset praesidii, consultum atque 
 provisuni est. Coloni onmes niunicipesque vestri, 
 5 certiores a me facti de hac nocturna excursione 
 Catilinae, facile urbes suas finesque defendent ; gla- 
 diatores, quam sibi ille manum certissimam fore pu- 
 tavit, quamquam animo meliore sunt quam pars 
 patriciorum, potestate tamen nostra continebuntur ; 
 
 10 Q. Metellus, quern ego hoc prospiciens in agrum 
 Gallicum Picenumque praemisi, aut opprimet ho- 
 minem aut omnes ejus motus conatusque prohibebit ; 
 reliquis autem de rebus constituendis, maturandis, 
 agendis jam ad senatum referenius, quern vocari 
 
 15 videtis. 
 
 Nunc illos, qui in urbe remanserunt atque adeo 
 qui contra urbis salutem omniumque vestrum in 
 urbe a Catilina relicti sunt, quamquam sunt hostes, 
 tamen, quia sunt cives, monitos etiam atque etiam 
 
 20 volo : mea lenitas si cui adhuc solutior visa est, hoc 
 exspectavit, ut id, quod latebat, erumperet. Quod 
 reliquum est, jam non possum oblivisci meam hanc 
 esse patriam, me horum esse consulem, mihi aut 
 cum his vivendum aut pro his esse moriendum. 
 
 25 Nullus est portis custos, nullus insidiator viae : si 
 qui exire volunt, connivere possum ; qui vero se in 
 urbe commoverit, cujus ego non modo factum, sed 
 inceptum ullum conatumve contra patriam depre- 
 hendero, sentiet in hac urbe esse consules vigilantes, 
 
 30 esse egregios magistrates, esse fortem senatum, esse 
 arma, esse carcerem, quern vindicem nefariorum ac 
 manifestorum scelerum majores nostri esse volue- 
 runt. 
 
 13. Atque haec omnia sic agentur, Quirites, ut 
 
 35 maxim ae res minimo motu, pericula summa nullo 
 tumultu, bellum intestinum ac domesticum post 
 hominum memoriam crudelissimum et maximum me 
 uno togato duce et imperatore sedetur. Quod ego 
 sic administrabo, Quirites, ut, si ullo modo fieri po- 
 
IN L. CATILINAM OBATIO II. 37 
 
 lerit, ne improbus quid< m in hac orbfj 
 
 ihnn me 
 • illud profecto 
 et tarn i i bello vix 5 
 
 i:i(luiii videtur, at aeque bonus quisquam Inters 
 
 . aeqae bu- 
 sed 
 
 in ult is et uon 'In 1 mi immortalium Bignifie*- 10 
 
 iti- 
 |ui jam non procul, ut qui 
 
 ktqUfl l<>IlL r ill>; 
 
 hie ; templa 
 
 atque 
 
 lam urbem 
 
 pulcl -sc \ nlllrnillt, 
 
 . int. 
 
M. TULLII CICERONIS 
 
 IN L. CATILINAM ORATIO TERTIA 
 
 HABITA AD POPULUM. 
 
 1. Rem publicarn, Quirites, vitamque omnium 
 vestrum, bona, fortunas, conjuges liberosque vestros 
 atque hoc domicilium clarissimi imperii, fortuna- 
 tissimam pulcherrimamque urbem hodierno die deo- 
 5 rum immortalium summo erga vos amore, labori- 
 bus, consiliis, periculis meis e flamma atque ferro ae 
 paene ex faucibus fati ereptam et vobis eonservatam 
 a€ restitutam videtis ; et si non minus nobis ju- 
 cundi atque illustres sunt ii dies, quibus conserva- 
 
 10 mur, quam illi, quibus nascimur, quod salutis certa 
 laetitia est, naseendi ineerta condicio et quod sine 
 sensu nascimur, cum voluptate servamur, profecto, 
 quoniam ilium, qui hanc urbem condidit, ad deos 
 immortales benevolentia famaque sustulimus, esse 
 
 15 apud vos posterosque vestros in honore debebit is, 
 qui eandem hanc urbem conditam amplificatamque 
 servavit. Xam toti urbi, templis, delubris, teetis ac 
 moenibus subjectos prope jam ignes circumdatosque 
 restinximus, idemque gladios in rem publicarn de- 
 
 20 strictos rettudimus mucronesque eorum a jugulis 
 vestris dejecimus : quae quoniam in senatu illus- 
 trata, patefacta, comperta sunt per me, vobis jam 
 exponam breviter, Quirites, ut et quanta et qua ra- 
 tione investigata et comprehensa sint, vos. qui igno- 
 
 25 ratis et exspectatis, scire possitis. 
 
 38 
 
M.T. CICEfi . i'lLINW I 10 III. 39 
 
 l*r atilina p 
 
 tin 
 
 .ivi 
 
 - et 
 
 ."» 
 • ilinam « — 
 
 cam ilia 
 
 mi LO 
 
 in. 
 
 inflann 
 
 L5 
 
 in- 
 
 ut turn 
 
 I 
 
 I 
 
 [fficillimoro 
 
 ;i] »t i nil : 
 
 illi 
 
 in, ijui :in- 
 
 viuni } ■• in 
 
 I 
 
40 M. TULLII CICERONIS 
 
 cujusquam suspicione multos fortes viros eduxerant, 
 et ego ex praefectura Reatina complures delectos 
 adolescentes, quorum opera utor assidue in re publi- 
 ca, praesidio cum gladiis miseram. Interim tertia 
 
 5 fere vigilia exacta, cum jam pontem Mulvium magno 
 comitatu legati Allobrogum ingredi inciperent una- 
 que Yolturcius, fit in eos impetus ; educuntur et ab 
 illis gladii et a nostris. Res praetoribus erat nota 
 solis, ignorabatur a ceteris. 
 
 10 3. Turn interventu Pomptini atque Flacci pugna, 
 quae erat commissa, sedatur; litterae, quaecumque 
 erant in eo comitatu, integris signis praetoribus tra- 
 duntur ; ipsi comprehensi ad me, cum jam diluce- 
 sceret, deducuntur. Atque horum omnium scelerum 
 
 15 improbissimum machinatorem Cimbrum Gabinium 
 statim ad me, nihil dum suspicantem, vocavi ; 
 deinde item arcessitus est L. Statilius et post eum 
 C. Cethegus ; tardissime autem Lentulus venit, 
 credo quod in litteris dandis praeter consuetudinem 
 
 20 proxima nocte vigilarat. Cum summis ac clarissimis 
 hujus civitatis viris, qui audita re frequentes ad me 
 mane convenerant, litteras a me prius aperiri quam 
 ad senatum deferrem, placeret, ne, si nihil ee 
 in vent urn, temere a me tantus tumultus injectus 
 
 25 civitati videretur, negavi me esse facturum ut de 
 periculo publico non ad consilium publicum rem 
 integram deferrem. Etenim, Quirites, si ea, quae 
 erant ad me delata, reperta non essent, tamen ego 
 non arbitrabar in tantis rei publicae periculis i 
 
 30 mihi nimiam diligentiam pertimescendam. Senatum 
 frequentem celeriter, ut vidistis, eoegi. Atque inte- 
 rea statim admonitu Allobrogum C. Sulpicium prae- 
 torem, fortem virum, misi, qui ex aedibus Cethegi, 
 si quid telorum esset, efferret ; ex quibus ille maxi- 
 
 35 mum sicarum numerum et gladiorum extulit. 
 
 4. Introduxi Yolturcium sine Gallis ; fidem publi- 
 cam jussu senatus dedi ; hortatus sum, ut ea, quae 
 sciret, sine timore indicaret. Turn ille dixit, cum vix 
 se ex magno timore reereasset, ab Lentulo se habere 
 
IN L. ATI LIN AM ORATIO III. 41 
 
 oram pr 
 qaam primum cum - 
 
 inn 
 • ibiis, qtu modum d 
 
 criptum i m- 5 
 
 Hie qui 
 
 trandum 
 
 1 -11:1111 
 
 I 
 
 mi primum : 
 
 timii illu: qaem r- 
 
 ium jm < in nam 
 
 - iliam fuisse ; 
 hone minum esse i que 
 
 iimium u tur. 
 
 \ 
 
 nil 
 
 - linuiii 
 
 ptum ip mil 
 
 mil 
 
 illi I Turn 
 
 lit 
 
 Ini: tilius ; • 
 
 urn suam : ; eandem B 
 
 Tuin oetendi taU'llas 
 
42 M. TULLII CICERONIS 
 
 Lentulo et quaesivi cognosceretne signum. Adnuit. 
 "Est vero," inquam, "notum quidem signum, imago 
 an tui, clarissimi viri, qui amavit uniee patriam et 
 cives suos ; quae quidem te a tanto scelere etiam 
 5 muta revocare debuit." Leguntur eadem ratione 
 ad senatum Allobrogum populumque litterae ; si 
 quid cle his rebus dicere vellet, feci potestatem : 
 atque ille primo quidem negavit; post autem ali- 
 quanto, toto jam indicio exposito atque edito, sur- 
 
 10 rexit, quaesivit a Gallis quid sibi esset cum eis, 
 quamobrem domum suam venissent, itemque a Yol- 
 turcio : qui cum illi breviter constanterque respon- 
 dissent, per quern ad eum quotiesque venissent, 
 quaesissentque ab eo, nihilne secum esset de fatis 
 
 15 Sibyllinis locutus, turn ille subito scelere demens 
 quanta conseientiae vis esset ostendit ; nam cum 
 id posset infitiari, repente praeter opinionem omnium 
 confessus est. Ita eum non modo ingenium illud et 
 dicendi exercitatio, qua semper valuit, sed etiam 
 
 20 propter vim sceleris manifesti atque deprehensi im- 
 pudentia, qua superabat omnes, improbitasque de- 
 fecit. Yolturcius vero subito Utteras proferri atque 
 aperiri jubet quas sibi a Lentulo ad Catilinain datas 
 esse dicebat : atque ibi vehementissime perturbatus 
 
 25 Lentulus tamen et signum et manum suam cogno- 
 vit ; erant autem [scriptae] sine nomine, sed ita: 
 " Quis sim scies ex eo, quern ad te misi. Cura ut 
 vir sis, et cogita quern in locum sis progressus ; vide 
 ecquid tibi jam sit necesse. et cura ut omnium tibi 
 
 30 auxiliaadjungas, etiam infimorum." Gabinius deinde 
 introductus, cum primo impudenter respondere coe- 
 pisset, ad extremum nihil ex eis, quae Galli insimu- 
 labant, negavit. Ac mihi quidem, Quirites, cum 
 ilia certissima visa sunt arguments atque indicia 
 
 35 sceleris, tabellae, signa. maims, denique unius cu- 
 jusque confessio, turn multo oertiora ilia, color, 
 oculi, vultus, taciturnitas. Sic enim obstupuerant, 
 sic terrain intuebantur, sic furtim nonnumquam 
 inter sese aspiciebant, ut non jam ab aliis indieari, 
 
 40 sed indicare se ipsi viderentur. 
 
IX L. OATILINAH OB II. -io 
 
 ili u in. 5 
 nil mil. 
 
 L 
 
 I .in 1U 
 
 ire lau- 
 
 :a«' m< 
 
 rti- 
 
 cil P Lentalu 
 
 86 ) 
 
 ■ 
 ({iii 
 
 .in. 
 
 ri n m . <|ii 
 
 I 
 
 a, a 
 '>iniiiin perduct 
 |ue fa lenit 
 
 :ii 1- 
 ■ 
 
 rain )><>« 
 
 1 milii 
 primum • 
 
 bem ina 
 
 »li- 
 
44 M. TULLII CICERONIS 
 
 constituta est. Atque illud, quod faciendum primurn 
 fuit, factum atque transactum est : nam P. Lentulus, 
 quamquam patefactis indiciis, confessionibus suis, 
 judicio senatus non modo praetoris jus, verum etiam 
 5 civis amiserat, tamen magistratu se abdicavit, ut. 
 quae religio C. Mario, clarissimo viro, non fuerat, 
 quo minus C. Glauciam, de quo nihil nominatim 
 erat decretum, praetorem occideret, ea nos religione 
 in privato P. Lentulo puniendo liberaremur. 
 
 10 j. Nunc quoniam, Quirites, consceleratissimi peri- 
 culosissimique belli nefarios duces captos jam et 
 comprehensos tenetis, existimare debetes omnes 
 Catilinae copias, omnes spes atque opes his de- 
 pulsis urbis periculis concidisse ; quern quidem ego 
 
 15 cum ex urbe pellebam, hoc providebam animo, Qui- 
 rites, remoto Catilina non mihi esse P. Lentuli som- 
 num nee L. Cassii adipes nee C. Cethegi furiosam 
 temeritatem pertimescendam : ille erat unus ti- 
 mendus ex istis omnibus, sed tarn diu, dum urbis 
 
 20 moenibus continebatur. Omnia norat, omnium aditus 
 tenebat ; appellare, temptare, sollicitare, poterat, au- 
 debat ; erat ei consilium ad facinus aptum, consilio 
 autem neque manus neque lingua deerat. Jam ad 
 certas res conficiendas certos homines delectos ac 
 
 25 descriptos habebat; neque vero, cum aliquid man- 
 darat, confectum putabat : nihil erat quod non ipse 
 obiret, occurreret, vigil aret, labor aret ; frigus, sitim, 
 famem ferre poterat. Hunc ego hominem tarn acrem, 
 tarn audacem, tarn paratum, tarn callidum. tarn in 
 
 30 scelere vigilantem, tarn in perditis rebus diligentem 
 nisi ex domesticis insidiis in castrense latrocinium 
 compulissem, dicam id, quod sentio, Quirites, non 
 facile banc tantam molem mali a cervicibus vestris 
 depulissem. Non ille nobis Saturnalia constituisset, 
 
 35 neque tanto ante exsilii ac fati diem rei publicae de- 
 nuntiavisset neque commisisset, ut signum, ut litte- 
 rae suae testes manifest! sceleris deprehenderentur : 
 quae nunc illo absente sic gesta sunt, ut nullum in 
 privata domo furtum umquam sit tarn palam in- 
 
IN L. CATILIXAM ORATIO III. 45 
 
 i ra pul 
 
 lina in quant- 
 
 um 
 dimi- 5 
 mi illo fuiaset w - umquam, 
 
 jnil*. lentio libe- 
 
 mi immortaliam aata ttqufl 
 
 .uir; id.i 
 
 tur : sse 
 
 J866, tllin 
 
 fulminum at 
 
 omit t 
 
 <li im- 
 
 nan. 
 
 I 
 
 milium d 
 liqui 
 
 I 
 j»arv inlii- 30 
 
 •mn it ' 
 appr< 
 
 llorum i 
 
 ill- 
 
46 M. TULLII CICERONIS 
 
 lacrum Jo vis facere majus et in excelso collocare et 
 contra atque antea fuerat ad orientem convertere ; 
 ac se sperare dixerunt, si illud signum, quod videtis, 
 solis ortum et forum curiamque conspiceret, fore ut 
 5 ea consilia, quae clam essent inita contra salutem 
 urbis atque imperii, illustrarentur, ut a senatu popu- 
 loque Romano perspici possent. Atque illud signum 
 collocandum consules illi locaverunt, sed tanta fuit 
 operis tarditas, ut neque superioribus consulibus 
 
 10 neque nobis ante hodiernuni diem collocaretur. 
 
 9. Hie quis potest esse tarn aversus a vero, tarn 
 praeceps, tarn mente captus, qui neget haec omnia, 
 quae videmus, praecipueque hanc urbem deorum 
 immortalium nutu ac potestate administrari ? Ete- 
 
 15 nim cum esset ita responsum, caedes, incendia, in- 
 ternum rei publicae comparari, et ea per cives, quae 
 turn propter magnitudinem scelerum nonnullis in- 
 credibilia videbantur, ea non modo cogitata a ne- 
 fariis civibus, verum etiam suscepta esse sensistis. 
 
 20 Illud vero nonne ita praesens est, ut nutu Jo vis 
 Optimi Maximi factum esse videatur, ut, cum hodi- 
 erno die mane per forum meo jussu et conjurati et 
 eorum indices in aedem Concordiae ducerentur, eo 
 ipso tempore signum statueretur? Quo collocato 
 
 25 atque ad vos senatumque converso omnia [et sena- 
 tus et vos], quae erant cogitata contra salutem om- 
 nium, illustrata et patefacta vidistis ; quo etiam 
 majore sunt isti odio supplicioque digni, qui non 
 solum vestris domiciliis atque tectis, sed etiam deo- 
 
 30 rum templis atque delubris sunt funestos ac nefarios 
 ignes inferre conati ; quibus ego si me restitisse di- 
 cam, nimium mihi sumam et non sim ferendus : ille, 
 ille Juppiter restitit ; ille Capitolium, ille haec tem- 
 pla, ille cunctam urbem, ille vos omnes salvos esse 
 
 35 voluit. Dis ego immortalibus ducibus hanc mentem, 
 Quirites, voluntatemque suscepi, atque ad haec tanta 
 indicia perveni. Jam vero [ilia Allobrogum solli- 
 citatio] ab Lentulo ceterisque domesticis hostibus 
 tarn dementer tantae res creditae et ignotis et bar- 
 
IN L. CATILIXAM ORATIO III. 47 
 
 itterae] numquam Assent pro 
 
 stat 
 bellam 
 
 pem i 11 i iiKirimi 
 
 hominibas oblaJ 
 
 id 
 i m qui 
 
 I 
 [0. 
 pulvinaria Bupp 
 
 N 
 
 m 1") 
 pti 
 
 I.. 
 
 rtim interemit < 
 
 i in 
 lamina 
 ini Qltufi est hq 
 
 ■ 
 
 •ni- 
 ac f( a ij>>lU3 
 
 lactam 
 
 illi nullum in 
 
 pub) 
 
 ie banc urbem conflagrare, sed se in hac urbe 
 
48 M. TULLII CICERONIS 
 
 florere voluerunt. Atque illae tanaen omnes dis- 
 sensiones, quarum nulla exitium rei publicae quae- 
 sivit, ejus modi fuerunt, ut non reconciliatione con- 
 cordiae, sed internecione civiuru dijudicatae sint. 
 5 In hoc autem uno post hominum memoriam maxi- 
 mo crudelisshnoque bello, quale bellum nulla um- 
 quam barbaria cum sua gente gessit, quo in bello 
 lex haec fuit a Lentulo, Catilina, Cethego, Cassio 
 constituta, ut omnes, qui salva urbe salvi esse 
 
 10 possent, in hostium numero ducerentur, ita me gessi, 
 Quirites, ut salvi omnes conservaremini, et, cum 
 hostes vestri tantum civium superfuturum putassent, 
 quantum infinitae caedi restitisset, tantum autem 
 urbis, quantum flamma obire non potuisset, et urbem 
 
 15 et cives integros incolumesque servavi. 
 
 11. Quibus pro t ant is rebus, Quirites, nullum 
 ego a vobis praemium virtutis, nullum insigne ho- 
 noris, nullum monumentum laudis postulo, prae- 
 terquam hujus diei memoriam sempiternam : in 
 
 20 animis ego vestris omnes triumphos meos, omnia 
 ornamenta honoris, monumenta gloriae, laudis in- 
 signia condi et collocari volo. Nihil me mutum po- 
 test delectare, nihil taciturn, nihil denique ejus modi, 
 quod etiam minus digni adsequi possint : memoria 
 
 25 vestra, Quirites, res nostrae alentur, sermonibus 
 crescent, litterarum monumentis inveterascent et 
 corroborabuntur ; eandemque diem intelligo, quam 
 spero aeternam fore, propagatam esse et ad salutem 
 urbis et ad memoriam consulatus mei, unoque tem- 
 
 30 pore in hac re publica duos cives exstitisse, quorum 
 alter fines vestri imperii non terrae, sed caeli regi- 
 onibus terminaret, alter ejusdem imperii domicilium 
 sedesque servaret. 
 
 12. Sed quoniam earum rerum, quas ego gessi, 
 35 non eadem est fortuna atque condicio quae illorum, 
 
 qui externa bella gesserunt, quod mihi cum eis vi- 
 vendum est, quos vici ac subegi, isti hostes aut 
 interfectos aut oppressos reliquerunt, vestrum est, 
 Quirites, si ceteris facta sua recte prosunt, mihi mea 
 
IN CATILIXAM ORATIO III. 49 
 
 [aando obaint providere. ifentes enim hominum 
 
 rariae em qo- 
 
 ►vidij ue mihi Doceant oestrum 
 }uamquam, Quirites, mihi quidem ipsi 
 nihil 
 
 in bonis praesidium, quod mihi in perpetuum coin- 
 in re pablica dignitas, quae i 
 
 \ cum 
 
 ii- 10 
 
 semper lacessam 
 
 Brit 
 
 rint in- 
 mihi quidem ip 
 
 mi 
 
 lllml ])i 
 
 Ill, 
 re public 
 riam. I 
 in re pu it meminerim *2.j 
 
 untur. am 
 
 iculum depulsum, * 
 
 i<l I. ut in p 
 
 ic. 
 
M. TULLII CICERONIS 
 
 IN L. CATILINAM ORATIO QUARTA 
 
 HABITA IN SENATU. 
 
 1. Video, patres conscripti, in me omnium ves- 
 trum ora atque oculos esse con versos ; video vos 
 non solum de vestro ac rei publicae, verum etiam, 
 si id depulsum sit, de meo periculo esse sollicitos. 
 5 Est ruihi jucunda in malis et grata in dolore vestra 
 erga me voluntas, sed earn, per deos immortales, 
 deponite atque obliti salutis meae de vobis ac de 
 vestris liberis cogitate : rnihi si haec condicio consu- 
 latus data est, ut omnes acerbitates, omnes dolores 
 
 10 cruciatusque perferrem, feram non solum fortiter, 
 verum etiam libenter, dum modo meis laboribus 
 vobis populoque Romano dignitas salusque pariatur. 
 Ego sum ille consul, patres conscripti, cui non forum, 
 in quo omnis aequitas continetur, non campus con- 
 
 15 sularibus auspiciis consecratus, non curia, summum 
 auxilium omnium gentium, non domus, commune 
 perfugium, non lectus ad quietem datus, non denique 
 haec sedes honoris [sella curulis] umquam vacua 
 mortis periculo atque insidiis fuit. Ego multa tacui, 
 
 20 multa pertuli, multa concessi, multa meo quod am 
 dolore in vestro timore sanavi: nunc si hunc exitum 
 consulatus mei di immortales esse voluerunt, ut vos 
 populumque Romanum ex caede miserrima,conjuges 
 liberosque vestros virginesque Test ales ex acerbissi- 
 
 25 ma vexatione, templa atque delubra, hanc pulcherri- 
 
 50 
 
M.T. CICERONIS IK L. A TIL IN A II ORATIO IV. 51 
 
 mam patriam omnium nostrum ex foedissima (lam- 
 ina, totam Italiam i iperem, 
 vpin mini uni proponetur fortana, rabeatur. 
 aim si P. Lentulufi Btium Borneo induetafl ■ vati- 
 
 m rei publkae fore putavit. cur 5 
 i-ulatum ad Balutem populi 
 
 i- 10 
 temi 
 
 primum «i«*l>oo speraiv omnee 
 <jui huic urbi pra aihi a<* i ala- 
 
 nine •" [UO 
 
 aiiiin in Deque tu 
 
 nun Uk fi 
 tque amantissimi j>rae- 
 
 ■ -milium la- 
 B, a *ju; M8Um I 
 
 em Don domum b 
 
 'in.-, quern 
 inilii videtur ampk poblica tamqoam ob- 
 
 i«' ill«\ <|iii 
 hujus twitum <li<-i ftdfltat in I 
 
 • in, uti 
 
 i si me [ua 
 
 oppresaerit, . nam <-t illi et dm una rei j»u- 
 
 icriptii 
 comspich 
 
 iterum tribunal plebii fieri 
 lit, dod C. Qraccbiu are 
 
 iimiuiii 
 aliquod atqae in 
 mi addacitur: tenentar ii. qui a«l nrl 
 ndium, i am omnium I Cati- 
 
 linam aocipieodum B runt; tenentar lit- 
 
 >n- 
 
52 M. TULLII CICERONIS 
 
 fessio: sollicitantur Allobroges, servitia excitantur, 
 Catilina arcessitur, id est initum consilium, ut in- 
 terfectis omnibas nemo ne ad deplorandum quidem 
 populi Romani nomen atque ad lamentandam tanti 
 5 imperii ealamitatem relinquatur. 
 
 3. Haec omnia indices detulerunt, rei confessi 
 sunt, vos multis jam judiciis judicavistis, primum 
 quod mihi gratias egistis singularibus verbis et 
 mea virtute atque diligentia perditorum hominum 
 
 10 conjurationem pate fact am esse decrevistis, deinde 
 quod P. Lentulum se abdicare praetura coegistis ; 
 turn quod eum et ceteros, de quibus judicastis, in 
 custodiam dandos censuistis, maximeque quod meo 
 nomine supplicationem decrevistis, qui honos to- 
 
 15 gato habitus ante me est nemini ; postremo hesterno 
 die praemia legatis Allobrogum Titoque Yolturcio 
 dedistis amplissima ; quae sunt omnia ejus modi, ut 
 ii, qui in custodiam nominatim dati sunt, sine ulla 
 dubitatione a vobis damnati esse videantur. 
 
 20 Sed ego institui referre ad vos, patres conscripti, 
 tamquam integrum, et de facto quid judicetis et de 
 poena quid censeatis. Ilia praedicam, quae sunt 
 oonsulis : ego magnum in re publica versari furorem 
 et nova quaedam misceri et concitari mala jam pri- 
 
 25 dem videbam ; sed hanc t ant am, tarn exitiosam ha- 
 beri conjurationem a civibus numquam putavi. Xunc 
 quicquid est, quocumque vestrae mentes inclinant 
 atque sententiae, statuendum vobis aute noctem 
 est. Quantum facinus ad vos delatum sit videtis : 
 
 30 huic si paucos putatis adfines esse, vehementer 
 erratis : latius opinione disseminatum est hoc 
 malum ; manavit non solum per Italiam, verum 
 etiam transcendit Alpes et obscure serpens multas 
 jam provincial occupavit. Id opprimi sustentando 
 
 35 ac prolatando nullo pacto potest ; quacumque ratione 
 placet, celeriter vobis vindicandum est. 
 
 4. Yideo adhuc duas esse sententias, unam D. 
 Silani, qui censet eos, qui haec delere conati sunt, 
 morte esse multaudos, alteram C. Caesaris, qui 
 
IN L. CATILINAM ORATIO IV. 53 
 
 mortis poenam removet, ceterorum suppliciorum 
 omnes acerbitates amplectitur. Uterque et pro sua 
 dignitate et pro rerum niagnitudine in summa seve- 
 ritate versatur. Alter eos, qui nos omnes, [qui 
 populum Romanum] vita privare conati sunt, qui 5 
 delere imperium, qui populi Ilomani nomen ex- 
 stinguere, punctum temporis frui vita et hoc com- 
 muni spiritu non putat oportere, atque hoc genus 
 poenae saepe in improbos cives in hac re publica 
 esse usurpatum recordatur. Alter intelligit mortem 10 
 ab dis immortalibus non esse supplicii causa consti- 
 tutam, sed aut necessitatem naturae aut laborum ac 
 miseriarum quietem ; itaque earn sapientes num- 
 quam inviti, fortes saepe etiam libenter oppetive- 
 runt : vincula vero et ea sempiterna certe ad singu- 15 
 larem poenam nefarii sceleris inventa sunt : muni- 
 cipiis dispertiri jubet. Habere videtur ista res ini- 
 quitatem, si imperare velis, difficultatem, si rogare ; 
 decernatur tamen, si placet. Ego enim suscipiam 
 et, ut spero, reperiam qui id, quod salutis omnium 20 
 causa statueritis, non putent esse suae dignitatis 
 recusare. Adjungit gravem poenam municipibus, 
 si quis eorum vincula ruperit ; horribiles custodias 
 circumdat et dignas scelere hominum perditorum ; 
 sancit ne quis eorum poenam, quos condemnat, aut 25 
 per senatum aut per populum levare possit ; eripit 
 etiam speni, quae sola hominem in miseriis conso- 
 lari solet ; bona praeterea publicari jubet ; vitam 
 solam relinquit nefariis hominibus : quam si eri- 
 puisset, multos uno dolores animi atque corporis et 30 
 omnes scelerum poenas ademisset. Itaque ut ali- 
 qua in vita formido improbifl esset posita, a pud in- 
 feros ejus modi quaedam illi antiqui supplicia ini- 
 piis constituta esse voluerunt, quod videlicet intelli- 
 gebant eis remotis non esse mortem ipsam pertinie- 35 
 scendam. 
 
 5. Nunc, patrea conscripti, ego mea video quid 
 intersit: si eritis secuti sententiam C. Caesaris, 
 quoniam banc is in re publica viam, quae popularia 
 
54 M. TULLII CICERONIS 
 
 habetur, secutus est, fortasse minus erunt hoc 
 auctore et cognitore hujusce sententiae mihi popu- 
 lares impetus pertimescendi ; sin illain alteram ne- 
 scio an amplius mihi negotii contrahatur ; sed tamen 
 5 meorum periculorum rationes utilitas rei publicae 
 vincat. Habemus enim a Caesare, sicut ipsius dig- 
 nitas et majorum ejus amplitudo postulabat, senten- 
 tiam tamquam obsidem perpetuae in rem publicam 
 voluntatis ; intellectum est quid interesset inter le- 
 
 10 vitatem concionatorum et animum vere popularem, 
 saluti populi consulentem. Video de istis, qui se 
 populares haberi volunt, abesse non neminem, ne de 
 capite videlicet civium Romanorum sententiam fe- 
 rat ; is et nudius tertius in custodiam cives Romanos 
 
 15 dedit et supplicationem mihi decrevit et indices 
 hesterno die maximis praemiis affecit. Jam hoc 
 nemini dubium est, qui reo custodiam, quaesitori 
 gratulationem, indici praemiuni decrevit, quid de 
 tota re et causa judicarit. At vero C. Caesar intel- 
 
 20 ligit legem Semproniam esse de civibus Romanis 
 constitutam ; qui autem rei publicae sit hostis, eum 
 civem nullo modo esse posse : denique ipsum lato- 
 rem Semproniae legis jussu populi poenas rei publi- 
 cae dependisse. Idem ipsum Lentulum, largitorem 
 
 25 et prodigum, non putat, cum de pernicie populi Ro- 
 mani, exitio hujus urbis tarn acerbe, tarn crudeliter 
 cogitarit, etiam appellari posse popularem: itaque 
 homo mitissimus atque lenissimus non dubitat P. 
 Lentulum aeternis tenebris vinculisque mandare et 
 
 30 sancit in posterum, ne quis hujus supplicio levando 
 se jactare et in perniciem populi Romani posthac 
 popularis esse possit: adjungit etiam publicationem 
 bonorum, ut omnes animi cruciatus et corporis etiam 
 egestas ac mendicitas consequatur. 
 
 35 6. Quamobrem, sive hoc statueritis, dederitis mihi 
 comitem ad concionem populo carom atque jueun- 
 dum, sive Silani sententiam sequi malueritis, facile 
 me atque vos crudelitatis vituperatione exsolveritis, 
 atque obtinebo earn multo leniorem fuisse. Quam- 
 
IN L. CATILINAM ORATIO IV. 55 
 
 quam, patres conscripti, quae potest esse in tanti 
 Bceleria immanitate punienda crudelitas ? Ego enim 
 rie meo Ben8U judico : nam ita mihi salva re publica 
 vobiscum perfrui liceat, ut ego, quod in hac can 
 vehementior sum, non atrocitate animi moveor — 5 
 quis est enim me mitior? — sed singulari quadam 
 humanitate et misericordia : videor enim mihi vi- 
 dere hanc urbem, lucem orbis terrarum atque arcem 
 omnium gentium, subito uno incendio concidentem ; 
 cerno animo sepulta in patria miseros atque inse- 10 
 pultos acervos civium ; versatur mihi ante oculus 
 aspectus Cethegi et furor in vestra caede bacchantis ; 
 cum vero mihi proposui regnantem Lentulum, sicut 
 ipse ex fatis se sperasse confessus est, purpuratum 
 esse huie Gabiniuin, cum exercitu venisse Catilinam, 15 
 turn lamentationem matrum familias, turn fugam 
 virginum atque puerorum ac vexationem virginum 
 Yestalium perhorresco, et, quia mihi vehementer 
 haec videntur misera atque miseranda, idcirco in 
 eos, qui ea perficere voluerunt, me severum vehe- 20 
 mentemque praebeo. Etenim quaero, si quis pater 
 familias, liberis suis a servo interfectis, uxore occisa, 
 incensa domo, supplicium de servo non quam acer- 
 bissimum sumpserit, utrum is clemens ac misericors 
 an inhumanissimus et crudelissimus esse videatur ? 25 
 Mihi vero importunus ac ferreus, qui non dolore et 
 cruciatu nocentis suum dolorem cruciatumque leni- 
 erit. Sic nos in his hominibus, qui nos, qui con- 
 juges, qui liberos nostros trucidare voluerunt, qui 
 singulas unius cujusque nostrum domos et hoc uni- 30 
 versum rei publicae domicilium delere conati sunt, 
 qui id egcrunt, ut gentem Allobrogum in vestigiis 
 hujus urbis atque in cinere deflagrati imperii collo- 
 carent, si vehementissimi fuerimus, miserieordes 
 habebimur; sin remissiores i^sse voluerimus, sum- 35 
 mae nobis crudelitatia in patriae civiumqae pemicie 
 fama subeunda est. Nisi vero caipiam L. Caesar, 
 vir fortissimue et amantissinius rei publicae, erude- 
 lior nudius tertius visus est, cum sororis suae, femi- 
 
56 M. TULLII CICERONIS 
 
 nae lectissimae, virum praesentem et audientem 
 vita privandum esse dixit, cum avum suum jussu 
 consulis interfectum filiumque ejus impuberem, le- 
 gatum a patre missum, in carcere necatum esse 
 5 dixit. Quorum quod simile factum ? Quod initum 
 delendae rei publicae consilium ? Largitionis vo- 
 luntas turn in re publica versata est et partium 
 quaedam contentio. Atque eo tempore hujus avus 
 Lentuli, vir clarissimus, armatus Gracchum est per- 
 
 10 secutus ; ille etiam grave turn vulnus accepit, ne 
 quid de summa re publica deminueretur ; hie ad 
 evertenda rei publicae fundamenta Gallos arcessit, 
 servitia concitat, Catilinam vocat, attribuit nos tru- 
 cidandos Cetbego et ceteros cives interficiendos Ga- 
 
 15 binio, urbem inflammandam Cassio, totam Italiam 
 vastandam diripiendamque Catilinae. Vereamini, 
 censeo, ne in hoc scelere tarn immani ac nefando 
 nimis aliquid severe statuisse videamini: multo 
 magis est verendum ne remissione poenae crudeles 
 
 20 in patriam quam ne severitate animadversionis nimis 
 
 vehementes in acerbissimos hostes fuisse videamur. 
 
 7. Sed ea, quae exaudio, patres conscripti, dissim- 
 
 ulare non possum. Jaciuntur enim voces, quae per- 
 
 veniunt ad aures meas, eorum qui vereri videntur ut 
 
 25 h abeam satis praesidii ad ea, quae vos statueritis 
 hodierno die, transigunda: omnia et provisa et 
 parata et constitute sunt, patres conscripti, cum 
 mea summa cura atque diligentia turn multo etiam 
 majore populi llomani ad summum imperium reti- 
 
 30 nendum et ad communes fortunas conservandas vol- 
 untate. Omnes adsunt omnium ordinum homines, 
 omnium denique aetatum ; plenum est forum, plena 
 templa circum forum, pleni omnes aditus hujus tem- 
 pli ac loci. Causa est enim post urbem conditam 
 
 35 haec inventa sola in qua omnes sentirent unum atque 
 idem praeter eos, qui cum sibi viderent esse pereun- 
 dum, cum omnibus potius quam soli perire voluerunt. 
 Hosce ego homines exeipio et secerno libenter, Deque 
 in improborum civium, sed in aeerbissimorum hos- 
 
IN L. CATILINAM ORATIO IV. 57 
 
 tium numoro habendos puto. Ceteri vero, di im- 
 mortales! qua feequentia, quo studio, qua virtute ad 
 communem salutem dignitatemque consentiunt ! 
 Quid ego hie equites Romance commemorem 1 Qui 
 
 vobis ita summam ordiuis consiliique concedunt, ut 5 
 vobiscum de amore rei publicae certent ; quos ex 
 multorum aunorum dissensione hujus ordinis ad so- 
 cietatem concordiaruque revocatos hodiernus dies 
 vobiscum atque haec causa conjungit ; quam si con- 
 junctionem, in consulatu confirm atam meo, perpetu- 10 
 am in re publica tenuerimus, confirmo vobis nullum 
 posthac malum civile ac domesticum ad ullam rei 
 publicae partem esse venturum. Pari studio defen- 
 dendae rei publicae convenisse video tribunos aerarios, 
 fortissimos viros ; scribas item universos, quos cum 16 
 casu hie dies ad aerarium frequent as set. video ab 
 exspectatione sortis ad salutem communem esse con- 
 versos. Omnis ingenuorum adest multitudo, etiam 
 tenuissimorum ; quis est enim cui non haec templa, 
 aspectus urbis, possessio libertatis, lux denique haec 20 
 ipsa et hoc commune patriae solum cum sit carum 
 turn vero dulce atque jucundum ? 
 
 8. Operae pretium est, patres conscripti, liberti- 
 norum hominum studia cognoscere, qui, sua virtute 
 fortunam hujus civitatis consecuti, hanc suam pa- 25 
 triam judicant, quam quidam hie nati et summo loco 
 nati non patriam suam, sed urbem hostiuni esse ju- 
 dicaverunt. Sed quid ego hosce homines ordinesque 
 commemoro, quos privatae fortanae, quos communis 
 riea publica, quos denique libertas, ea quae dolcissi- 30 
 ma est, ad salutem patriae defendendam excitavit ? 
 Servos est nemo qui modo tolerabili condicione sit 
 m Tvitutis, qui non aadaciam eivium perhorrescat, 
 qui non haec stare capiat, qui non quantum audet 
 et quantum potest CODferat ad salutem voluntar- 
 Quare si quern vestrum forte commovet hoe. quod 
 auditum est, lenoiuun queiulam Lentuli concursare 
 eircum tabernas, pretio sperare Bollicitari posse am- 
 inos egentium atque imperitorum, est id qaidem 
 
58 M. TULLII CICERONIS 
 
 coeptum atque temptatum, sed nulli sunt inventi 
 tarn aut fortuna miseri aut voluntate perditi qui non 
 ilium ipsum sellae atque operis et quaestus quotidi- 
 ani locum, qui non cubile ac lectulum suum, qui de- 
 
 5 nique non cursum hunc otiosum vitae suae salvum 
 esse velint. Multo vero maxima pars eoruni, qui in 
 tabernis sunt, immo vero — id enim potius est di- 
 cendum — genus hoc universum amantissimum est 
 otii. Etenim omne instrumentum, omnis opera at- 1 
 
 10 que quaestus frequentia civium sustentatur, alitur 
 otio ; quorum si quaestus occlusis tabernis minui 
 solet, quid tandem incensis futurum fuit? Quae 
 cum ita sint, patres conscripti, vobis populi Romani 
 praesidia non desunt: vos ne populo Romano deesse 
 
 15 videamini providete. 
 
 9. Habetis consulem ex plurimis periculis et in- 
 sidiis atque ex media morte non ad vitam suam, sed 
 ad salutem vestram reservatuni ; omnes ordines ad 
 conservandam rem publicam mente, voluntate, voce 
 
 20 consentiunt; obsessa facibus et telis impiae conjura- 
 tionis vobis supplex manus tendit patria communis, 
 vobis se, vobis vitam omnium civium, vobis arcern 
 et Capitolium, vobis aras Penatium, vobis ilium ig- 
 nem Yestae sempiternum, vobis omnium deorum 
 
 25 templa atque delubra, vobis muros atque urbis tecta 
 commendat. Praeterea de vestra vita, de conjugum 
 vestrarum atque liberorum anima, de fortunis om- 
 nium, de sedibus, de focis vestris bodierno die vobis 
 judicandum est. Habetis ducem memorem vestri, 
 
 30 oblitum sui, quae non semper facultas datur ; habetis 
 omnes ordines, omnes homines, universum populum 
 Romanum, id quod in civili causa bodierno die pri- 
 mum videmus, unum atque idem sentientem. Cogi- 
 tate quantis laboribus fundatum imperium, quanta 
 
 35 virtute stabilitam libertatem, quanta deorum benig- 
 nitate auctas exaggeratasque fortunas una nox paene 
 delerit. Id ne umquam posthac non modo non con- 
 fici, sed ne cogitari quidem possit a civibus, bodier- 
 no die providendum est : atque haec non ut vos, qui 
 
IN L. CATILINAM ORATIO IV. 59 
 
 mihi studio paene praecnrritis, excitarem, locutua 
 
 sum, sed ut mea vox, quae debet esse in re i>ublica 
 princeps, officio functa consnlari videretur. 
 
 10. Nunc ante quam ad sententiam redeo, de me 
 pauca dicam. Ego, quanta mantis est conjuratorum, 5 
 quam videtis esse permagnam, tantam ine inimicorum 
 multitudinem BOBcepisse video; sed earn judico es 
 turpem et infirmam et abjectam. Quod si aliquando 
 alicujus furore et scelere concitata manus ista plus 
 valuerit quam vestra ac rei publicae dignitas, me 10 
 tamen meorum factorum atque consiliorum num- 
 quam, patres conscripti, poenitebit. Etenim mors, 
 quam illi fortasse minitantur, omnibus est parata : 
 vitae tantam laudem, quanta vos me vestris decretis 
 honestastis, nemo est adsecutus ; ceteris enim sem- 15 
 per bene gesta, mihi uni conservata re publica gra- 
 tulationem decrevistis. Sit Scipio ille clarus, cujus 
 consilio atque virtute Hannibal in Africam redire 
 atque Italia decedere coactus est ; ornetur alter ex- 
 imia laude Africanus, qui duas urbes huic imperio 20 
 infcstissimas, Karthaginem Xumantiamque, delevit ; 
 habeatur vir egregius Paulus ille, cujus currum rex 
 potentissimus quondam et nobilissimus Perses ho- 
 nestavit; sit aeterna gloria Marius, qui bis Italiam 
 obsidione et metu servitutis liberavit ; anteponatur 25 
 omnibus Pompeius, cujus res gestae atque virtutes 
 isdem quibus solis cursus regionibus ac terminis 
 continentur : erit profecto inter horum laudes aliquid 
 loci nostrae gloriae, nisi forte majus est patefacere 
 nobis provincias quo exire possimus, quam curare 30 
 ut etiam illi, qui absunt, habeant quo victores rever- 
 tantur. Quamquam est uno loco condicio melior 
 externae victoriae quam domestieae, quod hosu-s 
 alienigenae aut o})pre<si serviunt ant recepti in ami- 
 citiam beneficio se obligates pntant ; qui autem ex 35 
 numero civium, dementia aliqua depravati, hostes 
 patriae semel esse coeperunt, eos cum a pernieie rei 
 publicae reppuleris, nee vi eoercere nee beneficio 
 placare possis. Quare mihi cum perditis civibus 
 
60 M. T. CICERONIS IN L. CITILINAM ORATIO IV. 
 
 aeternum bellum susceptum esse video ; id ego ves- 
 tro bonorumque omnium auxilio memoriaque tan- 
 torum periculorum, quae non modo in hoc populo, 
 qui servatus est, sed in omnium gentium sermonibus 
 
 5 ac mentibus semper haerebit, a me atque a meis fa- 
 cile propulsari posse confido, neque ulla profecto tan- 
 ta vis reperietur quae conjunctionem vestram equi- 
 tumque Romanorum et tantam conspirationem bo- 
 norum omnium confringere et labefactare possit. 
 
 10 11. Quae cum ita sint, pro imperio, pro exercitu, 
 pro provincia, quam neglexi, pro triumpho ceterisque 
 laudis insignibus, quae sunt a me propter urbis 
 vestraeque salutis custodiam repudiata, pro clientelis 
 hospitiisque provincialibus, quae tamen urbanis opi- 
 
 15 bus non minore labore tueor quam comparo, pro his 
 igitur omnibus rebus, pro meis in vos singularibus 
 studiis proque hac, quam perspicitis, ad conservan- 
 dam rem publicam diligentia nihil a vobis nisi hujus 
 temp oris totiusque mei consulatus memoriam pos- 
 
 20 tulo : quae dum erit vestris fixa mentibus, tutissimo 
 me muro saeptam esse arbitrabor. Quod si meam 
 spem vis improborum fefellerit atque superaverit, 
 commendo vobis parvuni meum filium, cui profecto 
 satis erit praesidii non solum ad salutem, verum 
 
 25 etiam ad dignitatem, si ejus, qui haec omnia suo 
 solius periculo cOnservarit, ilium filium esse memi- 
 neritis. Quapropter de summa salute vestra popu- 
 lique Romani, de vestris conjugibus ac liberis, de 
 aris ac focis, de fanis atque templis, de totius urbis 
 
 30 tectis ac sedibus, de imperio ac libertate, de salute 
 Italiae, de universa re publica decernite diligenter, 
 ut instituistis, ac fortiter. Habetis eum consulem 
 qui et parere vestris decretis non dubitet et ea, quae 
 statueritis, quoad vivet, defendere et per se ipsum 
 
 35 praestare possit. 
 
If. TULLII CICERONIS 
 
 PRO 
 
 A. LICINIO AftCHIA POETA ORATIO. 
 
 1. Si quid est in me ingenii, judices, quod sentio 
 quam sit exiguum, aut si qua exercitatio dicendi, in 
 qua me non infitior mediocriter esse versatum, aut 
 si hujusce rei ratio aliqua ab optimarum artium stu- 
 diis ac discipline profecta, a qua ego nullum conii- 5 
 teor aetatis meae tempus abborruisse, earom rerum 
 omnium vel in primis bic A. Lieinius fructum a me 
 repetere prope suo jure debet j nam quoad longisf 
 me potest mens mea respicere spatium praeteriti 
 temporis et pueritiae memoriam recordari ultimam, 10 
 inde usque repetens hunc video mihi principem et 
 ad suscipiendam et ad ingrediendam rationem ho- 
 rum studiorum exstitisse. Quod si haec vox. hu- 
 jus hortatu praeceptisque eonlbrmata, nonnullis ali- 
 quando saluti fait, a quo id accepimus quo ceteris 15 
 opitulari et alios servare possemus, huie profecto 
 ipsi, (juantum est Bitum in nobis, et opem et salutcm 
 ferre debemus. Ac ae quia a nobis hoe ita dici 
 forte miretor, quod alia quaedam in hoe facultaa Bit 
 ingenii neque haec dicendi ratio aut discipline, ne *20 
 Qoa qoidem huic uni studio penitus umquam dediti 
 fuimus: etenim omnes artes, quae ad humanitatem 
 pertinent, habent quoddam commune vinculum et 
 quasi cognations quadam inter Be continentur. 
 
 '2. Sed ne CUl vest ruin mirum esse videatur me i: - 
 
 01 
 
62 M. TtJLLII CICER03TIS 
 
 quaestione legitima et in judicio publico, cum res 
 agatur apud praetorem populi R,omani, lectissimum 
 virum, et apud severissimos judices, tanto conventu 
 hominum ac frequentia, hoc uti genere dicendi quod 
 5 non modo a consuetudine judiciorum, veruni etiam 
 a forensi serin one abhorreat, quaeso a vobis, ut in 
 hac causa mihi detis hanc veniam, accommodatam 
 huic reo, vobis, quern ad modum spero, non mo- 
 lestam, ut me pro summo poeta atque eruditissimo 
 
 10 homine dicentem, hoc concursu hominum littera- 
 tissimorum, hac vestra humanitate, hoc denique 
 praetore exercente judicium patiamini de studiis 
 humanitatis ac litterarum paulo loqui liberius et in 
 ejus modi persona, quae propter otium ac studium 
 
 15 minime in judiciis periculisque tractata est, uti 
 prope novo quodam et inusitato genere dicendi. 
 Quod si mihi a vobis tribui concedique sentiam, 
 perficiam profecto ut hunc A. Licinium non modo 
 non segregandum, cum sit civis, a numero civium, 
 
 20 verum etiam si non esset, putetis asciscendum fuisse. 
 3. Xani ut primum ex pueris excessit Archias at- 
 que ab eis artibus, quibus aetas puerilis ad huniani- 
 tatem informari solet, se ad scribendi studium con- 
 tulit, primum Antiochiae — nam ibi natus est loco 
 
 25 nobili — , celebri quondam urbe et copiosa atque eru- 
 ditissimis hominibus liberalissimisque studiis adflu- 
 enti, celeriter antecellere omnibus ingenii gloria con- 
 tigit. Post in ceteris Asiae partibus cunctaeque 
 Graeciae sic ejus adventus celebrabantur, ut famam 
 
 30 ingenii exspectatio hominis, exspectationem ipsius 
 adventus admiratioque superaret. Erat Italia tunc 
 plena Graecarum artium ac disciplinarum studiaque 
 haec et in Latio vehementius turn colebantur quam 
 nunc eisdem in oppidis et hie Romae propter tran- 
 
 35 quillitatem rei publicae non negligebantur. Itaque 
 hunc et Tarentini et Regini et Xeapolitani civitate 
 ceterisque praemiis donarunt et omnes, qui aliquid 
 de ingeniis poterant judicare, cognitione atque hos- 
 pitio dignum existimarunt. Hac tanta celebritate 
 
PRO ARCHIA POETA ORATIO. 63 
 
 famae cum esset jam absentibus notus, Romam venit 
 Mario consale et Catalo. Nactas est primum eon- 
 Bules eos, quorum alter res ad Bcribendum maxim 
 alter cum rea turn etiam studium atque am 
 
 adhibere posset. Statim Luculli, cum praetextatu 
 etiam turn Arebias esset, cum domain Buam recepa- 
 ruut. Sed etiam hoc non solum ingenii ac littera- 
 rum, veruni etiam naturae atque virtutis, ut dom 
 quae hujus adolescentiae prima fuit, eadem esset fa- 
 miliarissima senectuti. Erat temporibus illis jucun- 10 
 dus Metello i Hi Numidico et ejus Pio filio, audieba- 
 tur a M. Aemilio, vivebat cum Q. Catulo et patre et 
 filio, a L. Crasso colebatur, Lucullos vero et Drusum 
 et Octavios et Catonem et totam Hortensiorum do- 
 mum devinctam consuetudine cum teneret, afficieba- 15 
 tur summo honore, quod eum non solum colebant 
 qui aliquid percipere atque audire studebant, verum 
 etiam si qui forte simulabant. 
 
 4. Interim satis longo intervallo, cum esset cum 
 M. Lucullo in Siciliam profectus et cum ex ea pro- 20 
 vincia cum eodem Lucullo decederet, venit Hera- 
 cliam : quae cum esset civitas aequissimo jure ac foe- 
 dere, ascribi se in earn civitatem voluit, idque, cum 
 ipse per se dignus putaretur, turn auctoritate et gra- 
 tia Luculli ab Heracliensibus impetravit. Data est 25 
 civitas Silvani lege et Carbonis, si qui foederatis 
 civitatibus ascri})ti fuissent : si turn, cum lex fereba- 
 tur, in Italia domicilium habuissent et si sexaginta 
 diebus apud praetorem essent pit>fessL Cum hie 
 domicilium Romae multos jam annos haberet, pro- 30 
 fessus est apud praetorem Q. Metellum familiarissi- 
 mum suum. Si nihil aliud nisi de eivitate ac U 
 dicimus, nihil dico amplius, causa dicta est. Quid 
 enim horum infirmari, (Urati, potest? Ueracliaene 
 esse turn ascriptum oegabis? Adest vir summa auc- 35 
 toritate et religione el fide, M. Lacullus, qui se non 
 opinari, sed scire, non audisse, sed vidisse, non inter- 
 fuisse, sed egisse dicit . ; adsunt Heraclienaes legati, 
 nobilissimi homines hujus judicii causa cum manda- 
 
64 M. TULLII CICERONIS 
 
 tis et cum publico testimonio venerunt, qui hunc 
 ascriptum Heracliensem dicunt. Hie tu tabulas de- 
 sideras Heracliensium publicas, quas Italico bello 
 incenso tabulario interisse scimus omnes. Est ridi- 
 5 culum ad ea, quae habemus, nihil dicere, quaerere, 
 quae habere non possumus, et de hominum memo- 
 ria tacere, litterarum memoriam flagitare, et, cum 
 habeas amplissimi viri religionem, integerrimi mu- 
 nicipii jusjurandum fidemque, ea, quae depravari 
 
 10 nullo modo possunt, repudiare, tabulas, quas idem 
 dicis solere corrumpi, desiderare. An domicilium 
 Romae non habuit is, qui tot annis ante ci vita tern 
 datam sedem omnium rerum ac fortunarum suarum 
 Romae collocavit? At non est professus. Immo 
 
 15 vero eis tabulis professus, quae solae ex ilia profes- 
 sione collegioque praetorum obtinent publicarum 
 tabularum auctoritatem. 
 
 5. Nam cum Appii tabulae negligentius adserva- 
 tae dicerentur, Gabinii, quam diu incolumis fuit, levi- 
 
 20 tas, post damnationem calamitas omnem tabularum 
 fidem resignasset, Metellus, homo sanctissimus mo- 
 destissimusque omnium, tanta diligentia fuit, ut ad 
 L. Lentulum praetorem et ad judices venerit et unius 
 nominis litura se commotum esse dixerit. In his 
 
 25 igitur tabulis nullam lituram in nomine A. Licinii 
 videtis. Quae cum ita sint, quid est quod de ejus 
 civitate dubitetis, praesertim cum aliis quoque in 
 civitatibus fuerit ascriptus? Etenim cum medioeri- 
 bus multis et aut nulla aut humili aliqua arte prae- 
 
 30 ditis gratuito civitatem in Graecia homines imper- 
 tiebant, Reginos credo aut Locrenses aut Neapoli- 
 tans aut Tarentinos, quod scenicis artificibus lar- 
 giri solebant, id huic summa ingenii praedito glo- 
 ria noluisse ? Quid ? Cum ceteri non modo post 
 
 35 civitatem datam, sed etiam post legem Papiam ali- 
 quo modo in eorum munieipiorum tabulas irrepse- 
 runt, hie, qui ne utitur quidem illis, in quibus est 
 scriptus, quod semper se Heracliensem esse voluit, 
 rejicietur? Census nostros requiris scilicet: est 
 
PRO ARCIIIA POETA ORATIO. 65 
 
 enim obscurum proximis censoribus hunc cum Ha- 
 rissimo imperatore L. Lucullo apud exercitum fui- 
 Buperioribufl cum eodem quaestore fuisse in A- 
 
 primis Julio et Crasso nullam populi partem et 
 censam. Sed quoniam census mm jus civitatis con- 5 
 iirmat ac tantummodo indicat eum, qui Bit census, 
 ita se jam turn gessisse pro cive, eia temporibus, qui- 
 
 bua tu criminaris ne ipsius quidem judicio in civium 
 Romanorum jure esse versatum, et testamenturu 
 
 pe fecit nostris legibus et adiit hereditates civium 10 
 Romanorum et in beneficiis ad aerarium delatus est 
 a L. Lucullo pro consule. Quaere argumenta, si qua 
 potes: numquam enim hie neque suo neque arnico- 
 rum judicio revincetur. 
 
 6. Quaeres a nobis, Grati, cur tanto opere hoc 15 
 homine delectemur. Quia suppeditat nobis ubi et 
 animus ex hoc forensi strepitu reficiatur et aures 
 convicio defessae conquiescant. An tu existimas 
 aut suppetere nobis posse q*uod quotidie dicamus in 
 tanta varietate rerum, nisi animos nostros doctrina 20 
 excolamus, aut ferre animos tantam posse contenti- 
 onem, nisi eos doctrina eadem relaxemus? K 
 vero fateor me his studiis esse deditum : ceteros pu- 
 deat, si qui se ita litteris abdiderunt, ut nihil possint 
 ex eis neque ad communem adferre fructum neque 25 
 in aspectum lucemque proferre : me autem quid pu- 
 deat, qui tot annos ita vivo, judices, ut a nullius 
 umquam me tempore aut commodo aut otium meum 
 abstraxerit aut voluptas avocarit aut denique som- 
 nus retardarit ? Quare quis tandem me reprehen- 30 
 dat aut quis mihi jure succenseat, si, quantum cete- 
 ris ad suas res obeundas, quantum ad festos dies lu- 
 dorum celebrandos, quantum ad alias voluptates et 
 ad ipsam requiem animi et corporis conceditur tem- 
 porum, quantum alii tribuunt tempestivis conviviis, 35 
 quantum denique alveolo, quantum pilae, tantum 
 mihi egomet ad haec studia recolenda Bumpsero? 
 Atque hoc ideo mihi conccdendum est magis, quod 
 ex his studiis hare quoque crescit oratio et faculti 
 6Cic. 
 
66 M. TULLII CICERONIS 
 
 quae, quantacumque in me est, numquam amicorum 
 periculis defuit : quae si cui Jevior videtur, ilia qui- 
 dem certe, quae summa sunt, ex quo fonte hauriam 
 sentio : nam nisi multorum praeceptis multisque lit- 
 5 teris mihi ab adolescentia suasissem nihil esse in 
 vita magno opere expetendum nisi laudem atque 
 honestatem, in ea autem persequenda omnes cruci- 
 atus corporis, omnia pericula mortis atque exsilii 
 parvi esse ducenda, numquam me pro salute vestra 
 
 10 in tot ac tantas dimicationes atque in hos profliga- 
 torum hominum quotidianos impetus objecissem. 
 Sed pleni omnes sunt libri, plenae sapientium voces, 
 plena exemplorum vetustas ; quae jacerent in tene- 
 bris omnia, nisi litterarum lumen accederet. Quam 
 
 15 multas nobis imagines non solum ad intuendum, ve- 
 rum etiam ad imitandum fortissimorum virorum ex- 
 pressas scriptores et Graeci et Latini reliquerunt ! 
 Quas ego mihi semper in administranda re publica 
 proponens animum et mentem me am ipsa cogita- 
 
 20 tione hominum excellentium conformabam. 
 
 7. Quaeret quispiam : quid ? Illi ipsi summi viri, 
 quorum virtutes litteris proditae sunt, istane doc- 
 trina, quam tu effers laudibus, eruditi fuerunt ? Dif- 
 ficile est hoc de omnibus confirmare, sed tamcn est 
 
 25 certe quod respondeam. Ego multos homines ex- 
 cellenti animo ac virtute fuisse et sine doctrina 
 naturae ipsius habitu prope divino per se ipsos L j t 
 moderatos et graves exstitisse fateor ; etiam illud 
 adjungo, saepius ad laudem atque virtutem naturam 
 
 30 sine doctrina quam sine natura valuisse doctrinam. 
 Atque idem ego contendo, cum ad naturam eximiam 
 atque illustrem accesserit ratio quaedam conforma- 
 tioque doctrinae, turn illud nescio quid praeclarum 
 ac singulare solere exsistere. Ex hoc esse hunc 
 
 35 numero, quern patres nostri viderunt, divinum hom- 
 inem Africanum, ex hoc C. Laelium, L. Furium, 
 moderatissimos homines et continentissimos, ex hoc 
 fortissimum virum et illis temporibus doctissimum, 
 M. Catonem ilium senem ; qui profecto si nihil ad 
 
PRO ARCIIIA POETA ORATIO. 67 
 
 percipiendam colendamqae virtutem Litteris adju 
 rentiir, uumquam Be ad earum Btudiam contulissent 
 Quod si aon hie bantus fructua ostenderetor i 
 his studiis delectatio Bola peteretur, tamen, ut opinor, 
 banc animi adversionem humanissimam ac liberal- 5 
 issimam judicaretis. Nam ceterae Deque temporam 
 sunt aeque aet&tum omnium neque locorum : haec 
 studia adolescentiam alum, senectutem oblectant, 
 Becundas rea ornant, adversis perfagium ac solatium 
 praebent, delectant domi, non impediunt Pons, per- 10 
 noctant Dobiscum, peregrinantur, rusticantur. 
 
 8. Quod si ipsi haec Deque attingere neque sensu 
 nostro gustare posseinus, tamen ea mirari debe- 
 remus, etiam cum in aliis videremus. Quia no- 
 strum tarn animo agresti ac duro fuit, ut Roseii 15 
 morte nuper non commoveretur ? Qui cum ess 
 senex mortuus, tamen propter excellentem artem ac 
 vonustatem videbatur omnino mori non debuiss 
 Ergo ille corporis motu tantum amoivm sil)i oonci- 
 liarat a nobis omnibus: qos animorum incredibil< 
 motus celeritatemque ingeniorum negligemus? Quo- 
 ties ego hunc Archiam vidi, judices, — utar enim 
 vestra benignitate, quoniam me in hoe novo genere 
 dicendi tarn diligenter attenditis — , quotii 
 hunc vidi, cum litteram Beripsisset nullam, magnum 25 
 numerum optimorum versuum de eie ipsis rebus, 
 (piae turn agerentur, dieere ex tempore! Quot 
 revoeatum eandem rem dieere eommutatis verbis 
 atque sententiisl Quae veto accurate eogitaieque 
 Beripsisset, ea sic vidi probari, ut ad veterum scrip- 30 
 torum laudem perveniret. Hunc ego mm diligam, 
 non admirer, non omni ratione defendendum putem? 
 Atque sic a Bummia homiriibus eruditissimisque ao- 
 cepimus, ceterarum rerum Btudia et doctrina et prae- 
 ceptia et arte constare ; poStam Datura ipsa valere 85 
 el mentis viribus exoitari et quasi divino quodam 
 spiritu inllari. Quare BUO jure noster ille Knnius 
 sanctos appellal poetas, quod quasi deorum aliquo 
 dono atque munere commendati nobia esse vide- 
 
68 M. TULLII CICERONIS 
 
 antur. Sit igitur, judices, sanctum apud vos, hu- 
 raanissinios homines, hoc poetae nomen, quod nulla 
 umquam barbaria violavit. Saxa et solitudines voci 
 respondent, bestiae saepe immanes cantu flectuntur 
 5 atque consistunt: nos instituti rebus optimis non 
 poetarum voce raoveamur ? Homerum Colophonii 
 civem esse dicunt suum, Chii suum vindicant, Sala- 
 minii repetunt, Smyrnaei vero suum esse confirmant, 
 itaque etiam delubrum ejus in oppido dedicaverunt ; 
 
 10 permulti alii praeterea pugnant inter se atque con- 
 tendunt. 
 
 9. Ergo illi alienum, quia poeta fuit, post mortem 
 etiam expetunt: nos hunc vivum qui et voluntate et 
 legibus noster est, repudiabimus ? Praesertim cum 
 
 15 omne olim studium atque orane ingenium contulerit 
 Archias ad populi Romani gloriam laudemque cele- 
 brandam? Nam et Cimbricas res adolescens attigit 
 et ipsi illi C. Mario, qui durior ad haec studia vide- 
 batur, jucundus fuit. Xeque enim quisquam est tarn 
 
 20 aversus a Musis qui non mandari versibus aeternum 
 suorum laborum facile praeconium patiatur. The- 
 mistoclem ilium, summum Athenis virum, dixisse 
 aiunt, cum ex eo quaereretur, quod acroama aut 
 cujus vocem libentissime audiret, ejus, a quo sua 
 
 25 virtus optime praedicaretur. Itaque ille Marius 
 item eximie L. Plotium dilexit, cujus ingenio pu- 
 tabat ea, quae gesserat, posse celebrari. Mithri- 
 daticum vero bellum, magnum atque difficile et in 
 multa varietate terra marique versatum, totum ab 
 
 30 hoc expressum est ; qui libri non modo L. Lucullum, 
 fortissimum et clarissimum virum, verum etiam po- 
 puli Romani nomen illustrant, Populus enim Ro- 
 manus aperuit Lucullo imperante Pontum et regiis 
 quondam opibus et ipsa natura et regione vallatum ; 
 
 35 populi Romani exercitus eodem duce non maxima 
 manu innumerabiles Armeniorum eopias fudit ; po- 
 puli Romani laus est urbem amicissimam Cyzice- 
 norum ejusdem consilio ex omni impetu regio atque 
 totius belli ore ac faucibus ereptam esse atque ser- 
 
PRO ARCHIA POETA ORATIO. 69 
 
 vatam ; nostra semper feretur et praedicabitur L. 
 Lucullo dimicante, cum interfeetis ducibus depree 
 hostium classis et incredibilis apud Tenedum pugna 
 ilia navalis ; nostra sunt tropaea, nostra monumenta, 
 nostri triumphi ; quae quorum ingeniia efferuntur, 5 
 ab eis populi Romani fama celebratur. Carua fuit 
 Africano superiori noster Ennius, it acme etiam in 
 sepulcro Scipionum putatur is esse constitutus ex 
 niarmore ; at eis laudibus certe non solum ipse qui 
 laudatur, sed etiam populi Romani nomen oruatur. 10 
 In caelum hujus proavus Cato tollitur: magnus 
 honos populi Romani rebus adjungitur. Omnes 
 denique illi Maximi, Marcelli, Fulvii non sine com- 
 muni omnium nostrum laude decorantur. 
 
 10. Ergo ilium, qui haec fecerat, Rudinum homi- 15 
 nem, majores nostri in civitatem receperunt; nos 
 hunc Heracliensem, multis civitatibus expetitum, 
 in hac autem legibus constitutuni, de nostra civitate 
 ejiciemus ? 
 
 Nam si quis minorem gloriae fructum putat ex 20 
 G v aecis versibus percipi quam ex Latinis, vehemen- 
 ter errat, propterea quod Graeca leguntur in omni- 
 bus fere gentibus, Latina suis finibus, exiguis sane, 
 continentur. Quare si res eae, quas gessimus, orbis 
 terrae regionibus defmiuntur, cupere debemus, quo 25 
 manuum nostrarum tela pervenerint, eodem gloriam 
 famamque penetrare, quod cum ipsis populis, de quo- 
 rum rebus scribitur, haec ampla sunt, turn eis certe, 
 qui de vita gloriae causa dimicant, hoc maximum et 
 periculorum incitamentum est et laborum. Quam 30 
 multos scriptores rerum suarum magnus ille Alex- 
 ander secum habuisse dicitur! Atque is tamen, 
 cum in Sigeo ad Achillis turnulum adstitisset : 'O 
 fortunate' inquit 'adolescens, qui tuae virtutis Ho- 
 merum praeconem invenerisP Et veiv. Nam nisi 35 
 Ilias ilia exstitisset, idem tumulus, qui corpus ejus 
 contexerat, nomen etiam obruisset. Quid ? Noster 
 hie Magnus, qui cum virtute fortunam adaequavit, 
 nonne Theophanem Mytilenaeum, Bcriptorem rerum 
 
70 M. TULLII CICERONIS" 
 
 suarurn, in concione militum civitate donavit, et nos- 
 tri illi fortes viri, sed rustici ac milites, dulcedine 
 quadam gloriae commoti, quasi participes ejusdem 
 laudis, magno illud clamore approbaverunt? Itaque, 
 5 credo, si civis Romanus Archias legibus non es- 
 set, ut ab aliquo imperatore civitate donaretur, per- 
 ficere non potuit. Sulla cum Hispanos donaret et 
 Gallos, credo hunc petentem repudiasset: quern nos 
 in concione vidimus, cum ei libellum mains poeta de 
 
 10 populo subjecisset, quod epigramma in eum fecisset, 
 tantummodo alternis versibus longiusculis, statim 
 ex eis rebus, quas tunc vendebat, jubere ei praemium 
 tribui, sed ea condicione, ne quid postea scriberet. 
 Qui sedulitatem mali poetae duxerit aliquo tamen 
 
 15 praemio dignam, hujus ingenium et virtutem in 
 scribendo et copiam non expetisset? Quid? A Q. 
 Metello Pio, familiarissimo suo, qui civitate multos 
 donavit, neque per se neque per Lucullos impetra- 
 visset? Qui praesertim usque eo de suis rebus scribi 
 
 20 cuperet, ut etiam Cordubae natis poetis, pingue 
 quiddam sonantibus atque peregrinum, tamen auivs 
 suas dederet. 
 
 11. Neque enim est hoc dissimulandum, quod ob- 
 scurari non potest, sed prae nobis ferendum : trahi- 
 
 25 mur omnes studio laudis et optimus quisque maxi- 
 me gloria ducitur. Ipsi illi philosophi etiam in eis 
 libellis, quos de contemnenda gloria seribunt, nomen 
 suum inscribunt ; in eo ipso, in quo praedicationem 
 nobilitatemque despiciunt, praedieari de se ac nomi- 
 
 30 nari volunt. Decimus quidem Brutus, summus vir 
 et imperator, Accii, amicissimi sui, carminibus tem- 
 plorum ac monumentorum aditus exornavit suorum. 
 Jam vero ille, qui cum Aetolis Ennio comite bella- 
 vit, Fulvius, non dubitavit Martis manubias Musis 
 
 35 consecrare. Q.uare in qua urbe imperatoree prope 
 armati poet arum nomen et Musarum delubra colue- 
 runt, in ea non debent togati judices a Musarum 
 honore et a poetarum salute abborrere. 
 
 Atque ut id libentius faciatis, jam me vobis. ju- 
 
PRO ARCHIA POETA ORATIO. 71 
 
 dices, indicabo et de meo quodam amore glorii 
 nimia acri fortasse, verum tamen honesto, vobia con- 
 Btebor. Nam quas res nos in consulatu nostra vo- 
 
 biscum simul pro salute hujusce imperii et pro vita 
 eivium proque universa re publiea gessimus, attigit 5 
 hie versibus atque inchoavit; quibus auditis, quod 
 mihi magna res et jucunda visa est, hunc ad perfici- 
 endum adornavi. Nullam enim virtus aliam nier- 
 cedem laborum periculorumque desiderat praeter 
 hanc laudis et gloriae: qua quidem detracta, ju- 10 
 dices, quid est quod in hoc tarn exiguo vitae curri- 
 culo et tarn brevi tantis nos in laboribus exercea- 
 mus ? Certe si nihil animus praesentiret in poste- 
 rum et si quibus region ibus vitae spatium circum- 
 scriptum est, eisdem omnes cogitationes terminaret 15 
 suas, nee tantis se laboribus frangeret neque tot curis 
 viuiliisque angeretur nee toties de ipsa vita dimica- 
 ret. Nunc insidet quaedam in optimo quoque vir- 
 tus, quae noctes ac dies animum gloriae stimulis 
 concitat atque admonet non cum vitae tempore esse 20 
 dimittendam commemorationem nominis nostri, sed 
 cum omni posteritate adaequanclam. 
 
 12. An vero tarn parvi animi videamur esse om- 
 nes, qui in re pubiica atque in his vitae periculis 
 laboribusque versamur, ut, cum usque ad extremum 25 
 spatium nullum tranquillum atque otiosum spiritum 
 duxerimus, nobiscum simul moritura omnia arbitre- 
 niur ? An statuas et imagines, non animorum si- 
 mulacra, sed corporum, studiose multi summi homi- 
 nes reliquerunt, consiliorum relinquere ac virtutum 30 
 nostrarum effigiem nonne multo malle debemus, 
 summis ingeniis expressam et politam? Ego vero 
 omnia, quae gerebam, jam turn in gerendo spargere 
 me ac disseminare arbitrabar in orbis terrae memo- 
 riam sempiternam. Haec vero sive a meo sensu 35 
 ])o>t mortem afutura est sive, ut sapientissimi hom- 
 ines putaverunt, ad aliquam mei partem pertinebit, 
 nunc quidem certe cogitatione quadam speque de- 
 lector. 
 
72 M. T. CICERONIS PRO ARCHIA POETA ORATIO. 
 
 Quare conservate, judices, hominem pudore eo, 
 quern amicorum videtis comprobari cum dignitate 
 turn etiam vetu state, ingenio autem tanto, quantum 
 id convenit existimari, quod summorum hominum 
 5 ingeniis expetitum esse videatis, causa vero ejus 
 modi, quae beneficio legis, auctoritate municipii, 
 testimonio Luculli, tabulis Metelli comprobetur. 
 Quae cum ita sint, petimus a vobis, judices, si qua 
 non modo humana, verum etiam divina in tantis 
 
 10 ingeniis commendatio debet esse, ut eum, qui vos, 
 qui vestros imperatores, qui populi Romani res ges- 
 tas semper ornavit, qui etiam his recentibus nostris 
 vestrisque domesticis periculis aeternum se testimo- 
 nium laudis datum m esse profitetur estque ex eo 
 
 15 numero, qui semper apud omnes sancti sunt habiti 
 itaque dicti, sic in ve strain accipiatis fidem, ut hu- 
 manitate vestra levatus potius quam acerbitate vio- 
 latus esse videatur. Quae de causa pro mea con- 
 suetudine breviter simpliciterque dixi, judices, ea 
 
 20 confido probata esse omnibus ; quae autem remota 
 a mea, judicialique consuetudine et de hominis in- 
 genio et communiter de ipsius studio locutus sum, 
 ea, judices, a vobis spero esse in bonam partem ac- 
 cepta, ab eo, qui judicium exercet, certo scio. 
 
M. TULLII CICERONIS 
 
 DE IMPERIO CN. POMPEII AD Ql I- 
 RITES ORATIO, 
 
 SIVE PRO LEGE MANILIA, 
 
 1. Quamquam niihi semper frcquens conspectus 
 vester multo jucundissirnus, hie autem locus ad 
 agendum amplissimus, ad dicendum ornatissimus 
 est visus, Quirites, tamen hoc aditu laudis, qui 
 semper optimo cuique maxime patuit, non mea me 5 
 voluntas adhuc, sed vitae meae rationee ab ineunte 
 aetate susceptae prohibuerunt : nam cum antea per 
 aetatem nondum hujus auctoritatem loci attingere 
 auderem Btataeremque nihil hue nisi perfectum in- 
 genio, elaboratum industria adferri oportere, omne 10 
 meuni tempua amicorum temporibus transmit tendum 
 putavi. Ita ncque hie locus vacuus umquam fuit ab 
 eis, qui vest ram causam defenderent, et mens labor 
 in pr'varorum periculis caste integreque versatus ex 
 vestro judicio fructum est amplissimum consecutus : 15 
 nam cum propter dilationem comitiorum ter praetor 
 primus centuriis cunctis renuntiatus sum, facile in- 
 tellexi, Quirites, et quid de me judicaretis et quid 
 aliis praescribereti8. Nunc cum et auctoritatis in me 
 tantum sit, quantum vos honoribua mandandis esse 20 
 voluistis, et ad agendum facultatia tantum, quantum 
 homini vigilant] ex forensi asu prope quotidians di- 
 cendi exercitatio potuit adferre, certe et si quid aucto- 
 ritatis in me est, apud eos utar, (jui earn mihi dvdv- 
 runt, et si quid in dicendo consequi possum, eis 25 
 
 78 
 
74 M. TULLII CIOERONIS 
 
 ostendam potissinium, qui ei quoque rei fructum 
 suo judicio tribuenduni esse duxerunt. Atque illud 
 in primis mini laetandum jure esse video, quod in 
 hac insolita mihi ex hoc loco ratione dicendi causa 
 5 talis oblata est, in qua oratio deesse nemini possit : 
 dicendum est enim de Cn. Pompeii singulari eximi- 
 aque virtute ; hujus autem orationis difficilius est 
 exitum quam principium invenire ; ita mihi non tarn 
 copia quam modus in dicendo quaerendus est. 
 
 10 2. Atque ut inde oratio mea proficiscatur, unde 
 haec omnis causa ducitur, bellum grave et periculo- 
 sum vestris vectigalibus ac sociis a duobus potentissi- 
 mis regibus infertur, Mithridate et Tigrane, quorum 
 alter relictus, alter lacessitus occasionem sibi ad occu- 
 
 15 pandam Asiam oblatam esse arbitrantur. Equitibus 
 Romanis, honestissimis viris, adferuntur ex Asia 
 quotidie litterae, quorum magnae res aguntur in 
 vestris vectigalibus exercendis occupatae ; qui ad 
 me pro necessitudine, quae mihi est cum illo ordine, 
 
 20 causam rei publicae periculaque rerum suarum de- 
 tulerunt : Bithyniae, quae nunc vestra provincia est, 
 vicos exustos esse complures ; regnum Ariobarzanis, 
 quod finitimum est vestris vectigalibus, totum esse 
 in hostium potestate ; L. Lucullum magnis rebus 
 
 25 gestis ab eo bello discedere ; huic qui successerit 
 non satis esse paratum acl tantum bellum admini- 
 strandum ; unum ab omnibus sociis et civibus ad id 
 bellum imperatorem deposci atque expeti, eundem 
 hunc unum ab hostibus metui, praeterea neminem. 
 
 30 Causa quae sit videtis ; nunc quid agendum sit 
 considerate. Primum mihi videtur de genere belli, 
 deinde de magnitudine, turn de imperatore deligendo 
 esse dicendum. Genus est belli ejus modi, quod 
 maxime vestros animos excitare atque inflammare 
 
 35 ad persequendi studium debeat; in quo agitur 
 populi Romani gloria, quae vobis a majoribus cum 
 magna in omnibus rebus turn summa in re militari 
 tradita est ; agitur salus sociorum atque amicorum, 
 pro qua multa majores vestri magna et gravia bella 
 
DK [MPSBIO ON. POMPEII ORATIO. 75 
 
 -< runt ; aguntur certissima populi Romani recti 
 galia et maxima, quibus amissis e1 pacia ornamenta 
 el Bubsidia belli requiretis; aguntur bona multorum 
 ci\ imii, quibus est a robis et ipsorum et rei publii 
 causa consulendum. 
 
 :;. Et quoniam Bemper appetent 
 ceteraa gentea atque avidi laudis fuistis, delenda - 
 voids ilia macula Mithridatico bello Buperiore con- 
 cepta, quae penitusjam insedit ac nimia inveteravit 
 in populi Romani nomine, quod is, qui uno die tota lo 
 in A>ia. tot in rivitatibus, uno nuntio atque una 
 signification litterarum civea Romanos necani 
 trucidandosque denotavit, non modo adhuc poenam 
 nullaiu buo dignam scelere suscepit, Bed ab illo tem- 
 pore annum jam tertium et vicesimnm regnat et it a 15 
 regnat, ut Be non Ponti neque Cappadociae latebris 
 occultare relit, Bed emergere ex }>at iio regno atque 
 in vestris yectigalibus, hoc est, in Asiae luce vereari 
 Etenim adhuc ita nostri cum illo rege contenderunt 
 imperatores, ut ab illo insignia rictoriae, non victo- -0 
 riam reportarent : triumphavit L. Sulla, triumphavit 
 L. Murena de Mithridate, duo fortissimi viri 
 Bummi imperatores, Bed ita triumpharunt, ut illo 
 pulsus Buperatusque regnaret. Verum tamen illis 
 iinperatoribua laus est tribuenda quod egerunt, 25 
 vcnia danda quod reliquerunt, propterea quod ab 
 bello Sullam in Italiam res publica, Murenam Sulla 
 revocavit. 
 
 4. Mithridates autem omne reliquum tempus mm 
 ad oblivionem ceteris belli, Bed ad comparatione 
 novi contulit ; qui postea cum maximas aedificass 
 ornassetque classes ezercitusque permagnos quibus- 
 cumque ex gentibus potuisset comparasset et 
 Bosporanis finitimis suis bellum inferre Bimularet, 
 usque in Bispaniam legatos ac litteras misit ad e 
 duces, quibuscum turn helium gerebamus, ut. cum 
 duobus in lecis disjunctissimia maximeque divers 
 uno consilio a binia hostium copiia bellum tei 
 marique gereretur, roa ancipiti contentione distri 
 
76 M. TULLII CICEROKIS 
 
 de iinperio dimicaretis. Sed tanien alterius partis 
 periculum, Sertorianae atque Hispaniensis, quae 
 multo plus firmanienti ac roboris habebat, Cn. 
 Pompeii divino consilio ac singulari virtute de- 
 5 pulsum est ; in altera parte ita res a L. Lucullo 
 summo viro est administrata, ut initia ilia rerum 
 gestarum magna atque praeclara non felicitati 
 ejus, sed virtuti, haec autem extrema, quae nuper 
 acciderunt, non culpae, sed fortunae tribuenda esse 
 
 10 videantur. Sed de Lucullo dicam alio loco et ita 
 dicam, Quirites, ut neque vera laus ei detracta 
 oratione rnea neque falsa adficta esse videatur ; de 
 vestri imperii dignitate atque gloria, quoniam is 
 est exorsus orationis meae, videte quern vobis ani- 
 
 15 mum suscipiendum putetis. 
 
 5. Majores nostri saepe mercatoribus aut navi- 
 culariis nostris injuriosius tractatis bella gesserunt : 
 vos tot milibus civiuni Romanoruni uno nuntio 
 atque uno tempore necatis quo tandem animo esse 
 
 20 debetis ? Legati quod erant appellati superbius, 
 Corinthum patres vestri totius Graeciae lumen 
 exstinctum esse voluerunt : vos eum regem inultum 
 esse patiemini, qui legatum populi Romani consu- 
 larem vinculis ac verberibus atque omni supplicio 
 
 25 excruciatum necavit ? Illi libertatem imminutam 
 civium Romanorum non tulerunt: vos ereptam 
 vitam negligetis ? Jus legationis verbo violatum 
 illi persecuti sunt: vos legatum omni supplicio 
 interfectum relinquetis ? Yidete ne, ut illis pul- 
 
 30 cherrimum fuit tantam vobis imperii gloriam tra- 
 dere, sic vobis turpissimum sit, id quod accepistis, 
 tueri et conservare non posse. 
 
 Quid, quod salus sociorum summum in periculum 
 ac discrimen vocatur, quo tandem animo ferre de- 
 
 35 bet is ? Regno est expulsus Ariobarzanes rex. so- 
 cius populi Romani atque amicus ; imminent duo 
 reges toti Asiae non solum vobis inimieissimi, sed 
 etiam vestris sociis atque amicis ; civitates autem 
 omnes cuncta Asia atque Graecia restrain auxilium 
 
DI IMTKUIO ON. POMPEII OBATIO. 77 
 
 exspectare propter pericoli magnitadinem eogantur; 
 imperatorem a vobia eertam deposcere, cam pr 
 Bertim vos aliam miseritis, oeqae aadent oeqae 
 id facere sine Bammo pericalo posse arbitrantar. 
 Vident et Bentiant hoc idem quod iros, anam virum 5 
 
 , in quo Bomma Bint omnia, el eom propfc 
 quo etiam carent aegrius; cqjua adventu ipso atque 
 nomine, tametsi Hie ad maritimum bellam venerit, 
 tamen impetus hostium repressos esse intelligunt 
 ;n' retardatos. Hi vos, quoniam libere loqui Don 10 
 licet, tacite rogant, at so quoque, Bicat ceteraram 
 provinciarum -, dignoa exist imet is, quorum 
 
 salutem tali viro commendetis, atque hoc etiam 
 magis, quod ceteros in proviuciam ejus modi ho- 
 mines cam imperio mittimus, at etiam si ab hoste 15 
 defendant, tamen ipsoruin adventus in urbes socio- 
 rum non multum ab hostili ezpagnatiohe di fife-rant, 
 hunc audiebant antea, nunc praesentem vident tanta 
 temperantia, tanta mansuetudine, tanta humanital 
 ut ii beatissiini esse videantur, apud quos ille diu- 20 
 tissime commoratur. 
 
 6. Quare si propter socios nulla ipsi injuria lao 
 siti majorea nostri cum Antiocho, cum Philippo, 
 cum Aetolis, cum Poenia bella nit, quanto 
 
 Btadio cohrenit injuriis provocates Bocioram 25 
 salutem una cum imperii vestri dignitate defend* 
 praesertim cum de maximis vestris rectigalibus 
 agatur? Nam oeteraram provinciaram vectigalia, 
 Quirites, tanta sunt, at eis ad ipsas prorinciaa tu- 
 tandaa vix content! esse possimus, Asia vero tarn 30 
 opima est ac fertilis, ut et abertate agroram et va- 
 rietate fructuum et magnhadine pastionia et multi- 
 tndine earnm rerom, quae exportantur, facile omni- 
 bus terris anteeellat. Itaque haee vobis provineia, 
 Quirites, si et belli atilitatem et pacia dignitatem 35 
 retinere vultis, non modo a calamitate, Bed etiam a 
 metu calamitatia est defendenda; nam in oefc 
 rebus cum venit calamitas, turn detrimentam acci- 
 pitur; at in vectigalibus non solum adventus mali, 
 
78 M. TULLII CICERONIS 
 
 sed etiam metus ipse adfert calamitatem : nam cum 
 hostium copiae non longe absunt, etiam si irruptio 
 nulla facta est, tamen pecuaria relinquitur, agri 
 cultura deseritur, mercatorum navigatio conqui- 
 5 escit ; ita neque ex portu neque ex decumis neque 
 ex script-lira vectigal conservari potest : quare saepe 
 totius anni fructus uno rumore periculi atque uno 
 belli terrore amittitur. Quo tandem igitur animo 
 esse existimatis aut eos, qui vectigalia nobis pensi- 
 
 10 tant, aut eos, qui exercent atque exigunt, cum duo 
 reges cum maximis copiis propter adsint ? Cum 
 una excursio equitatus perbrevi tempore totius anni 
 vectigal auferre possit ? Cum publicani familias 
 maximas, quas in saltibus habent, quas in agris, 
 
 15 quas in portubus atque custodiis, magno periculo se 
 habere arbitrentur ? Putatisne vos illis rebus frui 
 posse, nisi eos, qui vobis fructui sunt, conservaritis 
 non solum, ut ante dixi, calamitate, sed etiam cala- 
 mitatis formidine liberatos? 
 
 20 7. Ac ne illud quidem vobis negligendum est, 
 quod mihi ego extremum proposueram, cum essem 
 de belli genere dicturus, quod ad multorum bona 
 civium Komanorum pertinet, quorum vobis pro 
 vcstra sapientia, Quirites, habenda est ratio dili- 
 
 25 genter: nam et publicani, homines honestissimi 
 atque ornatissimi, suas rationes et copias in illam 
 provinciam contulerunt, quorum ipsorum per se res 
 et fortunae vobis curae esse debent — etenim si 
 vectigalia nervos esse rei publicae semper duxinius, 
 
 30 eum certe ordinem, qui exercet ilia, lirmamentum 
 ceterorum ordinum recte esse dicemus — ; deinde 
 ex ceteris ordinibus homines gnavi atque industrii 
 partim ipsi in Asia negotiantur, quibus vos absenti- 
 bus consulere debetis, partim eorum in ea provincia 
 
 35 pecunias magnas collocatas habent. Est igitur hu- 
 manitatis vestrae magnum numerum eorum civium 
 calamitate prohibere, sapientiae videre multorum 
 civium calamitatem a re publica sejunctam esse non 
 posse ; etenim primum illud parvi refert, nos publi- 
 
DE IMPERIO CX. POMPEII ORATIO. 79 
 
 ca his amissis rectigalia postea victoria recuperare*; 
 Deque enim isdem redimendi Facultas eril propter 
 calamitatem Deque aliia voluntas propter timorem. 
 Deinde quod dos eadem Asia atque idem iste Mithri- 
 datea initio belli Asiatic] docuitj id quidem certe 5 
 calami tat e docti memoria retinere debemus: nam 
 turn, cum in Asia res niatrnas permulti ainiscrant, 
 scimus Etomae solutione impedita fidem concidiss 
 non enim possunt una in civitate multi rem ac fortu- 
 nas amittere, ut Don plures Becum in eandem trahant 10 
 calamitatem. A quo periculo prohibeterem publicam 
 et mihi credite, id quod ipsi videtis : haec fides atque 
 haec ratio pecuniarum, quae Romae, quae in foro 
 versatur, implicate est cum illis pecuniis Asiaticifl 
 et cobaeret ; ruere ilia non possunt, ut haec non 15 
 eodem labefacta motu concidant. Quare videte, 
 num dubitandum vobis sit oinni studio ad id helium 
 incumbere, in quo gloria nominis vestri, salus b 
 ciorura, fcctigalia maxima, fortunae plurimorum 
 eivium conjunctae cum re publica defendantur. '20 
 
 Quoniam de genere belli dixi, nunc de magni- 
 tudine pauca dicain. Potest hoe enim dici, belli 
 genus esse it a necessarium, ut sit gerendum, non 
 
 ita magnum, ut sit pertimescendum : in quo 
 maxime elaborandum est ne forte ea vobis, quae 25 
 diligentissime providenda sunt, contemnenda es 
 videantur. Atque ut omnes intelligant me L. Lu- 
 cullo tantum impertire laudis, quantum forti viro et 
 sapienti homini et magno imperatori debeatur, dico 
 ejus adventu maximas Mithridati copias omnibu 
 rebus ornatas atque instructas fuisse, urbemque 
 Ete clarissiinam nobisque amicissiinam, Cyzicen- 
 orum, obsessam esse ab ipso rege maxima multitu- 
 dineet oppugnatam rehementissime, quam L. Lucul- 
 lufl virtute, assiduitate, consilio summis obsidionis 35 
 periculis libera vit: ab eodem Imperatore classem 
 magnam et ornatam, quae ducibus Sertorianis ad 
 Italiam studio atque odio infiammata raperetur, supe- 
 ratam esse atque depressam ; magnas hostium prae- 
 
80 M. TULLTI CICERONIS 
 
 terea copias multis proeliis esse deletas patefactum- 
 que nostris legionibus esse Pontum, qui antea pop- 
 ulo Romano ex omni adituclausus fuisset; Sinopen 
 atque Amisum, quibus in oppidis erant domicilia 
 5 regis, omnibus rebus ornatas ac refertas ceterasque 
 urbes Ponti et Cappadociae permultas uno aditu 
 adventuque esse captas, regem spoliatum regno pa- 
 trio atque avito ad alios se reges atque ad alias gen- 
 tes supplicem contulisse, atque haec omnia salvis 
 
 10 populi Rornani sociis atque integris vectigalibus 
 esse gesta. Satis opinor haec esse laudis atque ita, 
 Quirites, ut hoc vos intelligatis, a nullo istoruni, qui 
 huic obtrectant legi atque causae, L. Lucullum si- 
 militer ex hoc loco esse laudatum. 
 
 15 9. Requiretur fortasse nunc quert^ad modum, cum 
 haec ita sint, reliquum possit magnum esse bellum. 
 Cognoscite, Quirites; non enim hoc sine causa quaeri 
 videtur. Primum ex suo regno sic Mithridates pro- 
 fugit, ut ex eodem Ponto Medea ilia quondam pro- 
 
 20 fugisse dicitur, quam praedicant in fuga fratris sui 
 membra in eis locis, qua se parens persequeretur, 
 dissipavisse, ut eorum collectio dispersa maerorque 
 patrius celeritatem persequendi retardaret : sic Mi- 
 thridates fugiens maximam vim auri atque argenti 
 
 25 pulcherrimarumque rerum omnium, quas et a major- 
 ibus acceperat et ipse bello superiore ex tot a Asia 
 direptas in suum regnum congesserat, in Ponto om- 
 nem reliquit : haec dum nostri colligunt omnia dili- 
 gentius, rex ipse e manibus effugit ; ita ilium in per- 
 
 30 sequendi studio maeror, hos laetitia tardavit. Hunc 
 in illo timore et fuga Tigranes, rex Armenius, ex- 
 cepit diffidentemque rebus suis confirmavit et afflic- 
 tum erexit perditumque recreavit ; cujus in regnum 
 postea quam L. Lucullus cum exercitu venit, plurea 
 
 35 etiam gentes contra imperatorem nostrum concitatae 
 sunt ; erat enim metus injectus eis nationibus, quas 
 numquam populus Romanus neque lacessendas bello 
 neque temptandas putavit ; erat etiam alia gravis 
 atque vehemens opinio, quae animos gentium bar- 
 
 
DE IMPEKIO ON. POMPEII ORATIO. 81 
 
 bararum pervaserat, fani locupletissimi et religfo- 
 
 imi diripiendi causa in eas oraa nostrum i 
 ercitum adductnm ; ita nationes multae atque mi 
 
 novo quodam terrore ac meta coneitabantur. 
 NoBter autem exercitns, tametsi urbem ex Tigrani 5 
 regno ceperat et proeliis usus erat Becundis, tamen 
 niinia longinqaitate locorum ac desiderio suorum 
 commovebatur. Hie jam plura non dicam ; fait 
 enim illud extremum, ut ex eis locis a rnilitibus o 
 tris reditos magis maturus quam processio longior 10 
 quaereretur. Mithridates autem et suam manum 
 jam confirmarat, et eorum, qui se ex ipsius regno 
 collegerant, et magnis adventiciis auxiliis multorum 
 regam et nationum juvabatur. Jam hoc fere sic 
 fieri solere accepimus, ut regum afflictae fortunae 15 
 facile multorum opes alliciant ad misericordiam, 
 maximeque eorum, qui aut reges sunt aut vivunt in 
 regno, ut eis nomen regale magnum et sanctum esse 
 videatur: itaque tantum victus efficere potuit, quan 
 turn incolumis numquam est ausus optare ; nam cum 20 
 
 q regnum suum recepisset, non fuit eo contentus, 
 quod ei praeter spem acciderat, ut illam, postea 
 quam pulsus erat, terrain umquam attingeret, sed 
 in exercitnm nostrum clarum atque victorem impe- 
 tum fecit. Sinite hoc loco, Quirites, sicut poetae 25 
 solent, qui res Romanas scribunt, praeterire me nos- 
 tram calamitatem, quae tanta fuit, ut earn ad aures 
 imperatoris non ex proelio nuntius, sed ex ^ermone 
 rumor adferret. Hie in illo ipso malo gravissima- 
 que belli offensione L. Lucullus, qui tamen aliqua 30 
 ex parte eis incommodis mederi fortasse potuisset, 
 restro jussu coactus, qui imperii diuturnitati modum 
 
 aendam retere exemplo putavistis, partem mili- 
 tum, qui jam Btipendiia confecti erant, dimisit, par- 
 tem M.'Glabrioni tradidit Mnlta praetereo con- 35 
 Bulto, Bed ea v«»s eonjectura perspicite, quantum il- 
 lud bellum factum putetis, quod conjungant iv_ 
 
 entissimi, renovent agitatae nationes. suscipiant 
 
 6 Cic. 
 
82 M. TULLII CICERONIS 
 
 integrae gentes, novus iniperator noster accipiat 
 vetere exercitu pulso. 
 
 10. Satis mihi multa verba fecisse videor, quare 
 esset hoc bellum genere ipso necessarium, magnitu- 
 5 dine periculosum : restat ut de imperatore ad id bel 
 lum deligendo ac tantis rebus praeficiendo dicendum 
 esse videatur. Utinam, Quirites, virorum fortium 
 atque innocentium copiam tantam haberetis, ut haec 
 vobis deliberatio dimcilis esset, quemnam potissi- 
 
 20 mum tantis rebus ac tanto bello praeficiendum pu- 
 taretis. Nunc vero cum sit unus Cn. Pompeius, qui 
 non modo eorum hominum, qui nunc sunt, gloriam, 
 sed etiam antiquitatis memoriam virtute superarit, 
 quae res est quae cujusquam animum in hac causa 
 
 15 dubium facere possit? Ego enim sic existimo, in 
 summo imperatore quattuor has res inesse oportere, 
 scientiam rei mil i tar is, virtutem, auctoritatem, feli- 
 c it at em. 
 
 Quis igitur hoc homine scientior umquam aut fuit 
 
 20 au t esse debuit, qui e ludo atque e pueritiae disei- 
 plinis bello maximo atque acerrimis hostibus ad 
 patris exercitum atque in militiae disciplinam pro- 
 fectus est, qui extrema pueritia miles in exercitu 
 fuit summi imperatoris, ineunte adolescentia maximi 
 
 25 ipse exercitus imperator ; qui saepius cum hoste con- 
 flixit quam quisquam cum inimico concertavit, plura 
 bella gessit quam ceteri legerunt. plures provincias 
 confecit quam alii concupiverunt, cujus adolescentia 
 ad scientiam rei militaris non alienis praeceptis, sed 
 
 30 suis imperils, non offensionibus belli, sed victoriis, 
 non stipendiis, sed triumphis est erudita? Quod 
 denique genus esse belli potest, in quo ilium non 
 exercuerit fortuna rei publicae ? Civile, Africanum, 
 Transalpinum, Hispaniense, [mixtum ex civitatibus 
 
 35 atque ex bellicosissimis nationibus,] servile, navale 
 bellum, varia et diversa genera et bellorum et hos- 
 tium, non solum gesta ab hoc uno, sed etiam con- 
 fecta, nullam rem esse declarant in usu positam 
 militari, quae hujus viri scientiam fugere possit. 
 
DE IMPEBIO CX. POMPEII ORATIO. 83 
 
 11. Jain irtuti Cn. Pompeii qua* 
 
 io par inveniri ? Quid est quod quisquam a 
 
 illo (lignum aut eobifl novum aut cuiquam inaudi- 
 tuin Neque enim iliac 
 
 virtutea imperatoriae, quae rulgo existimantur, labor 5 
 in negotiis, fortitudo in periculis, industria in 
 
 celeritas in conficiendo, consilium in provident 
 quae tanta sunt in hoc urio, (juanta in omnibus 
 liquis imperatoribus, quos aut vidimus aut audivi- 
 imis, noii fuerunt. Testis est Italia, quam ille ipse 10 
 victor L. Sulla hujus virtute et subsidio confes- 
 
 liberatam ; testis est Sicilia, quam multis un- 
 dique cinetam periculis non terrore belli. Bed consilii 
 celeritate explicarit; testis est Africa, quae magnis 
 oppressa bostium copiis eorum ipsorum Banguine 15 
 redundavit ; testis est Gallia, per quam legionibus 
 
 bris iter in Hispaniam Gallorum interneeione 
 patefactum ee is est Hispania, quae saepissime 
 
 plurimos hostes ab hoc superatos prostratosque con- 
 spexit ; 1. - iterum et saepius Italia, quae cum 20 
 
 servili beilo tactro periculosoque premeretur, ab hoc 
 auxilium abs xpetivit, quod bellum exspecta-' 
 
 ti<»n< tenuatum atque imminutum est, adventu 
 
 sublatum ac Bepultum; testes nunc vero jam omnes 
 
 atque omnrs exterae ac uationes, deni- 25 
 
 que maria omnia cum universa turn in singulis i 
 omnes sinus atque portus. Quis enim toto mari 
 locus per hos annos aut tarn firmum habuit pra< 
 dium. ut tut aut tarn fait abditus. ut lateret ? 
 
 Quis navigavit qui non Be aut mortis aut serritutis 30 
 periculo oommitteret, cum aut hieme aut referto 
 praedonum mari navigaret? Hoc tantum bellum, 
 tarn turpe, tarn retus, tarn late divisum atque dis- 
 
 sum quis omquam arbitraretur aut ab omnibus 
 imperatoribus nno anno aut omnibus annia ab ui 
 imperatore confici p Quam provinciam tenu- 
 
 a praedonibus liberam per hosce annos 1 Qo 
 
 is tutum fuit 1 Quern Bocium d< 
 Cui praesidio classibus ve^tris fuistis' Qu( 
 
84 M. TULLII CICERONIS 
 
 multas existimatis insulas esse desertas? Qiiam 
 multas aut metu relictas aut a praedonibus captas 
 urbes esse sociorurn ? 
 
 12. Sed quid ego longinqua coninlemoro? Fuit 
 5 hoc quondam, fuit proprium populi Romani longe a 
 domo bellare et propugnaculis imperii sociorurn 
 fortunas, non sua tecta defendere : sociis ego nostris 
 mare per hos annos clausum fuisse dicam, cum 
 exercitus vestri numquam a Brundisio nisi hieme 
 
 10 summa transmiserint ? Qui ad vos ab exteris na- 
 tionibus venirent, captos querar, cum legati populi 
 Romani redempti sint ? Mercatoribus tutum mare 
 non fuisse dicam, cum duodecim secures in prae- 
 donum potestatem pervenerint ? Cnidum aut Co- 
 
 15 lophonem aut Samum, nobilissimas urbes, innu- 
 merabilesque alias captas esse commemorem. cum 
 vestros portus atque eos portus, quibus vitam ac 
 spiritum ducitis, in praedonum fuisse potestatem 
 sciatis ? An vero ignoratis portum Cajetae cele- 
 
 20 berrimum ac plenissimum navium inspectante 
 praetore a praedonibus esse direptum, ex Miseno 
 autem ejus ipsius liberos, qui cum praedonibus 
 antea ibi bellum ges'serat, a praedonibus esse 
 sublatos ? Nam quid ego Ostiense incommodum 
 
 25 atque illani labem atque ignominiam rei publicae 
 querar, cum prope inspectantibus vobis classis ea, 
 cui consul populi Romani praepositus esset, a prae- 
 donibus capta atque oppressa est? Pro di im- 
 mortales 1 Tantamne unius hominis incredibilis ac 
 
 30 divina virtus tarn brevi tempore lucem adferre rei 
 publicae potuit, ut vos, qui modo ante ostium Tibe- 
 rinum classem hostium videbatis, nunc nullani intra 
 Oceani ostium praedonum navem esse audiatis? 
 Atque haec qua celeritate gesta sint quamquam vi- 
 
 35 detis, tamen a me in dicendo praetereunda non sunt. 
 Quis enim umquam aut obeundi negotii aut conse- 
 quendi quaestus studio tarn brevi tempore tot loca 
 adire, tantos cursus conficere potuit, quam celeriter 
 Cn. Pompeio duce tanti belli impetus navigavit? 
 
DE IMPERIO CN. POMPEII OKATIO. 85 
 
 Qui nondum tempestivo ad navigandum mari Bicl- 
 liam adiit, Afiricam exploravit, inde Sardinian! cum 
 elapse venit atque haec tria frumentaria Bubsidia 
 rei publicae (irmissimis praesidiis classibusque mu- 
 
 nivit ; inde cam Be in Italiain recepisSfet, duabus 5 
 Hispaniis et Gallia transalpina praesidiis ac navi- 
 bus confirmata, missis item in oram Illyrici maris 
 in Achaiam omnemque Graeciam navibus Italiae 
 duo niaria maxiinis classibus firmissimisque pr* 
 diis adornavit, ipse autem ut Bnmdisio profectus 10 
 
 undequinquagesimo die totam ad imperium 
 populi Romani CUiciam adjunxit ; omnes, qui 
 ubique praedones fuerunt, partim capti interfectique 
 sunt, partim unius bujus se imperio ac potestati de- 
 diderunt ; idem Cretensibus, cum ad eum usque 15 
 in Pamphyliam legates deprecatoresque misissent, 
 spem deditionis non ademit obsidesque imperavit. 
 Ita tantum bellum, tarn diuturnum, tarn longe la- 
 teque dispersum, quo bello omnes gentes ac natioi 
 premebantur, Cn. Pompeius extrema hieme appa- 20 
 ravit, ineunte vere suscepit, media aestate confecit 
 
 13. Est haec divina atque incredibilis virtus im- 
 peratoris. Quid ceterae, quas paulo ante conn. 
 morare coeperam, quantae atque quam multae sunt? 
 
 'U enim bellandi virtus solum in summo ac per- % 2b 
 fecto imperatore quaerenda est, Bed multae sunt 
 artea ezimiae bujus administrae comitesque virtutis. 
 Ac primum quanta innocent ia debent esse impera- 
 tores, quanta deinde in omnibus rebus temperantia, 
 quanta fide, quanta facilitate, quanto ingenio, quanta 30 
 humanitate 1 Quae breviter qualia Bint in Cn. Pom- 
 peio consideremus ; Bumma enim omnia sunt, Qui- 
 rites, sod ea magis ex aliorum contentione quam 
 ipsa per ci atque intelligi pOBSUnt. Quern 
 
 enim imperatorem possumus ullo in numero putare, 35 
 cujus in exercitu centuriatus reneant atque veni- 
 erint ? Quid hunc hominem magnum aut amplum 
 dv iv publics cogitare, qui pecuniam ex aerario de- 
 promptam ad bellum administrandum aut propter 
 
86 M. TULLII CICERONIS 
 
 cupiditatem provinciae magistratibus diviserit aut 
 propter avaritiam Romae in quaestu reliquerit? 
 Vestra admurmuratio facit, Quirites, ut agnoscere 
 videamini qui haec fecerint ; ego autem noniino ne- 
 5 minem; quare irasci mihi nemo poterit, nisi qui 
 ante de se voluerit confiteri. Itaque propter hanc 
 avaritiam imperatorum quantas calamitates, quo- 
 cumque ventum est, nostri exercitus ferant quis 
 ignorat ? Itinera quae per hosce annos in Italia per 
 
 10 agros atque oppida civium Romanorum nostri im- 
 peratores fecerint recordamini, turn facilius statuetis 
 quid apud exteras nationes fieri existimetis. Utrum 
 plures arbitramini per hosce annos militum vestrorum 
 armis h ostium urbes an hibernis sociorum civitates 
 
 15 esse deletas 1 Neque enim potest exercitum is con- 
 tinere imperator, qui se ipse non continet, neque 
 severus esse in judicando, qui alios in se severos 
 esse judices non vult. Hie miramur hunc hominem 
 tantum excellere ceteris, cujus legiones sic in Asiam 
 
 20 pervenerint, ut non modo manus tanti exercitus, 
 sed ne vestigium quidem cuiquam pacato nocuisse 
 dicatur ? Jam vero quern ad modum milites hiber- 
 nent quotidie sermones ac litterae perferuntur : non 
 modo ut sumptum faciat in militem nemini vis ad- 
 
 25 fertur, sed ne cupienti quidem cuiquam permitti- 
 tur ; hiemis enim, non avaritiae perfugium majores 
 nostri in sociorum atque amicorum tectis esse vo- 
 luerunt. 
 
 14. Age vero ceteris in rebus quali sit temper- 
 
 30 antia considerate : unde illam tantam celeritatem et 
 tarn incredibilem cursum inventum putatis ? 2s on 
 enim ilium eximia vis remigum aut ars inaudita 
 quaedam gubernandi aut venti aliqui novi tam cele- 
 riter in ultimas terras pertulerunt, sed eae res, quae 
 
 35 ceteros remorari solent, non retardarunt : non ava- 
 ritia ab instituto cursu ad praedam aliquam devo- 
 cavit, non libido ad voluptatem, non amoenitas ad 
 delectationem, non nobilitas urbis ad cognitionem, 
 non denique labor ipse ad quietem ; postremo signa 
 
[HPEBIO CX. POMPEII OBATIO. 87 
 
 tque ornamenta Gtraecorum i 
 jeteri tollenda esse arbitrantur, ea ribi 
 ille oe risenda quidem exiatimavit Itaque 
 nunc in eia locia On. Pompeium Bicat aliqoem non 
 ez hac urbe missum, Bed de caelo delapsum intu- 5 
 entur; aonc denique incipiunt credere faisse ho- 
 mines Romanoa hac quondam continentia, quod 
 
 i nationibus exteria incredibile i memo 
 
 riae proditum videbatur; nunc imperii vestri 
 splendor illia gentibus lucem adferre coepit ; nunc 10 
 intelligunt non sine causa majorea Buoa torn, cum 
 ea temperantia magistratus habebamus, servire po- 
 pulo Romano quam imperare aliia maluisse. Jain 
 
 i ita fociles aditua ad eum privatorum, ita li- 
 berae querimoniae de aliorum injuriis esse dicuntur, 15 
 ut is, qui dignitate principibua excellit, facilitate 
 inlimis par esse videatur. Jam quantum cousilio, 
 quantum dicendi gravitate et eopia valeat, in quo 
 ipso inrst quaedam dignitas imperatoria, 70S, Qui- 
 rites, hoc ipso ex loco Baepe cognovistis. Fidem 20 
 
 i ejus (plantain inter socios exist imari putal 
 (piain hostea omnes omnium generum Banctissimam 
 judicarint? Humanitate jam tanta est, ut difficile 
 
 u sit utrum hoste8 magia virtutem ejua pug- 
 nantea timuerint an mansuetudinem victi dilexerin - 
 Et quisquam dubitahit quin huic hue tantum bellum 
 traiisinitteiulum sit, qui ad omnia nostrae memo- 
 riae bella conficienda divino quodam consilio natus 
 
 videatur 1 
 
 15. Et quoniam auctoritas quoque in bellia ad- 30 
 ministrandia multum atque in imperio militari 
 valet, certe nemini dubium est quin ea re idem ille 
 imperator plurimum possit Vehementer autem 
 pertinere ad bella administranda quid hostes, quid 
 de imperatoribua nostris existiment, 
 ■rat, cum sciamus homines in tantis rebus, ut 
 an: contemnant aut metuant am oderint aut anient, 
 opinione mm minus el fama quam aliqna ratii 
 
 i? Quod igitur nomen umquam iu 
 
88 M. TULLII CICERONIS 
 
 orbe terrarum clarius fait? Cujus res gestae pares? 
 De quo honiine vos, id quod maxime facit auctorita- 
 tem, tanta et tam praeclara judicia fecistis ? An vero 
 ullani usquani esse oram tam desertam putatis quo 
 5 non illius diei fama pervaserit, cum universus popu- 
 lus Romanus referto foro completisque omnibus tem- 
 plis, ex quibus hie locus conspici potest, unum sibi 
 ad commune omnium gentium bellum Cn. Pornpei- 
 um imperatorem depoposcit? Itaque ut plura non 
 
 10 dicam neque aliorum exemplis confirmem quantum 
 auctoritas valeat in bello, ab eodem Cn. Pompeio 
 omnium rerum egregiarum exempla sumantur : qui 
 quo die a vobis maritime) bello praepositus est im- 
 perator, tanta repente vilitas annonae ex summa ino- 
 
 15 pia et caritate rei frumentariae consecuta est unius 
 hominis spe ac nomine, quantam vix in summa uteer- 
 tate agrorum diuturna pax efficere potuisset. Jam 
 accepta in Ponto calamitate ex eo proelio, de quo 
 vos paulo ante invitus admonui, cum socii pertimu- 
 
 20 issent, hostium opes animique crevissent, satis fir- 
 mum praesidium provincia non haberet, amisissetis 
 Asiam, Quirites, nisi ad ipsum discrinieri ejus tem- 
 poris divinitus Cn. Pompeium ad eas regiones for- 
 tuna populi Romani attulisset. Hujus adventus et 
 
 25 Mithridatem insolita inflammatum victoria continuit 
 et Tigranem magnis copiis minitantem Asiae retar- 
 davit. Et quisquam dubitabit quid virtute perfectu- 
 rus sit qui tantum auctoritate perfecerit ? Aut quam 
 facile imperio atque exercitu socios et vectigalia con- 
 
 30 servaturus sit qui ipso nomine ac rumore defenderit ? 
 
 16. Age vero, ilia res quantam declarat ejusdem 
 
 hominis apud hostes populi Romani auctoritatem, 
 
 quod ex locis tam longinquis tamque diversis tam 
 
 brevi tempore omnes huic se uiii dediderunt? Quod 
 
 35 Cretensium legati, cum in eorum insula noster im- 
 perator exercitusque esset, ad Cn. Pompeium in ul- 
 timas prope terras venerunt eique se omnes Creten- 
 sium civitates dedere velle dixerunt? Quid? Idem 
 iste Mithridates nonne ad eundem Cn. Pompeium 
 
DI [MPSBIO G li'KII OBATIO. 89 
 
 legatum usque in Hispaniam misil earn, quern Pom- 
 peius legatum semper judicavit, ii, quibu 
 lestum ml earn potissimum esse missum, specula 
 rem qaam legatum judicari maluerunt? i' 
 igitor jam constituere, Quirites, banc anctoritatem ."> 
 multis postea rebus gestis magnisque y< 
 ciis aniplificatam, quantum apud ill J, quan- 
 
 tum apud exteras oationes ralituram esse existimel 
 
 Reliquum est ut de Felicitate, quam pra 
 Be ipso uemo potest, meminisse et commemorare de lu 
 altero possumus, sicul aequum est homines de po- 
 ate deorum, timide et pauca dicamus. Ego enim 
 ixistimo: Maximo, Marcello, Scipioni, Mario, 
 ceteris magnis imperatoribus non solum propter vir- 
 tutem, Bed etiam propter fortunam Baepius imperia 15 
 mandata atque exercitus esse commissos; fait enim 
 profecto quibusdam Bummis viris quaedam ad am- 
 plitudinem et ad gloriam et ad res magnas tx 
 
 endas divinitus adjuncts fortuna ; de hujus autem 
 hominis felicitate, de quo nunc agimus, hac utar 20 
 moderatione dicendi, non ut in illius po 
 tunam positam esse dicam, Bed ut praeterita i 
 minisse, reliqua Bperare rideamur, ne ant in\ 
 immortalibus oratio nostra ant ingrata esse videatur. 
 Itaque uon sum praedicaturus quantas ille resdomi 25 
 militiae, terra marique, quantaque folicital rit ; 
 
 nt ejus semper roluntatibus non modo cii 
 rint, Bocii obtemperarint, hostes obedierint, Bed etiam 
 venti tempestatesque obsecundarint: hoc brevissime 
 dicam, ueminem umquam tarn impudentem fuisg 
 qui ab dis iifimortatibus tot et tantas res tacitus an- 
 deret optare, quoi et quantas ili immortales ad in. 
 Pompeium detulerunt Quod nt illi proprium ac 
 perpetuum sit, Quirites, cum communis salmis at- 
 que imperii turn ipsius hominis causa, Bicuti tacit 
 
 velle et <>ptaiv debetia 
 
 Quare cum e1 I >« 1 1 n m sit [ta rium, nt i 
 
 non possit, ita magnum, nt accuratissime sit admin- 
 undum, et cum ei imperatorem praeficere p 
 
90 M. TULLII CICERONIS 
 
 in quo sit eximia belli scientia, singularis virtus, cla- 
 rissima auctoritas, egregia fortuna, dubitatis, Quiri- 
 tes, quin hoc tantum boni, quod vobis ab dis immor- 
 talibus oblatum et datum est, in rem publicam con- 
 5 servandam atque amplificandam conferatis ? 
 
 1 7. Quod si Romae Cn. Pompeius privatus esset hoc 
 tempore, tamen ad tantam bellum is erat deligendus 
 atque mittendus; nunc cum ad ceteras summas utili- 
 tates haec quoque opportunitas adjungatur, ut in eis 
 
 10 ipsis locis adsit, ut habeat exercitum, ut ab eis, qui 
 habent, accipere statim possit, quid exspectamus ? 
 Aut cur non ducibus dis immortalibus eidem, cui 
 cetera summa cum salute rei publicae commissa 
 sunt, hoc quoque bellum regium committamus ? 
 
 15 At enim vir clarissimus, amantissimus rei publi- 
 cae, vestris beneficiis amplissimis affectus, Q. Catu- 
 lus, itemque summis ornamentis honoris, fortunae, 
 virtutis, ingenii praeditus, Q. Hortensius, ab hac 
 ration e dissentiunt : quorum ego auctoritatem apud 
 
 20 vos multis locis plurimum valuisse et valere oportere 
 confiteor, sed in hac causa, tametsi cognoscetis auc- 
 toritates contrarias virorum fortissimorum et claris- 
 simorum, tamen omissis auctoritatibus ipsa re ac 
 ratione exquirere possumus veritatem, atque hoc 
 
 25 facilius, quod ea omnia, quae a me adhuc dicta sunt, 
 iidem isti vera esse concedunt, et necessarium bel- 
 lum esse et magnum et in uno Cn. Pompeio summa , 
 esse omnia. Quid igitur ait Hortensius? Si uni 
 omnia tribuenda sint, dignissimum esse Pompeium, 
 
 30 sed ad unum tamen omnia deferri non oportere. 
 Obsolevit jam ista oratio, re multo magis quam ver- 
 bis refutata ; nam tu idem, Q. Hortensi, mult a pro 
 tua summa copia ac singulari facultate dicendi et in 
 senatu contra virum fortem, A. Gabinium, graviter 
 
 35 ornateque dixisti, cum is de uno imperatore contra 
 praedones constituendo legem promulgasset, et ex 
 hoc ipso loco permulta item contra earn legem verba 
 fecisti. Quid ? Turn, per deos immortales si plus 
 apud populum Romanum auctoritas tua quam ipsius 
 
DE IMPERIO CN. POMPEII ORATIO. Ul 
 
 populi Etomani Balus el eera causa ralui 
 
 hanc gloriam atqae hoc orbie terrae imperium t« 
 
 remus? An tibi turn imperiuiD hoc esse videbatur, 
 
 cum populi Etomani legati, quaestoree p [ue 
 
 capiebantar, rum ex omnibus prorinciis commeatu 5 
 et privato e1 publico prohibebamur, cum ita clausa 
 nobis erant maria omnia, u1 Deque privatum v> 
 transmarinam Deque publicam jam obire possemu 
 
 18. Quae civitas antra umquam fuit, non dico 
 Atheniensium, quae Batis late quondam marc tenu- 10 
 
 dicitur, non Karthaginiensium, qui permultum 
 classe ac maritimis rebus valuerunt, non Rhodio- 
 rum, quorum usque ad nostram memoriam disciplina 
 navalis et gloria rcmansit ; — quae civitas umquam 
 antea tarn tenuis, quae tarn parva insula fuit, qui 
 non portus suos et agros et aliquam partem n 
 atque orae niaritimae per se ipsa defenderet? At 
 hercule aliquot annos continuos ante legem Gabini- 
 am ille populus Komanus, cujus usque ad nostram 
 memoriam noinen invictum in navalibus pugnis per- 20 
 manscrit, magna ac multo maxima parte non modo 
 utilitatis, sed dignitatis atque imperii caruit ; i. 
 quorum majorea Antiochum regem classe Per 
 Buperarunt, omnibusque navalibus pugnis Kartha- 
 ginienscs. homines in maritimis rebus ezercitatisfi 2 
 mo8 paratissimosque, ricerunt, ii nullo in loco jam 
 praedonibus par* poteramus; dos, qui ant 
 
 non modo Italiam tutam habebamus, Bed omnes 
 cios in ultimis oris auctoritate nostri imperii Bab 
 praestare poteramus, turn, cum insula Delos, tarn 30 
 procul a nobis in Aegaeo tnari posita, quo omi 
 undique cum mercibus atque oneribus commeabant, 
 referta divitiis, parva, sine muro niliil timebat, iidem 
 non modo provinciis atque oris Italiae maritimis 
 portubU8 nostris. scd etiam Appia jam via card 
 mus; e1 eis temporibus non pudebat magistratus 
 populi Romani in hunc ipsum locum escendere, cum 
 cum Dobis majorea nostri exuviis oauticis et clac 
 um >}>oliis ornatum reliquissent 
 
92 M. TtTLLII CICERONIS 
 
 19. Bonote animo turn, Q. Hortensi, populus Eoma- 
 nus et ceteros, qui erant in eadem sententia, dicere 
 existimavit ea, quae sentiebatis ; sed tamen in sa- 
 lute communi idem populus Rornanus dolori suo 
 5 maluit quani auctoritati vestrae obteniperare : ita- 
 que una lex, unus vir, unus annus non modo nos ilia 
 miseria ac turpitudine liberavit, sed etiam effecit, ut 
 aliquando vere videreniur omnibus gentibus ac na- 
 tionibus terra marique imperare. Quo mihi etiam 
 
 10 indignius videtur obtrectatuni esse adhuc, Gabinio 
 dicam anne Pompeio, an utrique, id quod est verius, 
 ne legaretur A. Gabinius Cn. Pompeio expetenti ac 
 postulanti. Utrum ille, qui postulat ad tantum bel- 
 lum legatum quern velit, idoneus non est qui im- 
 
 15 petret, cum ceteri ad expilandos socios diripiendas- 
 que provincias quos voluerunt legatos eduxerint, an 
 ipse, cujus lege salus ac dignitas populo Romano 
 atque omnibus gentibus constituta est, expers esse 
 debet gloriae ejus imperatoris atque ejus exercitus, 
 
 20 qui consilio ipsius ac periculo est constitutus ? An 
 C. Falcidius, Q. Metellus, Q.. Caelius Latiniensis, 
 Cn. Lentulus, quos omnes honoris causa nomino, 
 cum tribuni plebi fuissent, anno proximo legati esse 
 potuerunt ; in uno Gabinio sunt tarn diligentes, qui 
 
 25 in hoc bello, quod lege Gabinia geritur, in hoc im- 
 peratore atque exercitu, quern per vos ipse consti- 
 tuit, etiam praecipuo jure esse deberet ? De quo 
 legando consules spero ad senatum relaturos : qui si 
 dubitabunt aut gravabuntur. ego me profiteor rela- 
 
 30 turum, neque me impediet cujusquam inimicum edic- 
 tum, quo minus vobis fretus vestrum jus beneficium- 
 que defendam, neque praeter intercessionem quic- 
 quam audiam, de qua. ut arbitror, isti ipsi, qui mi- 
 nantur. etiam atque etiam quid liceat considerabunt. 
 
 35 Mea quidem sententia, Quirites, unus A. Gabinius 
 belli maritimi rerumque gestarnm Cn. Pompeio so- 
 cius ascribitur, propterea quod alter uni illud bellum 
 suscipiendum vestris sufifragiis detulit, alter delatum 
 susceptumque confecit. 
 
DE IMPERIO CN. POMPEII ORATIO. 93 
 
 20. Reliquum est ut de Q. Catuli auctorit 
 bentia dicendum esse videaturj qui cum ei robia 
 quaereret, si in uno Cn. Pompeio omnia poneretis, b1 
 quid eo factum esset, in quo Bpein essetis babituri, 
 cfcpit magnum suae virtutis fruetum ac dignitatis, 5 
 cum omnea una prope voce in ipso troa Bpera habi- 
 turos esse dixistis. Btenim talis est vir, ut nulla 
 res tanta sit ac tarn difficilis, quam ille non et con- 
 si lio regere et integritate tueri et virtute conticere 
 possit: sed in hoc ipso ab eo vehementissime dissen- 10 
 tio, quod quo minus certa est hominum ac minus 
 diuturna vita, hoc magis res publica, dum per deos 
 immortales licet, frui debet summi viri vita atque 
 virtute. At enim ne quid novi fiat contra exempla 
 atque instituta majorum. Non dicam hoc loco ma- 15 
 jores nostros semper in pace consuetudini, in bello 
 utilitati paruisse, semper ad novos casus temporum 
 novorum consilioruni rationes accommodasse, non 
 dicam duo bella maxima, Punicum atque Hispani- 
 ense, ab uno imperatore esse confecta duasque urh 
 potentissimas, ([iiae huic imperio maxim e minitaban- 
 tur, Karthaginem atque Numantiam, ab eodem Sci- 
 pione esse deletas ; non commemorabo nuper ita vobis 
 patrilmsque vestris esse visum, ut in uno C. Mario 
 Bpea imperii poneretur, ut idem cum Jugurtha, idem 25 
 cum Cimbris, idem cum Teutonis bellum adminis- 
 traret : in ipso Cn. Pompeio, in quo novi constitui 
 nihil vult Q. Catulus, quam multa sint nova summa 
 Q Catuli voluntate constituta recordamini. 
 
 81. Quid tain novum quam adolescentulum priva- 30 
 turn cxercitum difticili rei publicae tempore eonfi- 
 c< 'iv? Confecit. Buic praeesse? Praefait. Rem 
 optima ductu buo gerere? Gtessit. Quid tarn prae- 
 consuetudinem quam bomini peradolescenti, cujua 
 acta- a senatorio gradu longe abesset, imperium at- 35 
 (pic exercitum dari, Siciliam permitti atque Afticam 
 bellumque in ea provincia administrandum 1 Puit 
 in his provinciis Bingulari innocentia. gravitate, vir- 
 tute ; bellum in Africa maximum confecit. vielorein 
 
91 M. TTJLLII CICERONIS 
 
 exercitum deportavit. Quid vero tarn inauditum 
 quam equitem Romanum triumphare? At earn quo- 
 que rein populas Romanus non raodo vidit, sed om- 
 nium etiam studio visendam et concelebrandam pu- 
 5 tavit. Quid tarn inusitatum quam ut, cum duo con- 
 sules clarissimi fortissimique essent, eques Romanus 
 ad bellum maximum formidolosissimumque pro con- 
 sule mitteretur ? Missus est : quo quidem tempore, 
 cum esset non nemo in senatu qui diceret, non opor- 
 
 10 tere mitti hominem privatum pro consule, L. Pbi- 
 lippus dixisse dicitur, non se ilium sua sententia pro 
 consule, sed pro consulibus mittere. Tanta in eo 
 rei publicae bene gerendae spes constituebatur, ut 
 duorum consulum munus unius adolescentis virtuti 
 
 15 committeretur. Quid tam singulare quam ut ex 
 senatus consulto legibus solutus consul ante fieret, 
 quam ullum alium magistratum per leges capere 
 licuisset ? Quid tam incredibile quam ut iterum 
 eques Romanus ex senatus consulto triumpharet ? 
 
 20 Quae in omnibus bominibus nova post hominum 
 memoriam constituta sunt, ea tam multa non sunt 
 quam baec, quae in boc uno bomine videmus : atque 
 baec tot exempla tanta ac tam nova profecta sunt 
 in eundem bominem a Q. Catuli atque a ceterorum 
 
 25 ejusdem dignitatis amplissimorum bominum aucto- 
 ritate. 
 
 22. Quare vide ant ne sit periniquum et non feren- 
 dum, illorum auctoritatem de Cn. Pompeii dignitate 
 a vobis comprobatam semper esse, vestrum ab illis de 
 
 30 eodem bomine judicium populique Romani auctori- 
 tatem improbari, praesertim cum jam suo jure pop- 
 ulus Romanus in boc bomine suam auctoritatem 
 vel contra omnes, qui dissentiunt, possit defendere, 
 propterea quod isdem istis reclamantibus vos unum 
 
 35 ilium ex omnibus delegistis, quern bello praedonum 
 praeponeretis. Hoc si vos temere fecistis et rei pu- 
 blicae parum consuluistis, recte isti studia vestra suis 
 consiliis regere conantur ; sin autem vos plus turn 
 in re publica vidistis, vos eis repugnantibus per vos- 
 
DE IMPERIO CN. POMPEII ORATIO. 
 
 ipsoa dignitatem huic imperio, salutem orbi - 
 rarum attulistis, aliquando isti prineipea et sibi 
 ria populi Romani universi auctoritati parendum 
 antur. Atque in hoc bello A 
 non Bolum militaria ilia virtus, quae est in On. Pom- 
 
 quoque rirtutes animi m 
 aae et multae requiruntur: difficile est in A 
 licia, Syria regnisque interiorum nationum ita \ 
 sari Q08trum imperatorem, ut nihil aliud nisi de 
 hosl laude cogitet; deinde etiam si qui sunt 10 
 
 padore ac temperantia moderatiores, tamen eos ee 
 tales propter multitudineni cupidorum hominum 
 nemo arbitrator. Difficile est dictu, Quirites, quanto 
 in odio simus apud exteras nationes propter eorum, 
 quos ad eas per hos annos cum imperio misimus, 15 
 libidinea et injurias. Quod enini fanum putatis in 
 illis terris nostris magistratibus religiosuni, quam 
 civitatem sanetam, quam domuni satis clausam ac 
 munitain fhisse ? Urbes jam locupletes et copioe 
 
 [uirimtnr, quibus causa belli propter diripiendi 20 
 cupiditatem inferatur. Libenter haec coram cum Q. 
 
 illo et Q. Hurtensio, summis et clarissimis vi: 
 disputarem; noverunt enim sociorum vulnera, vident 
 eorum calamitates, querimonias audiunt: pro sociis 
 
 - contra I zercitum mittere putatis an I 
 
 tium simulatione contra socioa atque amicos ? Quae 
 eivitas est in Asia quae non modo imperatoria aut 
 »1 unius tribuni militum animos ac spiritus 
 
 Quare, etiam si quern habetis, qui collatis sig- 30 
 i xercitue soperare posse videatur, tamen 
 
 nisi erit idem, qui se a pecuniis sociorum, qui ab 
 eorum conjugibua ac liberie, qui ab ornamentia fa 
 rum atque oppidorum, qui ab auro gazaqut 
 manus, oculos, animum cohibere possit, non erit 35 
 idoneua qui ad bellum Asiaticum regi imque mil 
 tr. Ecquam put 
 
 locupli EcquaD teupletem qu 
 
 ir? Ora maritiina, Quirito 
 
96 M. TULLII CICER0N1S 
 
 Cn. PonipeiuHi non solum propter rei nrilitaris glo- 
 riam, sed etiam propter animi continent] am requisi- 
 vit. Videbat enim praetores locupletari quotannis 
 pecunia publica praeter paucos, neque eos quicquam 
 5 aliud adsequi classium nomine, nisi ut detrimentis 
 accipiendis majore affici turpitudine videremur. 
 Nunc qua cupiditate homines in provincias, quibus 
 jacturis et quibus condicionibus proficiscantur, ig- 
 norant videlicet isti, qui ad unum deferenda omnia 
 
 10 esse non arbitrantur : quasi vero Cn. Pompeium 
 non cum suis virtutibus turn etiam alienis vitiis 
 magnum esse videarnus. Quare nolite dubitare 
 quin huic uni credatis omnia, qui inter tot annos 
 unus inventus sit quern socii in urbes suas cum ex- 
 
 15 ercitu venisse gaudeant. 
 
 Quod si auctoritatibus hanc causani, Quirites, 
 confirmandam putatis, est vobis auctor vir bellorum 
 omnium maximarumque reruni peritissimus, P. Ser- 
 vilius, cujus tantae res gestae terra marique exsti- 
 
 20 terunt, ut cum de bello deliberetis, auctor vobis gra- 
 vior nemo esse debeat ; est C. Curio, sunimis ves- 
 tris beneficiis maximisque rebus gestis, summo in- 
 genio et prudentia praeditus ; est Cn. Lentulus, in 
 quo omnes pro amplissimis vestris honoribus suin- 
 
 25 mum consilium, summam gravitatem esse cognovis- 
 tis ; est C. Cassius, integritate, virtute, constantia 
 singulari. Quare videte ut horurn auctoritatibus 
 illorum orationi, qui dissentiunt, respondere posse 
 videamur. 
 
 30 24. Quae cum ita sint, C. Manili, primum istam 
 tuam et legem et voluntatem et sententiam laudo 
 vehementissimeque comprobo ; deinde te hortor, ut 
 auctore populo Romano maneas in sententia neve 
 cujusquam vim aut minas pertimescas. Primum in 
 
 35 te satis esse animi perse verantiaeque arbitror ; de- 
 inde cum tantam multitudinem cum tanto studio 
 adesse videamus, quantam iterum nunc in eodem 
 homine praeficiendo videmus, quid est quod aut de 
 re aut de perficiendi facultate dubitemus ? Ego 
 
DS LMPERIO ON. POMPBI1 RATIO. 97 
 
 autem quicquid es1 in me studii, consilii, laboris, 
 ingenii, quicquid hoc beneficio populi Elomani atque 
 hac potestate praetoria, quicquid auctoritate, fide, 
 constantia possum, id omne ad banc rein conficien- 
 dam tibi e1 populo Romano polliceor ac defero; fc 
 torque omnea de - mazime, qui buic loco tern- 
 
 ploque praesident, qui omnium mentes eorum, qui 
 ad rem publicam adeunt, maxime perspiciunt, me 
 hoc neque rogatu facere cujusquam neque quo Cn. 
 Pompeii gratiam mihi per banc causam conciliari lo 
 putem, Deque quo mihi ex cujusquam amplitudine 
 aut praesidia periculis aut adjumenta honoribus 
 quaeram, propterea quod pericula facile, ut homi- 
 ncin praestare oportet, innocentia tecti repellemus, 
 bonorem autem neque ab uno neque ex hoc loco, Bed 15 
 eadem ilia nostra laboriosissima ratione vitae, si v< 
 tra voluntas feret, consequemur. Quamobrcm quic- 
 quid in hac causa mihi susceptum est, Quirites, id 
 omne me rei publicae causa suscepisse confirmo, 
 tantumque abest, ut aliquam mihi bonam gratiam 20 
 quaesisse videar, ut multas me etiam simultates 
 partim obscuras, partim apertas intelligam mihi non 
 ncc< robia non inutiles Buscepisse. Sed e 
 
 me hoc honore praeditum, tantis vestris beneficiis 
 affectum Btatui, Quirites, restrain voluntatem et rei 25 
 publicae dignitatem et Balutem provinciarum atque 
 socioruin meis omnibus commodis et rationibus 
 praeferre oportere. 
 7Cic. 
 
M. TULLII CICERONIS 
 PRO M. MARCELLO OKATIO. 
 
 1. Diuturni silentii, patres conscripti, quo eram 
 his temporibus usus, non timore aliquo, sed partim 
 dolore, partim verecundia finein hodiernus dies attu- 
 lit, idemque initium quae velleni quaeque sentirem 
 5 meo pristino more dicendi : tantam enim mansue- 
 tudinem, tarn inusitatam inauditamque clementiam, 
 tantum in summa potestate rerum omnium modum, 
 tarn denique incredibilem sapient i am ac paene di- 
 vinam tacitus praeterire nullo modo possum. M. 
 
 10 enim Marcello vobis, patres conscripti, reique publi- 
 cae reddito, non illius solum, sed etiam meam voceni 
 et auctoritateni et vobis et rei publicae conservatam 
 ac restitutam puto. Dolebam enim, patres conscripti, 
 et vehementer angebar viruni talem, cum in eadem 
 
 15 causa, in qua ego, fuisset, non in eadem esse fortuna, 
 nee inihi persuadere poteram nee fas esse ducebam 
 versari me in nostro vetere curriculo, illo aemulo 
 atque imitatore studiorum ac laborum meorum 
 quasi quodam socio a me et comite distracto. Ergo 
 
 20 et niihi meae pristinae vitae consuetudinem, C. 
 Caesar, interclusam aperuisti et his omnibus ad 
 bene de omni re publica sperandum quasi signum 
 aliquod sustulisti. Intellectum est enim mihi qui- 
 dem in multis et maxime in me ipso, sed paulo ante 
 
 25 omnibus, cum M. Marcellum senatui reique publicae 
 
 98 
 
 
M. i IS PRO M. MAKCELLO ORATIO. 
 
 commemoratifl praesertim offensionib 
 te auctoritatem I rnitatemque rei pa- 
 
 blicae tuis ve\ doloribus ve\ Buspicionibus antofen 
 Ille qoidem fractam omnie ante actae ritae bodierno 
 die maxim nm oepit, cum Bummo 
 t urn judicio tuo gravissimo el maximo; ex quo pro- 
 fecto intelligis quanta in dato benefieio Bit laus, com 
 in accep taota gloria. Est vero fortunatus 
 
 ille, cvgus ex salute non minor panic ad omu 
 quam ad ipsum Centura sit, laetitia pervenerit : quod 10 
 quidem ei merito atque optimo jure coutigit; q 
 enim est illo ant nobilitate aut probitate aut opti- 
 inarnni artinin studio aut innocentia aut ullo laudis 
 genere praestantior 1 
 
 Nullius tautum flumen est ingenii, nullius di- 15 
 cendi aut Bcribeudi tanta vis, tanta copia, quae non 
 dicam exornare, Bed enarrare, C. Caesar, rea tuas 
 it Tamen affirmo et hoc pace dicam 
 tua, nullum in his esse laudem ampliorem quam 
 cam, quam bodierno di mtus es. Soleo saepe 20 
 
 oculoa ponere Idque libenter crebris usurpafre 
 Bermonibus, omnes nostrorum imperatorum, omnes 
 rarum gentium potentissimorumque populorum, 
 omnes clarissimorom regum am tuis nee 
 
 utionum magnitudine nee numero proelioram 25 
 rarietate regionum Hec eeleritate conficiendi nee 
 -imilitudine bellorum posse conferri, nee v« 
 disjunct: terras citius passibus cujusquam 
 
 peragrari, quam d dicam cursibus 
 
 Bed yictoriis lustratae sunt: quae quidem ego n'- 
 magna - b vix cujusquam m< 
 
 itatio cap tamen 
 
 stmt alia majora. Nam bellicas laudes Bolent <jui- 
 dam extenuare verbis easque detrahere ducifa 
 
 ••nm multis. ne propriae Bint Unpen 
 torum; i in armis militum virtus. locorum 
 
 bus 
 multum juvant, maximam vero partem qui 
 
 jure fori una sibi vindieat et quicquid p: 
 
100 M. TULLII CICERONIS 
 
 gestum est, id paene omne ducit suum. At vero 
 hujus gloriae, C. Caesar, quam es paulo ante adeptus, 
 socium habes neminem : totum hoc, quantum cum que 
 est, quod certe maximum est, totum est, inquam, 
 5 tuum. Nihil sibi ex ista laude centurio, nihil prae- 
 fectus, nihil cohors, nihil turma decerpit ; quin etiam 
 ilia ipsa rerum humanarum domina, Fortuna, in 
 istiu.3 societatem gloriae se non offert : tibi cedit, 
 tuatn esse totam et propriam fatetur; numquam 
 
 10 enim temeritas cum sapientia commiscetur neque 
 ad consilium casus admittitur. 
 
 3. Domuisti gentes immanitate barbaras, multi- 
 tudine innumerabiles, locis infinitas, omni copiarum 
 genere abundantes : sed tamen ea vicisti, quae et 
 
 15 naturam et condicionem ut vinci possent habebant ; 
 nulla est enim tanta vis quae non ferro et viribus 
 debilitari frangique possit: animum vincere, ira- 
 cundiam cohibere, victoriam temperare, adversarium 
 nobilitate, ingenio, virtute praestantem non modo 
 
 20 extollere jacentem, sed etiam amplificare ejus pristi- 
 nam dignitatem, haec qui facit, non ego eum cum 
 summis viris comparo, sed simillimum deo judico. 
 Itaque, C. Caesar, bellicae tuae laudes celebrabuntur 
 illae quidem non solum nostris, sed paene omnium 
 
 25 gentium litteris atque Unguis, nee ulla umquam 
 aetas de tuis laudibus conticescet ; sed tamen ejus 
 modi res nescio quo modo etiam cum leguntur, 
 obstrepi clamore militum videntur et tubarum 
 sono : at vero cum aliquid clement er, mansuete, 
 
 30 juste, moderate, sapienter factum, in iracundia prae- 
 sertim, quae est inimica consilio, et in victoria, quae 
 natura insolens et superba est, audinius.aut legimus, 
 quo studio incendimur, non modo in gestis rebus, 
 sed etiam in fictis, ut eos saepe, quos numquam vi- 
 
 35 dimus, diligamus ! Te vero, quern praesentem intu- 
 emur, cujus mentem sensusque et os cernimus, ut, 
 quicquid belli fortuna reliquum rei publicae fecerit, 
 id esse salvum velis, quibus laudibus efferemus ? 
 Quibus studiis prosequemur? Qua benevolentia 
 
PRO M. MARCELLO ORATIO. 101 
 
 complectemur? Parietes, me diua fidius, at mihi 
 ridetur, hujus curiae tibi gratia »• gestiunt, 
 
 quod breri tempore fatura sit ilia auctoritaa in his 
 niajorimi Buorum et Buis sedibus, 
 
 4. Equidem cum 0. Maroelli, viri optimi et com 
 memorabili pietate praediti lacrimaa mode robiaeum 
 riderem, omnium Marcellorum meum pectus memo- 
 ria obfadit, quibus tu etiam mortoia M. Marcello 
 conservato dignitatem roam reddidisti nobilissimam- 
 que f'ainiliam jam ad paucos redactam paene ab in- 10 
 tcritu vindicasti. Hunc tu igitur diem tuis maximis 
 
 et innumerabilibus gratulationibus jure antepones. 
 1 1 ace enim res unius est propria C. Caesaris ; ceterae 
 duce te gestae magnac illae quidem, sed tamen mul- 
 to magnoque comitatu : hujus autem rei tu idem es 15 
 et dux et comes: quae quidem tanta est, ut tropaeifl 
 et monumentis tuis adlatura finem sit aetas : nihil 
 est enim opere et manu factum, quod non aliquando 
 conficiat et consumat vetustas: at haec tua justitia 
 et lenitas animi florescet quotidie magis, ita ut quan- 20 
 turn tuis operibus diuturnitas detrahet, tantum ad- 
 ferat iaudibus ; et ceteroa quidem omnes victores 
 bellorom civilium jam ante aequitate et misericordia 
 ras : hodierno vero die te ipsom vicisti. Vereor 
 ut hoc, (piod dicam, perinde intelligi possit auditum 25 
 atque ipse cogitans Bentio: ipsam victoriam Weiss 
 videris. cum ea, quae ilia erat adepta, victis remi- 
 Bisti: nam cum ipsius victoriae eondicione onn 
 victi occidissemas, clementiae tuae judieio conservati 
 Bumus. Beete igitur onus invictue quo etiam 30 
 
 ipsius victoriae condicio risque devicta ee 
 
 5. Atque hoc C. Caesaris judicium, patres con- 
 Bcripti, quam late pateat, attendite: omnes enim, qui 
 
 ad ilia anna fato sunius QeSClO quo rei publicae mi- 
 
 funestoque compulsi, etsi aliqua culpa tenemur 35 
 erroris humani, Beelere certe liberati Bumua Nam 
 cum M. Marcellum deprecantibus robis rei publicae 
 conservavit, me et mihi et item rei publicae, nullo 
 deprecante, reliquos amplissimos riroa et sibi ips - 
 
102 M. TULLII CICERONIS 
 
 et patriae reddidit, quorum et frequentiam et digni- 
 tatem hoc ipso in consessu videtis, non ille hostes 
 induxit in curiam, sed judicavit a plerisque igno- 
 ratione potius et falso atque inani metu quam cupi- 
 5 ditate aut crudelitate bellum esse susceptum : quo 
 quidem in bello semper de pace audiendum putavi 
 semperque dolui non modo pacem, sed etiam ora- 
 tionem civium pacem flagitantium repudiari ; neque 
 enim ego ilia nee ulla umquam secutus sum arma 
 
 10 civilia semperque mea consilia pacis et togae socia, 
 non belli atque armorum fuerunt. Hominem sum 
 secutus privato consilio, non publico, tantumque 
 apud me grati animi fidelis memoria valuit, ut nulla 
 non modo cupiditate, sed ne spe quidem prudens et 
 
 15 sciens tamquam ad interitum ruerem voluntarium. 
 Quod quidem meum consilium minime obscurum 
 fuit ; nam et in hoc ordine integra re multa de pace 
 dixi et in ipso bello eadem etiam cum capitis mei 
 periculo sensi. Ex quo nemo jam erit tarn injustus 
 
 20 existimator rerum qui dubitet, quae Caesaris de 
 bello voluntas fuerit, cum pacis auctores conservan- 
 dos statim censuerit, ceteris fuerit iratior. Atque 
 id minus mirum fortasse turn, cum esset incertus 
 exitus et anceps fortuna belli : qui vero victor 
 
 25 pacis auctores diligit, is profecto declarat se malu- 
 isse non dimicare quam vincere. 
 
 6. Atque hujus quidem rei M. Marcello sum testis ; 
 nostri enim sensus ut in pace semper, sic turn etiam 
 in bello congruebant: quoties ego eum et quanto 
 
 30 cum dolore vidi, cum insolentiam certorum homi- 
 num turn etiam ipsius victoriae ferocitatem extimes- 
 centem! Quo gratior tua liberalitas, C. Caesar, 
 nobis, qui ilia vidimus, debet esse ; non enim jam 
 causae sunt inter se, sed victoriae comparand ae. 
 
 35 Vidimus tuam victoriam proeliorum exitu termina- 
 tam : gladium vagina vacuum in urbe non vidimus. 
 Quos amisimus cives, eos Martis vis perculit, non 
 ira victoriae, ut dubitare debeat nemo quin multos, 
 si fieri posset, C. Caesar ab inferis excitaret, quo- 
 
PRO M. MARCELLO ORATIO. 103 
 
 niam ex eadem acie oonserval quos p Uterine 
 
 \ ero partis nihil amplius dicam quam, id quod oin 
 rerebamur, nimis iracundam futuram faisse ric 
 riarn. Quidam enim non modo armatis, Bed int 
 dum etiam otiosis minabantur, nee quid qaisqae sen- 5 
 
 et, Bed abi falssel cogitandum esse dicebant; ut 
 inihi quidem videantur di immortales, etiam si poe- 
 na- a populo Romano ob aliquod delictum expetive- 
 runt, qui civile bellum tantum et tam luctuosum 
 excitaverunt, vel placati jam vel satiati aliquando 10 
 omnem spem salmis ad clementiam victoris et sapi- 
 entiam contulisse. 
 
 Quare gaude tuo isto tam excellenti bono, et fru- 
 ere cum fortuna et gloria turn etiam natura et mo- 
 ribus tuis; ex quo quidem maximus est fructus ju- 15 
 cunditasque sapienti. Cetera cum tua recordabere, 
 etsi persaepe virtuti, tamen plerumque felicitati tuae 
 gratulabere : de nobis, quos in re publica tecum si- 
 mul esse voluisti, quoties cogitabis, toties de maxi- 
 mis tuis beneficiis, toties de incredibili liberalitate, 20 
 
 is de Bingulari sapientia tua cogitabis: quae 
 
 non modo Bumma bona, Bed nimirum audebo vel 
 
 dicere: tantus est enim splendor in laude vera, 
 
 tanta in magnitudine animi et consilii dignitas, ut 
 
 a virtute donata, cetera a fortuna commodata 25 
 
 videantur. Noli igitur in conservandis bonis 
 
 viris defatigari, non cupiditate praesertim aliqua aut 
 
 pravitate lapsis, sed opinione officii stulta fortasse, 
 
 eerie non imprul)a, et specie quadam rei publicae : 
 
 i aim tua alia culpa est, si fce aliqui timuerunt, 30 
 contraque Bumma laus, quod minime timendum fu- 
 tserunt 
 7. Nunc renio ad gravissimam querelam et atro- 
 rimam Buspicionem tuam, quae non tibi ipsi ma- 
 gis quam cum omnibus civibus, turn maxime nob' 
 qui a te eonservati Bumus, providenda est : quam 
 -pem fa ise, tamen numquam extenuabo 
 
 verbis. Tua enim eautio nostra eautio est, ut si in 
 alterutro peecandum sit, malim videri nimis timidus 
 
104 M. TULLII CICERONIS 
 
 quam parum prudens. Sed quisnam est iste tarn 
 demens ? De tuisne ? — Tametsi qui niagis sunt tui 
 quam quibus tu saluteni insperantibus recldidisti ? — 
 An ex hoc numero, qui una tecum fuerunt ? Xon 
 5 est credibilis tantus in ullo furor, ut quo duce omnia 
 summa sit adeptus, hujus vitam non anteponat suae. 
 An si nihil tui cogitant sceleris, cavenduni est ne 
 quid inimici ? Qui ? Omnes enim, qui fuerunt, aut 
 sua pertinacia vitam amiserunt aut tua misericordia 
 
 10 retinuerunt, ut aut nulli supersint de inimicis aut 
 qui fuerunt sint amicissimi. Sed tamen cum in 
 animis hominum tantae latebrae sint et tanti reces- 
 sus, augeamus sane suspicionem tuam : simul enim 
 augebimus diligentiam. Xam quis est omnium tarn 
 
 15 ignarus rerum, tarn rudis in re publica, tam nihil 
 umquam nee de sua nee de communi salute cogitans, 
 qui non intelligat tua salute contineri suam et ex 
 unius tua vita pendere omnium? Equidem de te 
 dies noctesque, ut debeo, cogitans casus dumtaxat 
 
 20 humanos et incertos event us valet udinis et naturae 
 communis fragilitatem extimesco, doleoque, cum res 
 publica immortalis esse debeat, earn in unius mor- 
 tals anima consistere. Si vero ad humanos casus 
 incertosque motus valetudinis sceleris etiam accedit 
 
 25 insicliarumque consensio, quern deum, si cupiat, posse 
 opitiilari rei publicae credamus ? 
 
 8. Omnia sunt excitauda tibi, C. Caesar, uni, quae 
 jacere sentis, belli ipsius impetu, quod necesse fuit, 
 perculsa atque prostrata : constituenda judicia, revo- 
 
 30 canda fides, comprimendae libidines, propaganda 
 suboles, omnia, quae dilapsa jam diinuxerunt, seve- 
 ns legibus vincienda sunt. Non fuit recusandum 
 in tanto civili bello, tanto animorum ardore et ar- 
 morum, quin quassata res publica, quicumque belli 
 
 35 eventus fuisset, multa perderet et ornamenta digni- 
 tatis et praesidia stabilitatis suae, multaque uterque 
 dux faceret armatus, quae idem togatus fieri prohi- 
 buisset : quae quidem tibi nunc omnia belli vulnera 
 sananda sunt, quibus praeter te nemo mederi po; 
 
PRO M. MARCELLO ORATIO. 105 
 
 Itaqae Ulam taam praeclarissimam et Bapientissi- 
 
 lnam vmvm invitus audivi : "Satis din vel naturae 
 vixi vel gloriae." Satis, bi it a vis. fortasse Datura 
 addo etiam, si placet, gloriae : at, quod maximum 
 . patriae certe parum. Quare omitte istam, quae- 
 
 doctorum hominum in contemnenda morte pru- 
 dentiam: noli nostro periculo esse sapiens. Saepe 
 enim venit ad auivs meas, te idem istud nimis cre- 
 bro dicece tibi satis te vixisse. Credo, Bed turn id 
 audirem, Bi tibi soli viveres ant si tibi etiam soli 10 
 natufi mium salntem civium cunctamque 
 
 rem publicam res tuae gestae complexae sunt; tan- 
 tum abes a perfectione maximornm operum, ut fun- 
 damenta nondum quae cogitas jeceris: bic tu mo- 
 d u m vitae tuae non salute rei publicae, sed aequitate 15 
 animi deiinies ? Quid, si istud ne gloriae tuae qui- 
 dem satis est ? Cujus te esse avidissimum, qnamvis 
 non negabis. Parumne igitur, inquies, 
 magna relinquemus ? Immo vero aliis quamvis mul- 
 tis satis, tibi uni parum ; quiequid est enim, quamvis 20 
 amplum sit, id est parum turn, cum est aliquid am- 
 plius. Quod Bi rertim tuarum immortalium, C. Cae- 
 sar, hie exit us 1'uturus fuit, ut devietis adversariis 
 rem publicam in eo statu relinqueres, in quo nunc 
 
 . vide, (piaeso, ne tua divina virtus admirationis 25 
 
 plus -it habitura quam gloriae: si quidem gloria est 
 
 illustris ae pervagata magnorum vel in suos vel in 
 
 patriam vel in omne genus hominum famameritorum. 
 
 ( .). Eaec igitur til)i reliqua pars est; hie restat 
 
 us, in hue elaborandum est, ut rem publicam 30 
 eaque tu in primis summa tranquillitate 
 et otid perfruare: turn te, si voles, cram et patriae 
 quod debes Bolveris et naturam ipsam expleveris 
 Batietate vivendi. >ati> din vixisse dicito. Quid est 
 enim omnino hoc ipsum din, in quo eat aliquid ex- 
 tremum? Quod cum venit. omnis roluptas prae- 
 terita pro nihilo est, quia postea nulla est futura. 
 Quamquam iste tuns animus numquam bis angust 
 quas natura nobis ad vivendum dedit, contentus fuit, 
 
106 M. TULLII CICERONIS 
 
 semper immortalitatis amore flagravit. Nee vero 
 haec tua vita ducenda est, quae corpore et spiritu 
 continetur: ilia, inquam, ilia vita est tua, quae vi- 
 gebit memoria saeculorum omnium, quam posteritas 
 5 alet, quam ipsa aeternitas semper tuebitur. Huic 
 tu inservias, huic te ostentes oportet, quae quidem 
 quae miretur jam pridem multa habet; nunc etiam 
 quae laudet exspectat. Obstupescent posteri certe 
 imperia, provincias, Rhenum, Oceanum, Nilum, 
 
 10 pugnas innumerabiles, incredibiles victorias, monu- 
 menta, munera, triumphos audientes et legentes 
 tuos : sed nisi haec urbs stabilita tuis consiliis et 
 institutis erit, vagabitur modo tuum nomen longe 
 atque late, sedem stabilem et domicilium certum non 
 
 15 habebit. Erit inter eos etiam, qui nascentur, sicut 
 inter nos fuit, magna dissensio, cum alii laudibus 
 ad caelum res tuas gestas efferent, alii fortasse ali- 
 quid requirent, idque vel maximum, nisi belli civilis 
 incendium salute patriae restinxeris, ut illud fati 
 
 20 fuisse videatur, hoc consilii. Servi igitur eis etiam 
 judicibus, qui multis post saeculis de te judicabunt 
 et quidem haud scio an incorruptius quam nos ; nam 
 et sine amore et sine cupiditate et rursus sine odio 
 et sine invidia judicabunt. Id autem etiam si turn 
 
 25 ad te, ut quidam falso putant, non pertinebit, nunc 
 certe pertinet esse te talem, ut tuas laudes obscu- 
 ratura nulla umquam sit oblivio. 
 
 10. Diversae voluntates civium fuerunt distractae- 
 que sententiae ; non enim consiliis solum et studiis, 
 
 30 sed armis etiam et castris dissidebamus ; erat enim 
 obscuritas quaedam, erat cert amen inter clarissimos 
 duces ; multi dubitabant quid optimum esset, multi 
 quid sibi expediret, multi quid deceret, nonnulli 
 etiam quid liceret. Perfuncta res publica est hoc 
 
 35 misero fatalique bello : vicit is, qui non fortuna 
 inflammaret odium suuni, sed bonitate leniret ; neque 
 omnes, quibus iratus esset, eosdem etiam exsilio aut 
 morte dignos judicaret ; anna ab aliis posita, ab aliis 
 erepta sunt: ingratus est injustusque civis, qui 
 
PRO M. HABOELLO ORATIO. 107 
 
 arniorum periculo liberates aiiiniuin tai 
 armatum, at etiam ille melior .-it. qui in acie c 
 (jui in causa animam profudit ; quae enim pertina* 
 quibusdam, eadem aliis constantia videri potest : Bed 
 jam omnia Fracta dissensio est armis, exstincta aequi- 5 
 tate victoris : restat at omnes unum velint, qui mo 
 babent aliquid uon solum Bapientiae, sed etiam sani- 
 taiis. Nisi te, G« Oaesar, Balvo et in ista sententia, 
 qua (-aim antra turn hodie vel maxime usus es, D 
 nente, salvi esse non possumus. Quare omm is te, 10 
 qui haec salve esse rolumus, et hortamur et ob 
 (•ramus, at vitac tuae et saluti consulas, omnesque 
 tibi, ut pro aliis etiam loquar quod de me ipse sentio, 
 quoniam subesse aliquid putas quod cavendum sit, 
 non modo excubias et custodias, sed etiam laterum 15 
 nostrorum oppositus et eorporum pollicemur. 
 
 11. Bed ut, unde est orsa, in eodem terminetur 
 oratio, maxima- tibi omnes gratias agimus, C. Oafr- 
 3 etiam liabemus : nam omnes idem Ben- 
 tiunt, quod ex omnium precibus et laerimis sentire 20 
 potuisti; sed quia non est omnibus stantibus ne- 
 »• dieere, a me certe dici rolunt, eui n 
 quodam modo. et quod fieri decet M. Mar- 
 cello a te huic ordini populoque Romano et rei 
 publieae reddito, fieri id intelligO ; nam laetari 25 
 omnes non de unius solum, sed de eomniuni om- 
 nium salute sentio; quod autem summae benevo- 
 lent;, quae mea erga ilium omnibus semper 
 QOta l'uit, ut vix C. -Mareello, optimo et amantis 
 mo fratri, praeter eum quidem cederem Gemini, cum 30 
 id sollicitudine, cura, labors tarn diu praestiterim, 
 quam diu est de illius salute dubitatum, certe I 
 tempore magnis curis, m doloribus liberal 
 praestare debeo. [taque tibi grati 
 
 ut omnibus me rebus a te mm CO&servatO BO- 35 
 
 lum. sed etiam ornato. tamni ad tua in me unum 
 
 innumerabilia nierita, quod fieri jam posse uon arbi- 
 
 trabar, maximus hoe fcuo facto CUmulu Werit 
 
M. TULLI1 CICERONIS 
 PRO T. ANNIO MILONE ORATIO. 
 
 1. Etsi vereor, judices, ne turpe sit pro fortissimo 
 viro dicere incipientem timere miniraeque deceat, 
 cum T. Annius ipse magis de rei publicae salute 
 quam de sua perturbetur, me ad ejus causam parem 
 5 animi magnitudinem adferre non posse, tamen haec 
 novi judicii nova forma terret oculos, qui quocumque 
 inciderunt, consuetudinem fori et pristinum morem 
 judiciorum requirunt. Non enim corona consessus 
 vester cinctus est, ut solebat ; non usitata frequentia 
 
 10 stipati sumus ; non ilia praesidia, quae pro templis 
 omnibus cernitis, etsi contra vim collocata sunt, non 
 adferunt tamen oratori aliquid, ut in foro et in judi- 
 cio, quamquam praesidiis salutaribus et necessariis 
 saepti sumus, tamen ne non timere quidem sine ali- 
 
 15 quo timore possimus : quae si opposita Miloni puta- 
 rem, cederem tempori, judices, nee inter tantam vim 
 armorum existimarem esse oratori locum : sed me 
 recreat et reficit Cn. Pompeii, sapientissimi et justis- 
 simi viri, consilium, qui profecto nee justitiae suae 
 
 20 putaret esse, quem ream sententiis judicum tradidis- 
 set, eundem telis militum dedere, nee sapientiae, 
 temeritatem concitatae multitudinis auctoritate pu- 
 blics arm are. Quamobrem ilia arm a, centuriones, 
 cohort es non periculum nobis, sed praesidium de- 
 
 25 nuntiant, neque solum ut quieto, sed etiam ut mag- 
 no animo simus hortantur, neque auxilium modo 
 defensioni meae, verum etiam silentium pollieentur. 
 
 108 
 
PRO T. ANNIO 1CILONE OB 109 
 
 Reliqaa veto multitudo, quae quidem est civic 
 tota nostra est. Deque eorum quiaquam, qaoa ondi- 
 qae intuentea, ande aliqua fori para aspici p< 
 hujua exitum judicii exspectanto *um 
 
 virt nt i Milonis favet turn de Be, de liberie Buia, i 
 patria, de fortunia bodierno die decertari putat 
 
 8. riiiiin genua eat adveraum infestumque nobia 
 eorum, quoa 1*. Clodii furor rapinia et incendiie 
 omnibu8 exitiis publicia pavit ; qui beaterna etiam 
 concione incitati Bunt, ut vobia voce praeirent quid 10 
 judicaretis: quorum clamor si qui forte fuerit, ad- 
 moneffe 7oa debebit, ut cum civem retineatis, qui 
 Bemper genus illud bominum clamoreaque maxim 
 prae reatra salute aeglexit Quamobrem ad< - 
 animis, judices, et timorem, si quern habetis, de- 15 
 ponite: nam si umquam de bonis et fort i bus vi 
 si umquam de bene meritis civibus potestas robis 
 judicandi fuit, si denique umquam locus amplissimo- 
 rum ordioum delecti8 viris datu8 eat, ut sua studia 
 erga fortes et bon< quae vultu el verbis 
 
 it, re e1 Bententiia declararent, hoc* pro- 
 feeto tempore earn potestatera omnem vos babel 
 
 •atuatis utrum Dos, qui Bemper restrae auctori- 
 tati dediti fuimus, Bemper miseri lugeamua an diu 
 eexati a perditissimia civibua aliquando per \ 
 per vestram fidem, virtutem Bapientiamque recre- 
 emur. Quideuim nobis duobus, judices, laboriosius, 
 quid magis Bollicitum, magia exercitum dici aut Sngi 
 potest, qui Bpe amplissimorum praemiorum ad nun 
 publicam adducti metu crudelissimorum Bupplici 
 rum carere Don possumus? Equidem ceteras tem- 
 pe8tatea et prooellaa in illia dumtaxat Quctibua con- 
 cionum Bemper putavi Miloui esse subeundas, quia 
 
 per pro bonis contra improboa Beu8erat ; injudi- 
 cio vcro et in eo consilio, in quo ex cunctia ordinibu 
 ampliaaimi \ iri judicarent, uumquam existimavi 
 Bpem all am esse habituros Milonis inimicoa ad qua 
 dod modo Balutem exatinguendam, Bed etiam g 
 riara per tal i ndam. Quamquam in 
 
110 M. TULLII CICERONIS 
 
 hac causa, judices, T. Annii tribunatu rebusque om- 
 nibus pro salute rei publicae gestis ad hujus criminis 
 defensionem non abutemur : nisi oculis videritis in- 
 sidias Miloni a Clodio factas, nee deprecaturi sumus, 
 5 ut crimen hoc nobis propter multa praeclara in rem 
 publicam merita condonetis, nee postulaturi, ut, si 
 mors P. Clodii salus vestra fuerit, idcirco earn vir- 
 tuti Milonis potius quam populi Romani felicitati 
 adsignetis ; sed si illius insidiae clariores hac luce 
 
 10 fuerint, turn denique obsecrabo obtestaborque vos, 
 judices, si cetera amisimus, hoc saltern nobis ut re- 
 linquatur, ab inimicorum audacia telisque vitam ut 
 impune liceat defendere. 
 
 3. Sed ante quam ad earn orationem venio, quae 
 
 15 est propria vestrae quaestionis, videntur ea esse 
 refutanda, quae et in senatu ab inimicis saepe jac- 
 tata sunt et in concione ab improbis et paulo ante 
 ab accusatoribus, ut omni errore sublato rem plane, 
 quae veniat in judicium, videre possitis. Xegant 
 
 20 intueri lucem esse fas ei, qui a se hominem occisum 
 esse fateatur. In qua tandem urbe hoc homines 
 stultissimi disputant ? Xempe in ea, quae primum 
 judicium de capite vidit M. Horatii, fortissimi viri, 
 qui nondum libera civitate tamen populi Romani 
 
 25 comitiis liberatus est, cum sua manu sororem esse 
 interfectam fatereter. An est quisquam qui hoc 
 ignoret, cum de homine occiso quaeratur, aut negari 
 solere omnino esse factum aut recte et jure factum 
 esse defendi ? Xisi vero existimatis dementem P. 
 
 30 Africanum fuisse, qui cum a C. Carbone tribuno 
 plebis seditiose in concione interrogaretur, quid de 
 Ti. Gracchi morte sentiret, respondent jure caesum 
 videri. Neque enim posset aut Ahala ille Servilius 
 aut P. Xasica aut L. Opimius aut C. Marius aut me 
 
 35 consule senatus non nefarius haberi, si sceleratos 
 cives interfici nefas esset. Itaque hoc, judices, non 
 sine causa etiam fictis fabulis doctissimi homines 
 memoriae prodiderunt, eum, qui patris ulciscendi 
 causa matrem necavisset, variatis hominum senten- 
 
PRO T. AXXIO MILON HO. Ill 
 
 1 1 n dirina 
 entia liberatum. Quod si duodecim tabuli 
 tuniuni furem quoquo modo, diurnum autem 
 aderet, interfici impune voluerunt, q 
 qui, qaoquo modo quid inter! it, puniendum 5 
 
 putet, cum videat aliquando gladium I homi- 
 
 nem occidendam ab ipsis pon 
 4. Atqui si tempos est ullum jure bominia ne- 
 di, quae multa Bunt, certe illud est non modo 
 justum, verum etiam necessarium, cum vi vis illata 10 
 
 enditur, Pudicitiam cum eriperet militi tribun 
 militaris id exercitu 0. Marii, propinquu im- 
 
 peratoris, int a ab eo est, cui vim adferebat; 
 
 aim probus adoleaeens periculose quam p 
 turpiter maluit; atque hunc ille summus vir 15 
 solutum periculo liberavit. Insidiatori vero 
 et latroni quae potest inferri injusta nex 1 Quid 
 ritatus nostri, quid gladii volunt ? Quos habere 
 . si uti illis nullo pacto lieeret. E 
 igitur haec, judices, nun scripta, Bed nata lex. quam 20 
 didicimi gimus, rerum ex natura 
 
 i arripuimus, bausimus, expressimus, ad quam 
 ■ d facta, n<>n instituti, Bed imbuti sum 
 a in aliquaa insidias, si in vim et in 
 aum aut inimicorum incidisset, omni - 
 honesta rati xpediendae Balutis; Bilent enim 
 
 iter arma m bari jubent, cum 
 
 qui i ire velit. ante injusta poena luenda 
 
 quam ju persapienter et quodam 
 
 its dat ipsa lex p endi, qui 
 
 nun hominem occidi, an telo homi 
 
 it. cum non telum qu 
 
 tur, qui Bui defendendi causa telo esse! us 
 iidendi causa bal um judii 
 
 retur. Quapropter hoc maneat in causa, ju 
 non enim dubito quin probaturus aim i 
 
 quod ol aon 
 
 Q jure in, 
 [uitur illud, quod a M 
 
112 M. TULLII CICERONIS 
 
 sime dicitur, caedam, in qua P. Clodius occisus est, 
 senaturn judicasse contra rem publicam esse factam. 
 Illam vero senatus non sententiis suis solum, sed 
 etiam studiis coruprobavit. Quoties enim est ilia 
 5 causa a nobis acta in senatu ! Quibus assensionibus 
 universi ordinis, quam nee tacitis nee occultis ! Quan- 
 do enim frequentissimo senatu quattuor aut sum- 
 mum quinque sunt inventi qui Milonis causam non 
 probarent ? Declarant hujus ambusti tribuni plebis 
 
 10 illae intermortuae conciones, quibus quotidie meam 
 potentiam invidiose criniinabatur, cum diceret sena- 
 tum non quod sentiret, sed quod ego vellem decer- 
 nere ; quae quidem si potentia est appellanda pot i us 
 quam aut propter magna in rem publicam merita 
 
 15 mediocris in bonis causis auctoritas aut propter hos 
 officiosos labores meos nonnulla apud bonos gratia, 
 appelletur ita sane, dum modo ea nos utamur pro 
 salute bonorum contra amentiam perditorum. Hanc 
 vero quaestionem, etsi non est iniqua, numquam 
 
 20 tamen senatus constituendam putavit ; erant enim 
 leges, erant quaestiones vel de caede vel de vi, nee 
 tantum maerorem ac luctum senatui mors P. Clodii 
 adferebat, ut nova quaestio constitueretur ; cujus 
 enim de illo incesto stupro judicium decernendi se- 
 
 25 natui potestas esset erepta, de ejus interim quis po- 
 test credere senaturn judicium novum constituendum 
 putasse? Cur igitur incendiuui curiae, oppugna- 
 tionem aedium M. Lepidi, caedem hanc ipsam con- 
 tra rem publicam senatus factam esse decrevit ? 
 
 30 Quia nulla vis umquam est in libera civitate sus- 
 cepta inter cives non contra rem publicam. Xon 
 enim est ilia defensio contra vim umquam optanda, 
 sed nonnumquam est necessaria : nisi vero aut ille 
 dies, quo Ti. Gracchus est caesus, aut ille, quo Gai- 
 
 35 us, aut quo arma Saturnini, etiam si e re publica 
 
 oppressa sunt, rem publicam tamen non vulnerarunt. 
 
 6. Itaque ego ipse decrevi, cum caedem in Appia 
 
 factam esse const aret, non eum, qui se defendisset, 
 
 contra rem publicam fecisse. sed, cum inesset in re 
 
N'10 MILONE ORATIO. 113 
 
 et insidiae, crimen jadicio reservavi, rem notari 
 Quod Bi per fariosum ilium tribunum Benatui quod 
 Bentiebal perfioere licuisset, uovam quaestionem 
 uullam haberemus; decernebat enim, at reterib 
 legibus, tantummodo extra ordinem, quaereretur. 5 
 Divisa Bententia eel postulante nescio quo: nihil 
 enim m -' omnium me Aagitia profern 
 
 reliqua auctoritas Benatus empta intercession Bub- 
 lata i 
 
 At enim On. Pompeius rogatione sua et de re et 10 
 
 causa judicavit: tulit enim de caede, quae in 
 Appia Ha facta in qua p. Clodius occie 
 
 i. Quid ergo tulit? Nempe ut quaereretur. 
 Quid porro quaerendum est 1 Factumne sit ( At 
 constat A quo? At paret Vidit igitur etiam 15 
 in confessione facta juris tamen defensionem Buscipi 
 posse: quod nisi vidisset posse absolvi eum, qui 
 fateretur, rum rideret uos fateri, neque quaeri urn- 
 quam ju nee robis tain hanc salutarem in 
 
 judicando litteram quam illam tristem dedisset. 20 
 Mihi vcro Cn. Pompeius non inodo nihil gravius 
 contra Milonem judicasse, Bed etiam Btatuisse vide- 
 tar, quid 70S in judicando Bpectare oporteret; nam 
 qui non poenam confessioni, Bed defensionem dedit, 
 is causam interitus quaerendam, non interitura pu- 25 
 tavit. Jam ill ml ipse dicet profecto, quod sua 
 Bponte fecit, Publione Olodio tribuendum putarit an 
 tempori. 
 
 7. Domi suae nobilissimus rir, Benatus propug- 
 uatoratque illis quidem temporibus paene patronu 
 avunculus hujus judicis nostri. fortissimi viri, ML 
 
 onis, tribunus plebis M. Drusuf 
 nihil de ejus morte populus consultus, nulla quaestio 
 Quantum luctum in hac prbe 
 
 e a D08tris patribus accepimus, cum P 
 
 domi bu centi ilia nocturna \ illata \ 
 
 Quia turn non gemuit? Quia non arsit dolore, quern 
 
 immortalem, si fieri posset, omnes esse cuperent, 
 
 ne necessariam quidem ezspectatam esse nior- 
 
114 M. TULLII CICERONIS 
 
 tern ? Xum igitur ulla quaestio de Africani morte 
 lata est ? Certe nulla. Quid ita ? Quia non alio 
 facinore elari homines, alio obscuri necantur : intersit 
 inter vitae dignitatem summorum atque infimorum ; 
 5 mors quiclem illata per scelus isdem et poenis tenea- 
 tur et legibus ; nisi forte magis erit parricida, si qui 
 consularem patrem quam si quis huniilem necarit, 
 aut eo mors atrocior erit P. Clodii, quod is in monu- 
 mentis majorum suorum sit interfeetus ; hoc enim 
 
 10 ab istis saepe dicitur; proinde quasi Appius ille 
 Caecus viam muniverit, non qua populus uteretur, 
 sed ubi impune sui posteri latrocinarentur ! It a que 
 in eaclem ista Appia via cum ornatissimum equitem 
 Romanum P. Clodius M. Papirium occidisset. non 
 
 15 fuit illud facinus puniendum ; homo enim nobilis in 
 suis monumentis equitem Romanum occiderat : nunc 
 ejusdem Appiae nomen quant as tragoedias excitat ! 
 Quae crueutata antea caede honesti atque inno- 
 centis viri silebatur, eadem nunc crebro usurpatur, 
 
 20 postea quam latronis et parricidae sanguine imbuta 
 est. Sed quid ego ilia commemoro ? Comprehensus 
 est in templo Castoris servus P. Clodii, quern ille 
 ad Cn. Pompeium interficiendum collocarat ; extorta 
 est ei confitenti sica de manibus ; caruit foro postea 
 
 25 Pompeius, caruit senatu, caruit publico ; janua se 
 ac parietibus. non jure legum judiciorumque texit : 
 num quae rogatio lata, num quae nova quaestio de- 
 creta est? Atqui si res, si vir. si tempos ullum 
 dignum fuit. certe haec in ilia causa summa omnia 
 
 30 fuerunt : insidiator erat in foro collocatus atque in 
 vestibulo ipso senatus ; ei viro autem mors para- 
 batur, cuius in vita nitebatur salus civitatis ; eo 
 porro rei publicae tempore, quo, si unus ille occi- 
 disset, non haec solum civitas, sed gentes omnes 
 
 35 coucidissent. Nisi vero quia perfecta res non est, 
 non fuit punienda, proinde quasi exitus rerum. non 
 horn inum consilia legibus vindicentur : minus do- 
 lendum fuit re non perfecta, sed puniendum certe 
 nihilo minus. Quoties ego ipse, judices, ex P. Clo- 
 
PRO T. AXXIO MILONE ORATIO. 115 
 
 dii telia et ex cruentia ejus manibua effugil Ex qui- 
 bas si me nun wl mea rel rei publicae fbrtuna 
 tandem de interitu meo qtiaeatfonem 
 tulisft 
 
 Sed Btulti Bumua qui Prusum, qui Africanum, 5 
 Pompeium, noamet ipsos cum 1*. Clodio conferre 
 aadeamus; tolerabilia fuerunt ilia: P. Olodii mor- 
 tem aequo animo ferre netno potest: luget Benatus, 
 maeret equeater ordo, tota civitas confecta senio < - 
 Bqualent municipia, afllictantur coloniae, agri deni- 10 
 que ipsi tarn beneficum, tarn salutarem, tarn mansue- 
 tuin civem desiderant. Non fuit ea causa, judic 
 profecto, noii fuit. cur sibi censeret Pompeiua quacsti- 
 onem ferendam, .sed homo sapiens atque alta et di- 
 vina quadam mente praedttua multa vidit: fuisse 15 
 ilium sibi inimicum, familiarem Milonem ; in com- 
 muni omnium laetitia si etiam ipse gauderet, timuit 
 ne videretur infirmior fides reeonciliatae gratiae ; 
 multa etiam alia vidit, sed illud maxime, quamvis 
 atrociter ipse tuliaset, voa tamen fortiter judicaturos. 20 
 Itaque delegil ex florentiaaimia ordinibus ipsa lu- 
 mina, Deque vero. quod nonnulli dictitant, secrevit 
 injudicibua legendis amicoa meos; Deque enim hoc 
 itavit vir juatiaaimua, neque in bonis viris le- 
 gendia id adaequi potuisset, etiam si cupisset Non 25 
 enim mea gratia familiaritatibua continetur, quae 
 late patere non poesunt, propterea quod conauetu- 
 dines victua non poaaunt esse cum multis; Bed, ai 
 
 quid pOS8UmQS, ex eo p088UmU8, quod res publica 
 
 •'.njunxit cum bonis: ex quibus ille cum opti- 30 
 - viroa legeret idque maxime ad (idem Buam 
 pertinere arbitraretur, non potuit leu-ore non studio- 
 mei Quod vero te, L. Domiti, huie quaestioni 
 e maxime roluit, nihil quaeaivit aliud i 
 juatitiam, gravitatem, humanitatem, (idem. Tulit 35 
 ut con3ularem n« : credo, quod principum 
 
 munua e88eduoebat reaistereet levitati multitudini8 
 el perditorum temeritati; Q8ularibua te creavit 
 
 ls8imum: dederaa enim quam contemnerea po- 
 
116 M. TULLII CICERONIS 
 
 pulares insanias jam ab adolescentia documenta 
 maxima. 
 
 9. Quamobrem, judices, ut aliquando ad causam 
 crimenque veniamus, si neque omnis confessio facti 
 5 est inusitata, neque de causa nostra quicquam aliter 
 ac nos vellemus a senatu judicatum est, et lator ipse 
 legis cum esset controversia nulla facti, juris tamen 
 disceptationem esse voluit et ii lecti judices isque 
 praepositus est quaestioni, qui haec juste sapienter- 
 
 10 que clisceptet, reliquum est, judices, ut nihil jam 
 quaerere aliud debeatis nisi uter utri insidias fecerit. 
 Quod quo facilius argumentis perspicere possitis, 
 rem gestam vobis dum breviter expono, quaeso, 
 diligenter attendite. 
 
 15 P. Clodius cum statuisset omni scelere in prae- 
 tura vexare rem publicam videretque ita tracta esse 
 comitia anno superiore, ut non multos menses prae- 
 turam gerere posset, qui non honoris gradum specta- 
 ret, ut ceteri, sed et L. Paulum collegam effugere 
 
 20 vellet, singulari virtute civem, et annum integrum 
 ad dilacerandam rem publicam quaerere t, subito re- 
 liquit annum suum seseque in annum proximum 
 transtulit, non, ut fit, religione aliqua, sed ut habe- 
 ret, quod ipse dicebat, ad praeturam gerendam, hoc 
 
 25 est, ad evertendam rem publicam, plenum annum 
 atque integrum. Occurrebat ei mancam ac debilem 
 praeturam futuram suam consule Milone ; eum porro 
 summo consensu populi Romani consulem fieri vide- 
 bat. Contulit se ad ejus competitores, sed ita, totam 
 
 30 ut petitionem ipse solus etiam invitis illis guberna- 
 ret, tota ut comitia suis, ut dictitabat, humeris susti- 
 neret ; convocabat tribus, se interponebat, Collinam 
 no vara delectu perditissimorum civium conscribe- 
 bat : quanto ille plura miscebat, tanto hie magis in 
 
 35 dies convalescebat. Ubi vidit homo ad omne faci- 
 nus paratissimus fortissimum virum, inimicissimum 
 suum, certissimum consulem, idque intellexit non 
 solum sermonibus, sed etiam suffragiis populi Ro- 
 mani saepe esse declaratum, palam agere coepit et 
 
ri orai 117 
 
 at 
 
 patM. Siirmticuvit ii<M« Mepe in Krnutu. dixit in 
 
 mimum (jiuidridu 
 jM-riturum ; q 
 
 lo Interim cam 
 
 diem xm KalendM l \b ICilonl esse 
 
 I i tlumiiicin p 
 
 j»ri<: nam fondam, * j - . 
 
 turn est, .Mii 
 
 i turbulentam, in qui "'»r 
 
 llil trln: 
 
 t, numquara reli M m cum 
 
 • a faieeel 
 
 . 
 r, dura 
 
 . nulla 
 nullifl impedimentis, nullif 
 
 -••t. pom reheretnr in rbeda, pamalfr 
 
 ncil 
 I Arum p 
 
 lisiset seq 
 
118 M. TULLII CICERONIS 
 
 cum Clodio, gladiis eductis, partim recurrere ad rhe- 
 dam, ut a tergo Milonem adorirentur, partim, quod 
 hunc jam interfectum putarent, caedere iucipiunt 
 ejus servos, qui post erant ; ex quibus qui animo 
 5 fideli in dominum et praesenti fuerunt, partim occisi 
 sunt, partim, cum ad rhedam pugnari viderent, do- 
 mino succurrere prohiberentur, Milonem occisum et 
 ex ipso Clodio audirent et re vera putarent, fecerunt 
 id servi Milonis (dicam enim aperte non derivandi 
 
 10 criminis causa, sed ut factum est), nee imperante nee 
 sciente nee praesente domino, quod suos quisque 
 servos in tali re facere voluisset. 
 
 11. Haec, sicuti exposui, ita gesta sunt, judices: 
 insidiator superatus est, vi victa vis vel potius op- 
 
 15 pressa virtute audacia est. Nihil dico quid res 
 publica consecuta sit, nihil quid vos, nihil quid orn- 
 nes boni : nihil sane id prosit Miloni, qui hoc fato 
 natus est, ut ne se quidem servare potuerit quin 
 una rem publicam vosque servaret. Si id jure fieri 
 
 20 non potuit, nihil habeo quod defendam ; sin hoc et 
 ratio doctis et necessitas barbaris et mos gentibus 
 et feris etiam beluis natura ipsa praescripsit, ut 
 omnem semper vim, quacumque ope possent, a cor- 
 pore, a capite, a vita sua propulsarent, non potestis 
 
 25 hoc facinus improbum judicare quin simul judicetis 
 omnibus, qui in latrones inciderint, aut illorum telis 
 aut vestris sententiis esse pereundum. Quod si ita 
 putasset, certe optabilius Miloni fuit dare jugulum 
 P. Clodio, non semel ab illo neque turn primum 
 
 30 petitum, quam jugulari a vobis, quia se non jugu- 
 landum illi tradidisset ; sin hoc nemo vestrum ita 
 sentit, non illud jam in judicium venit, occisusne sit, 
 quod fatemur, sed jure an injuria, quod multis in 
 causis saepe quaesitum est. Insidias factas esse 
 
 35 constat, et id est, quod senatus contra rem publicam 
 factum judicavit ; ab utro factae sint incertum est : 
 de hoc igitur latum est ut quaereretur. Ita et se- 
 natus rem, non hominem notavit et Pompeius de 
 jure, non de facto quaestionem tulit. Xuni quid 
 
NIO KILOS TIO. 119 
 
 nr aliud in judicium venit nisi uter utri Lnsidi 
 
 rit ? Profecto nihil : si hie illi. at ue Bit impui 
 si ille buic, ui Bcelere Bolvamur. 
 
 L2, Quonam igitur pacto probari pbtest insidii 
 Miloni fecisse Clodiui est in ilia quidem 5 
 
 tam audaci, tarn nefaria belua docere, magnam ai 
 causam, magnam spem in Milonis morte propositam, 
 magnas utilitatea fuisse, [taque Qlud Cassianum, 
 1 cui bono foerit,' in his personis valeat, etsi boni 
 nullo emolument*) impelluntur in fraudem, improbi lo 
 Baepe parvo. Atqui Milone interfecto Clodius ha 
 ad8equebatur y non modout praetor esset noneoeon- 
 aleris nihil facere p d etiam ut 
 
 eis consulibus praetor esset, quibus si non adjuvami- 
 
 at conniventibus oerte aperaret po aludere 15 
 
 in illis suis cogitatia furoribus: cujus illi conatus, ut 
 ipse ratiocinabatur, nee cuperent reprimere, u p 
 Bent, nun tantum beneficium ei Be debere arbitra- 
 rentur, et, si vellent, fortasse vix possent firang 
 hominis sceleratissimi corroboratam jam retustate 20 
 audaciam. An veto, judices, voa Boli ignoratis, v . 
 bospitea in hac urbe rersamini, vestrae peregrinao- 
 tur aurea ueque in hoc pervagato civitatis sermone 
 
 jantur, quas ille !■ leges nominandae Bunt 
 
 urbis, pestea ivi publicae, fuerit impoe 
 turns nobi8 omnibus atque inusturus? Exhibe, 
 quaeso, Sexte Clodi, ezhibe librarium illud legum 
 
 brarum, quod te aiunt eripuisse e domo el ex 
 mediis armis turbaque nocturna tamquam Palladium 
 Bustulisse, nt praeclarum videlicet munua atque in- 80 
 Btrumentum tribunatua ad aliquem, si nactus 
 qui tuo arbitrio tribunatum gereret, deferre pose 
 Atque per • * * An hujua ille legis, quam Clodiua 
 
 e inventam gloriatur, mentionem facere am 
 viv<» Milone, nou dicam consule? De nostrum :J."> 
 enim omnium — non audeo totum dicers Videte 
 quid ea vitii lex babitura foerit, cujus pericul 
 
 in reprehensio est Bl aspexit me illis quidem 
 oculis, quibus turn solebat, rum omnibus omnia mi- 
 nabatur. Move! me quippe lumen curiae. 
 
120 M. TULLII CICERONIS 
 
 13. Quid ? Tu me tibi iraturu, Sexte, putas, cajus 
 inhnicissimuni niulto crudelius etiara punitus es, 
 quam erat huinanitatis meae postulare ? Tu P. 
 Clodii cruentuin cadaver ejecisti dorno, tu in publi- 
 5 cum abjecisti, tu spoliatuin iinaginibus, exsequiis, 
 pompa, laudatione, infelicissiuiis lignis semiustila- 
 tum nocturnis canibus dilauiandum reliquisti. Qua- 
 re, etsi nefarie fecisti, tainen, quoniam in ineo ininii- 
 co crudelitatem expronipsisti tuam, laudare non pos- 
 
 10 sum, irasci certe non debeo. Audistis, judices, 
 quantum Clodii inter fuevvt occidi Milonem: con- 
 vertite animos nunc vicissim ad Milonem. Quid 
 Milonis intererat interfici Clodium ? Quid erat cur 
 Milo non dicam admitteret, sed optaret ? Obstabat 
 
 15 in spe consulatus Miloni Clodius. At eo repugnante 
 fiebat, immo vero eo fiebat magis, nee me suffraga- 
 tore meliore utebatur quam Clodio. Yalebat apud 
 vos, judiees, Milonis erga me reinque publicam meri- 
 torum memoria, valebant preces et lacrimae nostrae, 
 
 20 quibus ego turn vos mirifice moveri sentiebam, sed 
 plus multo valebat periculorum impendentium timor. 
 Quis enim erat civium qui sibi solutam P. Clodii 
 praeturam sine maximo rerum novarum metu pro- 
 poneret ? Solutam autem fore videbatis, nisi esset 
 
 25 is consul, qui earn auderet possetque constringere : 
 eum Milonem unum esse cum sentiret universus 
 populus Romanus, quis dubitaret suffragio suo se 
 metu, periculo rem publicam liberare ? At nunc, 
 Clodio remoto, usitatis jam rebus enitendum est 
 
 30 Miloni, ut tueatur dignitatem suam : singularis ilia 
 et huic uni concessa gloria, quae quotidie augebatur 
 frangendis furoribus Clodianis. jam Clodii morte 
 cecidit. Yos adepti estis, ne quern civem metuere- 
 tis ; hie exercitationem virtutis, suffragationem con- 
 
 35 sulatus, fontem perennem gloriae suae perdidit : 
 itaque Milonis consulatus, qui vivo Clodio labefac- 
 tari non poterat, mortuo denique temptari coeptus 
 est. Non modo igitur nihil prodest, sed obest etiam 
 Clodii mors Miloni. At valuit odium, fecit iratus, 
 
PRO T. A OKATIO. 121 
 
 fecit inimicus, fuit ultor injuria**, punitor doloris Bui. 
 Quid? Si haeo non dico mqjora fuerunt in I 
 quam in Milone, Bed in Ulo maxima, nulla in h- 
 quid vultia amplius? Quid enim odisset Clodium 
 Milo, Begetem ac materiem Buae gloriae, praeter b< 
 civile odiam, quo omnes improbos odimus? lilt* 
 eral at odisset primum defensorem Balutis m< 
 deinde rexatorem fiiroris, domitorem armorum buo- 
 rum, postremo etiam accusatorem Buum ; reus enim 
 Milonia lege Plotia t'nit Clodius, quoad vixit. Quo 10 
 tandem animo hoc tyrannum ilium tulisse crediti 
 Quantum odium illiue et in homine iqjusto quam 
 etiam justum fuisse ? 
 
 14. Eteliquum est at jam ilium natura ipsiua eon- 
 Buetudoque defendat, hunc autem haec eadem coar- 15 
 guant : nihil per vim umquam Clodius, omnia per 
 vim Milo. Quid? Ego, judices, cum maerentib 
 voi»is urbe cessi, judiciumne timui? Non - 
 non anna, non vim F Quae fuisset igitur justa causa 
 
 buendi mei, nisi fuisset injusta ejiciendi? Diem 20 
 milii. credo, dixerat, multam irrogarat, actionem 
 perduellionia intenderat, et mihi videlicet in causa 
 
 mala ant mra, BOD et ]>racelaris>ima et vestra. 
 judicium timendum fuit: scrvorum et egentium ci- 
 vium et facinorosorum armia meoe cives, meis con- 25 
 siliis periculisque servatos, pro me objici uolui. Vidi 
 enim, vidi hunc ipsum Q. Bortensium, lumen ct or- 
 namentum rei publicae, paene interfici scrvorum 
 niaiiii, cum mihi adesset ; qua in turba C. Vlbienua 
 Benator, vir optimus, cum hoc cum esset una, ita r 
 mulcatus, at vitam amiscrit. [taque quando illius 
 
 i<-a ilia, quam a Catilina acceperat, conquie- 
 intentata nol - objici 
 
 pro me non sum passus, haec Insidiata Pompeio i 
 istam Appiam, monumentum bui nominis, m 
 Papirii cruentavit, haec eadem longo Intervallo con- 
 ;i rursus est in me; nuper quidem, ut Bcitis, me 
 regiam paene confecit Quid simile Miloni 
 is omnia haec Bemper fuit, ne P. Clodius 
 
122 M. TULLII CICERONIS 
 
 cum in judicium detrahi non posset, vi oppressam 
 civitatem teneret ; quern si interficere voluisset, 
 quantae quoties occasiones, quam praeclarae fue- 
 runt! Potuitne, cum domum ac deos penates suos 
 5 illo oppugnante defenderet, jure se ulcisci? Potu- 
 itne civi egregio et viro fortissimo, P. Sestio, collega 
 suo, vulnerato ? Potuitne Q. Fabricio, viro optinio, 
 cum de reditu meo legem ferret, pulso, crudelissima 
 in foro caede facta? Potuitne L. Caecilii, justissimi 
 
 10 fortissimique praetoris, oppugnata domo ? Potuitne 
 illo die, cum est lata lex de me, cum totius Italiae 
 concursus, quem mea salus concitarat, facti illius 
 gloriam libens agnovisset, ut, etiam si id Milo fecis- 
 set, cuncta civitas earn laudem pro sua vindicaret ? 
 
 15 15. At quod erat temp us ? Clarissimus et fortissi- 
 mus consul, inimicus Clodio P. Lentulus, ultor sce- 
 leris illius, propugnator senatus, defensor vestrae 
 voluntatis, patronus publici consensus, restitutor 
 salutis meae ; septem praetores, octo tribuni ple- 
 
 20 bei, illius adversarii, defensores mei ; Cn. Pompeius, 
 anctor et dux mei reditus, illius hostis, cujus sen- 
 tentiam senatus omnis de salute mea gravissimam 
 et ornatissimam secutus est, qui populum Romanum 
 est cohortatus; qui cum de me decretuni Capuae 
 
 25 fecisset, ipse cunctae Italiae cupienti et ejus fidem 
 imploranti signum dedit, ut ad me restituendum 
 Honiara concurrerent ; omnium denique in ilium 
 odia civium ardebant desiderio mei, quem qui turn 
 interemisset, non de impunitate ejus, sed de prae- 
 
 30 miis cogitaretur. Tamen se Milo continuit et P. 
 Clodium in judicium ois, ad vim numquam vocavit. 
 Quid? Privato Milone et reo ad populum, accu- 
 sante P. Clodio, cum in Cn. Pompeium pro Milone 
 dicentem impetus factus est, quae turn non modo 
 
 35 occasio, sed etiam causa illius opprimendi fait? 
 Nuper vero cum M. Antonius sunimam spem salutis 
 bonis omnibus attulisset gravissimamque adolescens 
 nobilissimus rei publicae partem fortissime susce- 
 pisset, atque illam beluani, judicii laqueos decli- 
 
no. 123 
 
 nantem, jam irretitam teneret, qui I m- 
 
 pus illud, di immortales, fait I Cam Be ille fu 
 
 - alarum tenebria abdidisset, magnum liiloni fuit 
 con fi cere illam pestem nulla Baa invidia, M. wi 
 Antonii maxima gloria? Quid? Comitiia in cam] 
 quotiea potestas fuit 1 Com ille in saepta mi.— 
 glad i os destringendos, lapides jaciendos caw 
 dein sabito vultu Hilonia perterritue fugeret ad Ti- 
 berim, v.»> e< omnes boni rota faceretis, at Miloai 
 ati rirtute bus liberet 1 ( J 
 
 16. Quern igitar cam omnium gratia noluit, hunc 
 voluit cum aliquorum querela? Quern jure, quem 
 loco, quem tempore, quem impune aon est auc 
 hunc injuria, iniquo loco, alieno tempore, periculo 
 capitis nondubitavit occidere? Praesertim,judiees, 15 
 cum bonoria ainplissimi oontentio e1 dies comitiorum 
 aubesset, quo quidem tempore scio enim quam ti- 
 mida Bit ambitio quantaque et quam BolUcita - 
 capiditaa consulatus), omnia, aon modo quae repre- 
 hendi palam, Bed etiam obscure quae cogitari pos- 90 
 Bunt, timemus, rumorem, fabulam Kctam, levem per- 
 borrescimus, ora omnium atque oculoa intuemur. 
 Nihil est enim tarn molle, tarn tenerum, tarn aut 
 
 jile aut flexibile quam voluntas erga nos >cn- 
 Busque civium, qui aon modo improbitati irascunto - 
 
 lidatorum, Bed etiam in reote factia Baepe fasti- 
 diunt. Hunc [gitur diem campi Bperatum atque i 
 optatum sibi propouens Milo, cruentia manib 
 
 el facinua prae Be ferena et confitena ad ilia 
 augusta centuriarum auspicia veniebat ? Quam h< 
 noii credibile in hoc! qaam idem in Clodio aon du- 
 bitandum, cup Be ille interfecto Milone regnaturum 
 putaretl Quidl I caput est [audaciae], ju- 
 
 lia ignoraJ maximam illecebrara esse i 
 i impunitatis spem? In atro igitar haec Fuit 
 In Milone, qui etiam nunc reus est facti aut prae- 
 
 i. an in Clodio. qui it a ju- 
 
 i poenamque oontempserat, ut cum nihil de- 
 
 irct iiiinii aut per naturam las esset aui ix 
 
124 M. TULLII CICERONIS 
 
 liceret? Sed quid ego argumentor ? Quid plura 
 disputo ? Te, Q. Petili, appello, optimum et fortissi- 
 mum civem ; te, M. Cato, testor, quos mihi divina 
 quaedam sors dedit judices : vos ex M. Favonio au- 
 5 distis Clodium sibi dixisse et audistis vivo Clodio 
 periturum Milonem triduo : post diem tertium gesta 
 res est quam dixerat. Cum ille non dubitarit ape- 
 rire quid cogitaret, vos potestis dubitare quid fe- 
 eerit ? 
 
 10 11. Quern ad modum igitur eum dies nou fefellit ? 
 Dixi equidem modo : dictatoris Lanuvini stata sacri- 
 ficia nosse negotii nihil erat ; vidit necesse esse Mi- 
 loni proficisci Lanuvium illo ipso quo est profectus 
 die : itaque antevertit. At quo die ? Quo, ut ante 
 
 15 dixi, fuit insanissima concio ab ipsius mercenario 
 tribuno plebis concitata : quern diem ille, quam con- 
 cionem, quos clamores, nisi ad cogitatum facinus 
 approperaret, numquam reliquisset. Ergo illi ne 
 causa quidem itineris, etiam causa manendi; Mi- 
 
 20 loni manendi nulla facultas, exeundi non causa 
 solum, sed etiam necessitas fuit. Quid ? Si, ut ille 
 scivit, Milonem fore eo die in via, sic Clodium Milo 
 ne suspicari quidem potuit? Primum quaero qui 
 id scire potuerit ? Quod vos idem in Clodio quae- 
 
 25 rere non potestis. Ut enim neminem alium nisi T. 
 Patinam, familiarissimum suum, rogasset, scire po- 
 tuit illo ipso die Lanuvii a dictatore Milone prodi 
 flaminem necesse esse ; sed erant permulti alii, ex 
 quibus id facillime scire posset. [Omnes scilicet 
 
 30 Lanuvini.] Milo de Clodii reditu unde quaesivit ? 
 Quaesierit sane — videte quid vobis largiar — , ser- 
 vum etiam, ut Q. Arrius, meus amicus, dixit, corru- 
 perit.- Legite testimonia testium vestrorum : dixit 
 C. Causinius Schola, Interamnas, familiarissimus 
 
 35 et idem comes Clodii, cujus jam pridem testimonio 
 Clodius eadem hora Interamnae fuerat et Romae, 
 P. Clodium illo die in Albano mansurum fuisse, 
 sed subito ei esse nuntiatum Cyrum architect um 
 esse mortuum, itaque repente Romam constituisse 
 
I T. A.wio HILOKI OBATIO. 125 
 
 proficiacL Dixit h<>c cornea item I*. Clodii, I 
 Clod 
 
 1 8, Videte, jadices, quantae wa bi 
 
 PrimoD) certe liberatur Siilo hob 
 b, ut inaidiaretur in via Clodi 
 quippe; si ille obviua ei faturua omnino noner 
 Deinde — mm enim video cur dod meam <|u« .. 
 imn — Bcitis, jadices, fuisee qui in b 
 ladeada dicerent Milonia mana c 
 factsm, conailio wo nugoris alicqjus: me vide- 10 
 licet latronem ac Bicarium atgecti homines et }»<t- 
 diti de8cribebant Jacent Buia testibua ii qui (..'In- 
 dium iu'LTant ro die domain, nisi de Cvro audi.-- 
 
 fuisse rediturum: respiravi, libera&ua Emm; dod w- 
 reor do, quod dc Buspicari quidem potuerim, rideai 10 
 
 None persequar cetera. Nam occur- 
 rit illud: ijritur. ne Clodiua qaidem de inaidiia oogi- 
 tavit. quoniam fait in Albano mansurus. Si qaidem 
 exiturus ad caedeni e villa mm fuisset. Video enim 
 ilium, qui dicatur de Cyri morte auntiasse, dod id 20 
 num , d Milooem appropinquare. Nam quid 
 
 1 lyro nuntiaret. quern Olodiofl Uoma pi re- 
 
 liquerat morientemf Una fui, testamentam BimaJ ob- 
 tamentam aatem palam \\ 
 I ilium beredem et me scripserat Quem pridi 
 bora tertia animara efflantem reliquiaaet, cum m< 
 tuum postridie boradecima deniqueei auntiabatur? 
 L9. \ it a factum: quae caosa car ELomam 
 
 properarefcf Our in noctem Be coqji< Bcquid 
 
 binatiooia quod berea erat? Primam 30 
 
 nihil cur properato OpUfi . deinde si quid 
 
 'lid tandem erat quod ea DOCte COnseqUI 
 
 amitteret autem, >i postridie Romam mane 
 
 Atque ut illi noeturnus ad urbem ad- 
 vmtu> vitamins potiU8 quam expetendus filit, BJ 
 
 •ui, (ami insidiator i ilium ad orbem 
 
 mbsidendum atqoe I 
 
 ctandum fuit: nemo ei neganti dod credidisa 
 
 .ut. 
 
126 M. TULLII CICERONIS 
 
 Sustinuisset hoc crimen prinmm ipse ille latromim 
 occultator et receptor locus, cum neque muta soli- 
 tudo indicasset neque caeca nox ostendisset Mi- 
 lonem ; deinde ibi multi ab illo violati, spoliati, 
 5 bonis expulsi, multi haec etiam timentes in suspi- 
 cionem caderent, tota denique rea citaretur Etruria. 
 Atque illo die certe Aricia rediens devertit Clodius 
 ad Albanum : quod ut sciret Milo ilium Ariciae 
 fuisse, suspicari tamen debuit eum, etiam si Romam 
 
 10 illo die reverti vellet, ad villain suam, quae viam 
 tangeret, deversurum. Cur neque ante occurrit, ne 
 ille in villa resideret, nee eo in loco subsedit, quo ille 
 noctu venturus esset ? 
 
 Yideo adhuc constare, judices, omnia, Miloni 
 
 15 etiam utile fuisse Clodium vivere, illi ad ea, quae con- 
 cupierat, optatissimum interitum Milonis ; odium 
 fuisse iliius in hunc acerbissimum, nullum hujus in 
 ilium ; consuetudinem iliius perpetuam in vi infe- 
 renda, hujus tan turn in repellenda ; mortem ab illo 
 
 20 denuntiatam Miloni et praedicatam palam, nihil uni- 
 quam auditum ex Milone ; profectionis hujus diem 
 illi notum, reditus iliius huic ignotum fuisse ; hujus 
 iter necessarium, iliius etiam potius alienum ; hunc 
 prae se tulisse illo die Roma exiturum, ilium eo die 
 
 25 se dissimulasse rediturum; hunc nullius rei mutasse 
 consilium, ilium causam mutandi consilii finxisse ; 
 huic, si insidiaretur, noctem prope urbem exspectan- 
 dam, illi, etiam si hunc non timeret, tamen accessum 
 ad urbem nocturnum fuisse metuendum. 
 
 30 20. Videamus nunc id, quod caput est, locus ad 
 insidias ille ipse, ubi congressi sunt, utri tandem 
 fuerit aptior. Id vero, judices, etiam dubitandum et 
 diutius cogitandum est ? Ante fundum Clodii, quo 
 in funclo propter insanas illas substructiones facile 
 
 35 hominum mille versabantur valentium, edito adver- 
 sarii atque excelso loco superiorem se fore putarat 
 Milo, et ob earn rem eum locum ad pugnam potissi- 
 mum elegerat ? An in eo loco est potius exspectatus 
 ab eo, qui ipsius loci spe facere impetum cogitarat F 
 
.O T. A [O. 
 
 litur ipsa ] > 1 1 1 ri- 
 
 ii i ii in. Si hare i aadiretis, Bed picta vi<i< 
 
 •aincu appareret er nihil 
 
 tare! mail, emu alter reheretur in rheda paenu- 
 
 Quid horam non impedi- 5 
 anvehiculum an comes? <,>ui<l 
 minus promptam ad pagnam, earn paenala in 
 rbeda impeditus, uxore p \'i- 
 
 ■ mine ilium, primum egredientem < j villa, Bubil 
 cnr? Vesperi: quid neo Tarde: qui eon- 10 
 
 venit, praeeertim i<l temporis? Devertit in rill; 
 Pompeii: Pompeium at rideret? Sciebat in Alsi- 
 : villain nt perspicerel F Millies in ea fue- 
 rat l^uid ergo erat? morae el tergiversations 
 dum hie veniret, locum reliilquere noluit 15 
 
 81. Age nunc iter expediti latronis cum Mil*':. 
 impeding tmparato. Semper ille antea cum 
 
 uxore, turn Bine ea; numquam nisi in rheda, tnni in 
 uli, quocumque ibat, etiam cum 
 tsca properabat, turn nugarum in comi- 20 
 i nihil: Milo, qui numquam, turn casu 
 toria ducebat et ancillarum g 
 im Bcorta, Bempei 
 lupas duceret, turn neminem, nisi ut virum ■ 
 Cur igitur rictua 
 >r a lai mnumquam 
 
 a latro a riatore oeciditur; quia, quatnquam 
 mis in impar <<liu>. tamen mulier incide- 
 
 nt umquam non pant 
 contra ilium, ut mm Batis : I paratu 
 
 iper ille et quantum interesset P. Clodii Be peri 
 [uanto illi od et quantum ill<' aude 
 
 . quamobrem vitam Buam, quam mazii 
 miia propositam ft pi t, num- 
 
 i in periculum sine pra 
 
 lilt al» B 
 
 im 
 
128 M. TULLII CICERONIS 
 
 a tergo hostera interclusum reliquisset, nihil de ejus 
 extremis comitibus cogitavit, in quos incensos ira 
 vitamque domini desperantes cum incidisset, haesit 
 in eis poenis, quas ab eo servi fideles pro domini 
 5 vita expetiverunt. Cur igitur eos manumisit ? Me- 
 tuebat scilicet ne indicaretur, ne dolorem perferre 
 non possent, ne tormentis cogerentur occisum esse 
 a servis Milonis in Appia via P. Clodium confiteri. 
 Quid opus est tortore ? Quid quaeris ? Occideritne? 
 
 10 Occidit. Jure an injuria? Nihil ad tortorem : facti 
 enim in eculeo quaestio est, juris in judicio. 
 
 22. Quod igitur in causa quaerendum est, indaga- 
 mus hie ; quod tormentis invenire vis, id fatemur. 
 Manu vero cur miserit, si id potius quaeris, quam 
 
 15 cur parum amplis affecerit praemiis, nescis inimici 
 factum reprehendere. Dixit enim hie idem, qui om- 
 nia semper constanter et fortiter, M. Cato, et dixit 
 in turbulenta concione, quae tamen hujus auctoritate 
 placata est, non libertate solum, sed etiam omnibus 
 
 20 praemiis dignissimos fuisse, qui domini caput de- 
 fendissent. Quod enim praemium satis magnum 
 est tarn benevolis, tam bonis, tarn Melibus servis, 
 propter quos vivit ? Etsi id quidem non tanti est, 
 quam quod propter eosdem non sanguine et vulne- 
 
 25 ribus suis crudelissimi inimici mentem oculosque 
 satiavit: quos nisi manumisisset, tormentis etiam 
 dedendi fuerunt conservatores domini, ultores sce- 
 leris, defensores necis. Hie vero nihil habet in his 
 malis quod minus moleste ferat, quam, etiam si quid 
 
 30 ipsi accidat, esse tamen illis meritum praemium 
 persolutum. Sed quaestiones urgent Milonem, quae 
 sunt habitae nunc in atrio Libertatis. Quibusnam 
 de servis ? Rogas ? De P. Clodii. Quis eos pos- 
 tulavit ? Appius. Quis produxit ? Appius. Unde ? 
 
 35 Ab Appio. Di boni ! Quid potest agi severius ? 
 De servis nulla lege quaestio est in dominum nisi 
 de incestu, ut fuit in Clodium. Proxime deos acces- 
 sit Clodius, propius quam turn, cum ad ipsos pene- 
 trarat, cujus de morte tamquam de caerimoniis vio- 
 
minum d nolueru 
 
 im inveniri, lebatur imli 
 
 domini morte [pea tristius: in i 
 
 im quaeritur, rerum inveniri p 
 .». (|imr erat aut qualia qua* 
 
 diua inaidia Miloni 1 " u 1 
 
 perata libertas." Quid 
 ibrepti in quaestio- lu 
 nem tamen Beparantar ;i ceteris et in ai .'-i- 
 
 unuir, ne quia cam eia <•« »lloqui possit: hi centum 
 >rem cum faissent, ah eo ip 
 >re producti sunt. Quid hac qua* Lid 
 
 poto rius, quid incorruptiu 1") 
 
 ; (^u<mI si Qondum satis cernitis, cum res 
 tot tarn claris argumentia aignisque lueeat, pura 
 mente atque Integra Rlilonem, uullo Bcelere imbu- 
 tum. uullo metu perterritum, nulla conscientia exant 
 
 im tev( tlamini, per 
 
 inn: qui 
 
 forum ardente curia, quae magnitudo 
 ii, <|ii i yultus Neque \ po- 
 
 pulo boI i senatui como 
 
 -«•<! etiam publicia praesidiis et armie 2 
 intuiu, verum etiam ai. Ctti 
 
 i m rem publicam, omuem [taiiae pu- 
 bem populi Romani arma comm cui 
 
 se hie profecto tradidisset, nisi i 
 coufideret, praesortim omnia audienti, m 
 uenti, mulu -ami. nonnulla credentL 
 
 magna in 
 utramque partem, ut Deque ti meant qui nihil con*- 
 
 iri pa- 
 tent qui peccarint Neq 
 
 latU probata 
 
 im Bapientissimi homines facti rat 
 
 tiam, 
 
130 M. TULLII CICERONIS 
 
 Clodianae non modo ininricorum Milonis sermones 
 et opiniones, sed nonnulloruin etiam irnperitorum ? 
 jSegabant eum Romani esse rediturum. Sive enini 
 illud animo irato ac percito fecisset, ut incensus 
 5 odio trucidaret inimicum, arbitrabantur, eum tanti 
 mortem P. Clodii putasse, ut aequo animo patria 
 careret, cum sanguine inimiei explesset odium suum ; 
 sive etiam illius morte patriam liberare voluisset, 
 non dubitaturum fortem virum quin, cum suo peri- 
 
 10 culo salutem populo Romano attulisset, cederet 
 aequo animo legibus, secum auferret gloriam sempi- 
 ternam, nobis haec fruenda relinqueret, quae ipse 
 servasset. Multi etiam Catilinam atque ilia portenta 
 loquebantur : " Erumpet, occupabit aliquem locum, 
 
 15 bellum patriae faciet." Miseros interdum cives 
 optime de re publica meritos, in quibus homines 
 non modo res praeclarissimas obliviscuntur, sed 
 etiam nefarias suspicantur! Ergo ilia falsa fuerunt, 
 quae certe vera exstitissent, si Milo admisisset ali- 
 
 20 quid, quod non posset honeste vereque defendere. 
 
 24. Quid ? Quae postea sunt in eum congesta, quae 
 
 quemvis etiam mediocrium delictorum conscientia 
 
 perculissent, ut sustinuit, di immortales ! Susti- 
 
 nuit ? Immo vero ut contempsit ac pro nihilo pu- 
 
 25 tavit, quae neque maximo animo nocens neque in- 
 nocens nisi fortissimus vir negligere potuisset. Scu- 
 torum, gladiorum, frenorum pilorumque etiam multi- 
 tudo deprehendi posse indicabatur ; nullum in urbe 
 vicum, nullum angiportum esse dicebant, in quo 
 
 30 Miloni conducta non esset domus ; arma in villain 
 Ocriculanam devecta Tiberi, domus in clivo Capito- 
 lino scutis referta, plena omnia malleolorum ad urbis 
 incendia comparatorum : haec non delata solum, sed 
 paene credita, nee ante repudiata sunt quam quae- 
 
 35 sita. 
 
 Laudabam equidem incredibilem diligentiam Cn. 
 Pompeii, sed dicam, ut sentio, judices : nimis multa 
 audire coguntur neque aliter facere possunt ii, qui- 
 bus tota commissa est res publica. Quin etiam fuit 
 
- MO KILONI 01 131 
 
 audiendus popa Licinius nescio qui d< 
 '^ ; 
 
 ido Pompeio con 
 
 ab ano de illis, ne indicar 
 Pompeio in bortos nuntiavit; arcessor in prim 
 amicorum BeQtentia rem defer! ad Benatum. Non 
 poteram in illius mei patriaeqne custodia tanta 
 Buspicione qod metu exanimari, Bed mirabar tamen 
 
 i popae, ni Bervorum andiri, vuh 
 
 in latere, quod acu punctum rideretur, pro icta gla- 10 
 diatoria probari. Verum, at intelligo, cavebat ma- 
 . I»rius quam timebat, non ea solum, quae ti- 
 ada erant, Bed omnia, ne ros aliquid timer. - 
 Oppugnata dome tlarissimi et fortia 
 
 mi viri, }»«t multaa noctis boras nuntiabatur : nemo 15 
 andierat tarn celebri loco, nemo Benserafl ; tamen 
 andiebatnr. Non poteram Cn. Pompeium, prae- 
 'ma virtute vinun, timiduin BQ8picari; ilili- 
 tiam tota re paUica Busoepta nimiam nollam 
 bam. Frequentu ■nam nnperinCapit 
 
 inventus eat qui Milonem cum telo ec 
 : nmlavit Be in Banctissimo templo, quoniam 
 I viri (idem non fociebat, ut 
 ipsa loqneretor. 
 Omnia falsa atque insidiose Beta comperti - 
 t . Cum tamen si metuitar etiam nunc Milo, 
 jam hoc Clodianum crimen timemos, Bed to 
 npei — te enim jam appello et i at 
 
 me exaudire possis — toas, tnas, inqnam, Buspiciones 
 : Bi Ifilonem times, si banc de t 
 
 aut nunc eoiritare aut inolitum ali- 
 
 qaando aliquid puts I aliae delectus, ut non- 
 
 nolli conqui tui dictitarunt, si haec arms 
 
 Capitoli rigiliae, bI de- 
 
 i juventns, qnae tnom corpus domumque cusl 
 dit, Milonis impetum armata est, atque ilia 
 
 omnia in hune unum instituta. parata, intents sunt, 
 
 _na in boc oerte \ is et incredibilia animus 
 nnius viri vires atqv quidem in 
 
132 M. TULLII CICERONIS 
 
 hunc ununi et praestantissirnus dux electus et tota 
 res publica arniata est. Sed quis non intelligit 
 omnes tibi rei publicae partes aegras et labantes, 
 ut eas his armis sanares et connraiares, esse com- 
 5 missas ? Quod si locus Miloni datus esset, pro- 
 basset profecto tibi ipsi, neminem umquaru homi- 
 nem horaini eariorem fuisse quam te sibi ; nullum 
 se uniquam periculum pro tua dignitate fugisse, 
 cum ipsa ilia taeterrima peste se saepissime pro tua 
 
 10 gloria contendisse ; tribunatum suum ad salutem 
 meam, quae tibi carissima fuisset, consiliis tuis 
 gubernatum ; se a te postea defensum in periculo 
 capitis, adjutum in petitione praeturae ; duos se 
 habere semper amicissimos sperasse, te tuo bene- 
 
 15 ficio, me suo. Quae si non probaret, si tibi ita pe- 
 nitus inhaesisset ista suspicio, nullo ut evelli modo 
 posset, si denique Italia a delectu, urbs ab armis 
 sine Milonis clade numquam esset conquietura, nae 
 ille haud dubitans cessisset patria, is qui ita natus 
 
 20 est et ita consuevit ; te, Magne, tamen antestaretur, 
 quod nunc etiam facit. 
 
 26. Yicle quam sit varia vitae commutabilisque 
 ratio, quam vaga volubilisque fortuna, quantae infi- 
 delitates in amicis, quam ad tempus aptae simula- 
 
 25 tiones, quantae in periculis fugae proximorum, 
 quantae timiditates. Erit, erit illud profecto tempus 
 et illucescet aliquando ille dies, cum tu salutaribus, 
 ut spero, rebus tuis, sed fortasse motu aliquo com- 
 munium temporum, qui quam crebro accidat experti 
 
 30 scire debemus, et amicissimi benevolent iam et gra- 
 vissimi hominis fidem et unius post homines natos 
 fortissimi viri magnitudinem animi desideres. Quam- 
 quam quis hoc credat, Cn. Pompeium, juris publici, 
 moris majorum, rei denique publicae peritissimum, 
 
 35 cum senatus ei commiserit ut videret ne quid res 
 publica detrimenti caperet, quo uno versiculo satis 
 armati semper consules fuerunt etiam nullis armis 
 datis, hunc exercitu, hunc delectu dato, judicium ex- 
 spectaturum fuisse in ejus consiliis vindicandis, qui 
 
PRO T.ANNIO KILONI ORATIO. 133 
 
 vi judicia ipsa tolleret? Satis jadicatam est a 
 
 Pompeio a conferri in Kfilonem, qui 
 
 in t ul it qua, ut ego Bentio, Milonem absolvi a 
 
 iia oporteret, ut omnes confitentur, lici lod 
 
 in illo loco atqae illia publicorum praesidiorum h 
 
 copiifl circumfusufl Bedet^satia declai a terro- 
 
 rem inferre robia — quid enim minus illo dignam 
 
 qua;. idi'innetis, in quem ani- 
 
 madvertere ipse et more majorum et buo jure p 
 
 -, sod praesidi at intelligatia contra 10 
 
 besternam ilium concionem licere vobis quod Benti- 
 libere judica 
 27. Nee vero me, judices, Clodianum crimen 
 
 movi't, nee tarn BU1D deinens tainque vestri 
 
 igqarufl atqae expers, ut aesciam quid de morte 15 
 Clodii sentiatis; de qua, si jam nollem ita dike 
 crimen, ut dilui, tanien impune Miloui pulum cla- 
 mare ac mentiri gloriose liceret : 4 Occidi, occidi, 
 non Sp. Maelium, c^ui annona levanda jacturisque 
 rei familiaris, quia oimis amplecti plebem vide- 20 
 batur, in Buspicionem incidit regni appetendi, non 
 Ti Ghracchum, qui collegae magistratum per Bedi- 
 tionem abrogavit, quorum interfectorea impleverunt 
 orbem terrarum uominia bui gloria, Bed cum (aude- 
 enim dicere, cum patriam periculo buo lib ! 
 ctgua aefandum adulterium in pulvinaribua 
 iinis Dobilissimae femiiiae comprehende- 
 
 runtj cum, cujus supplieio senutus sollemnes reli- 
 
 gionea ezpiandaa saepe oensuit ; cum, quem cum 
 
 rmana uefarium Btuprum fecisse L. Lueul- 30 
 lua juratua Be quaestionibua habitia dixit compe- 
 
 im, qui civein, quem senatus, quem populua 
 
 Konianus, quem omnea gentea urbia ac vitae civium 
 conservatorem judicarant, Bervorum amis extermi- 
 uavit; cum, (pii regna dedit, ademit, orbem ten 
 rum quibuacum voluit partitua est ; cum, qui pluri- 
 mia caedibua in foro factia singulari virtute n g 
 ria civem domum vi el armia compulh ; cum. cui 
 nihil umquam uefaa fait nee in focinore nee in libi- 
 
134 M. TULLII CICEEONIS 
 
 dine ; eum, qui aedem Nympharum incendit, ut me- 
 moriani publicam recensionis tabulis publicis im- 
 pressam exstingueret ; eum denique, cui jam nulla 
 lex erat, nullum civile jus, nulli possessionum termi- 
 5 ni, qui non calumnia litium, non injustis vindiciis 
 ac sacramentis alienos fundos, sed castris, exercitu, 
 signis inferendis petebat ; qui non solum Etruscos 
 (eos enim penitus eontempserat), sed hunc P. Ya- 
 rium, fortissimum atque optimum civeni, judicem 
 
 10 nostrum, pellere possessionibus armis castrisque co- 
 natus est, qui cum architectis et decempedis villas 
 multorum hortosque peragrabat, qui Janiculo et 
 Alpibus spem possessionum terminarat suarum, qui 
 cum ab equite Romano splendido et forti, M. Paco- 
 
 15 nio, non impetrasset ut sibi insulam in lacu Prilio 
 venderet, repente lintribus in earn insulam mate- 
 riem, calcem, caementa, arm a convexit dominoque 
 trans ripam inspectante non dubitavit exstruere 
 aedificium in alieno ; qui huic T. Furfanio, cui 
 
 20 viro! di immortales ! — quid enim ego de mulier- 
 cula Scantia, quid de adolescente P. Apinio dicam? 
 Quorum utrique mortem est minitatus, nisi sibi hor- 
 torum possessione cessissent — ; sed ausum esse 
 Furfanio dicere, si sibi pecuniam, quantam popos- 
 
 25 cerat, non dedisset, mortuum se in domum ejus 
 illaturum, qua invidia huic esset tali viro confla- 
 grandum ; qui Appium fratrem, hominem mihi 
 conjunctum fidissima gratia, absentem de posses- 
 sione fundi dejecit ; qui parietem sic per vestibulum 
 
 30 sororis instituit ducere, sic agere fandamenta, ut 
 sororem non modo vestibulo privaret, sed omni 
 aditu et limine.' 
 
 28. Quamquam haec quidem jam tolerabilia vide- 
 bantur, etsi aequabiliter in rem publicam, in pri- 
 
 35 vatos, in longinquos, in propinquos, in alienos, in 
 suos irruebat, sed nescio quo modo jam usu obdu- 
 ruerat et percalluerat civitatis incredibilis patientia: 
 quae vero aderant jam et impendebant, quonam mo- 
 do ea aut depellere potuissetis aut ferre ? Imperium 
 
no. 
 
 ille si aactue 
 
 i trarchas enim faceretis, at in i 
 
 mmitteret qaam in 
 
 pecuniae : pecuniae dico f A 
 -. me dius tiding tnjugibus nam- 5 
 
 (juain ille effrenatas Buas libidinea cohibui* 
 
 . quae patent, quae nota sunt omnifa 
 quae tenentu citus ilium in or 
 
 iturum fuisse, per qupe botam rem ppblicam 
 resque privatae omnium possiden m 10 
 
 iruentum gladium tenene clamaret T. Annius: 
 'Adeste, quaeso, atque audite, cives; P, Clodium 
 
 lullip jam Ii 
 renare poteraqws, 1. 
 ra a cervicibua vestris reppuli, per me ut unum 15 
 aequitas, leges, libertas, pudor, pud|citia in ci- 
 te maner I vwo titnenduin, quonam modo 
 I Nunc enim qui a mm pro- 
 qui oon laudet, qui mm unum pop! bominum 
 oriam T. Annium plurinium ivi publicae pr 
 ima laetitia popqlum Romanum, euno- 
 tam [taliam, nationee omn< el dicat 
 
 era ilia populi R - au- 
 
 quanta fuerint judic^re : multae tamen jam sum- 
 morum imperatorum clarissimas victorias ana- d 
 
 vidit, (jiiarum nulla m-mm lam (iiuturnam attu- 
 lit laetitiam nee tantam. Mandate hoc memorii 
 judices. Spero multa vos Uberosqu 
 publica bona esse visuros ; in eis singulis ita sem- 
 
 imabitis, vi\ oP. < llodio nihil eorum \ 
 visu in Bpem maximam et, quern ad d 
 
 dum confido, verissimam sumus adducti, hunc ip- 
 sum annum, boc ipso Bummo viro cod m- 
 
 oininum licentia, cupiditatibus fractis, l< 
 dutarem civitati for 
 Nuin quia est igitur tarn demens qui boc P, I 
 
 bitretur? Quid . 
 netia prh bra, dominao 
 
 mine furioso quod jus perpetuae \ 
 potuissent ? 40 
 
136 M. TULLTI CICEROJSTIS 
 
 29. Xon tiineo, judices, ne odio ininiicitiarum 
 inearum inflaminatus libentius haec in ilium evo- 
 mere videar quam verius. Etenini si praecipuum 
 esse debebat, tamen ita communis erat omnium ille 
 5 hostis, ut in communi odio paene aequaliter versa- 
 retur odium me urn. Non potest dici satis, ne cogi- 
 tari quidem, quantum in illo sceleris, quantum exitii 
 fuerit. Quin sic attendite, judices : nempe haec est 
 quaestio de interitu P. Clodii. Fingite animis — 
 
 10 liberae sunt enim nostrae cogitationes et quae vo- 
 lunt sic intuentur, ut ea cernimus, quae videnius — , 
 fingite igitur cogitatione imaginem bujus condicionis 
 meae, si possim efficere ut Milonem absolvatis, sed 
 ita, si P. Clodius revixerit. Quid vultu extimuistis ? 
 
 15 Quonam modo ille vos vivus afficeret, quos mortuus 
 inani cogitatione percussit ? Quid ? Si ipse Cn. 
 Pompeius, qui ea virtute ac fortuna est, ut ea potu- 
 erit semper, quae nemo praeter ilium, si is, inquam, 
 potuisset aut quaestionem de morte P. Clodii ferre 
 
 20 aut ipsum ab inferis excitare, utrum putatis potius 
 facturum fuisse ? Etiani si propter amicitiam vellet 
 ilium ab inferis evocare, propter rem publicam non 
 fecisset. Ejus igitur mortis sedetis ultores, cujus 
 vitam si putetis per vos restitui posse, nolitis, et de 
 
 25 ejus nece lata quaestio est, qui si lege eadem revi- 
 viscere posset, lata lex numquam esset. Hujus ergo 
 interfector si esset, in confitendo ab eisne poenani 
 timeret, quos libera visset ? Graeci homines deorum 
 honores tribuunt eis viris, qui tyrannos necaverunt : 
 
 30 quae ego vidi Athenis, quae aliis in urbibus Grae- 
 ciae ! quas res divinas talibus institutas viris, quos 
 cantus, quae carmina ! prope ad immortalitatis et 
 religionem et memoriam consecrantur : vos tanti 
 conservatorem populi, tanti sceleris ultorem non 
 
 35 modo honor ibus nullis amcietis, sed etiam ad sup- 
 plicium rapi patiemini ? Confiteretur, confiteretur, 
 inquam, si fecisset, et magno animo et libenter, fe- 
 cisse se libertatis omnium causa, quod esset ei non 
 confitendum modo, verum etiam pra^diea-udum. 
 
LONI OBATIO. 137 
 
 Etenim b! Id doii Begat, ei quo nihil pet 
 Disi ut i abitaret id fater km 
 
 ■ mia lau it petenda F N 
 
 puta >bis Bui Be capitis quam vestri d< 
 
 rem fuisse, cum praeeertim in i 
 
 retur amplifi 
 81 Factum robis dod probaretur (quamquam 
 qui poterat Balus Baa cuiquam dod probari ?), Bed 
 tamen bi minus mi viri virtu.- civibus 
 
 ingr ate ; nam quid esset i quam 
 
 laetari 1 eum Bolum, propter quern 
 
 ri laetarentur? Quamquam hoc animo seni] 
 uiitnis in patriae proditoribus opprimend 
 ut, quoniam nostra futura esset gloria, periculum 15 
 
 avidiam nostram putaremus; nam qu 
 miiii ipsi tribuenda laus um tantum in con- 
 
 liberis yestris ausus essem, 
 le niaximis dimicationil 
 dsurum arbitrager? Quae muli< 
 eratum ac | sum civem interfioer 
 
 ilum Don timeret t a invi- 
 
 1a qui oihilo Begnius rem publicam 
 putandufl eel ; populi grati - 
 praemiis afficere bene meritos de re pub 
 
 quidem moved ut fortiter 
 teat Quamobrem uteretur eadem <-<>n- 
 T. Anni 1 A.hala,qua Nasica,qua Opt 
 
 lnin-. qua Marius, qua Doemet tpei, 1 
 
 publii iir; Bi in-Tata, tanum in gravi oO 
 
 lientia sua Diteretur. 
 
 atiam, judices, fortune p 
 puli Roman! et i di immortales >ii»i 
 
 i-i putant; nee rero qufequam aliter arbitrari 
 t, uisi qui nullam ie ducil numem 
 
 divinum, quern Deque imperii Dostri magnitu 
 Deque boI ille unique motu 
 
 movent neq 
 
 i«i quod maximum 88t, majorum Bapientia, qui 
 
138 M. TULLII CICERONIS 
 
 sacra, qui caerimonias, qui auspicia et ipsi sanctissi- 
 me coluerunt et nobis, suis posteris, prodiderunt. 
 
 31. Est, est profecto ilia vis, neque in his corpo- 
 ribus atque in hac imbecillitate nostra inest quid- 
 5 dam quod vigeat et sentiat, et non inest in hoc tanto 
 naturae tarn praeclaro rnotu ; nisi forte idcirco non 
 putant, quia non apparet nee cernitur, proinde quasi 
 nostram ipsam mentem, qua sapimus, qua provide- 
 mus, qua haec ipsa agimus ac dicimus, videre aut 
 
 10 plane qualis aut ubi sit sentire possimus. Ea vis 
 igitur ipsa, quae saepe incredibiles huic urbi felici- 
 tates atque opes attulit, illarn perniciem exstinxit 
 ac sustulit, cui prinium mentem injecit, ut vi irritare 
 ferroque lacessere fortissimum virum auderet vince- 
 
 15 returque ab eo, quem si vicisset, habiturus esset im- 
 punitatem et licentiam sempiternain. Xon est hu- 
 niano consilio, ne niediocri quideru, judices, deorum 
 immortalium cura res ilia perfecta: religiones me 
 hercule ipsae, quae illam beluam cadere vide runt, 
 
 20 commovisse se videntur et jus in illo suum reti- 
 nuisse. Yos enim jam, Albani, tumuli atque luci, 
 vos, inquam, imploro atque obtestor, vosque, Alba- 
 norum obrutae arae, sacrorum populi Romani sociae 
 et aequales, quas ille praeceps amentia caesis pros- 
 
 25 tratisque sanctissimis lucis substructionum insanis 
 molibus oppresserat; vestrae turn [arae], vestrae 
 religiones viguerunt, vestra vis valuit, quam ille 
 omni scelere polluerat; tuque ex tuo edito nionte, 
 Latiaris sancte Juppiter, cujus ille lacus, nemora 
 
 30 finesque saepe omni nefario stupro et scelere niacu- 
 larat, aliquando ad eum puniendum oculos aperuisti : 
 vobis illae, vobis vestro in conspectu serae, sed 
 justae tamen et debitae poenae solutae sunt : nisi 
 forte hoc etiam casu factum esse dicemus, ut ante 
 
 35 ipsum sacrarium Bonae Deae, quod est in fundo T. 
 Sergii Galli, in primis honesti et ornati adoleseentis, 
 ante ipsam, inquam, Bonam Deam, cum proelium 
 commisisset, primum illud vulnus acciperet, quo 
 taeterrimam mortem obiret, ut non absolutus judicio 
 
PRO KILOS L89 
 
 illo • l ad banc 
 
 ira deorum ban 
 ■ llitibue injr.-ii amentiam, at Bine imaginifa 
 cantu atque ludu 
 
 [audationibas, Bine funere, oblitu lu- 
 
 poliatua illiufl Bupremi diei oelebritate, « • 1 1 i i 
 inimici etiam Bolent, ambureretur ab 
 
 imorum virorum form 
 illi taeterrinio parricidae aliquid d< Iferre, lu 
 
 Deqae ullo in loco potius mortem ejus laoeimri quam 
 in quo vim imnata. Dura, me dros Gdii 
 
 inilii jam Fortuna populi Romani et crudelis vide- 
 batar, quae tot annos ilium in banc rem publicam 
 insultare pateretur: polluerat Btupro ssiniae 15 
 
 -•ravis-iina decreta peril' 
 
 b jndicibua palam redemerat, rexarat in 
 tribunatu Benatum, omnium ordinum consensu | 
 
 ei publicae gesta resciderat, me patria expu- 
 . bona diripuerat, domum incenderat, liber 
 
 11 raeam rexarat, On. Pompeio nefarium 
 im indixerat, magistratuum privatorumque <•. 
 
 . domum mei fratris incenderat, rasta- 
 Btruriam, multos Bedibua ac fortunu 
 bat, urgebat ; capere ejus amentiam civita 
 Italia, provincii ta non poterant ; inci< 
 
 bantur jam domi leges, quae nos 
 addicerent ; nihil erat cujusquam, quod quidem ille 
 adai quod non boc anno Buum fore putaret: 
 
 obstabat • itationibus nemo praeter l&ilonem ; 30 
 
 ilium ipsum, qui obstare poterat, novo reditu in 
 iam quasi devinctum arbitrabatur ; C 
 
 je diceba nun animus in 
 
 i contempserat : liilo unus urgebat 
 ili immortales, ut Bupra dixi, mentem ill 
 derunt, ut buic faceret in* 
 r perire pestis ilia non potuit ; numquam ilium 
 publica buo jun ulta. Sena 
 
140 M. TULLII CICERONIS 
 
 quidem id facere, in privato eodem hoc aliquid pro- 
 fecerat. An consules in praetore coercendo fortes 
 fuissent? Primum Milone occiso habuisset suos 
 consules ; deinde quis in eo praetore consul fortis 
 5 esset, per quem tribunum virtutem consularem cru- 
 delissirne vexatam esse meminisset ? Oppressisset 
 omnia, possideret, teneret ; lege nova, quae est in- 
 venta apud euni cum reliquis legibus Clodianis, 
 servos nostros libertos suos fecisset ; postremo, nisi 
 
 10 eum di immortales in earn mentem impulissent, ut 
 homo effeminatus fortissimum virum conaretur occi- 
 dere, hodie rem publicam nullam haberetis. An ille 
 praetor, ille vero consul, si modo haec templa atque 
 ipsa moenia stare eo vivo tarn diu et consulatum 
 
 15 ejus exspectare potuissent, ille denique vivus mali 
 nihil fecisset, qui mortuus uno ex suis satellitibus 
 [Sex Clodio] duce curiam incenderit ? Quo quid 
 miserius, quid acerbius, quid luctuosius vidimus? 
 Templum sanctitatis, amplitudinis, mentis, consilii 
 
 20 publici, caput urbis, aram sociorum, portum omnium 
 gentium, sedem ab uni verso populo concessam uni 
 ordini, inflammari, exscindi, funestari, neque id fieri 
 a multitudine imperita, quamquam esset miserum id 
 ipsum, sed ab uno ? Qui cum tantum ausus sit 
 
 25 ustor pro mortuo, quid signifer pro vivo non esset 
 ausus ? In curiam potissimum abjecit, ut earn 
 mortuus incenderet, quam vivus everterat. Et sunt 
 qui de via Appia querantur, taceant de curia, et qui 
 ab eo spirante forum putent potuisse defendi, cujus 
 
 30 non restiterit cadaveri curia! Excitate, excitate 
 ipsum, si potestis, a mortuis : frangetis impetum 
 vivi, cujus vix sustinetis furias insepulti ? Nisi vero 
 sustinuistis eos, qui cum facibus ad curiam cucurre- 
 runt, cum falcibus ad Castoris, cum gladiis toto foro 
 
 35 volitarunt Caedi vidistis populum Eomanum, con- 
 cionem gladiis disturbari, cum audiretur silentio M. 
 Caelius, tribunus plebis, vir et in re publica fortissi- 
 mus et in suscepta causa firmissimus et bonorum 
 voluntati et auctoritati senatus deditus et in hac 
 
XIO ML1LONE 111 
 
 Milonia sive invidia sive fortuna Bingulari divinn 
 Ineredibili Bde. 
 
 34. Bed jam satis malta de causa, extra causam 
 etiam minis fortaftse multa. Quid restat nisi ut 
 
 m obtesterque rosjudices, at earn misericordiam 5 
 tribuatis fortissimo viro, qaam ipse qod implorat, 
 
 i etiam repugnante hoc et imploro et expos* 
 Nolite, si in nostro omnium fletu uullam lacrimam 
 asp ai vultuni Bemper euiidem, &i vo- 
 
 ivin, bj orationem Btabilem ac qod matatam ridetis, 10 
 hoc minus ei parcere : baud Bcio an molto .-it etiam 
 
 uvandus magis: etenim Bi in gladiatoriis pugnis 
 et infimi generis hominum condicione atque fortuna 
 timidos atque Bupplices et ut virere liceat ob 
 crantes etiam odisse Bolemus, lories atque animosos 15 
 et se acriter ipsos morti offerentes servare cupimus, 
 eorumque nos magis miseret, qui nostram miseri- 
 cordiam non requirunt, quam qui illam efflagitant, 
 quanto hoc magis in fortissimis civibus facere d< 
 mus ? Me quidem, judices, exanimant et interimunl - 
 hae voces Mil mis, quas audio assidue et quibus in- 
 
 aum quo Valeant,' inquit, 'valeant c; 
 
 mei; Bint Incolumes, sinl florentes, sint beati; Btet 
 haec urbs praeclara mihique patria carissima, quo- 
 quo modo erit meritade me; tranquilla re publica 2S 
 mei cives, quoniam mihi cum illis non licet, Bine me 
 ipsi, Bed propter me tamen perfruantur; ego cedam 
 atque abibo: Bi mihi bona re publica frui non licu- 
 bo mala, et quam primum tetigero bene 
 am et liberam civitatem, in ea conquiescam. 30 
 
 rustra ' inquit, ' mihi BusceptJ laboresl <> Bpes 
 Falls ogitationes inanes meat'! Ego cum tri- 
 
 bunus plebis re publica oppressa me Benatui dedis- 
 
 !. quern exstinctum acceperam, equitibus Ro- 
 mania, quorum vires erant debiles, bonis viris, qui 
 omnem auctoritatem Clodianis armis abjecerant, 
 mihi umquam bonorum praesidium defuturum puta- 
 reno cum te'(mecum enim Baepissime lo- 
 
 quitur) ' patriae reddidissem, mihi putarem in patria 
 
142 M. TULLII CICERONIS 
 
 non futurum locum ? Ubi nunc senatus est, quern 
 secuti sumus ? Ubi equites Romani illi, illi ' inquit 
 1 tui ? Ubi studia municipioruni ? Ubi Italiae vo- 
 ces? Ubi denique tua ilia, M. Tulli, quae plurimis 
 5 fuit auxilio, vox atque defensio ? Mihine ea soli, 
 qui pro te toties morti me obtuli, nihil potest opitu- 
 lari?> 
 
 35. Nee vero haec, judices, ut ego nunc, flens, sed 
 hoc eodem loquitur vultu quo videtis. Negat enim, 
 
 10 negat ingratis civibus fecisse se quae fecerit, timidis 
 et omnia circumspicientibus pericula non negat. 
 Plebem et infimam multitudinem, quae P. Clodio 
 duce fortunis vestris imminebat, earn, quo tutior 
 esset vestra vita, se fecisse commemorat ut non 
 
 15 modo virtute flecteret, sed etiam tribus suis patri- 
 moniis deleniret, nee timet ne, cum plebem muneri- 
 bus placarit, vos non conciliarit meritis in rem 
 publicam singularibus. Senatus erga se benevo- 
 lentiam temporibus his ipsis saepe esse perspectam, 
 
 20 vestras vero et vestrorum ordinum occursationes, 
 studia, sermones, quemcumque cur sum fort una de- 
 derit, se secum ablaturum esse dicit. Meminit etiam 
 sibi vocem praeconis modo defuisse, quam minime 
 desiderarit, populi vero cunctis suffragiis, quod unum 
 
 25 cupierit, se consulem declaratum ; nunc denique, si 
 haec contra se sint futura, sibi facinoris suspicionem, 
 non facti crimen obstare. Addit haec, quae certe 
 vera sunt, fortes et sapientes viros non tarn praemia 
 sequi solere recte factorum quam ipsa recte facta ; 
 
 30 se nihil in vita nisi praeclarissime fecisse, si quidem 
 nihil sit praestabilius viro quam periculis patriam 
 liberare ; beatos esse, quibus ea res honori fuerit a 
 suis civibus, nee tamen eos miseros, qui beneficio 
 cives suos vicerint ; sed tamen ex omnibus praemiis 
 
 35 virtutis, si esset habenda ratio praemiorum, amplis- 
 simum esse praemium gloriam ; esse hanc unam, 
 quae brevitatem vitae posteritatis memoria consola- 
 retur, quae efficeret ut absentes adessemus, mortui 
 viveremus ; hanc denique esse cujus gradibus etiam 
 
PBO T. ANNIO MILoN'K OBATIO. 143 
 
 in caelum homines riderentur a» 
 inquit, 'semper populus Romanus, semper 
 gentes loquentur, nulla amqaam obmuti ba- 
 
 : quin hue tempore Ipso, cum om ini- 
 
 micis faces invidiae meae Bubjiciantur, tamen omni 5 
 in hominum coetagratiis agendie bulationil 
 
 habendis et omni Bermone celebramar. Omitto Ktru- 
 riae festoa el actos et institutes dies | lima lux 
 
 eat haec ab interita P. Clodii et, opinor, altera : qua 
 lines imperii populi Romani sunt, ea non solum fama 10 
 jam de illo, Bed etiam laetitia peragravit Quam* 
 obrem abi corpus hoc sit non' inquit, ' laboro, quo- 
 niam omnibus in terns e1 jam rersatur et Bemper 
 habitabit nominis mei gloria.' 
 
 Eaec tu mecum Baepe his absentibus, sed 15 
 isdem audientibus haec ego tecum, Milo: Te qui- 
 dem, cum isto animo es, satis laudare nun possum, 
 Bed, quo est ista magis dftina virtus, eo majore a 
 dolore diyellor; nee vero, si mihi eriperis, reliqua 
 est ilia tamen ad consolandum querela, ut eis trae 
 possim, a quibus tantum rulnus accepero: non enim 
 inimici mei te mihi eripient, sed amicissimi, non 
 male aliquando de me meriti, sed semper optima 
 Nullum umquam, judices, mihi tantum dolorem inu- 
 ivtis (etsi quia potest esse tarn . i ne hui 
 
 quidem ipsum, at obliviscar quanti me semper fi 
 ritis: quae si vos oepit oblivio aut bi in me aliquid 
 offendistis, cur non id meocapite potius luiturquam 
 Milonis? Praeclare enim vizero, bi quid mihi acct- 
 derit prius quam hoc tantum mali ridero. Nunc 30 
 me una consolatio sustentat, quod tibi, T. Anni, 
 nullum a me amoris, nullum Btudii, nullum pietatis 
 officium defuit : ego inimicitias potentium pro te 
 
 appetivi: ego lueiim saepe corpus et vitam 
 
 armis inimicorum tuorum; ego me plurimis pro 
 Bupplicem abjeci ; bona, fortunas meas ac liberorum 
 
 rum in communionem tuorum temporum c 
 tuli ; hoe denique ipe i quae ris est parata 
 
 quae dimicatio capitis ftitura, <;> am 
 
144: M. TULLII CICERONIS 
 
 restat ? Quid habeo quod faciam pro tuis in me 
 mentis nisi ut earn fortunam, quaecumque erit tua, 
 ducam meam? Non recuso, non abnuo, vosque 
 obsecro, judices, ut vestra beneficia, quae in me 
 5 contulistis, aut in hujus salute augeatis aut in 
 ejusdem exitio occasura esse videatis. 
 
 37. His lacrimis non niovetur Milo ; est quodam 
 incredibili robore aninii: exsilium ibi esse putat, 
 ubi virtuti non sit locus ; mortem naturae finem esse, 
 
 10 non poenam. Sed hie ea mente, qua natus est: 
 quid vos, judices ? Quo tandem animo eritis ? 
 Memoriam Milonis retinebitis, ipsum ejicietis ? Et 
 erit dignior locus in terris ullus qui hanc virtuteni 
 excipiat quain hie, qui procreavit? Yos, vos ap- 
 
 15 pello, fortissimi viri, qui niultuni pro re publica 
 sanguinem effudistis ; vos in viri et in civis invicti 
 appello periculo, centuriones, vosque, milites: vobis 
 non modo inspectantibus, sed etiam armatis et huic 
 judicio praesidentibus haec tanta virtus ex hac urbe 
 
 20 expelletur, exterminabitur, projicietur? O me mise- 
 rum, me infelicem ! Revocare tu me in patriam, 
 Milo, potuisti per hos, ego te in patria per eosdem 
 retinere non potero ? Quid respondebo liberis meis, 
 qui te parentem alteram putant ? Quid tibi, Quinte 
 
 25 frater, qui nunc abes, consorti mecum temporum 
 illorum ? Mene non potuisse Milonis salutem tueri 
 per eosdem, per quos nostram ille servasset ? At 
 in qua causa non potuisse ? Quae est grata genti- 
 bus * * non potuisse ? Eis, qui maxime P. Clodii 
 
 30 morte acquierunt. Quo deprecante ? Me. Quod- 
 nam ego concepi tantum scelus aut quod in me 
 tantum facinus admisi, judices, cum ilia indicia 
 communis exitii indagavi, patefeci, protuli, exstinxi ? 
 Omnes in me meosque redundant ex fonte illo do- 
 
 35 lores. Quid me reducem esse voluistis ? An ut 
 inspectante me expellerentur ii, per quos essem re- 
 stitutus ? Xolite, obsecro vos, acerbiorem mihi pat! 
 reditum esse, quam fuerit ille ipse discessus : nam 
 qui possum putare me restitutum esse, si distrahar 
 
 40 ab his, per quos restitutus sum? 
 
 
PBO T. ANNIO MILOXE ORATIO. 146 
 
 38. Utinam di Immortalee 
 patria, dixerim: metuo enim ae Bcelerate dicam in 
 te quod pro ACilone dicam pit — atinam I*. Clod 
 dob modo riveret, Bed etiam praetor, consul, dicta- 
 tor easel potius qaam hoc Bpectaculum videreml 5 
 () di iimnnrtalt's ! fortem et a robia, judices, con- 
 Bervandum virum ! - Minime, minime,' inqait : 4 im- 
 mo vtTo poenas ilk* debitas laeril : dos Bubeamns, 
 ita Decesse est, Don debitas.' Hicine vir patri 
 natus usquam nisi in patria morietur, aut, bi forte, 10 
 pro patria? Hujus vob animi monuments retine- 
 
 bitis, corporis in Italia iiulliini sepulcmm 6886 pati- 
 
 emini? Hunc sua quisquam Bententia ex liar urbe 
 expellet, quern omnes urbes expuldum a robis ad 
 vocalamt * () terrain illani beatain, quae hunc vi- 15 
 rum exceperit, banc ingratam, si ejecerit, miseram, 
 si amiseritl Bed finis sit; Deque enim prae lacri- 
 inis jam loqui possum, et hie se laerimis defendi 
 vetat. Vos oro obtestorque, judices, ul in Bententiis 
 ferfendis, quod Bentietis, id audeatia Vestram vir- 20 
 tuteni, justitiam, Bdem, mihi credite, is maxims 
 probabit, qui injudicibus legendis optimum et Bapi- 
 entissimum et fortissimum quemque elegit. 
 10 Cic. 
 
M. TULLII CICERONIS 
 
 PEO EEGE DEIOTAKO AD C. CAESA- 
 EEM ORATIO. 
 
 1. Cum in omnibus causis gravioribus, C. Caesar, 
 initio dicendi commoveri soleam vehementius, quam 
 videtur vel usus vel aetas me a postulare, turn in hac 
 causa ita me multa perturbant, ut, quantum mea 
 5 fides studii mibi adferat ad salutem regis Deiotari 
 defendendam, tantum facultatis timor detrahat. 
 Primum dico pro capite fortunisque regis, quod 
 ipsum, etsi non iniquum est in tuo dumtaxat peri- 
 culo, tamen est ita inusitatum, regem ream capitis 
 
 10 esse, ut ante hoc tempus non sit auditum ; deinde 
 eum regem, quern ornare antea cuncto cum senatu 
 solebam pro perpetuis ejus in nostram rem publicam 
 meritis, nunc contra atrocissimum crimen cogor de- 
 fendere. Accedit ut accusatorum alterius crudeli- 
 
 15 tate, alterius indignitate contarber: crudelem Cas- 
 torem, ne dicam sceleratum et impium, qui nepos 
 avum in capitis discrimen adduxerit adolescent iae- 
 que suae terrorem intulerit ei, cujus senectutem 
 tueri et tegere debebat, commendationemque ine- 
 
 20 untis aetatis ab impietate et scelere duxerit ; avi 
 servum corruptum praemiis ad accusandum domi- 
 num impulerit, a legatorum pedibus abduxerit. 
 Fugitivi autem dominum accusantis et dominuin 
 absentem et dominum amicissimum nostrae rei 
 
 25 publicae cum os videbam, cum verba audiebam, non 
 
 146 
 
ORATIO l»KO REGE DEIOTABO. 147 
 
 tam afflictam regiam condicionem dolebam qaam 
 de fortunis commnnibus extimescebam. Nam cum 
 more majorum de servo in dominum ne tormentifl 
 quidem quaeri liceat, in qaa quaestione dolor elio 
 
 veram voccin possit etiam ab invito, exortus 68t 5 
 
 Bervue qui, quem in eculeo appellare qod pose 
 eum accuset Bolutus. 
 
 2, Perturbat me, C. Caesar, etiam illud intardum, 
 quod tameu cum te penitua recognovi, timere <!<*- 
 Bino: re enim iniquum est, sed tua Bapieutia lit 10 
 aequissimum : nam dicere apud eum de facinore, 
 contra cujus vitam consilium facinoria inisse argu- 
 are, cum per Be ipsum consideres, grave est ; nemo 
 enim fere est qui sui periculi judex uon sibi se 
 aequiorem quam reo praebeat : Bed tua, 0. Caesar, 15 
 praestans singularisque aatura hune mihi metum 
 minuit. Non enim tam timeo quid tu de rege Deio- 
 taro, quam intelligo quid de te ceteros velis judi- 
 care. Moveor etiam loci ipsius insolentia, quod 
 tantam causam, quanta nulla umquam in discepta- 20 
 tione versata est, dico intra domesticos pariefc 
 dico extra conventum et earn frequentiam, in qua 
 oratorum Btudia niti Bolent: in tuis oculis, in tuo 
 ore vultuque acquiesco, te unum intueor, ad te 
 unum omnia mea Bpectat oratio: quae mihi ad 25 
 Bpem obtinendae veritatis gravissima sunt, ad mo- 
 turn animi et ad omnem impetum dicendi oontentio- 
 nemque leviora: banc enim, C. Caesar, causam si 
 in foro dicerem eodem audiente et disoeptante te, 
 quantam mihi alacritatem populi Romani concursus 30 
 adferretl Quia enim civis ei regi non faveret, cujus 
 omnem aetatem in populi Romani bellis consump- 
 tam esse meminisset J Spectarem curiam, intuerer 
 forum, caelum denique testarer ipsum. Sic. cum et 
 deorum immortalium et populi Romani et senatus 
 beneficia in regem Deiotarum recordarer, nullo modo 
 mihi deesse posset oratio. Quae quoniam angustiora 
 parietes faciunt actioque maximae causae debilitatur 
 loco, tuum est, larsir, qui pro multis Baepe dixiati, 
 
148 M. TULLII CICERONIS 
 
 quid mihi nunc animi sit, ad te ipsuni referre, quo 
 facilius cum aequitas tua tuni audiendi diligentia 
 minuat hanc perturbationem me am. 
 
 Sed ante quam de accusatione ipsa dico, de accu- 
 
 5 satorum spe pauca dicam ; qui cum videantur nee 
 
 ingenio nee usu atque exercitatione rerum valere, 
 
 tamen ad hanc causam non sine aliqua spe et cogi- 
 
 tatione venerunt. 
 
 3. Iratum te regi Deiotaro fuisse non erant nescii ; 
 
 10 affectum ilium quibusdam incommodis et detrimentis 
 propter offensionem animi tui meminerant [teque 
 cum buic iratum, turn sibi amicum esse cognove- 
 rant,] cumque apud ipsum te de tuo periculo dice- 
 rent, fore putabant ut in exulcerato animo facile 
 
 15 Actum crimen insideret. Quamobrem hoc nos pri- 
 mum metu, Caesar, per fidem et constantiam et de- 
 menti an tuam libera, ne residere in te ullani partem 
 iracundiae suspicemur. Per dexteram istam te oro, 
 quam regi Deiotaro hospes hospiti porrexisti, istam, 
 
 20 inquain, dexteram non tam in bellis neque in proe- 
 liis quam in promissis et fide firmiorem. Tu illius 
 domum inire, tu vetus hospitium renovare voluisti ; 
 te ejus di penates acceperunt, te amicum et placa- 
 tum Deiotari regis arae focique viderunt. Cum 
 
 25 facile orari, Caesar, turn semel exorari soles. Nemo 
 umquam te placavit inimicus, qui ullas resedisse in 
 te simultatis reliquias senserit. Quamquam cui 
 sunt inauditae cum Deiotaro querelae tuae ? Num- 
 quam tu ilium accusavisti ut hostem, sed ut amicum 
 
 30 officio parum functum, quod propensior in Cn. Pom- 
 peii amicitiam fuisset quam in tuam : cui tamen ipsi 
 rei veniam te daturum fuisse dicebas, si tantum 
 auxilia Pompeio, vel si etiam filiuni misisset, ipse 
 aetatis excusatione usus esset. Ita cum maximis 
 
 35 eum rebus liberares, perparvam amicitiae culpam 
 relinquebas ; itaque non solum in eum non ani- 
 madvertisti, sed omni metu liberavisti, hospitem 
 agnovisti, regem reliquisti. Neque enim ille odio 
 tui progressus, sed errore communi lapsus est. Is 
 
PBO 149 
 
 until.- line nomine saepe honorifl( i 
 appellavisset, quique illam ordinem ab 
 adolescentia gravissimum Banctissimumque dm. 
 
 isdem rebus esl perturbatus, bomo l<»iiL r in<{i. 
 ft alienigena, quibus noa in media re public* nati o 
 Bemperque versati. 
 
 4. Cum audiret Beoatufl consentientis aucfc 
 arma Bumpta, eonsulibus, praetoribus, tribunis pl«- 
 
 tiobia imperatoribua rem publicam defendendam 
 datam, movebatur auimo et vir huic impeiio ami- lo 
 
 urn- df salntf populi Roman] extimescebat, in 
 qua etiam suam esse inclusam ridebat : in summo 
 taincn timore quiescendum esse arbitrabatur. Maxi- 
 me yero perturbatua est, at audivit, consoles ei I 
 lia profugisse omnesque consult • euim ei \o 
 
 uuntiabatur), cunctum Benatum, totam [taliam effu- 
 aam: talibus enim uuntiis et rumoribus patebat ad 
 orientem via nee alii ven Bubsequebantar. Nihil 
 ille df condicionibus tuis, nihil dv studio concordiae 
 ft pacis, nihil df conspiratione audiebal certorum 10 
 bominum contra dignitatem tuant Quae cum ita 
 
 at, taiiicn usque eo Be tenuit, quoad a Cn. Pom- 
 peio ad eum legati litteraeque renerunt 1- 
 
 Igno I B8ar, Bi ejus viri anctoritati rex D< 
 
 tarn- cessit, quern nos omnea Becuti Bumus; ad 35 
 quern cum di atque homines omnia ornamenta fou- 
 nt, turn tu ipse plurima ft maxima. Neqae 
 enim, Bi tuae stae ceterorum laudibua obscuri- 
 
 tatem attulerunt, idcirco Cn. Pompeii memoriam 
 amisimua. Quantum nomen illius fuerit, quanta 
 opes, quanta in oinni genere bellorum gloria, quanti 
 bonorea populi Etomani, quanti Benatus, quanti tui, 
 quia ignoral I Tanto ille superioies rioeral gloria, 
 quanto tu omnibus praestitisti ; itaque On. Pompeii 
 bella, victorias, triumphos, consulates admiranto 
 numerabamus: tuoa enumerare mm possumu 
 
 Ad eum i lt i 1 1 1 r rex Deiotarua venit hoc mise 
 fatalique hollo, quern antes jn>ti> hostilibusque bellis 
 
 adjiivorat. quOCUm fi'at non h08pitio Bolum, vcriim 
 
150 M. TULLII CICERONIS 
 
 etiani familiaritate conjunctus, et venit vel rogatus 
 ut amicus, vel arcessitus ut socius, vel evocatus ut 
 is, qui senatui parere didicisset : postremo venit ut 
 ad fugientem, non ut ad insequentem, id est ad 
 5 periculi, non ad victoriae societatem. Itaque Phar- 
 salico proelio facto a Pompeio discessit ; speni infi- 
 nitani persequi noluit ; vel officio, si quid debuerat, 
 vel errori, si quid nescierat, satis factum esse duxit ; 
 domum se contulit, teque Alexandrinum bellum ge- 
 
 10 rente utilitatibus tuis paruit. Ille exercitum Cn. 
 Domitii, amplissimi viri, suis tectis et copiis sus- 
 tentavit; ille Ephesum ad eum, quern tu ex tuis 
 fidelissimum et probatissimum omnibus delegisti, 
 pecuniam misit ; ille iterum, ille tertio auctionibus 
 
 15 factis pecuniam dedit, qua ad bellum uterere ; ille 
 corpus suum periculo objecit, tecumque in acie con- 
 tra Pharnacem fuit tuumque hostem esse duxit 
 suum. Quae quidem a te in earn partem accepta 
 sunt, Caesar, ut eum amplissimo regis honore et 
 
 20 nomine afifeceris. 
 
 Is igitur non modo a te periculo liberatus, sed 
 etiam honore amplissimo ornatus, arguitur domi te 
 suae interficere voluisse : quod tu, nisi eum furio- 
 sissimum judicas, suspicari profecto non potes. Ut 
 
 25 enim omittam cujus tanti sceleris fuerit in conspectu 
 deoram penatium necare hospitem, cujus tantae im- 
 portunitatis omnium gentium atque omnis memo- 
 riae clarissimum lumen exstinguere, cujus tantae 
 ferocitatis victorem orbis terrarum non extimescere, 
 
 30 cujus tarn inhumani et ingrati anirui, a quo rex ap- 
 pellatus esset, in eo tyrannum inveniri — ut haec 
 omittam, cujus tanti furoris fuit, omnes reges, quo- 
 rum multi erant finitimi, omnes liberos populos, 
 omnes socios, omnes provincias, omnia denique 
 
 35 omnium arnia contra se unum exeitare ? Quonam 
 ille modo cum regno, cum domo, cum conjuge, cum 
 carissimo filio distractus esset, tanto scelere non 
 modo perfecto, sed etiam cogitato ? 
 
 6. At, credo, haec homo inconsultus et teniera- 
 
VUO BEGS DBIOTABO 151 
 
 rius non videbat Quia consideratior illo? Q 
 tectior? Quia prudentior? Quamquam hoc I 
 itarum non tam ingenio el prudentia quam E 
 eligione vitae defendendum puto. Nota tibi 
 bominis probitas, I sar, aoti mores, nota con- 5 
 
 Btantia. Cui porro, qui modo populi Romani no- 
 iir'ii audivit, Deiotari integritas, gravitas, virt 
 fides non audita est J Quod igitur facinus uec Ln 
 hominem imprudentem caderet propter metum pi 
 Bentis exitii, uec in facinorosum, ni- idem 10 
 
 amentissimus, id tos et a viro optimo et ab homine 
 minime stull ifingitis? At quam 
 
 mm modo non credibiliter, Bed ue Buspiciose qui- 
 deml Cum. inquit, in castellum Blucium venisc 
 et domum regis, hospitis tui, devertisses, locus erat 15 
 quidam, in quo erant ea composite quibus te rex 
 munerari constituent : hue te e balneo, prius quam 
 accuinberes, ducere volebat ; erant enim armati, qui 
 te interlieerent, in eo ipso loco coilocati. Kn cri- 
 men, 6D causa, cur regem fugitivus, dominum m 
 vu.> accuset Ego me hercules, Caesar, initio, cum 
 ad me ista causa delata, Phidippum medicum, 
 am regium, qui cum legatis missus ab 
 
 isto adolescente esse cor^uptum, hac Mint Buspicione 
 percussus: medicum indicem subornavit ; fing 
 delicet aliquod crimen veneni. EtSl a veritate long 
 tamen a consuetudine criminandi non multum 
 abhorrebat Quid ait medicus? Nihil de veneno. 
 id fieri potuit primum oecultius in potione, in 
 cibo ; deinde etiam impunius tit, quod cum i 
 factum, negari potest si palam te interemisa 
 omnium in Be gentium non solum odia, Bed etiam 
 arma con vertisset : bi veneno, Jovis ille quidem 
 hospital is numen numquam celare potuisset, bo- 
 mines fortasBe celasset Quod igitur et i 
 
 efficere cautius potuit, id tibi et medi 
 callido et Bervo, ut putabat, fideli, non credidit : de 
 armis, de ferro, d< i insidiis celare te noluit 
 quam festive crimen ziturl Tua te, inqu 
 
152 M. TULLII CICERONIS 
 
 eadem, quae saepe, fortuna servavit : negavisti turn 
 te inspicere velle. 
 
 T. Quid postea ? An Deiotarus, re illo tempore 
 non perfecta, continuo diruisit exercituni ? Nullus 
 5 erat alius insidiandi locus ? At eodem te, cum cena- 
 visses, rediturum dixeras, itaque fecisti. Horam 
 imam aut duas eodem loco armatos, ut collocati 
 fuerant, retinere magnum fuit? Cum in convivio 
 comiter et jucunde fuisses, turn illuc isti, ut dixeras : 
 
 10 quo in loco Deiotarum talem erga te cognovisti, 
 qualis rex Attalus in P. Africanum fuit, cui ruagni- 
 ficentissima dona, ut scriptum legimus, usque ad 
 Numantiam misit ex Asia, quae Africanus inspec- 
 tante exercitu accepit ; quod cum praesens Deio- 
 
 15 tarus regio et animo et more fecisset, tu in cubicu- 
 lum discessisti. Obsecro, Caesar, repete illius tem- 
 poris memoriam, pone ilium ante oculos diem, vul- 
 tus hominum te intuentium at que admirantium re- 
 cordare. ]S T um quae trepidatio ? Num qui tu- 
 
 20 multus? Num quid nisi modeste, nisi quiete, nisi 
 ex hominis gravissimi et sanctissimi disciplina ? 
 Quid igitur causae excogitari potest cur te lautum 
 voluerit, cenatum noluerit occidere ? In posterum, 
 inquit, diem distulit, ut, cum in castellum Peium 
 
 ^5 ventum esset, ibi cogitate perficeret. Xon videc 
 oausam mutandi loci, sed tamen acta res criminose 
 est. Cum, inquit, vomere post cenam te velle dix- 
 isses, in balneum te ducere coeperunt : ibi enim 
 erant insidiae. At te eadem tua fortuna servavit : 
 
 30 in cubiculo malle dixisti. Di te perduint, fugitive ! 
 Ita non modo nequam et improbus, sed fatuus et 
 amens es. Quid ? Ille signa aenea in insidiis po- 
 suerat, quae e balneo in cubiculum transferri non 
 possent ? Habes crimina insidiarum : nihil enim 
 
 35 dixit amplius. Horum, inquit, erarn conscius. 
 Quid turn ? Ita ille demens erat, ut eum, quern 
 conscium tanti sceleris haberet, a se dimitteret ? 
 Romam etiam mitteret, ubi et inimicissimum sciret 
 esse nepotem suum et C. Caesarem, cui fecisset in- 
 
PRO REGE DEIOTARO ORATIO. 
 
 ias, prae8ertim cum is onus esse! qui po 
 
 adicare? Bt fratres meos, inquit, quod 
 i rant conscii, in rincula coqjecit Com igitur I 
 vincin-t, quoa Becum habebat, te solutum Romam 
 mittebat, qui eadem Bcires, quae illos Bcire di( 5 
 
 Reliqua pars accusationis duplei fail : una, 
 in semper in speculia fuisse, cum a b mi- 
 
 mo alieno; altera exercitum cum contra te magnum 
 comparasse. I>e exercitu dicam breviter, ut cetera. 
 Numquam eaa copiaa rex Deiotarua habuit, quibua lo 
 inferre helium populo Romano Bed quil 
 
 lines sues ai> excursionibua et latrociniis tueretur el 
 imperatoribua nostria auxilia mitteret Atqueanl 
 quidem majores copiaa alere poterat ; nunc exigi 
 vix tueri potest At misit ad Caecilium nescio 15 
 quern: Bed eos, quoa misit, quod ire noluerunt, In 
 vincula conjecit Non quaero quam veri simile 
 aut habuisse regem quoa mitteret aut cos. qu 
 misisset, non paruisse, aut, qui dicto audientes in 
 tanta re non fuissent, cos vinctoa potius quam neca- -0 
 
 id tamen cum ad Caecilium mittebat, utrum 
 causam illam victam esse aesciebat an Caecilium 
 istum magnum hominem putabat ? Quern pi 
 is, qui optime nostroa hcyiines novit, ve\ quia non 
 
 l vel Bi n< ntemneret. Addit etiain '2b 
 
 illud, equitea non cptimos misisc 
 
 nihil ad tuum equitatum, Bed misit ex eis, quoa ha- 
 
 buit, electos. Ait nescio quern exeo Qumero servum 
 
 jmlicatum. Non arbitror, mm audivi: Bed in eo, 
 etiam si actidisset, culpam regis nullam fuisse art 
 t rarer. 
 
 ( .». Alieno autem a te animo fuit quo modo? Spe- 
 ravit, credo, difficilea tibi Alexandriae tore exitua 
 propter regionia naturam e1 Quminis. At eo tem- 
 pore ipso pecuniam dedit, exercitum aluit, ei, quei 
 
 ae praefeceras, in nulla re defuit ; tii>i victori 
 non solum ad bospitium, Bed ad periculum etiam 
 atque ad aciem praesto fuit Secutum est bellum 
 Africanum : prraves de te rumores, Qui etiam fur 
 
154 M. TULLII CICERONIS 
 
 sum ill am Caecilium excitaverunt. Quo turn rex 
 animo fuit? Qui auctionatus sit seseque spoliare 
 maluerit quam tibi pecuniam non subministrare. At 
 eo, inquit, tempore ipso Nicaeam Ephesumque mit- 
 5 tebat qui rumores Africanos exciperent et celeriter 
 ad se referrent : itaque cum esset ei nuntiatum Do- 
 mitium naufragio perisse, te in Castello circumse- 
 deri, de Domitio dixit versum Graecum eadem sen- 
 tentia, qua etiam nos habemus Latinum : 
 
 10 Pereant amici, dum inimici una intercidant. 
 
 Quod ille, si esset tibi inimicissimus, numquam ta- 
 men dixisset: ipse enim mansuetus, versus inima- 
 nis. Qui autem Domitio poterat esse amicus, qui 
 tibi esset inimicus ? Tibi porro inimicus cur esset, 
 
 15 a quo cum vel interfici belli lege potuisset, regem et 
 se et filium suum constitutos esse meminisset ? 
 Quid deinde ? Furcifer quo progreditur ? Ait hac 
 laetitia Deiotarum elatum vino se obruisse in con- 
 vivioque nudum saltavisse. Quae crux huic fugi- 
 
 20 tivo potest satis supplicii adferre ? Deiotarum 
 saltantem quisquam aut ebrium vidit, umquam ? 
 Omnes in illo sunt rege virtutes, quod te, Caesar, 
 ignorare non arbitror, sed praecipue singularis et 
 admiranda frugalitas : etgi hoc verbo scio laudari 
 
 25 regem non solere ; frugi hominem dici non multum 
 habet laudis in rege : fortem, justum, severum, gra- 
 vem, magnanimum, largum, beneficum, liberalem, 
 hae sunt regiae laudes, ilia privata est. Ut volet 
 quisque, accipiat: ego tamen frugalitatem, id est 
 
 30 modestiam et temperantiam, virtutem maximam 
 judico. Haec in illo est ab ineunte aetate cum a 
 cuncta Asia, cum a magistratibus legatisque nostris, 
 turn ab equitibus Romanis, qui in Asia negotiati 
 sunt, perspecta et cognita. Multis ille quidem gra- 
 
 35 dibus officiorum erga rem publicam nostram ad hoc 
 regium nomen ascendit ; sed tamen quicquid a bellis 
 populi Romani vacabat, cum hominibus nostris con- 
 suetudines, amicitias, res rationesque jungebat, ut 
 non solum tetrarches uobilis, sed etiam optimus 
 
tO REOK O. 
 
 ti\ i 
 
 babu le pudorifi pudiciti- 
 
 i hoc ii. m 10 
 
 miii iiiit* in I Ham ilk 
 
 imbuerat, Don saltan 
 
 tamen Ilium cm ? it. 
 
 ; i equam Bustalis- 18 
 
 :. quod i 
 
 mmilito fait, cam In ill" 
 ! cum Buua delectifl eqaitibas 
 •i pater 
 
 Eiemini in ill 
 
 qui 
 \T fai, 4 ; 
 limn .in DOD d< 
 
 .in. banc ad i 
 potui addocere, quod et ipc tudio 111 
 
 bell ur. 
 
 Impunitatem Bolum 
 adi licentiai] 
 
 11. c 
 
 .in- 
 
156 M. TULLII CICERONIS 
 
 pie necessitudinis nomen repudiaretis, tamen inimi- 
 citias hominum more gerere poteratis, non ficto cri- 
 niine insectari, non expetere vitam, non capitis 
 arcessere. Esto : concedatnr haec quoque acerbitas 
 5 et odii magnitudo : adeone, ut omnia vitae salu- 
 tisque communis atque etiam humanitatis jura vio- 
 lentur ? Servum sollicitare verbis, spe promissisque 
 corrumpere, abducere domum, contra dominum ar- 
 inare, hoc est non uni propinquo, sed omnibus fami- 
 
 10 liis nefarium bellum indicere ; nam ista corruptela 
 servi si non modo impunita fuerit, sed etiam a tanta 
 auctoritate approbata, nulli parietes nostram salu- 
 tem, nullae leges, nulla jura custodient. Ubi enim 
 id, quod intus est atque nostrum, impune evolare 
 
 15 potest contraque nos pugnare, fit in dominatu servi- 
 tus, in servitute dominatus. O tempora, mores ! 
 Cn. Domitius ille, quern nos pueri consulem, censo- 
 rem, pontificem maximum vidimus, cum tribunus 
 plebis M. Scaurum principem civitatis in judicium 
 
 20 populi vocavisset Scaurique servus ad eum clam 
 domum venisset et crimina in dominum delaturum 
 se esse dixisset, prehendi hominem jussit ad Scau- 
 rumque deduci. Tide quid intersit, etsi inique 
 Castorem cum Domitio comparo : sed tamen ille 
 
 25 inimico servum remisit, tu ab avo abduxisti; ille 
 incorruptum audire noluit, tu corrupisti ; ille adju- 
 torem servum contra dominum repudiavit, tu etiam 
 accusatorem adhibuisti. At semel iste est corruptus 
 a vobis. Nonne, cum esset productus et cum tecum 
 
 30 fuisset, refugit ad legatos? Nonne ad hunc Cn. 
 Domitium venit? Nonne audiente hoc Servio Sul- 
 picio, clarissimo viro, qui turn casu apud Domitium 
 cenabat, et hoc Tito Torquato, optimo adolescente, 
 se a te corruptum, tuio promissis in fraudem im- 
 
 35 pulsum esse confessus est ? 
 
 12. Quae est ista tarn impotens, tarn crudelis, 
 tam immoderata inhumanitas ? Idcirco in hanc 
 urbem venisti, ut hujus urbis jura et exempla cor- 
 rumperes domesticaque immanitate nostrae civitatis 
 
 40 humanitatem inquinares ? 
 
PBO BEGE DEIOTABO OBATIO. 157 
 
 At quam acute collects criminal Blesami 
 inquit, i ejus enim aomine, optimi viri nee tibi ignoti, 
 male dicebat tibi), ad regem Bcribere Bolebal te in 
 invidia esse, tyrannum existimari, statua inter n . 
 posita animos hominum rehementer offensos, plaudi 5 
 tii)i noii solere. Nonne intelligis, < laesar, ex urbania 
 malevolorum sermunculis baec ab ist 
 Blesainius tyrannum Oaesarem Bcriberet? Multo- 
 rum enim capita civium riderat, moltos jossn Cae- 
 Baria rexatos, verberatos, necatos, multas afflid 
 el eversaa domos, armatis militibos refertom forum. 
 Quae semper in civili victoria Bensimus, ea te vici 
 noii vidimus. Solus, inquam, es, 0. Caesar, cujus 
 in victoria ceciderit nemo nisi armatus. Et quem 
 nos liber i, in Bumma populi Romani iibertate nati, 15 
 non modo non tyrannum, Bed clementissimum in 
 victoria ducem vidimus, is Blesamio, qui vivit in 
 regno, tyrannus vidcri potest ? Nam de statua 
 quis queritur, una praesertim, cum tarn multas vi- 
 deat ? Valde enim invidendum est ejus statu;- 2 
 cujus tropaeia non invidemus. Nam si locus adfert 
 invidiam, nullus locus est ad statuam quidem rostris 
 clarior. De plausu autem quid respondeam? Qui 
 nee desideratus umquam ate est et nonuumquam 
 obstapefactis hominibus ipsa admiratione com- 25 
 pressus est et fortasse eo praetermissus, quia nihil 
 vulgare te dignum videri potest 
 
 13. Nihil a me arbitror praeteritum, sed aliquid 
 ad extremum causae reservatum. Id autem quid 
 est? Te ut plane Deiotaro reconciliet oratio mea 
 Non enim jam nietuo no tu illi BUCCenseas ; illud 
 vereor, ne tibi ilium succensere aliquid suspicere : 
 quod abest longissime, mibi crede, Caesar. Quid 
 enim retineat per te nieminit, non quid amiserit ; 
 neque Be a te multatum arbitratur, sed, cum existi-86 
 mares multis tibi mnlta esse tribuenda, quo minus 
 a se, qui in altera parte faisset, ea Bumeres non 
 recusavit Etenim si Amiochus Magnus ille, rex 
 ae, cum, postea quam a L. Bcipione devictua 
 
158 M. TULLII CICERONIS 
 
 est, Tauro tenus regnare jussus esset, omnemque 
 banc Asiam, quae est nunc nostra provincia, ami- 
 sisset, dicere est solitus benigne sibi a populo Ro- 
 mano esse factum, quod nimis magna proeuratione 
 5 liberatus modicis regni terminis uteretur, potest 
 multo facilius se Deiotarus consolari : ille enim 
 furoris multam sustulerat, hie erroris. Omnia tu 
 Deiotaro, Caesar, tribuisti, cum et ipsi et filio no- 
 men regiuni concessisti: hoc nomine retento atque 
 
 10 servato nullum beneficium populi Romani, nullum 
 judicium de se senatus imminutum putat. Magno 
 amnio et erecto est, nee umquam succumbet inimi- 
 cis, ne fortunae quidem. Mult a se arbitratur et pe- 
 perisse ante factis et habere in animo atque virtute, 
 
 15 quae nullo modo possit amittere. Quae enim for- 
 tuna aut quis casus aut quae tanta possit injuria 
 omnium hnperatorum de Deiotaro decreta delere ? 
 Ab omnibus enim est ornatus, qui, postea quam in 
 castris esse potuit per aetateni, in Asia, Cappadocia, 
 
 20 Ponto, Cilicia, Syria bella gesserunt : senatus vero 
 judicia de illo tam multa tanique honorifica, quae 
 publicis populi Romani litteris monumentisque con- 
 signata sunt, quae umquam vetustas obruet aut 
 quae tanta delebit oblivio ? Quid de virtute ejus 
 
 25 dicam ? De magnitudine animi, gravitate, con- 
 st antia? Quae omnes docti atque sapientes summa, 
 quidam etiam sola bona esse dixerunt, bisque non 
 modo ad bene, sed etiam ad beate vivendum con- 
 tentam esse virtutem. Haec ille reputans et dies 
 
 30 noctesque cogitans non modo tibi non succenset 
 (esset enim non solum ingratus, sed etiam aniens), 
 verum oninem tranquillitatem et quietem senectutis 
 acceptam refert clementiae tuae. 
 
 14. Quo quidem animo cum antea fuit, turn non 
 
 35 dubito quin tuis litteris, quarum exemplum legi, 
 quas ad eum Tarracone huic Blesamio dedisti, se 
 magis etiam erexerit ab omnique sollicitudine ab- 
 straxerit ; jubes enim eum bene sperare et bono 
 esse animo, quod scio te non frustra scribere solere. 
 
PRO REGE DEIOTARO 01. 
 
 lini enim iadem 
 meque tuia litterie bene Bperare non fi 
 
 mm. Laboro equidem 
 quocum mihi amlcitism res publics conciliavit, I. 
 pi t i n in voluntaa utriuaque coqjunxit, familiaritatem 5 
 
 iuetudo attulit, Bummam \. 
 
 officia in me e1 in exercitum 
 ccnint : Bed cum de Qlo laboro turn de multia am- 
 plissimia yiria, quibus Bernel ignotom a *■ 
 oportet, aee beneficium tuum in dabiam vocari, nee 10 
 haerere in animia hominum Bollicitudinem Bempi- 
 ternam, dere at quisquam te timere incipiat 
 
 eorum, qui Bint Bemel a te liberati timore. Non 
 del* aesar, quod fieri Bolet in tantia pericu 
 
 temptare eequonam modo dicendo miaericordiam 15 
 tuam commovere possim; nihil opus 
 
 ■ ipsa Bupplicibus et calamitosis, nulliua orati< 
 
 ata. Propone tibi duos regea e1 id anin 
 templare, quod oculia non potes: dabia profeeto i<l 
 mi8erieordiae quod iracundiae denegavisti. Multa *20 
 sunt monumenta clementiae tuae, Bed maxima eorum 
 incolumitates, quibua Balutem dedisti; quae >i in 
 privatia gloriosa Bunt, multu 1. mmemora- 
 
 buntur in regibus. Semper regium nomen in I. 
 civitate Banctum fait, Bociorum yero regum et ami- 'lh 
 eorum sanctissimam. 
 
 15. Quod nomen bi regea ne amitterent te rictore 
 timuerunt, retentum veto et a te confirmation poe 
 
 etiam Buia tradituros confidunt Corpora 
 
 Bua pro Balute regum Buorum bi legati tibi 
 tradunt, Hieraa et Blesamiua et Antigonus, tibi 
 nobisque omnibua jam diu nuti, eademque fide 
 virtute praeditua Dorylaua, qui nuper cum Hi 
 iegatua est a»l te missus, cum regum amicissimi, 
 turn tibi etiam, u probati. Bxquire de BI 
 
 Bamio nuin quid ad regem contra dignitatem tuam 
 
 pserit Elieras quidem cauaam omnero Buscipit 
 
 iriminibua illia pro n upponit reum; i 
 
 moriam tuam implorat, qua vales plurimum : 
 
160 URATIO PRO REGE DEIOTARO. 
 
 umquam se a te in Deiotari tetrarchia pedem dis- 
 cessisse ; in primis finibus tibi se praesto fuisse 
 dicit, usque ad ultimos prosecutuni ; cum e balneo 
 exisses, tecum se fuisse, cum ilia munera inspexisses 
 5 cenatus, cum in cubiculo recubuisses ; eandemque 
 assiduitatem tibi se praebuisse postridie : quam- 
 obrem si quid eoruni, quae objecta sunt, cogitatum 
 sit, non recusat quin id suum facinus judices. Quo- 
 circa, C. Caesar, velim existimes hodierno die sen- 
 10 tentiam tuam aut cum summo dedecore miserrimam 
 pestem importaturam esse regibus aut incoluraem 
 famam cum salute : quorum alterum optare illorum 
 crudelitatis est, alterum conservare clementiae tuae. 
 
M. TULLI1 CICER0NI8 
 PRO Q. UGABIO ORATIO. 
 
 1. 0. Caei m 
 
 non audiuim propinquua meua ad to ^. Tub* 
 tulit, ({. Ligariam in Africa faisse, idqui 
 praestanti vir ingenio, fretua fortasse familiarity 
 ea, quae est ei tecum, ausiu afiteri: itaqu 
 
 quo me rertam kua ftnim reneram, 
 
 cum tu id Deque per to - eque audire alius 
 
 potuisses,ut ign tuaad hominia i (lu- 
 
 tein abuterer; Bed quoniam ci i 1 i ^_r* * 1 1 1 i n. inimici in- 
 igatum est quod latebat, confitendum est, <»pi- lu 
 i in cum men lariua 1' ;it, 
 
 ut id integrum jam d< 
 
 ua omnia oratio ad miserioordiam tuai 
 ferenda est, qua plurimi sunt consenrati, cu 
 non liberationem culpae, sed errati reniam impetra- 15 
 • ut. Habea igitur, Tubero, quod est accusal 
 dme optandum, confitentem ream, Bed tan 
 lex* confitentem, Be in ea parte faisse, qua te, qua 
 virum omni trade dignum, patrem tuum. I 
 priua de reetro delicto confiteamini q< 
 qua rii ullam culpam reprehendat 
 
 n enim Ligarius, cum esset nulla l>elli buc 
 
 mis in Africam cnn: -idio pr 
 
 qua in legatione ct civih 
 
 ut de< din- proving 
 
 n quemquam alium proi i 
 [taque Ligarius, cum diu Ihil 
 
 11 Cic. 
 
162 M. TULLII CICERONIS 
 
 profecisset, provinciam accepit invitus ; cui sic prae- 
 fuit in pace, ut et civibus et sociis gratissima esset 
 ejus integritas ac fides. Bellum subito exarsit, quod 
 qui erant in Africa ante audierunt geri quani parari : 
 5 quo audito partim cupiditate inconsiderata, partim 
 caeco quodam tiniore primo salutis, post etiam stu- 
 dii sui quaerebant aliquem duceni, cum Ligarius 
 domum spectans, ad suos redire cupiens, nullo se 
 implicari negotio passu s est. Interim P. Attius 
 
 10 Yarus, qui praetor Africam obtinuerat, Uticam 
 venit : ad eum statim concursum est ; atque ille 
 non mediocri cupiditate arripuit imperium, si iliud 
 imperium esse potuit, quod ad privatum clamore 
 multitudinis imperitae, nullo publico consilio defe- 
 
 15 rebatur. Itaque Ligarius, qui omne tale negotium 
 cuperet effugere, paulum adventu Yari conquievit. 
 
 2. Adhuc, C. Caesar, Q. Ligarius omni culpa 
 vacat: domo est egressus non modo nullum ad 
 bellum, sed ne ad minim am quidem suspicionem 
 
 20 belli ; legatus in pace profectus est ; in provincia 
 pacatissima ita se gessit, ut ei pacem esse expe- 
 diret. Profectio certe animum tuum non debet 
 offendere : num igitur remansio ? Multo minus ; 
 nam profectio voluntatem habuit non turpeni, re- 
 
 25 mansio necessitates etiam honestam. Ergo haec 
 duo tempora carent crimine : unum, cum est legatus 
 profectus, alterum, cum emagitatus a provincia 
 praepositus Africae est. Tertium tempus est, quod 
 post adventum Yari in Africa restitit, quod si est 
 
 30 criminosum, necessitatis crimen est, non voluntatis. 
 An ille, si potuisset ullo modo evadere, Uticae quam 
 Komae, cum P. Attio quam cum concordissimis fra- 
 tribus, cum alienis esse quam cum suis maluisset ? 
 Cum ipsa legatio plena desiderii ac sollicitudinis 
 
 35 fuisset propter incredibilem quendam fratrum amo- 
 rem, hie aequo animo esse potuit belli discidio dis- 
 tractus a fratribus ? 
 
 ^Nullum igitur habes, Caesar, adhuc in Q. Ligario 
 signum alienae a te voluntatis ; cujus ego causam 
 
163 
 
 fide defendam : , 
 in. clementiam admirabilem atque omnium 
 laude, praed 
 
 lam ! 1 lorn M. Cicero apud te defendit aU 
 in ea voluntate qod hiisse, in qua Be Ipsum 
 tor fuisse, m 
 
 nee quid tibi de alio audienti de Be I] 
 formldat 
 
 Vide quam bod reformidem; ride quanta lux 
 liberalitatis et sapientiae taae mihi apod fee dicenti 10 
 oboriator: quantum potero roce contendam, ut I 
 populus Etomanus exaudiat: auscepto bello, I 
 
 o etiam ex parte magna, nulla vi coactos, judi- 
 cio ac roluntate ad ea anna profectua sum, qu 
 eeanl Bompta contra be. Apod quern igitur hoc 16 
 
 Nempe apod earn, qui cum ho tamen 
 
 mc. rate qoam ridit, rei pubHcae reddidit : qui ad 
 me ex Aegypto litteras misit, ut essem idem qui 
 fuissem; qui, cum ipse imperator in toto imp 
 popuii Romani onus me alterum passus 20 
 
 : a quo hnc ipso C. 1'iiii-a mihi hone nuntium 
 perferente ooncessos fasces laui anui, quoad 
 
 tenendoa putavi ; qui mihi turn denique Be salutem 
 putavit reddere, bi cam nullis spoliation ornamen 
 dedisset Vide, qu rubero, ut. qui 
 
 facto Hon dubitem, de Ligarii non audeam confiterl 
 Atque haec propterea de me dbri, ut mihi Tube 
 cum de Be eadem dicerem, i ir n ■ cuius i 
 
 industriac gloriaeque t'avco vcl propter propimpiam 
 :nationein, vel quod ejus ingenio Btudiisque tic- 30 
 or, vel (piod laudem adolocentis propimpli I 
 LStimo etiam ad ineuin alicpiein tYuetum redund;' 
 
 Sed hocquaero: quia puta4 rimen fuisse in 
 
 AtVi qui et ipse in eadem 
 
 voluit et prohibitum ae a Ligario queritur 
 contra ipsum Caesaren ig armat 
 
 trim tuua ille, Tub trictoa 
 
 Pharsalica gladi 
 
 rmorum tuorum I 
 
164 M. TULLII CICERONIS 
 
 tua mens, oculi, manus, ardor animi ? Quid cupie- 
 bas ? Quid optabas ? Xirnis urgeo ; commoveri 
 videtur adolescens ; ad rue revertar : isdem in armis 
 fui. 
 5 4. Quid autem aliud egimus, Tubero, nisi ut quod 
 hie potest nos posseruus ? Quorum igitur impuni- 
 tas, Caesar, tuae clementiae laus est, eorum ipso- 
 rum ad crudelitatem te acuit oratio. Atque in hac 
 causa non nihil equidem, Tubero, etiam tuam, sed 
 
 10 multo magis patris tui prudentiam desidero, quod 
 homo cum ingenio turn etiam doctrina excellens 
 genus hoc causae quod esset non viderit ; nam si 
 vidisset, quovis profecto quam isto modo a te agi 
 maluisset. Arguis fatentem ; non est satis : accusas 
 
 15 eum, qui causam habet aut, ut ego dico, meliorem 
 quam tu aut, ut tu vis, parem. Haec admirabilia, 
 sed prodigii simile est quod dicam : non habet earn 
 vim ista accusatio, ut Q. Ligarius condemnetur, sed 
 ut necetur. Hoc egit civis Rornanus ante te nemo : 
 
 20 externi isti mores, usque ad sanguinem incitari odio, 
 aut levium Graecorum aut immanium barbarorum. 
 Nam quid agis aliud? Roruae ne sit? Ut domo 
 careat ? ]Se cum optimis fratribus, ne cum hoc T. 
 Broccho, avunculo, ne cum ejus filio, consobrino suo, 
 
 25 ne nobiscum vivat ? Xe sit in patria ? Xuni est ? 
 Nam potest magis carere his omnibus quam caret ? 
 Italia prohibetur, exsulat. Xon tu ergo eum patria 
 privare, qua caret, sed vita vis. At istud ne apud 
 eum quidem dictatorem, qui omnes quos oderat 
 
 30 morte multabat, quisquam egit isto modo : ipse ju- 
 bebat occidi nullo postulante, praemiis etiam in vita- 
 bat ; quae tamen crudelitas ab hoc eodem aliquot 
 annis post, quern tu nunc crudelem esse vis, vindi- 
 cata est. 
 
 35 5. Ego vero istud non postulo, inquies. Ita me 
 hercule existimo, Tubero. Xovi enim te, novi 
 patrem, novi domum nomenque vestrum ; studia 
 generis ac familiae vestrae virtutis, humanitatis, 
 doctrinae, plurimarum artium atque optimarum 
 
PRO Q. LICtJLRIO 
 DOtt inilii BUnt ItaqUC 
 
 Banguinem, Bed parum attend 
 
 ctat, ut ea poena, in qua adhuc (,> Li 
 non videamini esse eontenti. Qnae tor alia 
 
 praeter mortem ? Bi enimest inexsilio, 
 qnid ampliua postulatis? An, ne ignosoatarl 11 
 vero malto acerbiua multoque est dorins: <i»i< »<i d 
 [domi] petimua precibus, lacrimis, Btrati ad 
 non tain nostrae causae fidentea qnam hujua huma- 
 nitati, id ne impetremna oppugnabis, et in nostrum 10 
 detain irrampes, et nosjacentea ad pedes Bupplicum 
 ^ooe prohibebis? Bi, cum hoc domi focerem 
 quod el feeimua et, ut spero, nun frustra fecim 
 tu repenft irruissee et clamare eoep 
 Bar, caye ignoscas, cave te fratrum pro fratria Balnl 
 obsecrantiom misereat,' nonne omnem humanitatem 
 exuisses? Quanto hoc durioa, qnod bog domi peti- 
 mns, id te in foro oppugnare et in tali miseria mul- 
 tornm perfaginm misericordiae tollere? Dicam 
 plane, Caesar, qnod Bentio: bi in bac tanta to - 
 fortune lcnitas tanta non esset, qnam tu per te, pet 
 te, inqnam, obtinea (intelligo qnid loqnar), acerb 
 Bimo Inctn redundaret ista victoria: qnam multi 
 enim essent de victoribua qni te crndelem esse vet 
 lent, cum etiam de victia reperiantnrl qnam multi 25 
 (jui cum a te ignosci neinini vellent, impedirent ele- 
 mentiam tnam, cum etiam hi, qnibns ipse ignovisti, 
 nolint te esse in alios misericordem I Quod bi pro- 
 bare Caesari possemna in Africa Ligarinm omnino 
 non foisse, si bonesto et miserioordi mendacio Balnti 30 
 eivi ealamit' i vellcinus, tamen hominis mm 
 
 et, in tanto discrimine et pericnlo civis refellere 
 et redargnere nostrum mendacinm, et, si asset alt 
 cujus, ejus oerte non esset, qni in eadem causa et 
 fortnna fuisset ; Bed tamen alind est errare I m 35 
 
 nolle, alind nolle misereri : tunc dioerea 
 cave credas: fail in Africa, tulit anna contra 
 Nunc qnid dicia t ' Cave Ign 
 hominia nee ad hominem ; : qua qui apod te, 
 
166 M. TULLII CICERONIS 
 
 C. Caesar, utitur, suam citius abjiciet humanitatem 
 quam extorquebit tuam. 
 
 6. Ac primus aditus et postulatio Tuberonis haec, 
 ut opinor, fuit, velle se de Q. Ligarii scelere dicere. 
 5 Non dubito quin admiratus sis, vel quod de nullo 
 alio quisquaru, vel quod is, qui in eadem causa 
 fuisset, vel quidnam novi sceleris adferret. Scelus 
 tu illud vocas, Tubero ? Cur? Isto enini nomine 
 ilia adhuc causa caruit : alii errorem appellant, alii 
 
 10 timorem ; qui durius, spem, cupiditatem, odium, 
 pertinaciam ; qui gravissime, temeritatem : scelus 
 praeter te adhuc nemo. Ac niihi quidem, si pro- 
 prium et verum nomen nostri mali quaeritur, fatalis 
 quaedam calamitas incidisse videtur et improvidas 
 
 15 hominum mentes occupavisse, ut nemo mirari debeat 
 humana consilia divina necessitate esse superata. 
 Liceat esse miseros : quamquam hoc victore esse 
 non possumus. Sed non loquor de nobis : de illis 
 loquor, qui occiderunt. Fuerint cupidi, fuerint irati, 
 
 20 fuerint pertinaces : sceleris vero crimine, furoris, 
 parricidii liceat Cn. Pompeio mortuo, liceat multis 
 aliis carere. Quando hoc quisquam ex te, Caesar, 
 audivit, aut tua quid aliud arma voluerunt nisi a te 
 contumeliam propulsare ? Quid egit tuus invictus 
 
 25 exercitus, nisi ut suum jus tueretur et dignitatem 
 tuam ? Quid ? Tu, cum pacem esse cupiebas, idne 
 agebas, ut tibi cum sceleratis, an ut cum bonis civi- 
 bus conveniret? Mihi vero, Caesar, tua in me 
 maxima merita tanta certe non viderentur, si me ut 
 
 80 sceleratum a te conservatum putarem. Quo modo 
 autem tu de re publica bene meritus esses, cum tot 
 sceleratos incolumi dignitate esse voluisses ? Seces- 
 sionem tu illani existimavisti, Caesar, initio, non 
 bellum, neque hostile odium, sed civile discidium, 
 
 35 utrisque cupientibus rem publicam salvam, sed 
 partim consiliis, partim studiis a communi utilitate 
 aberrantibus. Principum dignitas erat paene par, 
 non par fortasse eorum, qui sequebantur; causa turn 
 dubia, quod erat aliquid in utraque parte, quod pro- 
 
no. 167 
 
 etiam di adjuverunl ; cognita i 
 
 Don earn victoriam probet, in <jt< 
 
 3ed, ui omittam commanem i 
 ad nostram, utrum tandem existi ilius fail 
 
 Tubero, Ligarium ei Africa exire an vos in Afri- 
 cam non venire? ' Poteramusne,' inq urn 
 
 Benatua cem inllo m<x 
 
 Bed tamen Ligariom senatus idem legaveratj atq 
 Hie eo tempore paruit, com parere Benatui i 
 era! ; vos tone paruistis, cum paroit nemo, qui no- 
 luit. Reprehendo igitur? Minima . neque 
 
 in i in limit aliter vestro generi, Domini, famili 
 disciplinae: Bed hoc non concedo, ut, quibus rebus 15 
 gloriemini in vobis, easdem in alii.- reprehendatia 
 Tuberonie Bore coiy ecta < mn 
 
 ipse non adesset, morbo etiam impediretur : ^tatu- 
 erat exeusare. 11 ace ego novi propter omnee 
 situdines, quae mihi sunt cum L. Tuberone: domi 20 
 una eruditi, militiac contubernales, post affines, in 
 omni denique vita familiares; magnum etiam vin- 
 culum, quod isdem studiis semper u>i Bumus. & 
 igitur Tuberonem domi manere voluisse: Bed ita 
 quidem agebat, ita rei publicae Banctissimum nom< 
 opponebat, ut. etiam si aliter sentiivt, verborum ta- 
 men ipsorum pondus sustinere non posset 
 auctoritati amplissimi viri vel potius paruit : una 
 
 profectus cum eis, quorum erat una can 
 tardius iter lecit ; itaque in Afiricam venit jam oocu- 30 
 patam. liinc in Ligarium crimen oritur vel ira po- 
 tius: nam si crimen est [ilium] vuluisse, non minus 
 magnum est vos Afiricam, arcem omnium provinci- 
 arum, uatam ad bellum contra banc urbem jj 
 rendum, obtinere voluisse quam aliquem se main- oj 
 
 Atque is tamen aliquis Ligariu8 non luit : 
 Varus imperium Be habere dicebat; fasces certe ba- 
 it Sed quoquo mode se illud habet, baec que- 
 rela, Tubero, restra quid valet? ' Recepti in }> : 
 
168 M. TULLII CICERONIS 
 
 vinciam non surnus.' Quid, si essetis? Caesarine 
 eam tradituri fuistis an contra Caesarem retenturi ? 
 
 8. Yide quid licentiae, Caesar, nobis tua liberali- 
 tas det vel potius audaciae : si respondent Tubero, 
 
 5 Africarn, quo senatus eum sorsque miserat, tibi 
 patrem suum traditurum fuisse, non dubitabo apud 
 ipsum te, cujus id eum facere interfuit, gravissimis 
 verbis ejus consilium reprehendere. Non enim, si 
 tibi ea res grata fuisset, esset etiam probata. Sed 
 
 10 jam hoc totum omitto, non tarn ne offendam tuas 
 patientissimas aures, quam ne Tubero quod nuni- 
 quam cogitavit facturus fuisse videatur. Yeniebatis 
 igitur in Africam, pro vinciam unam ex omnibus 
 huic victoriae maxime infestam, in qua erat rex 
 
 15 potentissimus inimicus huic causae, aliena voluntas, 
 conventus firmi atque magni. Quaero, quid facturi 
 fuistis ? Quamquam quid facturi fueritis dubitem, 
 cum videam quid feceritis ? Prohibit! estis in pro- 
 vincia vestra pedem ponere et prohibiti summa in- 
 
 20 juria. Quo modo id tulistis ? Acceptae injuriae 
 querelam ad quern detulistis ? Xempe ad eum, 
 cujus auctoritatem secuti in societatem belli vene- 
 ratis. Quod si Caesaris causa in provinciam venie- 
 batis, ad eum profecto exclusi provincia venissetis : 
 
 25 venistis ad Pompeium. Quae est ergo apud Cae- 
 sarem querela, cum eum accusetis, a quo queramini 
 prohibitos esse vos contra Caesarem gerere bellum ? 
 Atque in hoc quidem vel cum mendacio, si vultis, 
 gloriemini per me licet, vos provinciam fuisse Cae- 
 
 30 sari tradituros. Etiam si a Yaro et a quibusdam 
 aliis prohibiti estis, ego tamen confiteor culpam esse 
 Ligarii, qui vos tantae laudis occasione privaverit. 
 
 9. Sed vide, quaeso, Caesar, constantiam orna- 
 tissimi viri [Tuberonis], quam ego, quamvis ipse 
 
 35 probarem, ut probo, tamen non commemorarem, 
 nisi a te cognovissem in primis earn virtutem solere 
 laudari. Quae fuit igitur umquam in ullo homine 
 tanta constantia? Constantiam dico ? Xescio an 
 melius patientiam possim dicere. Quotus enim 
 
PRO Q. LIGARIO ORATIO. 169 
 
 istad quisque fecisset, at, i quibus partibus in d 
 
 jione civili aon i m cam 
 
 crudelitate rejectus, ad eoa ipsoa rediret : Magni 
 c-ujusdaiii animi atqae ejus viri est, quern de bu 
 causa propositaqae Bententia nulla contumelia, nulla 5 
 
 nullum periculum possit depellere. It enim 
 cetera paria Tuberoni cum Varo fuissent, ban 
 aobilitas, Bplendor, ingenium, quae oequaquam i 
 runt, hoc certe praecipuum Tuberonis, qucx 
 cum imperio ex Benatus consulto in provinciam 10 
 suam vencrat. Hinc prohibitos Don ad Caesarem, 
 in' iratiis, non domnm, ne iners, dod id aliquam 
 regionem, ne condemnare cansam illam, (mam 
 coitus erat, rideretur: in Macedonian] ad Cn. Pom- 
 peii castra venit, in cam ipsam cansam, a qua erat 15 
 
 rejectus injuria. Quid? Cum ista res nihil COmmo- 
 risset ejus animum, ad quern veneratis, languidiore, 
 credo, studio in causa fuistis ; tantummodo in prae- 
 sidiis oralis, animi vero a causa abborrebant: an, 
 ut lit in civilibus bellis, ** nee in vobis magifi quam 2u 
 in reliquis; omnes enim vincendi studio tenebamur. 
 Pacia equidem Bemper auctor fui, Bed turn aero ; erat 
 enim amentis, cum aciein videres, paccm cogitare. 
 Omnes, inquam, vincere volebamus ; tu certe pn 
 oipue, qui in cum locum reneras, ubi tibi esset per 
 undum, nisi vicisses ; quamquam, ut nunc 
 habet, non dubito quin banc salutem anteponas ill! 
 victoriae. 
 
 10. llaec ego non dicerem, Tubero, Bl aut vos 
 constantiae vestrae aut Caesarem beneficii Bui p< 
 niteret. Nunc quaero utrum restras injurias an rei 
 publicae persequamini. si rei publicae, quid de 
 vestra in ilia causa perseverantia respondentia? 
 Si restras, ridete ne erretis, qui Caesarem restris 
 inimicis iratum lore putetis, cum ignoverit buu 
 Itaque mini tibi rideor in causa Ligarii cu- 
 
 ]>at us V Num de ejus facto dicere? Quioquid dixi, 
 ad unam Mimmam relerri volo vel bumanitatis vel 
 clement iae vel misericordiae tuae. ( 
 
170 M. TULLII CICERONIS 
 
 egi multas equidem tecum, dum te in foro tenuit 
 ratio honorum tuorum, certe nuraquani hoc modo : 
 Ignoscite, judices ; erravit, lapsus est, non putavit ; 
 si uniquam posthac. Ad parentem sic agi solet: ad 
 5 judices, Non fecit, non cogitavit ; falsi testes, fictum 
 crimen. Die te, Caesar, de facto Ligarii judicem 
 esse ; quibus in praesidiis fuerit quaere : taceo, ne 
 haec quidem colligo, quae fortasse valerent etiam 
 apud judicem : Legatus ante bellum profectus, re- 
 
 10 lictus in pace, bello oppressus in eo ipso non acerbus, 
 jam est totus animo ac studio tuus. Ad judicem 
 sic agi solet ; sed ego apud parentem loquor : Erra- 
 vit, temere fecit, poenitet ; ad clementiam tuam 
 confugio, delicti veniam peto, ut ignoscatur oro. 
 
 15 Si nemo impetravit, arroganter: si plurimi, tu idem 
 fer opem, qui spem dedisti. An sperandi Ligario 
 causa non sit, cum mihi apud te locus sit etiam pro 
 altero deprecandi ? Quamquam nee in hac oratione 
 spes est posita causae nee in eorum studiis, qui a te 
 
 20 pro Ligario petunt, tui necessarii. 
 
 11. Yidi enim et cognovi quid maxime spectares, 
 cum pro alicujus salute multi laborarent: causas 
 apud te rogantium gratiosiores esse quam vultus, 
 neque te spectare quam tuus esset necessarius is, 
 
 25 qui te oraret, sed quam illius, pro quo laboraret. Ita- 
 que tribuis tu quidem tuis ita multa, ut mihi beatiores 
 illi videantur interdum, qui tua liberalitate fruuntur, 
 quam tu ipse, qui illis tarn multa concedas ; sed 
 video tamen apud te causas, ut dixi, valere plus 
 
 30 quam preces, ab eisque te moveri maxime, quorum 
 justissimum videas dolorem in petendo. In Q. Li- 
 gario conservando multis tu quidem graturn facies 
 necessariis tuis, sed hoc, quaeso, considera, quod 
 soles : possum fortissimos viros, Sabinos, tibi pro- 
 
 35 batissimos, totumque agruin Sabinum, florem Ita- 
 liae ac robur rei publicae, proponere ; nosti optimos 
 homines : animadverte horum omnium maestitiam 
 et dolorem ; hujus T. Brocchi, de quo non dubito 
 quid existimes, lacrimas squaloremque ipsius et 
 
PRO Q. LKiAi; TIO. 171 
 
 filii vides. Quid de fratribua dicam f Noli, I 
 putare de unius capite n tibi Li- 
 
 garii retinendi in civitate Bunt ant tree exciviti 
 exterminandi ; nam quodvis exsilium his eat op 
 tins quam patria, quam domus, quam di p< 
 uno illo exsulante. Si fraterne, >i pie, Bi cum dol 
 faciunt, moveant te borum lacrimae, moveat piet 
 moveat germanitas; valeat tua vol ilia, qua- 
 te enim dicere audiebamus noa omnes adv< 
 putare, nisi qui aobiscum essen nines, <jui 10 
 
 c(»ntra te Don essent, tuos. Videsne igitur In. 
 Bplendorem omnium, banc Broccborum domum, 
 luinc L. Marcium, 0. Caesetium, L. Corfidium, i 
 omnes equites Romanos, qui adsunt reste mutata, 
 non solum notos tibi, verum etiam probatos viros, 15 
 qui tecum fuerunt? Atque his irascebamur, 1 
 requirebamus, his nonnulli etiam minabamur. Con- 
 serva igitur tuis suos, ut, quern ad modum cetera, 
 quae dicta sunt a te, sic hoc verissimum reperiatur. 
 
 12. Quod si penitus perspicere p ncordiam 20 
 
 Ligariorum, omnes 1'ratres tecum judicares fmV 
 An potest quisquam dubitare quin, si Q. Ligar 
 in Italia esse potuisset, in eadem Bententia fuerit 
 futurus, in qua fratrea fuerunt t Quia est qui borum 
 consensum conspirantem et paene conflatum in bae 26 
 prope aequalitate fraterna nun noverit, qui hoc Don 
 sentiat, quidvia prius futurum faisse, quam ut hi 
 fratrea diversas sentential fortunasque sequerentur? 
 Yoluntate igitur omnes tecum fuerunt : tempestate 
 abreptus est unus, qui si consilio id fecis set 30 
 
 eorum similis, quos tu tamen salvos esse voluisti. 
 Bed ierit ad helium, dissenserit non a te solum, 
 verum etiam a fratribus: hi te orant tui. Equidem, 
 cum tuis omnibus negotiis interessem, memoria 
 teneo qualia T. Ligariua quaestor urbanua fuerit o5 
 erga te et dignitatem tuam. Bed parum est me 1 
 meminisse: Bpero etiam te, qui oblivisci nihil soles 
 nisi injurias, quoniam hoc est animi, quoniam etiam 
 ingenii tui, te aliquid de hujus illo quaestorio offici 
 
172 M. T. CICERONIS PRO Q. LIGARIO ORATIO. 
 
 etiam de aliis quibusdam quaestoribus reminiscen- 
 tem recordari. Hie igitur T. Ligarius, qui turn nihil 
 egit aliud (neque enim haec divinabat), nisi ut tui 
 eum studiosum et bonum virum judicares, nunc a 
 5 te supplex fratris salutem petit : quam hujus admo- 
 nitus officio cum utrisque his dederis, tres fratres 
 optimos et integerrimos non solum sibi ipsos neque 
 his tot ac talibus viris neque nobis necessariis tuis, 
 sed etiam rei publicae condonaveris. Fac igitur, 
 
 10 quod de homine nobilissimo et clarissimo fecisti 
 nuper in curia, nunc idem in foro de optimis et huic 
 omni frequentiae probatissimis fratribus. Ut con- 
 cessisti ilium senatui, sic da hunc populo, cujus vo- 
 luntatem carissimam semper habuisti, et, si ille dies 
 
 15 tibi gloriosissimus, populo Romano gratissimus fuit, 
 noli, obsecro, dubitare, C. Caesar, similem illi glo- 
 riae laudem quam saepissime quaerere. Nihil est 
 tarn populare quam bonitas, nulla de virtutibus tuis 
 plurimis nee admirabilior nee gratior misericordia 
 
 20 est. Homines enim ad deos nulla re propius acce- 
 dunt quam salutem hominibus dando ; nihil habet 
 nee fortuna tua majus quam ut possis, nee natura 
 melius quam ut velis servare quam plurimos Longi- 
 orem orationem causa forsitan postulet, tua certe 
 
 25 natura breviorem. Quare cum utilius esse arbitrer 
 te ipsum quam me aut quemquam loqui tecum, 
 finem jam faciam : tantum te admonebo, si illi 
 absenti salutem dederis, praesentibus his omnibus 
 te daturum. 
 
M. TULLII CICERONIS 
 
 IN M. AXIOM I'M ORATIO PHILIP- 
 PICA PRIMA. 
 
 1. Ante quam dc re public*, pat res conseripti, 
 dicam ea, quae dicenda hoc tempore arbitror, ex- 
 ponani vobis breviter consilium et profeetionis et 
 reversionia meae. Ego cum Bperarem aliquando ad 
 restrain consilium auctoritatemque rem publicam 5 
 esse revocation, manendum mihi statuebam quasi 
 in vigilia quadam consular! ac senatoria : nee trero 
 usquam discedebam nee a re publica dejiciebam 
 oculos ex eo die, quo in aedem Telluris convocati 
 sumiis : in quo templo, quantum in me fuit, jcci 10 
 fundamenta pacia Atheniensiumque renovavi vctus 
 exemplum; Ghraecum etiam verbum usurpavi, quo 
 turn in Bedandis discordiia usa erat civitas ilia, atque 
 omnem memoriam discordiarum oblivione sempi- 
 terna delendam censui. Praeclara turn oratio M. 15 
 Antonii, egregia etiam voluntas ; pax denique per 
 cum et per liberos ejus cum praestantissimis civibua 
 confirmataest Atque his principiis reliqiia consen- 
 tiebant: ad deliberationea eas, quas habebatdomi 
 de re publica, principea civitatis eudhibebat ; ad hu 
 ordinem resoptimaa deferebat; nihil turn nisi quod 
 erat notum omnibus in 0. Caesaris commentariia 
 reperiebatur ; Bumma constantia ad ea, quae qui 
 sita erant, respondebat Num qui exsulea restitutio 
 Unum aiebat, praeterea neminem. Num imniun 
 Bdatae? N ullae, respondebat Adsentiri etiam 
 
 173 
 
174 M. TULLII CICERONIS 
 
 nos Ser. Sulpicio, clarrissirno viro, voluit, ne qua 
 tabula post Idus Martias ullius decreti Caesaris aut 
 beneficii figeretur. Multa praetereo eaque prae- 
 clara; ad siugulare enini M. Antonii factum festinat 
 
 5 oratio : dictaturam, quae jam vim regiae potestatis 
 obsederat, funditus ex re publica sustulit ; de qua 
 ne sententias quidem deximus : scriptum senatus 
 consultum quod fieri vellet attulit, quo recitato auc- 
 toritatem ejus summo studio secuti sumus eique 
 
 10 amplissimis verbis per senatus consultum gratias 
 egimus. 
 
 2. Lux quaedam videbatur oblata non modo 
 regno, quod pertuleramus, sed etiam regni timore 
 sublato, magnumque pignus ab eo rei publicae da- 
 
 15 turn, se liberam civitatem esse velle, cum dictatoris 
 nomen, quod saepejustum fuisset, propter perpetuae 
 dictaturae recentem memoriam funditus ex re pu- 
 blica sustulisset. Liberatus periculo caedis paucis 
 post diebus senatus ; uncus impactus est fugitivo 
 
 20 illi, qui in Marii nomen invaserat. Atque haec 
 omnia communiter cum collega ; alia porro propria 
 Dolabellae, quae, nisi collega afuisset, credo eis 
 futura fuisse communia Xam cum serperet in 
 urbem infinitum malum idque manaret in dies 
 
 25 latius, idemque bustum in foro facerent, qui illam 
 insepultam sepulturam eftecerant, et quotidie magis 
 magisque perditi homines cum sui similibus servis 
 tectis ac templis urbis minarentur, talis animad- 
 versio fuit Dolabellae cum in audaces sceleratosque 
 
 30 servos, turn in impuros et nefarios liberos. talisque 
 eversio illius exsecretae column ae, ut mibi mirum 
 videatur tam valde reliquum tempus ab illo uno die 
 dissensisse. Ecce enim Kalendis Juniis, quibus ut 
 adessemus edixerat, mutata omnia : nihil per sena- 
 
 35 turn, multa et magna per populum et absente populo 
 et invito. Consules designati negabant se audere 
 in senatum venire ; patriae liberatores urbe carebant 
 ea, cujus a cervicibus jugum servile dejecerant, quos 
 tamen ipsi consules et in concionibus et in omni 
 
IX M. ANTOXIUM ORATIO PHILIPPICA I. 
 
 ione laudabanl : veteran! qui appellabantur, qui- 
 bua hie ordo diligentissime carerat, dod ad const 
 rationem earum rerum, quaa habebant, Bed ad Bp 
 aovarum praedarum incitabantur. Quae cum 
 mallem quam ridere baberemqu ationia I 
 
 rum, ea mentti discessi, ut adessem Ealendia Janu- 
 arys, quod initium Benatus cogendi fore ridebatur. 
 
 8. Bxposui, pi ascripti, profectionia consi- 
 
 lium: nunc reyersionis, quae plus admirationia hal 
 breriter exponam. Cum Brundisium iterque illml, 10 
 quod tritam in Gtraeciam est, non Bine causa vita- 
 
 -'•in. Calendia Sextilibas veni Syracusas, quod 
 ab ea urbe transmissio in Ghraeciam laudabatur; 
 quae tamen urbs mihi conjunctissima plus una me 
 nocte cupiena retinere non potuit: Veritas sum ne 15 
 incus repentinu8 ad meos necessarios advert 
 picionis aliquid adferret, si essem commoratus. Cum 
 autem me ex Sicilia ad Leucopetram, quod est pro- 
 montorium agri Regini, venti detulissent, ab eo loco 
 conscendi, ut transmitterem ; nee it a multum pro- 20 
 vectua rejectus austfo Bum in eum ipsum locum, 
 unde aderam ; cumque intempesta nos 
 
 mansissemque in villa P. Valerii, comitis et famil- 
 iaria mei, postridieque apudeundem ventum i 
 tans manerem, municipea Regini complures ad me i 
 vencrunt. ex cis quidam Roma recentes: a quil 
 primum aceipio M. Antonii eoncionem, quae mihi 
 it a placuit, ut ea lecta de reversione primum c 
 perim cogitate. Nee it a multo post edictum Bruti 
 adfertur et Cassii, quod quidem mihi, fortasse quod 30 
 
 plua etiam rei publicae quam familiaritatia gratia 
 diligo, plenum aequitatis ridebatur. Addebant prae- 
 a — lit enim plerumque ut ii, qui boni quid 
 volant adferre, adfingant aliquid quo faciant id, 
 quod nuntiant, laetiua — rem conventuram: Kalen- 35 
 dis senatum frequentem fore; Antonium, repudiates 
 malia Buasoribus, remissia provinciia Qalliis ad aue- 
 toritatem Benal reditumm. 
 
 4. Turn veto tanta sum cupiditate in ad 
 
176 M. TULLII CICERONIS 
 
 redituin, ut mihi nulli neque renii neque venti satis 
 facerent, non quo me ad tempus occursurum non 
 putareni, sed ne tardius quam cuperem rei publicae 
 gratularer. Atque ego celeriter Yeliam devectus 
 
 5 Brutum vidi : quanto meo dolore non dico : turpe 
 roihi ipsi videbatur in eam urbem me audere reverti, 
 ex qua Brutus cederet, et ibi velle tuto esse, ubi ille 
 non posset. Neque vero ilium similiter atque ipse 
 eram commotum esse vidi: erectus enim maximi ac 
 
 10 pulcherrimi facti sui conscientia nihil de suo casu, 
 multa de vestro querebatur. Exque eo primum 
 cognovi quae Kalendis Sextilibus in senatu fuisset 
 L. Pisonis oratio : qui quamquam paruni erat (id 
 enim ipsum a Bruto audieram), a quibus debuerat 
 
 15 adjutus, tamen et Bruti testimonio — quo quid potest 
 esse gravius ? — et omnium praedicatione, quos pos- 
 tea vidi, magnam mihi videbatur gloriam consecutus. 
 Hunc igitur ut sequerer properavi, quern praesentes 
 non sunt secuti, non ut proficerem aliquid (nee enim 
 
 20 sperabam id nee praestare poteram), sed ut, si quid 
 mihi humanitus accidisset — multa autem impen- 
 dere videntur praeter naturam etiam praeterque fa- 
 tum — , hujus tamen diei voceni testem rei publicae 
 relinquerem meae perpetuae erga se voluntatis. 
 
 25 Quoniam utriusque consilii causam, patres con- 
 scripti, probatam vobis esse confido, prius quam de 
 re publica dicere incipio, pauca querar de hesterna 
 Antonii injuria: cui sum amicus, idque me non- 
 nullo ejus officio debere esse prae me semper tuli. 
 
 30 5. Quid tandem erat causae cur in senatum hes- 
 terno die tarn acerbe cogerer ? Solusne aberam ? 
 An non saepe minus frequentes fuistis ? An ea res 
 agebatur, ut etiam aegrotos deferri oporteret? 
 Hannibal, credo, erat ad portas aut de Pyrrhi pace 
 
 35 agebatur, ad quam causam etiam Appium ilium et 
 caecum et senem delatum esse memoriae proditum 
 est : de supplicationibus referebatur, quo in genere 
 senatores deesse non solent : coguntur enim non 
 pignoribus, sed eorum, de quorum honore agitur, 
 
IN M. ANTONIUM OBATIO PHIL \ . 177 
 
 quod idem tit, rum da triumph 
 ita sine cura conaulea Bunt, at paene liberum 
 
 atori Doi Qui cum mihi 
 
 I cumque e via languerem e1 mihim< 
 rem, miai pro amicitia qui boe ei di< At ille 5 
 
 robis audientibus emu fobria Be domum meam r< 
 torum esse dixit. Nimis iracunde hoe quidem 
 valdc intemperanter : cqjua euim maleficii tan 
 
 poena eat, ut dieere in hoc ordine and 
 publicia opens disturbaturum public* 
 
 entia aedificatam domum? Quia autem um- 
 quam tanto damno Benatorem Am quid 
 
 fnus aut multam 1 Quods itquam 
 
 Bejitentiam dicturua essem, remisisset aliquid pi 
 fecto de severitate cogendi 15 
 
 6. An me censetis, patrea oonscripti, quod vos 
 inviti Becuti estis, deereturum faisse, ut parentalia 
 cum Bupplicationibus miscerentur? Ut inexpiabi 
 religionea in rem publicam indueereutur 1 Ut dec 
 
 itur snpplicationea mortuo? Nihil dico cui I 
 fuerit ille Brutus, qui et ipse dominatu regio rem 
 publicam liberavit et ad Bimilem virtutem et simile 
 factum Btirpemjam prope in quingeutesimum annum 
 propagavit: adduci iamen non possem ut quemquam 
 mortuum oonjungerem cum immortalium religion* 
 ut, cujua aepulcrum usquam exstei ubi parentetur, 
 ei publice supplicetur. Ego vero earn sententiam 
 dixi8sem, ut me adversua populum Etomanum, 
 qui aceidi88e1 gravior rei publicae casus, Bi helium, 
 si morbus, si fames, facile poseem defend 
 partim jam sunt, partim timeo ne impendeanl Bed 
 hoc ignoscant di immortalea vclim et popolo B 
 mano, qui id dod probat, el huic ordini, qui decrevit 
 invitus. Quid? De reliquis rei publicae malia 
 licetne dieere? Mihi 7ero licet ei semper licel 
 dignitatem tueri, mortem contemnere. P< 
 
 modo veniendi in hune locum sit: dicendi pericu- 
 
 lum non recuso. Atque utinam, patrea 
 
 Kalendis Sextilihus adesse potuissem I non quo 
 V2 I 
 
178 M. TULLII CICERONIS 
 
 profici potuerit aliquid, sed ne unus modo cousula- 
 ris, quod turn accidit, dignus illo honore, dignus re 
 publica inveniretur. Qua quidem ex re jnagnuni 
 accipio clolorern, homines aniplissimis populi Ko- 
 
 5 mani beneficiis usos L. Pisoneni ducem optiniae 
 sententiae non secutos. Idcircone nos populus Ro- 
 manus consules fecit, ut in altissimo gradu digni- 
 tatis locati rem publicam pro nihilo haberemus ? 
 Xon modo voce nemo L. Pisoni consularis, sed ne 
 
 10 vultu quidem adsensus est. Quae, malum! est ista 
 voluntaria servitus ? Fuerit quaedam necessaria ; 
 neque ego hoc ab omnibus eis desidero, qui senten- 
 tiam consulari loco dicunt : alia causa est eorum, 
 quorum silentio ignosco ; alia eorum, quorum vocem 
 
 15 requiro : quos quidem doleo in suspicionem populo 
 Romano venire non modo metus, quod ipsum esset 
 turpe, sed alium alia de causa deesse dignitati suae. 
 7. Quare primum maximas gratias et ago et habeo 
 Pisoni, qui non quid efficere posset in re publica 
 
 20 cogitavit, sed quid facere ipse deberet : deinde a 
 
 vobis, patres conscripti, peto, ut, etiam si sequi 
 
 minus audebitis orationem atque auctoritatem mcam, 
 
 benigne me tamen, ut adhuc fecistis, audiatis. 
 
 Primum igitur acta Caesaris servanda censeo, 
 
 25 non quo probem — quis enim id quidem potest ? — 
 sed quia rationem habendam maxime arbitror pacis 
 atque otii. Yellem adesset M. Antonius. modo sine 
 advocatis. Sed. ut opinor. licet ei minus valere, 
 quod mi hi heri per ilium non licuit : doceret me vel 
 
 30 potius vos. patres conscripti, quern ad modum ipse 
 Caesaris acta defenderet. An in commentariolis et 
 chirographis et libellis se uno auctore prolatis, ne 
 prolatis quidem, sed tantummodo dictis acta Cae- 
 saris firma erunt ; quae ille in aes incidit, in quo 
 
 35 populi jussa perpetuasque leges esse voluit, pro 
 nihilo habebuntur? Equidem existimo nihil tarn 
 esse in actis Caesaris quam leges Caesaris. An. si 
 cui quid ille promisit, id erit fixum. quod idem non 
 facere potuit ? Ut multis multa promissa non fecit : 
 
IN M. IUM ORATIO PHILIPPH'A I. I 
 
 quae tameo multo [dura lllo mortu 
 
 < j 1 1:11 11 ;i vivo beneficia pet omm - tributa 
 
 data. Bed ea non muto, aon moveo : Bnmmo studio 
 illius praeclara acta defendo. Pecunia utinam ad 
 Opia manerel ! cruenta ilia quidem, sod his temp 
 ribus, quouiam eis, quorum est, aon redditur, 
 Baria. Quamquam ea quoque Bit effusa, si tta in 
 act is fuit. Ecquid eel quod tam proprie did pog 
 actum ejus, qui togatus in re publics cum potestate 
 imperioque rersatua Bit, quam lex? Quaere acta 10 
 Gracchi: legee Semproniae proferentur; qua* 
 Sullae: Comeliae. Quid? Pompeii tertiuBConf 
 latus in quibua actia constitit? Nempe in I 
 De Caesare ipso si quaereres quidnam egisset in urbe 
 et in toga, leges mnltas responderet se et praeelar; 
 tulisse, chirographa vero aut mutaret aut non daret, 
 aut, si dedisset, non istas res in actta luceret 
 
 Bed hare ipsaconcedo; quibusdam etiam in rebus 
 conniveo ; in maximis vero rebus, id est legibus, 
 acta Caesaris dissolvi ferendum non puto. 20 
 
 8. Quae lex melior, utilior, optima etiam re pu- 
 blica saepiua flagitata quam no praetoriae provinci 
 plus quam annum neve plus quam bieuuium consu- 
 lares obtinerentur? Hac lege Bublata videnturne 
 vobia posse Caesaria acta servari? Quid? I 
 quae promulgata est de tertia decuria nonne onu 
 judiciariae leges Caesaria dissolvuntur ? Et > 
 acta Caesaria defenditis, qui leges ejus evertitis? 
 Nisi forte, si quid memoriae causa rettulit in libel- 
 lum, id numerabitur in actia et, quamvia iniquum et 30 
 inutile sit, defendetur: quod ad populnm centuriatis 
 comitiia tulit, id in actia Caesaria non babebitar. 
 At Quae cm iata tertia decuria? ' Centurionum, 1 
 inquit Quid ? 1st i ordinijudicatua lege Julia, etiam 
 ante Pompeia, Aurelia non patebal osua pn 
 
 finiebatur,' inquit. Nod centurioniquidemsolui 
 equiti etiam Romano; itaque viri fortissimi atqueho- 
 
 tissimi, qui ordinea duxerunt, res et judi 
 judicaverunt ( Non quaero' inqui quicumque 
 
180 M. TULLII CICERONIS 
 
 ordinern duxit, judicet,' At si ferretis, qui cum que 
 equo meruisset, quod est lautius, nemini probaretis ; 
 in judice enini spectari et fortuna debet et dignitas. 
 1 Non quaere- ' inquit c ista : addo etiam judices 
 5 ruanipulares ex legione Alaudaruru; aliter enini 
 nostri negant poss-e se salvos esse.' conturueli- 
 osuru honorem eis, quos ad judicandurn necopinantes 
 vocatis ! Hie enini est legis index, ut ii res in tertia 
 decuria judicent, qui libere judicare non audeant : in 
 
 10 quo quantus error est, diimniortales ! eoruni, quiistam 
 legem excogitaverunt! Ut enim quisque sordidissi- 
 mus videbitur, ita libentissime severitate judicandi 
 sordes suas eluet laborabitque ut honestis decuriis po- 
 tius dignus videatur quam in turpem jure conjectus. 
 
 15 9. Altera promulgata lex est, ut et de vi et 
 majestatis damnati ad populum provoeent, si re- 
 link Haec utrum tandem lex est an legum om- 
 nium dissolutio ? Quis est enim hodie cujus in- 
 tersit istam legem manere ? Xemo reus est legibus 
 
 20 illis, nemo quern futurum putemus ; armis enim 
 gesta numquam profecto in judicium vocabuntur. 
 At res popularis. Utinam quidem aliquid velletis 
 esse populare ! Omnes enim jam cives de rei pu- 
 blicae salute una et mente et voce consentiunt. Quae 
 
 25 est igitur ista cupiditas legis ejus ferendae, quae 
 turpitudinem summam habeat, gratiam nullam ? 
 Quid enim turpius quam qui majestatem populi 
 Romani minuerit per vim, eum damnatum judicio 
 ad earn ipsam vim reverti, propter quam sit jure 
 
 30 damnatus ? Sed quid plura de lege disputo ? Quasi 
 vero id agatur ut quisquam provocet : id agitur, id 
 fertur, ne quis omnino umquam istis legibus reus 
 fiat : quis enim aut accusator tarn amens reperietur, 
 qui reo condemnato objicere se multitudini conduc- 
 
 35 tae velit. aut judex qui reum damuare audeat. ut 
 ipse ad operas mercenarias statim protrahatur ? Xon 
 igitur provocatio ista lege datur, sed duae maxime 
 salutures leges quaestionesque tolluntur. Quid est 
 aliud hortari adolescentes, ut turbulenti, ut seditiosi, 
 
 
IX M. ANTOXIUM OBATIO PHILIPPICA I. 181 
 
 ut perniciosi cives relint esse! Quam aut 
 pestem faror tribunicius impelli boo poteril b 
 bus quaestionibus de vi et mi Quid, 
 
 quod abrogatur legibus I quaejubent ei, qui 
 
 de vi, itemque ei, <^ui majeatatis damnatus sit, aqu 
 e1 igui interdici? Quibus cum pr datur, 
 
 Donne acta Caesaris rescinduutur 1 Quae quidera 
 conscripti, qui ilia uumquam probavi, 
 tameu ita conservanda concordiae causa arbitratus 
 Bum, ut Don modo, quas vivus leg I ar tub— < 
 iufirmandas hoe tempore non putarem, Bed ne il 
 quidem, quas post mortem Caesaris prolal • et 
 
 iixas videtis : 
 
 10. De exsilio reclucti a mortuo ; civitas data non 
 solum singulis, Bed uationibus et provinciis univer- 15 
 
 a mortuo; immunitatibus iufinitis Bublata recti- 
 galia a mortuo: ergo haec uno, verum optimo auc- 
 tore domo prolata defendimus: eas leges, qui 
 nobis inspectantibus recitavit, pronuntiavit, tulit, 
 quibus latis gloriabatur eisque legibus rem publicam 20 
 contineri putabat, de provinciis, de judiciis, eas, in- 
 quam, Caesaris leges dos, qui defendimus acta Cae- 
 
 saris, evertendas putamus ? Ac de his tamen lc_ 
 
 bus, quae promulgatae sunt. Baltem queri possumn 
 de eis, quae jam latae dicuntur. ue illud quidem 25 
 licuit ; illae enim sine ulla promulgatione latae sunt 
 ante quam scriptae. Quaero autem quid Bit cur aut 
 ego aut quisquam vestrum, patres conscripti, bonis 
 tribunis plebis leges malas metuat : paratos habe- 
 mus qui iutercedant ; paratos qui rem publicam reli- 30 
 gione defendant : vaeui metu esse debemus. ' Quas 
 tu mihi iuqnit, c interce-siones, quas religi 
 Eas scilicet, quibus rei publicae Balus contiuetur. 
 1 Negligimus ista et nimis antique ac Btulta ducimus : 
 forum saepietur ; omnes claudentur aditus; armati 35 
 in praesidiis multis locis collocabuutur. , Quid turn 1 
 Quod ita erit gestum, id lex erit? Et in aes incidi 
 jubebiti8 y credo, ilia legitima: oonsulbs populum 
 juke aoQAi - hocine a majoribus accept- 
 
182 M. TULLII CICERONIS 
 
 mus jus rogandi ? — populusque jure scivit. Qui 
 populus? Isne, qui exclusus est ? Quo jure? An 
 eo, quod vi et armis omne sublatum est? Atque 
 haec dico de futuris, quod est amicorum ante dicere 
 5 ea, quae vitari possint : quae si facta non erunt, 
 refelletur oratio mea. Loquor de legibus promul- 
 gatis, de quibus est integrum vobis ; demonstro 
 vitia : tollite ! Denuntio vim, arma : removete ! 
 
 11. Irasci quidem vos mihi, Dolabella, pro re 
 10 publica dicenti non oportebit. Quamquam te qui- 
 dem id facturum non arbitror ; novi facilitates tuam : 
 collegam tuum aiunt in hac sua fortuna, quae bona 
 ipsi videtur — mihi, ne gravius quippiam dicam, 
 avorum et avunculi sui consulatum si imitaretur, 
 
 15 fortunatior videretur — sed eum iracundum audio 
 esse factum. Yideo autem quam sit odiosum habere 
 eundem iratum et armatum, cum tanta praesertim 
 gladiorum sit impunitas : sed proponam jus, ut 
 opinor, aequum, quod M. Antonium non arbitror 
 
 20 repudiaturum. Ego, si quid in vitam ejus aut in 
 mores cum contumelia dixero, quo minus mihi inimi- 
 cissimus sit non recusabo ; sin consuetudinem meam 
 [quam in re publica semper habui,] tenuero, id est, 
 si libere quae sentiam de re publica dixero, primum 
 
 25 deprecor ne irascatur ; deinde, si hoc non impetro, 
 peto ut sic irascatur, ut civi : armis utatur, si ita 
 necesse est, ut dicit, sui defendendi causa : eis, qui 
 pro re publica quae ipsis visa erunt dixerint, ista 
 arma ne noceant. Quid hac postulatione dici potest 
 
 30 aequius ? Quod si, ut mihi a quibusdam ejus fainil- 
 iaribus dictum est, omnis eum, quae habetur contra 
 voluntatem ejus, oratio graviter offendit, etiam si 
 nulla inest contumelia, feremus amici naturam. Sed 
 idem illi ita mecum loquuntur : ' Non idem tibi 
 
 35 adversario Caesaris licebit quod Pisoni socero,' et 
 simul admonent quiddam, quod cavebimus : ' nee 
 erit justior in senatum non veniendi morbi causa 
 quam mortis. 
 
 12. Sed per deos immortales! — te enim intuens, 
 
 
IUM OR 
 
 La, [qui es mibi J boo possum 
 
 utriusque oestrum errorem 
 
 bomine isedam 
 
 Hon pecuniam, al quidam oil iir, 
 
 quae Bemper ab amplissimo quoq ie 5 
 
 minime ferendam potent ritatem avium 
 
 gloriam concupi autem glorii 
 
 te factorum magnoramqae in rem pablicam ntori- 
 torum, quae cum optimi ccyusque turn etiadi multi- 10 
 tudinis te8timonio oomprobatur. Dicerem, !><>la- 
 bella, qui re< nun fruetue esset, niai te pra 
 
 paulieper esse expertum riderem: quern 
 pot [ari in vita illuxisse tibi diem laetiorem 
 
 quam nun expiate foro, dissipato concursu impio- 15 
 nun, principibus Boeleris poena affectis, urbe inoi 
 dio ci caedis metu liberate te domum 
 Cujufl ordinis, cujus generis denique furtu- 
 
 uae Btudia turn laudi et gratulationi tnae se non 
 obtuleranl 1 Quin mihi etiam, quo auctore te in h 
 rebus nti arbitrabaatur, et irratias boni viri agebant 
 n tuo nomine gratulabantur. Recordare, q 
 Dolabella, c im Ulum theatri, cum omi 
 
 earum rerum obliti, propter quae faerant tibi 
 significarent Be beneficio novo memoriam i 
 doloria abjecisse. Sane tu, 1\ Dolabella, — magno 
 loquoi cum dolore — banc tu, inquam, | 
 aequo animo tantam dignitatem deponer 
 
 13. Tu antem, M Antoni, — absentem enim ap- 
 pello — , iiniim ilium diem, quo in aede Tellur 
 
 fait, non omnibus his mensibus, qui 
 quidam multum a me dissentientes beatum putant, 
 anteponis? Quae tuit oratio de ooneordia 1 Qua: 
 metu [\ quanta sollicitudine 
 
 te liberate est, cum collegam taum depositis inin 
 citiis, oblitus auspiciorum a t< i ipso augure populi 
 Romani nuntiatorum, illo primum die collegam tibi 
 
 roluisti; tuns parvus tilius in Capitoliu 
 
 jii. Quo Benatus die 
 
184 M. TULLII CICEROXIS 
 
 Quo populus Romanus ? Qui quidem nulla in 
 concione umquani frequentior fuit. Tum denique 
 liberati per viros fortissimos videbaraur, quia, ut 
 illi voluerant, libertatem pax consequebatur. Prox- 
 5 inio, altero, tertio, denique reliquis consecutis diebus 
 non intermittebas quasi donurn aliquod quotidie 
 adferre rei publicae ; raaximuni autem illud, quod 
 dictaturae nomen sustulisti. Haec inusta est a te, 
 a te, inquani, rnortuo Caesari nota ad ignominiani 
 
 10 sempiternam. Ut enim propter unius M Manlii 
 scelus decreto gentis Manliae neminem patriciurn 
 Manlium Mar cum vocari licet, sic tu propter unius 
 dictatoris odium nomen dictatoris funditus sustu- 
 listi. Xuni te, cum haec pro salute rei publicae 
 
 1 5 tanta gessisses, fortunae tuae, num amplitudinis, 
 num claritatis, [num gloriae] poenitebat ? Unde 
 igitur subito tanta ista mutatio ? Xon possum ad- 
 duci ut suspicer te pecunia captum. Licet quod 
 cuique libet loquatur, credere non est necesse : nihil 
 
 20 enim umquani in te sordidum, nihil humile cognovi. 
 
 Quamquam solent domestici depravare nonnum- 
 
 quam ; sed novi firmitatem tuam. Atque utinam 
 
 ut culpam. sic etiam suspicionem vitare potuisses ! 
 
 14. Illud magis vereor. ne ignorans verum iter 
 
 25 gloriae gloriosum putes plus te unum posse quam 
 omnes et metui a civibus tuis : quod si ita putas, 
 totam ignoras viam gloriae : carum esse civem, bene 
 de re publics mereri, laudari, coli, diligi gloriosum 
 est ; metui vero et in odio esse invidiosum, detes- 
 
 30 tabile. imbecillum, caducum. Quod videmus etiam 
 in fabula illi ipsi. qui ' oderint, dum metuant ' dix- 
 erit, perniciosum fuisse. ITtinam, Antoni. avum 
 tuum meminisses ! de quo tamen audisti multa ex 
 me eaque saepissime. Putasne ilium immortali- 
 tatem mereri voluisse, ut propter armorum haben- 
 dorum licentiam metueretur? Ilia erat vita, ilia 
 secunda fortuna, libertate esse parem ceteris, prin- 
 cipem dignitate. Itaque. ut omittam res avi tui 
 prosperas, acerbissimum ejus supremum diem malim 
 
IN M. ANTuNUWl OBATIO PHILIPPICA I. 
 
 quam L. Cinnae dominatum, ■ quo [lie crudelissii 
 est interfectua Bed quid oratione t«* flectam? 
 enim exitua 0. Caesarie eflBcere non potest at malis 
 cam quam metui, nihil cujusquam profic 
 
 oec ralebit oratio: qaem qui beatum faisse putan 
 miseri ipsi Bunl : beatua est nemo, qui ei -it. 
 
 ut Don modo impune, Bed etiam cum summa interfi 
 toria gloria interfici possit Quare flecte te, qua* 
 et majorea tuoa respioe atque it a guberna rem pu- 
 blicam, ut Datum esse te civea tui gandeant: Bine Lfl 
 quo Dec i >rat us nee clarua nee tutua quisquam ee 
 omnino potest 
 
 15. Populi quidem Romani judicia multa amh 
 habetis, quibua vo> dod Batia moveri permolee 
 fero. Quid enim gladiatoribus clamorea innu- 15 
 merabilium civiuin? Quid populi versus? Quid 
 Pompeii Btatuae plausus infiniti ? Quid duobua tri- 
 bunis plebis, qui vobis adversantur? Parumne 
 liaee significant incredibiliter conseutientem populi 
 Romani universi voluntatem? Quid? Apollina- 20 
 rium ludorum plausus vel testimonia potius et 
 judicia populi Romani parum magna robis vid<*- 
 bantur? O beatos illos, qui, cum adesse ipe 
 propter vim armorum non licebat, aderant tamen et 
 in medullis populi Romani ae visceribus baerebanl - 
 Nisi forte Aeeio turn plaudi el . • isimo p 
 
 anno palmam dari. non Bruto putabatis, qui India 
 Buis ita caruit, ut in illo apparatissimo Bpectaculo 
 Btudium populu8 Romanua tribueret absenti, d< 
 derium liberatoris Bui perpetuo plausu et clamoi 
 leniret. Bquidem is sum, qui istoa plausus, cum 
 popularibus civibus tribuerentur, semper contemp- 
 Berim ; idemque cum a summis, mediis, infimis, cum 
 denique ab universia hoc idem tit curaque ii. qui 
 ante Bequi populi consensum Bolebant, fugiunt, no 
 plausum ilium. Bed judicium puto. Sin haec I e \- i • 
 vobis videntur, quae sunt gravissima, num etiam 
 hoc contemnitis, quod sensistia tarn caram populo 
 Romano yitam A. Birtii faisse? Satis erat enim 
 
186 CICERONIS IN ANTONIUM OR. PHIL. I. 
 
 probatum ilium esse populo Romano, ut est ; jucun- 
 dum ainicis, in quo vincit omnes ; carum suis, quibus 
 est ipse carissimus : tantam tamen sollicitudinem 
 bonorum, tantum timorem omnium in quo memin- 
 5 imus ? Certe in nullo. Quid igitur ? Hoc vos, per 
 deos immortales, quale sit non interpretamini ? 
 Quid? Eos de vestra vita cogitare non censetis, 
 quibus eorum, quos sperant rei publicae consulturos, 
 vita tarn cara sit ? 
 
 10 Cepi fructum, patres conscripti, reversionis meae, 
 quoniam et ea dixi, ut quicumque casus consecutus 
 esset, exstaret constantiae meae testimonium, et 
 sum a vobis benigne ac diligenter auditus; quae 
 potestas si niihi saepius sine meo vestroque periculo 
 
 15 fiet, utar : si minus, quantum potero, non tam mihi 
 me quam rei publicae reservabo. Mihi fere satis 
 est quod vixi vel ad aetatem vel ad gloriam : hue 
 si quid accesserit, non tam mihi quam vobis reique 
 publicae accesserit. 
 

 M. 'II 1. 1. II CICERONIS 
 
 IX If. ANTONIUM o RATIO PHILIP- 
 PICA ftUABTA. 
 
 1. Pb : ia oestrum incredibilia, Quiril 
 
 cioque tanta, quantam meminisse dod videor,et alacri- 
 tatem mihi Bummam defendendae rei publicae 
 
 spem recuperandae. Quamquam animus mihi 
 quidem Qumquam defuit: tempora defuerunt, qui 
 simul ac primum aliquid lucis ostendere mt, 
 
 princepa treatrae libertatia defendendae fui : quod 
 bi id ante facere conatua essem, nunc facere non p 
 
 Eodierno enim die, Quirites, ne mediocrera 
 rem actam arbitremini; fundamenta jacta sunt reli- 10 
 quarum actionum ; nam i ;u nondam 
 
 verbo appellatus, Bed re jam judicatua Anton! 
 Nunc vcro multo sum erect ior, quod v<>s quoque 
 ilium hostem esse tanto consensu tantoque clann 
 approbavistis. Neque enim, Quirites. fieri 
 ut non ant ii Bint impii, qui contra conaulem ex< 
 citua comparaverunt, ant ille li atra quern 
 
 jure anna Bumpta sunt. Ham* igitur dubitationem, 
 quamquam nulla erat, tamen ne qua p 
 Benatua hodierno die Bustulil \ qui rem 20 
 
 publicam libertatemque reatram buo Btudi 
 Bilio, patrimonio denique tutatus • ir, 
 
 maximia Benatua laudibua ornatua 
 laudo roe, Quirites, <|m><i u r raii»imis animifi 
 quimini nomen clarissimi mentis ve\ pueri p 
 
 tins; Bunt enim immortalitatis, nomen 
 
JUi- 
 
 188 M. TULLII CICERCWIS 
 
 aetatis. Multa memini, multa audivi, multa legi, 
 Quirites : nihil ex omnium saeculorum memoria 
 tale cognovi : qui cum servitute premeremur, in 
 dies malum cresceret, praesidii nihil haberemus, 
 5 capitalem et pestiferum a Brundisio turn M. Antonii 
 reditum timeremus, hoc insperatum omnibus con- 
 silium, incognitum certe ceperit, ut exercitum in- 
 victum ex paternis militibus conficeret Antoniique 
 furorem crudelissimis consiliis incitatum a pernicie 
 
 10 rei publicae averteret. 
 
 2. Quis est enim qui hoc non intelligat, nisi 
 Caesar exercitum paravisset, non sine exitio nostro 
 futurum Antonii reditum fuisse ? Ita enim se 
 recipiebat ardens odio vestri, cruentus sanguine 
 
 15 civium Romanorum, quos Suessae, quos Brundisii 
 occiderat, ut nihil nisi de pernicie populi Romani 
 cogitaret. Quod autem praesidium erat salutis 
 libertatisque vestrae, si C. Caesaris fortissimorum 
 sui patris militum exercitus non fuisset ? Cujus de 
 
 20 laudibus et honoribus, qui ei pro divinis et immor- 
 talibus meritis divini immortalesque debentur, mihi 
 senatus adsensus paulo ante decrevit, ut primo 
 quoque tempore referretur. Quo decreto quis non 
 perspicit hostem esse Antonium judicatum ? Quern 
 
 25 enim possumus appellare eum, contra quem qui 
 
 exercitus ducunt, eis senatus arbitratur singulares 
 
 exquirendos honores ? Quid ? Legio Martia, quae 
 
 1 mini videtur divinitus ab eo deo traxisse nomen, a 
 
 quo populum Romanum generatum accepimus, non 
 
 30 ipsa suis decretis prius quam senatus hostem judi- 
 cavit Antonium ? Nam si ille non hostis, hos, qui 
 consulem reliquerunt, hostes necesse est judicemus. 
 v Praeclare et loco, Quirites. reclamatione vestra fac- 
 tum pulcherrimum Martialium comprobavistis : qui 
 
 35 se ad senatus auctoritatem, acl libertatem restrain, 
 ad universam rem publicam contulerunt, hostem 
 ilium et latronem et parricidam patriae reliquerunt. 
 Nee solum id animose et fortiter, sed considerate 
 etiam sapienterque fecerunt: Albae constiterunt, 
 
IN M. I PHIL! IV. 189 
 
 io urbc opportuna, mumta, propinqua, f<»n. 
 nun rirorum, Gdelissimorum civium 
 rum. Huju> [Martiae] legionia legio qaarta imiti 
 virtutem, duce 1 . Eg aa1 aleio, quem 
 
 }>aul<> ante l;n. 
 
 3. Quae exspectas, M. Antoni, jadicia gravt 
 
 rertur in caelum, < j u i contr rcitmn 
 
 comparavil ; laadantar exquisitissio 
 
 be reliquerunt, qua 
 qua e consulem quam hostem ma] i 
 
 tuae: quarum legionum fortissimum rerissimumque 
 judicium confirmat Benatus, comprobat oniven 
 populus Romanus, uisi forti 
 lem, doii hostem judicatis Antonium. Bic arbitr 
 bar, Quintet judicare, ut ostenditis. <,>'] 
 
 Municipia, colonias, praefecturae uum alitor judics 
 oensetis f Omnefl mortalea una menfc atiunt ; 
 
 omnia anna eornm, (jui haec Balva relint, contra 
 illam pestem esse capienda. Quid? D. Brutijudi- 20 
 cium, Quirites, quod ex hodien 
 Bpicere potuistis, oum eui tandem contemnendum 
 videtur? Recte el were u< 
 enim quasi deorom immortalium beneficio el mu- 
 nere datum rei publicae Brutorum genus et uonu 
 ad libertatem populi Elomani vel constituendam vd 
 recipiendam. Quid igitur I>. Brutus de M.Antonio 
 judicavit? Excludil provincia; exercitu obsistit; 
 Gtalliam totam hortatur a<l bellum, ipsam bus 
 Buoque judicio excitatam. Si consul Antonius, l>ru- 30 
 tus hostis: bi conservator rei publicae Brul 
 hostis Antonius. Num igitur, utrum borum - 
 dubitare possum 
 
 \. Atque ut vii> una mente unaque roce dubi 
 negatis, sic modo decrevit Benatus, 1>. Brute 
 optime de re publics mereri, cum Benatus auctori- 
 in populique Elomani libertatem imperiumque 
 defenderet A quo defenderet '.' Nemp< 
 quae est enim alia laudanda d< 
 
190 M. TULLII CICERONIS 
 
 laudatur provincia Gallia meritoque ornatur verbis 
 amplissimis ab senatu, quod resistat Antonio ; quern 
 si consulem ilia provincia putaret neque eum ricipe- 
 ret, magno scelere se astringeret : omnes enim in con- 
 x ,6.^sulis jure et imperio debent esse provinciae. Negat 
 hoc D. Brutus imperator, consul designatus, natus 
 rei publicae civis ; negat Gallia, negat cuncta Italia, 
 negat senatus, negatis vos. Quis ilium igitur con- 
 sulem nisi latrones putant ? Quamquam ne ii qui- 
 
 10 dem ipsi, quod loquuntur, id sentiunt, nee ab judicio 
 omnium mortalium, quamvis impii nefariique sint, 
 sicut sunt, dissentire possunt ; sed spes rapiendi 
 atque praedandi occaecat animos eorum, quos non 
 bonorum donatio, non agrorum adsignatio, non ilia 
 
 15 infinita hasta satiavit ; qui sibi urbem, qui bona et 
 fortunas civium ad praedam proposuerunt ; qui, 
 dum hie sit quod rapiant, quod auferant, nihil sibi 
 defuturum arbitrantur ; quibus M. Antonius — O 
 di immortales, avertite et detestamini, quaeso, hoc 
 
 20 omen ! —urbem se divisurum esse promisit. Ita 
 vero, Quirites, ut precamini, eveniat atque hujus 
 amentiae poena in ipsum familiamque ejus recidat I 
 quod ita futurum esse confido. Jam enim non solum 
 homines, sed etiam deos immortales ad rem pu- 
 
 25 blicam conservandam arbitror consensisse. Sive 
 enim prodigiis atque portentis di immortales nobis 
 futura praedicunt, ita sunt aperte pronuntiata, ut et 
 illi poena et nobis libertas appropinquet ; sive tantus 
 consensus omnium sine impulsu deorum esse non 
 
 30 potuit, quid est quod de voluntate caelestium dubi- 
 tare possimus ? 
 
 5. Reliquum est, Quirites, ut vos in ista sententia, 
 quam prae vobis fertis, perseveretis. Faciam igitur, 
 ut imperatores instructa acie solent, quamquam 
 
 35 paratissimos milites ad proeliandum videant, ut eos 
 tamen adhortentur, sic ego vos ardentes et erectos 
 ad libertatem recuperandam cohortabor. Non est 
 vobis, Quirites, cum eo hoste certamen, cum quo 
 aliqua pacis condicio esse possit: neque enim ille 
 
UM ORATI' 
 
 lllllllitl! 
 
 mi illii: 
 
 mitur, urguetur 
 in 
 
 . 
 
 in ul la 
 Dumquam i earn Ben 
 
 omnibus p 
 
 quaeso, quam mqaam I 
 
 [qaamq ;i omnia 
 
 imqoam 
 
 1:111111 u\ 
 runt, deinde Karthaginem 1 
 
 potenti :ias 
 
 Z 8 
 
 public*] 
 
 bic m rem pub] 
 
 Mini, id 1 
 
 'mi publicum null m 11 : 
 
 cun 
 
192 CICERONIS IN ANTONIUM OR. PHIL. IV. 
 
 Est igitur, Quirites, populo Romano, victori omnium 
 gentium, omne certamen cum percussore, cum la- 
 trone, cum Spartaco ; nam quod se similem esse 
 Catilinae gloriari solet, scelere par est illi, industria 
 5 inferior: ille cum exercitum nullum habuisset, re- 
 pente conflavit: hie eum exercitum, quern accepit, 
 amisit. Ut igitur Catilinam diligentia mea, sena- 
 tus auctoritate, vestro studio et virtute fregistis, sic 
 Antonii nefarium latrociniurn vestra cum senatu 
 
 10 concordia tanta, quanta numquam fuit, felicitate et 
 virtute exercituum ducumque vestrorum brevi tem- 
 pore oppressum audietis. Equidem, quautum cura, 
 labore, vigiliis, auctoritate, consilio niti atque effi- 
 cere potero, nihil praetermittam, quod ad libertatem 
 
 15 vestram pertinere arbitrabor ; neque enim id pro 
 vestris amplissimis in me beneficiis sine scelere 
 facere possum. Hodierno autem die primum refe- 
 rente viro fortissimo vobisque amicissimo, hoc M. 
 Servilio, collegisque ejus, ornatissimis viris, optimis 
 
 20 civibus, longo inter vallo me auctore et principe ad 
 spem libertatis exarsimus. 
 
M. TULLI1 CICEB0NI8 
 
 IN M. AXTOMIM ORATIO PHILIP- 
 PICA NONA. 
 
 1. Tbllem di immortales fecissent, patrea con- 
 Bcripti, ut vivo potiua Ser. Salpicio gratias 
 mus quam honores mortuo quaereremus. Nee v( 
 dubito quin, si ille vir legationem renuntiare potu- 
 
 . reditua ejus et vobis gratus fuerit et rci pa- 5 
 blicae Balutaris futurus, non quo L. Philippo et L 
 Pisoni aut Btudium aut cura defuerit in tanto offi 
 tantoque munere,sed cum Ser. Sulpicius aetate il 
 anteiret, Bapientia omnes, subito erepl 
 totam legationem orbam et debilitatara reliqu 
 Quod si cuiquam Justus honos habitus est in mo 
 legato, in nullo justior [quam in Ser. Sulpicio] repe- 
 rietur: ceteri, qui in legatione mortem obierunt, a«l 
 i&certum vitae periculum sine ullo mortis metu pro- 
 fectj sunt : Ser. Sulpicius cum aliqua perveniendi 1") 
 ad M. Antonium Bpe profectus est, nulla revertendi : 
 qui cum it a affectus esset, at, si ad gravem valetu- 
 dinem labor accessisset, Bibi ipse diffideret, non re- 
 eusavit quo minus vcl cxtrcmo Bpiritu, si quam 
 opcm rci publicae ferre posset, experiretur. [taqi 
 non ilium vis hicinis, non nives. non longitudo 
 itineris, non asperitas viarum, non morbus i. 
 Bcens retardavit, cumquejam ad congressum collo- 
 quiumque ejus pervenisset, ad quern erat missus, in 
 ipsa cura ac meditatione obeundi sui muneris ex- 25 
 
 l 6 vita. 
 13 Cic. 
 
194 M. TULLII CICERONIS 
 
 Ut igitur alia, sic hoc, C. Pansa, praeclare, quod 
 et nos ad honorandum Ser. Sulpicium cohortatus es 
 et ipse niulta copiose de illius laude dixisti : quibus 
 a te dictis nihil praeter sententiam dicerem, nisi P. 
 5 Servilio, clarissimo viro, respondendum putarem, 
 qui hunc honorem statuae nemini tribuendum cen- 
 suit nisi ei, qui ferro esset in legatione interfectus : 
 ego autem, patres conscripti, sic interpretor scnsisse 
 majores nostros, ut causam mortis censuerint, non 
 
 10 genus esse quaerendum. Etenim cui legatio ipsa 
 causa mortis fuisset, ejus monumentum exstare vo- 
 luerunt, ut in bellis periculosis obirent homines 
 legationis munus audacius. Xon igitur exempla 
 majorum quaerenda, sed consilium est eorum, a quo 
 
 15 ipsa exempla nata sunt, explicandum. 
 
 2. Lars Tolumnius, rex Yeientium, quattuor le- 
 gatos populi Komani Fidenis interemit, quorum 
 statuae steterunt usque ad meam memoriam in ros- 
 tris : Justus honos : eis enim majores nostri, qui ob 
 
 20 rem publicam mortem obierant, pro brevi vita diu- 
 turnam memoriam reddiderunt. Cn. Octavii, clari 
 viri et magni, qui primus in earn familiam, quae 
 postea viris fortissimis floruit, attulit consulatum, 
 statuam videmus in rostris. Nemo turn novitati 
 
 25 invidebat ; nemo virtutem non honorabat : at ea 
 fuit legatio Octavii, in qua periculi suspicio non 
 subesset: nam cum esset missus a senatu ad ani- 
 mos regum perspiciendos liberorumque populorum, 
 maximeque, ut nepotem regis Antiochi, ejus, qui 
 
 30 cum majoribus nostris bellum gesserat, classes ha- 
 bere, elephantos alere prohiberet, Laudiceae in 
 gyinnasio a quodam Leptine est interfectus. Red- 
 dita est ei turn a majoribus statua pro vita, quae 
 multos per annos progeniem ejus honest aret, nunc 
 
 35 ad tantae familiae memoriam sola restat. Atqui et 
 huic et Tullo Cluvio et L. Eoscio et Sp. Antio et 
 C. Fulcinio, qui a Yeientium rege caesi sunt, non 
 sanguis, qui est profusus in morte, sed ipsa mors 
 ob rem publicam obita honori fuit. 
 
IN M. . illLIIMMCA 
 
 [taque, pat n 
 mortem attulisset, dolerem quidem rei po- 
 
 blicae vulnere, mortem vere 
 
 luctu publi< ornandam putarem. 
 
 aatem quia dubitai quir >m abstulerit [pi 
 
 Secara enim Uto morl un, 
 
 si aobiscum ren optimi tilii li 
 
 imaeque i biai itare pot At 
 
 ille cum \- i < ; I pani- 
 
 . diaaimilem Be fbturom sui, Bin paruieset, ma- 10 
 
 >ii)i illud pro re pub! sceptom vitae Gnem 
 
 tore, maluil in maximo rei publicae discrimine emori 
 qaam minus quam potuisset videri rei publicae p 
 fuis8e. Multia illi in orbibus, iter qua faciebat, re 
 ficiendi Be et eurandi potestaa fait A * I." — 1"> 
 
 pitum in v it at io liberalis pro dignitate sammi vir : 
 
 im hortatio, qui una erant missi, ad reqoi 
 dum et vitac Buae consoleadom: at ille propera 
 festinans, mandate vestra conficere cupiene, in i 
 
 tantia morbo adversante perse veravit j 
 cum adventu maxime pertarbatos esset Antonii 
 quod ca. quae Bibijussu vestro deaantiareotor, auo- 
 toritate erant et Bententia Ser. Bulpicii constitul 
 declaravit quam od • Datum, cum auctoiem 
 
 Benatua extinctum laete atqae insolenter talil N 
 igitur magis Leptines Octavium nee Veientium i 
 
 quofi modo uominavi, qaam Ber. Sulpiciom i 
 cidit Antoniu>: is enim profecto mortem attulit. 
 qui causa mortis l'nit . Quocirca ctiam a<l posteri- 
 t at is memoriam pertinere arbitror exstare quod 80 
 fuerit de hoc hello judicium senatus: erit enim >ta- 
 tua Ipsa teetia helium tarn grave faisBe, ut leg 
 interitoa bonoria memoriam consecutua Bit 
 
 i. Quod > ; ionem Ser. Sulpicii, patres con- 
 
 Bcripti, legationiaobeundaerecordari volueritis, null 
 dubitatio relinqaetar qain honore mortal, quam vivo 
 
 injuriam fecimUB, snrciamus. Vofl I dim, pair 
 
 Bcripti, — grave diet aed dicendum tamen — 
 
 . inquam 3ulpicium vita privastis: qui 
 
196 M. TULLII CICERONIS 
 
 cum videretis re rnagis inorbum quam oratione 
 excusanteni, non vos quideni crudeles fuistis — quid 
 enim minus in hunc ordinem convenit ? — sed cum 
 speraretis nihil esse quod non illius auctoritate el 
 5 sapientia effici posset, vehementius ejus excusationi 
 obstitistis atque eum, qui semper vestrum consen- 
 sumgravissimumjudicavisset ; de sententia dejecistis. 
 Ut vero Pansae consulis accessit cohortatio gravior 
 quam aures Ser. Sulpicii ferre didicissent, turn vero 
 
 10 denique filium meque seduxit atque ita locutus est, 
 ut auctoritatem vestram vitae suae se diceret ante- 
 ferre : cujus nos virtutem admirati non ausi sumus 
 adversari voluntati. Movebatur singulari pietate 
 nlius ; non multum ejus perturbationi meus dolor 
 
 15 concedebat : sed uterque nostrum cedere cogebatur 
 magnitudini animi orationisque gravitati, cum qui- 
 dem ille maxima laude et gratulatione omnium ves- 
 trum pollicitus est se quod velletis esse facturum, 
 neque ejus sententiae periculum vitaturum, cujus 
 
 20 ipse auctor fuisset : quern exsequi mandata vestra 
 properantem mane postridie prosecuti sumus. Qui 
 quidem discedens mecum ita locutus est, ut ejus 
 oratio omen fati videretur. 
 
 5. Reddite igitur, patres conscripti, ei vitam, cui 
 
 25 ademistis : vita enim mortuorum in memoria est 
 posita vivorum ; perficite ut is, quern vos inscii ad 
 mortem misistis, immortalitatem habeat a vobis ; 
 cui si statuam in rostris decreto vestro statueritis, 
 nulla ejus legationem posteritatis obscurabit oblivio. 
 
 30 Nam reliqua Ser. Sulpicii vita multis erit praecla- 
 risque monumentis ad omnem memoriam commen 
 data ; semper illius gravitatem, constantiam, fidem, 
 praestantem in re publica tuenda curam atque pru- 
 dentiam omnium mortalium fama celebrabit ; nee 
 
 35 vero silebitur admirabilis quaedam et incredibili? 
 ac paene divina ejus in legibus interpretandis, aequi- 
 tate explicanda, scientia. Omnes ex omni aetate, 
 qui in hac civitate intelligentiam juris habuerunt, 
 si unum in locum conferentur, cum Ser. Sulpicio 
 
IX M. A ORATIO PHILIPPIOA IX. 
 
 n<»n Bin1 comparand!. ' im tile magis jo 
 
 >;iin justitiae fuit : ita ea, qui 
 eebantur a 1< I ab jure civili, semp< ili- 
 
 tatem aequitatemque referebat, Deque im-tim- 
 ] it in in actiones malebal quam controw 
 
 o hoc statuae monumento do ilia 
 
 majora: haec enim Btatua mortis hon< 
 erit, ilia memoria vitae glofiosae, ut hoc magis 
 monumentum grati e quamclari viri futurum 
 
 sit. Multuin etiam valuisse ad patria honorem pie- 10 
 taa tilii videbitur; qui quamquam afflictus luctu dod 
 adest, tameu sic animati esse debetis, at si [lie 
 ades * autcin ita affectus, ut Demo umquam 
 
 unici lilii mortem magis doluerit quam ille maeret 
 patris. E1 quidem etiam ad famam Ser. Sulpicii 15 
 tilii arbitror pertinere, ut tfdeatur honorem debftum 
 patri praestitisse. Quamquam nullum monumen- 
 tuni clarius Ser. Bulpiciufl relinquere potuit quam 
 effigiem morum suorum. virtutis, constantiae, pi 
 tat is, iugenil tilium, cujus luctus aut hoc honor 
 ro aut uullo Bolatio levari pot 
 6. Mihi autem recotdanti Ser. Sulpicii nuiltos in 
 DOStra familiaritate sernmnes gratior illi videtur. Bi 
 qui est Bensus in morte, amea statua futura et ea 
 pedestris quam iuaurata equestris, qualia L. Sulla - 
 primum Btatuta est ; mirifice euim Serous majorum 
 eontinentiam diligebat, hujui inli insolentiam 
 
 vituperabat Ut igitur si ipsum consul am quid velit, 
 pedestrem ei aere Btatuam tamquam ex ejus 
 auctoritate et roluntate decerno: quae quidem ma 
 
 DUm eivium doloreni et desiderium honore monu- 
 ment! minuet et leniet. Atque liane meam senteii- 
 tiam, patrea conscripti, P. ServiE] sententia com- 
 probari nee. . pulcrum publice dec 
 
 nendnm Sep. Sulpicio eensnit, statuam non censui 
 Nam si mora legati Bine caede atque ferro nullum 
 honorem desiderat, curdecemil honorem Bepultur 
 qui maximua haberi potest mortuo? Sin id tribuif 
 s • Bulpicio, quod non est datum On. eur 
 
198 M. TULLII CICERONIS 
 
 quod illi datum est huic dandum esse non censet ? 
 Majores quidem nostri statuas multis decreverunt, 
 sepulcra paucis. Sed statuae intereunt tempestate, 
 vi, vetustate, sepulcrorum autem sanctitas in ipso 
 5 solo est, quod nulla vi moveri neque deleri potest, 
 atque, ut cetera exstingauntur, sic sepulcra sanc- 
 tiora fiunt vetustate. Augeatur igitur isto honore 
 etiam is vir, cui nullus honos tribui non debitus 
 potest ; grati simus in ejus morte decoranda, cui 
 
 10 nullam jam aliam gratiam referre possumus. No- 
 tetur etiam M. Antonii nefarium bellum gerentis 
 scelerata audacia : his enim honoribus habitis Ser. 
 Sulpicio repudiatae rejectaeque legationis ab Anto- 
 nio manebit testificatio sempiterna. 
 
 15 7. Quas ob res ita censeo : cum Ser. Sulpicius 
 Q. F. Lemonia Rufus difficillimo rei publicae tem- 
 pore, gravi periculosoque morbo affectus, auctori- 
 tatem senatus, salutem rei publicae vitae suae prae- 
 posuerit contraque vim gravitatemque morbi con- 
 
 20 tenderit, ut in castra M. Antonii, quo senatus eum 
 miserat, perveniret, isque, cum jam prope castra 
 venisset, vi morbi oppressus vitam amiserit maximo 
 rei publicae tempore, ejusque mors consentanea 
 vitae fuerit sanctissime honestissimeque actae, in 
 
 25 qua saepe magno usui rei publicae Ser. Sulpicius 
 et privatus et in magistratibus fuerit : cum talis vir 
 ob rem publicam in legatione mortem obierit, sena- 
 tui placere Ser. Sulpicio statuam pedestrem aeneam 
 in rostris ex hujus ordinis sententia statui circum- 
 
 30 que earn statuam locum ludis gladiatoribusque libe- 
 tos posterosque ejus quoquoversus pedes quinque 
 habere, [quod is ob rem publicam mortem obierit,] 
 eamque causam in basi inscribi ; utique C. Pansa, 
 A. Hirtius consules, alter ambove, si eis videatur, 
 
 35 quaestoribus urbis imperent, ut earn basim statuam- 
 que faciendam et in rostris statuendam locent, quan- 
 tique locaverint, tantam pecuniam redemptori attri- 
 buendam solvendamque curent ; cumque antea se- 
 natus auctoritatem suam in virorum fortium fune- 
 
IN M. ANTdMUM ORATIO PHILIPPICS IX. 
 
 ribufl ornamentiaqae ostenderit, placere eom qoi 
 aniplissime supremo buo die efferri. El cum Eh 
 Lemonia Rufafl ita de re publii 
 meritus Bit, at eia oraameati aa- 
 
 tuin i 
 
 curulea edictom, qaod de funeiibue 
 SuIpiciiQ. P. Lemonia Kuii faaeri remittere: atiqae 
 locum sepalcro in campo Esquilino I -n- 
 
 boIj sea quo in loco videbitur, pedes xn <[u«hjuo- 
 
 Isignet, qao Ber. Sulpiciaa inferatar; quod 10 
 sepalcram ipsias, liberoram posteroramqae ejus 
 t, ut i quod optiino jure publico supulcrum da- 
 tum 6886t 
 
M. TULLII CICEKONIS 
 IN C. VEREEM ACTIO PRIMA. 
 
 1. Quod erat optandum maxinie, judices, et quod 
 uimm ad invidiam vestri ordinis infamiamque judi- 
 ciorurn sedandam maxime pertinebat, id non humano 
 consilio, sed prope divinitus datum atque oblatum 
 5 vobis summo rei publicae tempore videtur; invete- 
 ravit enim jam opinio perniciosa rei publicae nobis- 
 que periculosa, quae non modo apud populum Ro- 
 manum, sed etiam apud exteras nationes omnium 
 sermone percrebruit, his judiciis, quae nunc sunt, 
 
 10 pecuniosum hominem, quamvis sit nocens, neminem 
 posse damnari : nunc in ipso discrimine ordinis 
 judiciorumque vestrorum cum sint parati qui con- 
 cionibus et legibus banc invidiam senatus inflam- 
 mare Gonentur, [reus] in judicium adductus est [C. 
 
 15 Verres] homo vita atque factis omnium jam opinione 
 damnatus. pecuniae magnitudine sua spe et prae- 
 dicatione absolutus. Huic ego causae, judices, cum 
 summa voluntate et exspectatione populi Romani 
 actor accessi, non ut augerem invidiam ordinis, sed 
 
 20 ut infamiae communi succurrerem ; adduxi enim 
 hominem in quo reconciliare existimationem judi- 
 ciorum amissam, redire in gratiam cum populo Ro- 
 mano, satis facere exteris nationibus possetis, de- 
 peculatorem aerarii, vexatorem Asiae atque Pam- 
 
 25 pbyliae, praedonem juris urbani, labem atque per- 
 niciem provinciae Siciliae ; de quo si vos vere ac 
 religiose judicaveritis, auctoritas ea, quae in vobis 
 
 200 
 
IX C. VERBS If ACTIO I. 
 
 ivin:: bet, haerebil ; sin latins Ingi vi- 
 
 tiaejudiciorum religionem reritatemque p< at, 
 
 hoc tameo adsequar, ut judicium potius rei p 
 blicae qaam aut reus jodicibufl am 
 defuisse rideal 5 
 
 2. ESqaidem ut de me eonfitear, judiees, emu mul- 
 tae mihi a C. Verre inaidiae terra marique 
 Bint, quae partim mea diligentia devitarim, partim 
 amicorum studio officioque reppulerim, aornqoi 
 tameo Deque tantum periculum mihi adire riaus 10 
 sum Deque tanto opere pertimui, ut nunc id ip 
 judicio; Deque tantum me exspectatio accusationis 
 meae concursusque tantae multitudinis, quib 
 rebus rehementissime perturbor, commovel quan- 
 tum istius inaidiae nefariae, quaa uno tempore mihi, 15 
 vobis, M. 1 Glabrioni, populo Romano, boc ris 
 
 nationibus, ordini, nomini denique senatorio face 
 conatur: qui ita dictitai — e metuendum, qui 
 
 quod ipsis solis sat ; - tantum 
 
 eripuisse, ut id multis satis esse possit ; nihil esse 20 
 tarn sanctum quod DOD violari, nihil tain munitum 
 quod noii expugnari peeunia Quodsiquam 
 
 audax est a<l conaudum, tarn essel obscurus in 
 
 ndo, fortasso aliqua in re Dos aliquando fetVl- 
 lissel : verum hoc adbuc percommode eadit, quod 25 
 cum incredibili ejus audaciji Bingularis Btultitiacon- 
 juncta est. Nam ut apertus in corripiendis pecu- 
 niis fait, sic in spe eoiTumpendi judicii perspieua 
 sua con-ilia conatusque omnibus fecit: Bemel ai T 
 in vita pertimuisse, turn cum primum a me iv. 
 tus sit, quod cum e provincia re< let invidia- 
 
 que et infamia non recanti, Bed vetere ae diutun 
 flagraret, turn ad judicium corrumpendum temp 
 alienum offenderet Itaque cum (\lt<> diem inqui- 
 rendi in Siciliam perexiguam postulavissem, invenit ;;5 
 
 qui sihi in Achaiam biduo brevionem diem p 
 tularet, non ut is idem eonfioeret diligentia et in- 
 dustria sua, quod e lain. re et vigilii 
 
 ltus sum: etenim ille Achaicus. inquisitor 
 
202 M. TULLII CICERONIS 
 
 Brundisium quidem pervenit; ego Siciliam totam 
 quinquaginta diebus sic obii, ut omnium populorum 
 privatoruinque litteras injuriasque cognoscerem ; ut 
 perspicuum cuivis esse posset hominem ab isto 
 5 quaesitum esse non qui reum suum adduceret, sed 
 qui meum tempus obsideret. 
 
 3. Nunc homo audacissimus atque amentissimus 
 hoc cogitat: intelligit me ita paratum atque in- 
 structum in judicium venire, ut non modo in auribus 
 
 10 vestris, sed in oculis omnium sua furta atque flagitia 
 defixurus sim ; videt senatores multos esse testes 
 audaciae suae, videt multos equites Romanos, fre- 
 quentes praeterea cives atque socios, quibus ipse in- 
 signes injurias fecerit, videt etiam tot tarn graves 
 
 15 ab amicissimis civitatibus legationes cum publicis 
 auctoritatibus convenisse : quae cum ita sint, usque 
 eo de omnibus bonis male existimat, usque eo sena- 
 toria judicia perdita profligataque esse arbitratur, 
 ut hoc palam dictitet, non sine causa se cupidum 
 
 20 pecuniae fuisse, quoniam in pecunia tantum prae- 
 sidium experiatur esse : sese, id quod difficillimum 
 fuerit, tempus ipsum emisse judicii sui, quo cetera 
 facilius emere postea posset ; ut quoniam criminum 
 vim subterfugere nullo modo poterat, procellam 
 
 25 temporis devitaret. Quod si non modo in causa, 
 verum in aliquo honesto praesidio aut in alicujus 
 eloquentia aut gratia spem aliquam collocasset, pro- 
 fecto non haec omnia colligeret atque aucuparetur, 
 non usque eo despiceret contemneretque ordinem 
 
 30 senatorium, ut arbitratu ejus deligeretur ex senatu 
 qui reus fieret, qui, dum hie quae opus essent com- 
 pararet, causam interea ante eum diceret. Quibus 
 ego rebus quid iste speret et quo animum intendat 
 facile perspicio ; quamobrem vero se confidat ali- 
 
 35 quid proficere posse hoc praetore et hoc consilio in- 
 telligere non possum: unum illud intelligo, quod 
 populus Romanus in rejectione judicum judicavit, 
 ea spe istum fuisse praeditum, ut omnem ratio- 
 nem salutis in pecunia constituent ; hoc erepto 
 
in 203 
 
 praeeidio, ut aullao m adjm; W- 
 
 ;ur. 
 i Etenim q itum, qua 
 
 focultae dicendi mr 
 
 vitiia flagitiisqui i omnium 5 
 
 roluntate judicioque damnatam aliqaa 01 pai 
 efendere 1 < lujua at ad< 
 
 iin. quaeatura [prlmu 
 dus honoris] quid aliud habet i 
 
 in spoliatum] b qua 11a publi< 
 
 11 in I a ui in et proditum consulem, desertum im, 
 
 relictam provinciam, 
 nemque riolatam? Cqjua legatio exitium fait 
 
 .u- totiue e1 Pamphyliae; quiboa in prorinei 
 multas domos, plurimaa urbes, omnia fana depopu- IS 
 latusesi tuin. cum [in Cn. Dolabellam] Buum Bcelae 
 illud pristinum renoravit et instanravit quaestorium, 
 com earn, cui et legataa el pro quaeatore faiaf 
 in invidiam Bllia malclieiis addnxit et in ipsifl peri- 
 culis nun solum deeeruit, Bed etiam oppugnavit 1 
 prodidit ; cuius praetora orbana aediom Bacramm 
 fuit publicorumque operam depopulatio, simnl bo 
 jure dicendo bonorum p tumque contra om- 
 
 nium institute addictio et COndonatlO. Jam \- 
 omnium ritiorum Buorum plarima et maxim* 
 stitnit nionnnu'iita et indicia in provincia Bicilia, 
 (jiiam istc per trienninm ita vcxavit ac perdidit, at 
 ea rcstitni in antiquum Btatum nnllo modo possit; 
 vix antcm per ninltos annofl innooentesque praetoi 
 aliqua ex parte recreari aliquando poaae rideatu 
 Hoc praetore Siculi neque Buaa leges Deque nostra 
 
 atufl consults neque communia jura tenuerunt: 
 tantum qaiaque babet in Sicilia, quantum hominia 
 
 riaaimi et libidinosisaimi ant imprudentiam sub- 
 terfugil ant i Buperfuit ft. Null 
 
 trienninm nisi ad nntiun istius jud .nulla 
 
 cqjusquam tarn p que avita fuit qui 
 
 eo impcrio iatiu8 abjudicaretur. [nnumei 
 pecuniae ex aratorum que in- 
 
204 M. TULLII CICERONIS 
 
 stituto coactae, socii fidelissimi in hostium numero 
 existimati, cives Romani servilem in modum cru- 
 ciati et necati, homines nocentissiini propter pecunias 
 judicio liberati, honestissimi atque integerrimi ab- 
 5 sentes rei facti indicta causa damnati et ejecti, por- 
 tus munitissimi, maximae tutissimaeque urbes pira- 
 tis praedonibusque patefactae, nautae militesque 
 Siculorum socii nostri atque amici fame necati, 
 classes optimae atque opportunissimae cum magna 
 
 10 ignominia populi Romani amissae et perditae. 
 Idem iste praetor monumenta antiquissima partim 
 regum locupletissimorum, quae illi ornamento urbi- 
 bus esse voluerunt, partim etiam nostrorum im- 
 peratorum, quae victores civitatibus Siculis aut 
 
 15 dederunt aut reddiderunt, spoliavit nudavitque 
 omnia ; neque hoc solum in statuis ornamentisque 
 publicis fecit, sed etiam delubra omnia sanctissimis 
 religionibus consecrata depeculatus est, deum deni- 
 que nullum Siculis qui ei paulo magis affabre atque 
 
 20 antiquo artificio factus videretur reliquit. In stupris 
 vero et flagitiis nefarias ejus libidines commemorare 
 pudore deterreor ; simul illorum calamitatem com- 
 memorando augere nolo, quibus liberos conjugesque 
 suas integras ab istius petulantia conservare non 
 
 25 licitum est. At enim haec ita commissa sunt ab 
 isto, ut non cognita sint ab hominibus : hominem 
 arbitror esse neminem qui nomen istius audierit 
 quin facta quoque ejus nefaria commemorare possit, 
 ut mihi magis timendum sit ne multa crimina prae- 
 
 30 termittere quam ne qua in istum fingere exis timer ; 
 
 neque enim mihi videtur haec multitudo, quae ad 
 
 audiendum convenit, cognoscere ex me causam 
 
 voluisse, sed ea, quae scit, mecum recognoscere. 
 
 6. Quae cum ita sint, iste homo amens ac per- 
 
 35 ditus alia mecum ratione pugnat : non id agit ut 
 alicujus eloquentiam mihi opponat, non gratia, non 
 auctoritate cujusquam, non potentia nititur. Simu- 
 lat his se rebus confidere, sed video quid agat, neque 
 enim agit occultissime ; proponit inania mihi nobi- 
 
IN C. VERREM ACTIO I. 205 
 
 litatis, hoc est, hominum arrogantium nomina, qui 
 non tarn me impediunt, quod nobiles sunt, quam 
 adjuvant, quod noti sunt. Simulat se eorum prae- 
 sidio confidere, cum interea aliud quiddam jam diu 
 machinetur. Quam spem nunc habeat in manibus 5 
 et quid moliatur breviter jam, judices, vobis expo- 
 nam ; sed prius ut ab initio res ab eo constituta sit, 
 quaeso, cognoscite : ut primum e provincia rediit, 
 rederaptio est hujus judicii facta grandi pecunia. 
 Mansit in condicione atque pacto usque ad eum 10 
 finem, dum judices rejecti sunt; postea quam rejec- 
 tio judicum facta est, quod et in sortitione istius 
 spem fortuna populi Romani et in rejiciendis judi- 
 cious mea diligentia istorum impudentiam vicerat, 
 renuntiata est tota condicio. Praeclare se res habe- 15 
 bat: libelli nominum vestrorum consiliique hujus 
 in manibus erant omnium, nulla nota, nullus color, 
 nullae sordes videbantur his sententiis adlini posse, 
 cum iste repente ex alacri atque laeto sic erat humi- 
 lis atque demissus, ut non modo populo Romano, 20 
 sed etiam sibi ipse condemnatus videretur. Ecce 
 autem repente, his diebus paucis, comitiis consula- 
 ribus factis, eadem ilia Vetera consilia pecunia ma- 
 jore repetuntur eaedemque vestrae famae fortunis- 
 que omnium insidiae per eosdem homines compa- 25 
 rantur. Quae res primo, judices, pertenui nobis 
 argumento indicioque patefacta est ; post aperto 
 suspicionis introitu ad omnia intima istorum con- 
 silia sine ullo errore pervenimus. 
 
 T. Nam ut Hortensius consul designatus domum 30 
 reducebatur e campo cum maxima frequentia ac 
 multitudine, fit obviam casu ei multitudini C. Curio, 
 quern ego hominem honoris [potius quam contume- 
 liae] causa nominatum volo : etenini ea dicam, quae 
 ille si commemorari noluisset, non tanto in con- 35 
 ventu tarn aperte palamque dixisset, quae tamen 
 a me pedetemptim cauteque dicentur, ut et amicitiae 
 nostrae et dignitatis illius habita ratio esse intelli- 
 gatur. Videt ad ipsum fornicem Fabianum in turba 
 
206 M. TULLII CICERONIS 
 
 Yerrem ; appellat hominem et ei voce maxima gra- 
 tulatur ; ipsi Hortensio, qui consul erat factus, pro- 
 pinquis necessariisque ejus, qui turn aderant, verbum 
 nullum facit ; cum hoc consistit, hunc amplexatur, 
 5 bunc jubet sine cura esse : ' renuntio ' inquit ' tibi te 
 hodiernis comitiis esse absolutum.' Quod cum tarn 
 multi homines honestissimi audissent, statim ad me 
 defertur : immo vero, ut quisque me viderat, narra- 
 bat. Aliis illud indignuin, aliis ridiculum videba- 
 
 10 tur : ridiculum eis, qui istius causam in testium 
 fide, in criminum ratione, in judicum potestate, non 
 in comitiis consularibus posit am arbitrabantur ; in- 
 dignum eis, qui altius aspiciebant et banc gratula- 
 tionem ad judicium corrumpenclum spectare vide- 
 
 15 bant. Etenim sic ratiocinabantur, sic honestissimi 
 homines inter se et mecum loquebantur : aperte jam 
 et perspicue nulla esse judicia ; qui reus pridie jam 
 ipse se condemnatum putabat, is, postea quam de- 
 fensor ejus consul est factus, absolvitur. Quid igi- 
 
 20 tur? Quod tota Sicilia, quod omnes Siculi, omnes 
 negotiators, omnes publicae privataeque litterae 
 Komae sunt, nihilne id valebit ? Nihil invito con- 
 sule designato. Quid, judices non crimina, non 
 testes, non existimationem populi Romaui sequen- 
 
 25 tur ? Non : omnia in unius potestate ac inodera 
 tione vertentur. 
 
 8. Tere loquar, judices : vehementer me haec res 
 commovebat. Optimus enim quisque it a loqueba- 
 tur : l lste quidem tibi eripietur, sed nos non tene- 
 
 30 bimus judicia diutius ; etenim quis poterit Terre 
 absoluto de transferences judiciis recusare ? ' Erat 
 omnibus molestum : neque eos tarn istius hominis 
 perditi subita laetitia quam hominis amplissimi 
 nova gratulatio commovebat. Cupiebam dissimu- 
 
 35 lare me id moleste ferre ; cupiebam animi dolorem 
 vultu tegere et taciturnitate celare. Ecce autem 
 illis ipsis diebus, cum praetores designati sortirentur 
 et Iff. Metello obtigisset, ut is de pecuniis repe- 
 tundis quaereret, nuntiatur mihi tantam isti gratu- 
 
IX C. \ I I. 
 
 lationem esse factam, q1 [a domum qnoque 
 mitteret qui uxori bum nuntiarent Bane d< 
 qaidem mihi res placebat : Deque tameo tanl 
 quid in bac Borte metoendum mil. Ili- 
 
 in. (Jnum illud ei bominibc 
 omnia comperi, reperiebaiD : fisc am 
 
 pecunia Siciliensi a quodam Benato quitem 
 
 Komanum esse fcranslatos ; <*x his quasi decern Ssc 
 ad Benatorem ilium reli< ►mitiorum mi 
 
 nun Qomine; <1 i \ omnium tribuum noctu a<l 10 
 
 istum \ Ex quibus quidam, qui Be omn 
 
 mea causa debere arbitrabatur, eadem ilia nocte ad 
 me vcnii ; demonstrat qua iste oratione usua 
 commemorasse istum quam liberaliter eoa troctass 
 etiam antra, cum ipse praeturam peti proxi- 15 
 
 mis consularibus praetoriisque comitiis; deiu 
 continuoesse pollieitum quantam rellent pecunianij 
 si me aedilitate dejecisseat Hie alios i au- 
 
 dere, alios respondisse Don putare id perfici pos« 
 inventum tamen esse fortem amicnm ex eadem fi 
 milia, Q. Verrem, Elomilia, ex optima dirisorum 
 disciplina, patria istiua discipulum atque amicum, 
 qui HS quingentia milibus depositia id Be perl 
 turum polliceretur, et fuisse turn nonnullos qui se 
 una facturoe esse dicereni Quae cum it a i 
 sam 1 benevolo animo me ut magno opere caverem 
 praemonebat 
 
 !). Sollicitabar rebus maximia uno atque eo perex- 
 iguo tempore: urgebanl comitia, et in eis ipg 
 oppugnabar grandi pecunia; instabat judicium ; i 
 quoque negotio fisci Sicilienses minabantur. Agere 
 quae ad judicium pertinebant libere comitiorum 
 inciii deterrebar; petitioni toto animo Berrire pr 
 ter judicium non licebat ; minari denique dirisorib 
 ratio non erat, propterea quod eos intelHgere rid 
 bam me hoc judicio districtum atque obligatum 
 fdturum. Atque hoe ipso teln] ilia denun- 
 
 tiatum esse audio, primum ai> Bortensio, domum 
 ad ilium ut venirei iloa in eo Bane lib 
 
208 M. TULLII CICERONIS 
 
 fuisse, qui quamobrem arcesserentur cum intelli- 
 gerent, non venisse. Interea comitia nostra, quo- 
 rum iste se, ut ceterorum hoc anno comitiorum, 
 dominum esse arbitrabatur, haberi coepta sunt. 
 5 Cursare iste homo potens cum filio blando et gra- 
 tioso circum tribus : paternos amicos, hoc est, divi- 
 sores appellare omnes et convenire : quod cum 
 esset intellectum et animadversum, fecit animo 
 libentissimo populus Romanus, ut cujus divitiae me 
 
 10 de fide deducere non potuissent, ne ejusdem pecu- 
 nia de honore dejicerer. Postea quam ilia petitionis 
 magna cura liberatus sum, animo coepi multo magis 
 vacuo ac soluto nihil aliud nisi de judicio agere et 
 cogitare. Reperio, judices, haec ab istis consilia 
 
 15 inita et constituta, ut, quacumque posset ratione, 
 res ita duceretur, ut apud M. Metellum praetorem 
 causa diceretur ; in eo esse haec commoda : primum 
 M. Metellum amicissimum, deinde Hortensium con- 
 sulem non solum, sed *etiam Q. Metellum, qui quam 
 
 20 isti sit amicus attendite : dedit enim praerogativam 
 suae voluntatis ejus modi, ut isti pro praerogativis 
 earn reddidisse videatur; an me taciturum tantis 
 de rebus existimavistis et me in tanto rei publicae 
 existimationisque nieae periculo cuiquam consul- 
 
 25 turum potius quam officio et dignitati meae ? Ar- 
 cessit alter consul designatus Siculos ; veniunt non- 
 nulli, propterea quod L. Metellus esset praetor in 
 Sicilia : cum his ita loquitur : se consulem esse ; 
 fratrem suum alterum Siciliam provinciam obtinere, 
 
 30 alterum esse quaesiturum de pecuniis repetundis ; 
 Yerri ne noceri possit multis rationibus esse pro- 
 visum. 
 
 10. Quid est, quaeso, Metelle, judicium corrum- 
 pere, si hoc non est ? Testes, praesertim Siculos 
 
 35 timidos homines et afflictos, non solum auctoritate 
 deterrere, sed etiam consulari metu et duorum prae- 
 torum potestate? Quid faceres pro innocente 
 homine et propinquo, cum propter hominem perdi- 
 tissimum atque alienissimum de officio ac dignitate 
 
IX LOTIO I. 20 ( J 
 
 decedia e1 committis, at, quod ille dicti 
 
 qni te ignoi 
 
 verrem dicere . te non lata, m 
 
 tra familia, Bed opera Boa eonsukm facioiiL 
 Duo i lt i t hi* consulea <-t quaesitor erunf ex ttliu 
 VOluntal ! 11 1 ii t'tVuiri<imi- ' inquit * homi- 
 
 nem in quaerendo nimium diligentem, nimium 
 rientem populi existimationi, M.' Qlabri 
 »de1 etiam nobis illud : judex est M. C» 
 college noatri aocuaatoria, homo in rebus judicand 
 Bpectatu jiiitu.-. quem minime 
 
 in eo conailio, quod conemur aliqua ration* 
 rumpere; propierea quod jam antra, cum judex in 
 Juniano conailio fuisset, turpisaimum illud facinua 
 non solum graviter tulit. Bed etiam in medium pi-"- 1 5 
 tulit : hunc judicem ex Kal. Januariie non habebi- 
 mua ; Q Rfanlium et <,>. Coraificium, du< 
 Bimoa atque integenimoa judicea, quod tribuni 
 plebia turn <.Tunt, judicea non habebimua; P. Sulpi- 
 eiu8, judex triatia e1 integer, magistratum inei 
 oportet Nonis Decembribua, ML I 
 rima ilia equestri familia et diaciplina, L. I 
 ex familia cum ad ceteraa rea turn ad judicaodum 
 
 ima, On. Tremelliua homo Bumma religio 
 el diligentia, tree hi homi area tribuni milit 
 
 Bunt deaignati: ex Kal. Januariia non judi- 
 cabunt. Subaortiemur etiam in M. Ifetelli locum, 
 quoniam ia huio ipsi quaestioni praefuturua est : ita 
 Becundum Calendas Januarias et praetore et prope 
 
 conailio commutato magnaa accusatoris mini 
 magnamque exspectationem judicii ad nostrum 
 arbitrium libidinemque eludemus. 1 N int 
 
 hodie Sextiles ; bora Vlll convenire coepisl 
 hunc diem jam ne numerant quidem. Decern d 
 sunt ante ludoa votivos. quoa Cn. Pompeius 
 turusest: hi ludi dies quindecim auferent; dean 
 continuo Elomani consequentur: ita prope XL 
 diebua interpositis, turn denique Be ad ea, quae 
 nobis dicta erunt, reaponauroa ease arbitral! tur : 
 14 1 
 
210 M. TULLII CICERONIS 
 
 deinde se ducturos et dicendo et excusando facile 
 ad ludos Victoriae ; curn his plebeios esse con- 
 junct os, secundum quos aut nulli aut perpauci dies 
 ad agendum futuri sunt : ita defessa ac refrigerata 
 5 accusatione rem integrant ad M. Metellum prae- 
 torem esse venturam : quem ego homineim si ejus 
 fidei diffisus essern, judicem non retinuissem ; nunc 
 tamen hoc animo sum, ut eo judice quam praetore 
 hanc rem transigi malim et jurato suam quam in- 
 10 jurato aliorum tabellas committere. 
 
 11. Xunc ego, judices, jam vos consulo quid mihi 
 faciendum putetis ; id enim consilii mihi profecto 
 taciti dabitis, quod egomet mihi necessario capien- 
 dum intelligo: si utar ad dicendum meo legitimo 
 
 15 tempore, mei laboris, industriae diligentiaeque 
 capiam fructum et ex accusatione perficiam ut nemo 
 umquam post hominum memoriam paratior, vigi- 
 lantior, compositior ad judicium venisse videatur ; 
 sed in hac laude industriae meae reus ne elabatur 
 
 20 summum periculum est. Quid est igitur quod fieri 
 possit ? Non obscurum, opinor, neque abscondi- 
 tum : fructum istum laudis, qui ex perpetua oratione 
 percipi potuit, in alia tempora reservemus : nunc 
 hominem tabulis, testibus, privatis publicisque lit- 
 
 25 teris auctoritatibusque accusemus. Res omnis mihi 
 tecum erit, Hortensi ; dicam aperte : si te mecum 
 dicendo ac diluendis criminibus in hac causa con- 
 tendere putarem, ego quoque in accusando atque in 
 explicandis criminibus operam consumerem ; nunc 
 
 SO quoniam pugnare contra me instituisti, non tarn 
 ex tua natura quam ex istius tempore et causa 
 [malitiose], necesse est istius modi rationi aliquo 
 consilio obsistere. Tua ratio est ut secundum binos 
 ludos mihi respondere incipias, mea ut ante primos 
 
 35 ludos comperendinem ; ita fiet ut tua ista ratio 
 existimetur astuta, meum hoc consilium neces- 
 sarium. 
 
 12. Yerum illud, quod institueram dicere, mihi 
 rem tecum esse, hujus modi est : ego cum hanc 
 
IX C. VKRKKM ACTIO I. 211 
 
 culorum rogatu recepissem idque mihi 
 amplumet praeclarum eristimassem, eoe re\ i 
 Gdei diligentiaeque periculum hoero, qui 
 
 • inentiaeque I turn Buscepto m na- 
 
 jafi qaiddam mihi proposal, in quo meam in rem 5 
 pablicam roluntatem populua ELomanua 
 posset ; nam illud mihi nequaquam dignum ind 
 triii conatuque meo ridebatur, istmo ■ me in judi- 
 cium jam omnium judicio condemnatum rocari, d 
 lata tua intolerable potentia et ea cupiditas, qua 10 
 
 in quibusdamjudiciU iam 
 
 in ist ius bominie desperati causa interponeretur. 
 Nunc rero, quoniam haec te omnia dominatio n 
 numque judiciorum tanto opere delectat el Bant 
 homines, quoa libidinis infamiaeque bum ueque IS 
 pudeat ueque taedeat, qui quasi de Industrie ia 
 odium offensionemque populi Romani irruere vide- 
 antur, hoc me profiteor Buscepisse magnum fortaa 
 onus et mihi periculosissimum, verum tamen d 
 num in quo omnes nen atis industriaeqi 
 
 meae contenderem : quoniam toius ordo pauconua 
 improbitate et audacia premitur et urgetur infamia 
 judiciorum, profiteor huic generi hominum me in- 
 imicum accusatorem, odioeum, assiduum, acerbum 
 adver.-arium ; hoc mihi sumo, hoc mihi d< ; 
 quod agam in magistrate, quod agam ex eo 1» i 
 ex quo me populus Romanua ex Kal. Januai 
 
 .in agere de re publics ac de hominibua impro- 
 
 \oluit: hoc munus acdilitatis meae populo B 
 mano amplissimum pulcherrimumque polliceor. 30 
 
 leo, praedioo, ante deauntio: qui aut deponere 
 aut accipere aut recipere aut polliceri aut Bequest 
 aut interpret!'.- corrumpendi judicii solent esse qui- 
 que ad banc rem aut potentiam aut impudentiam 
 Buam professi sunt, abstineant in hoc judicio mam. 
 animosque ab hoc scelere nefaria 
 
 l:;. Brit turn consul Bortensiua cum Bummo im- 
 perio et potestafc item aediiis, boo est, paulo 
 
 amplius quam pi tamen lmju> modi hi 
 
212 M. TULLII CICERONIS 
 
 est, quani me acturum esse polliceor, ita populo 
 Romano grata atque jucunda, ut ipse consul in hac 
 causa prae me minus etiam, si fieri possit, quam 
 privatus esse videatur. Omnia non modo comme- 
 
 '5 morabuntur, sed etiam expositis certis rebus agen- 
 tur, quae inter decern annos, postea quam judicia ad 
 senatum translata sunt, in rebus judicandis nefarie 
 flagitioseque facta sunt. Cognoscet ex me populus 
 Horn anus quid sit quamobrem cum equester ordo 
 
 10 judicaret. annos prope quinquaginta continuos, in 
 nullo judice, equite Romano judicante, ne tenuissima 
 quidem suspicio acceptae pecuniae ob rem judican- 
 dam constituta sit ; quid sit quod judiciis ad sena- 
 torium ordinem translatis sublataque populi Ro- 
 
 15 niani in unum quemque vestrum potestate, Q. 
 Calidius damnatus dixerit minoris HS tricies 
 praetorium hominem honeste non posse damnari ; 
 quid sit quod P. Septimio senatore damnato, Q. 
 Hortensio praetore, de pecuniis repetundis lis aes- 
 
 20 timata sit eo nomine, quod ille ob rem judicandam 
 pecuniam accepisset, quod in C. Herennio, quod in 
 C. Popilio, senatoribus, qui ambo peculatus dam- 
 nati sunt, quod in M. Atilio, qui de majestate dam- 
 natus est, hoc planum factum sit, eos pecuniam ob 
 
 25 rem judicandam accepisse, quod inventi sint sena- 
 tores, qui C. Verre praetore urbano sortiente exirent 
 in eum reum, quern incognita causa condemnarent, 
 quod inventus sit senator, qui cum judex esset, in 
 eodem judicio et ab reo pecuniam acciperet quam 
 
 30 judicibus divideret et ab accusatore ut reum con- 
 demnaret. Jam vero quo modo ego illam labem, 
 ignominiam calamitatemque totius ordinis conque- 
 rar, hoc factum esse in hac civitate, cum senatorius 
 ordo judicaret, ut discoloribus signis juratorum 
 
 35 hominum sententiae notarentur ? Haec omnia me 
 diligenter severeque acturum esse polliceor. 
 
 14. Quo me tandem animo fore putatis, si quid 
 in hoc ipso judicio intellexero simili aliqua ratione 
 esse violatum atque commissum ? Cum planum 
 
IN .REM ACTIO I. 213 
 
 I 
 inultis audientil> ■ •, .-•• habere hrnni- 
 
 oem potentem, cqjua fiducia proving 
 uequ i i:iin qua 
 
 illud praeturae Biciliensia distributum habere, 
 
 in rem Buam alteram 
 
 ibufl trad* tium ilium uberrimum qu 
 
 simumque annum totom judicibua 
 
 [DO inihi vrnit in iiii'iilcin illud die I apud 10 
 
 M < i.m auper cum in rejiciendia judicil 
 
 oommen i, intellexi rebementer populum B 
 
 liiaiiuia oommoveri, me arbitral fore uti di 
 
 ad populum Romanum mitterent, ut 
 lex de pecuniia repetundia judicipmque tolleretur: IS 
 
 Ynn judicia nulla Bint, tantum unum quemque 
 ablaturum putant, quantum 
 
 arbitretur; uune, quod qua modi judicia Bint, 
 tantum unum quemque auferre, quantum sihi, patro- 
 
 advocatis, praetori, jujlicibua aatia futurun 
 
 profecto infinitum i 
 cupiditati satis faoere posse, uocentissimi victorias 
 Hon posse. commemoranda judicia praeclaram- 
 que existimationem uostri ordinis, rum Bocii populi 
 Romani judicia de pecuniia repetundis fieri oolunl 
 quae a majoribua oostria Bociorum causa compart 
 sunt ! An iste umquam de Be bonam spem babo- 
 
 t, aisi de voids malam opinionem animo imbi- 
 -t f Quo mqjore etiam, si fieri potest, apud \ 
 odio esse debet, quam est apud populum Romantu 
 cum in avaritia. - oerjurio 70S BUI Bimi] 
 
 arbitretur. 
 
 15. Cui loco, per deoa immortales, judi 
 Bulite ac providete. Moneo praedicoque id, quod 
 intelligo, tempua hoc robis divinitua datum esse, ut 35 
 
 • . invidia. infamia. turpitudinc totum ordimni 
 liberetia Nulla injudioiia Beveritas, nulla relig 
 nulla deniquejam ezistimantur essejudi< que 
 
 [Mil.. Romai Bmnimur, despicimur ; gri 
 
214 M. TULLII CICERONIS 
 
 diuturnaque jam flagramus infamia. Neque eDim 
 ullam aliam ob causam populus Romanus tribuni- 
 ciam potestatem tanto studio requisivit, quam cum 
 poscebat, verbo illam poscere videbatur, re vera 
 5 judicia poscebat ; neque hoc Q. Catulum hominem 
 sapientissimum atque amplissimum fugit, qui Cn. 
 Pompeio viro fortissimo et clarissimo de tribunicia 
 potestate referente cum esset sententiam rogatus, 
 hoc initio est summa cum auctoritate usus : patres 
 
 10 conscriptos judicia male et flagitiose tueri: quod si 
 in rebus judicandis populi Romani existimationi sa- 
 tis facere voluissent, non tanto opere homines fuisse 
 tribuniciam potestatem desideraturos. Ipse denique 
 Cn. Pompeius cum primum concionem ad urbem 
 
 15 consul designatus habuit, ubi, id quod maxime 
 exspectari videbatur, ostendit se tribuniciam potes- 
 tatem restituturum, factus est in eo strepitus et 
 grata concionis admurmuratio. Idem in eadem 
 concione cum dixisset populatas vexatasque esse 
 
 20 provincias, judicia autem turpia ac flagitiosa fieri ; 
 ei rei se providere ac consulere velle, turn vero non 
 strepitu, sed maximo clamore suam populus Ronia- 
 nus significavit voluntatem. 
 
 16. Nunc autem homines in speculis sunt, obser- 
 
 25 vant quern ad modum sese unus quisque nostrum 
 gerat in retinenda religione conservandisque legi- 
 bus. Yident adhuc post legem tribuniciam unum 
 senatorem hominem vel tenuissimum esse dam- 
 natnm: quod tametsi non reprehendunt, tamen 
 
 30 magno opere quod laudent non habent ; nulla est 
 enim laus ibi esse integrum, ubi nemo est qui aut 
 possit aut conetur corrumpere : hoc est judicium, in 
 quo vos de reo, populus Romanus de vobis judicabit ; 
 in hoc homine statuetur, possitne senatoribus judi- 
 
 35 cantibus homo nocentissimus pecuniosissimusque 
 damnari ; deinde est ejus modi reus in quo homine 
 nihil sit praeter summa peccata maximamque 
 pecuniam, ut, si liberatus sit, nulla alia suspicio 
 nisi ea quae turpissima est residere possit. Non 
 
i i. 215 
 
 natione, non 
 denique aliquo mediocri ritio tot 
 \ it hi Bublei Idebuntur. 
 
 causam m. judia 
 
 itii testatas, ita m ita manifestas proferam, 
 
 aerno u robta ut istum absol ' iam coi 
 
 tar contendere. Sabeo aotem certain 
 rationem, qua omnes illorum conatus ini 
 consequi possim ; ii. mi 
 
 consiliifl omnibus non modo aures hominum, Bed i<j 
 etiam oculi populi Roman] interesse videantur, 
 - aliquot jam per annus conceptam buic ordini 
 turpitudinem atque infamiam delere ac toilers pot 
 tie : con-tat inter omnes post haec constitute judic 
 quibua nunc utimur, nullum hoc Bplendore atque 15 
 hac dignitate consilium fuisse. Hie si quid erit 
 offensum, omnes homines non jam ex eodem ordine 
 alios magis idoneos, quod fieri non po 1 alium 
 
 omnino ordinem ad res judicandas quaerendum 
 arbitrabuntur. 20 
 
 17. Quapropter primum ab dis immortalihus, quod 
 sperare mihi videor, hoc idem, judices, opto, ut in 
 hoc judicio nemo improbus praeter I'lim, qui jam 
 pridem inventus est, reperiatur, deinde si pi arcs 
 improbi fuerint, hoc vobis, hoc populo Roman* 
 judices, confirmo, vitam mehercule mihi prius quam 
 vim perseverantiamque ad illorum improbitateni 
 persequendam defuturam. Verum quod ego labori- 
 ous, periculis inimicitiisque meis turn, cum adn. 
 sum erit, dedecus severe me persecuturum esse 30 
 polliceor, id ne accidat, tu tua auctoritate, sapient ia, 
 diligentia, M.' (ilabrio, potes provider* - ;ipe 
 causam judiciorum, suscipe causam veritatis, in- 
 tegritatis, fidei, religionis, suscipe causam Benatus, 
 ut is hoc judicio probatus cum populo Romano et in 35 
 laude et in gratia esse possit. Cogita, qui Bis, quo 
 loco sis. quid dare populo Romano, quid reddere 
 majoribufl tuis debeas: fac tibi paternae 
 Aciliae veniat in mentem, qua lege populus Ko- 
 
216 M. TULLII CICERONIS 
 
 in anus de pecuniis repetundis optimis judiciis seve- 
 rissimisque judicibus usus est. Circumstant te 
 summae auctoritates, quae te oblivisci laudis domes- 
 ticae non sinant, quae te noctes diesque commone- 
 5 ant fortissimuni tibi patrem, sapientissimum avum, 
 gravissimuni socerum fuisse. Quare si Glabrionis 
 patris vim et acrimoniam ceperis ad resistendum 
 bomvnibus audacissimis, si avi Scaevolae prudentiam 
 ad prospiciendas insidias, quae tuae atque horum 
 
 10 famae comparantur, si soceri Scauri constantiam, ut 
 ne quis te de vera et certa possit sententia demovere, 
 intelliget populus Rom anus integerrimo atque ho- 
 nestissimo praetore delectoque consilio nocenti reo 
 magnitudinem pecuniae plus habuisse momenti ad 
 
 15 suspicionem criminis quam ad rationem salutis. 
 
 18. Mihi certum est non committere, ut in hac 
 causa praetor nobis consiliumque mutetur. Non 
 patiar rem in id tempus adduci, ut [Siculi], quos 
 adhuc seryi designatorum consulum non moverunt, 
 cum eos novo exemplo universos arcesserent, eos 
 turn lictores consulum vocent : ut homines miseri, 
 antea socii atque amici populi Romani, nunc servi 
 ac supplices, non modo jus suuni fortunasque ora- 
 nes eorum imperio amittant, verum etiam deplo- 
 
 25 randi juris sui potestatem non habeant. Non sinam 
 profecto, causa a me perorata quadraginta diebus 
 interpositis turn nobis denique responded, cum ac- 
 cusatip nogtra in oblivionem diurnitate adducta sit ; 
 non cpmmittam ut turn haec res judicetur, cum haec 
 
 30 frequentia totius Italiae Roma discesserit, quae 
 convenit uno tempore undique comitiorum, ludorum 
 censendique causa. Hujus judicii et laudis fructum 
 et offensionis periculum vestrum, laborem sollici- 
 tudinemque nostram, scientiani quid agatur menio- 
 
 35 riamque quid a quoque dictum sit omnium puto 
 esse oportere. Faciam hoc non novum, sed ab eis, 
 qui nunc principes nostrae civitatis sunt, ante fac- 
 tum, ut testibus utar statim : illud a me novum, 
 judices, cognoscetis, quod ita testes constituam, ut 
 
IN « ACTIO I. 217 
 
 crimen totum ezplieem, q1 ubi i<l [into idol 
 
 imentis atque oratione Brmavero, turn testes ad 
 crimen accommodem, at oihil inter ilium acritatam 
 accusationem atque banc aovam int. i qnod 
 
 in ilia tunc, cum omnia dicta Bunt, ir, 5 
 
 hie in singulas rea dabuntur, nt illia quoque 
 
 andi facultas, argamentandi dicendique 
 Si quis erit <ini perpetnam orationem accusationem- 
 que desideret, altera actione audiet ; nunc id, qnod 
 facim ione facimus, nt malitiae illorum 10 
 
 cousilio Qostro occurramus — necessario Deri intei- 
 ligat Haec primae actionis eril accosatio: di 
 mus C V. nvm. nun multa Kbidinose, mnlta cru- 
 deliter in cives Romanoa atque in socios, multa in 
 
 bominesque uefarie fecerit, turn praeterea qua- 15 
 dringenti stertium ex Sicilia contra leges ab- 
 
 stulisse: hoc testibus, hoc tabulis, privatia publi- 
 cisque auctoritatibu8 ita robis planum faciemus, nt 
 Btatuatis, etiam si spatium ad dicendum nostro 
 commodo racuosque dies habuissemus, tamen ora- 20 
 tione longa nihil opus faisse, Dixi. 
 
REFERENCES AND ABBREVIATIONS. 
 
 cf., (confer,) = compare. 
 
 e. g., (exempli gratia,) ^for ex- 
 ample. 
 
 etc., (et cetera,) = and the rest, and 
 so forth. 
 
 i. e., (id est,) = that is. 
 
 in fin., (in fine,) = at the end. 
 
 lit., = literally. 
 
 MS. = manuscript. 
 
 MSS. = manuscripts. 
 
 p., (pagina,) =page. 
 
 pp., (paginae,) = pages. 
 
 sc, (scilicet,)= understand, supply. 
 
 
 Commentators^ 
 
 A., 
 
 Anthon. 
 
 E., 
 
 . . Ernesti. 
 
 F., 
 
 , . Folsom. 
 
 Hm., 
 
 . Halm. 
 
 J., , 
 
 Johnson. 
 
 L., 
 
 Lemaire. 
 
 S., . 
 
 , Schmitz & Zumpt. 
 
 
 Grammars^ 
 
 A., . . 
 
 Allen's. 
 
 A. & S. 
 
 Andrews and Stoddard's^ 
 
 
 (Revised Edition.) 
 
 B., . . 
 
 Bullions and Morris's. 
 
 H., . . 
 
 Harkness's. 
 
 ML, . . 
 
 Mad rig's. 
 
 Z., . . 
 
 Zumpt' s. 
 
 Crombie, — Crombie's Gymnasium sive Symbola Critica, 
 
 Diet. Antiqq., — Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities. 
 
 Diet. Biog., — S)7iith's Dictionary of Greek and Roman Biography 
 
 and Mythology. 
 Diet. Geog., — Smith' 8 Dictionary of Greek and Roman Geography. 
 Forsyth, — Forsyth's Life of Cicero. 
 Lex. or Lexicon, — Andrews's Freund's Latin Lexicon. 
 
 218 
 
NOTES 
 
 FIEST ORATION AGAINST CATILIXK. 
 
 INTRODUCTION. 
 
 The subject of the four Catiliuarian orations is the conspiracy 
 formed against the city and government of Rome by Lucius Ser- 
 gius Catiline. The conspiracy embraced the murder of many 
 distinguished Roman citizens, the burning of Rome, the proscrip- 
 tion of persons, and the confiscation of property, and, generally, 
 the entire subversion of the existing order of things, with, of 
 course, Catiline and his adherents at the head of affairs. 
 
 The life of the great conspirator was stained with the darkest 
 crimes. In addition to other murders, he killed with his own 
 hand his brother-in-law, and according to some authorities, his 
 brother also; while a well-grounded suspicion pointed to him as 
 the murderer of his wife and son. His vicious nature seemed to 
 find a congenial sphere in deeds of violence, and in urging on 
 others, particularly the young, to crime, 
 
 Catiline, though a monster of wickedness, possessed great nat- 
 ural abilities, and filled several important offices. He had been 
 quaestor in the army of Sulla; he was praetor in Rome in B. C. 
 68 ; propraetor of Africa in the following year ; and even while 
 engaged in maturing his conspiracy, was twice a candidate for 
 the consulship. His great hope had been, as the first magistrato 
 of the commonwealth to use the arm of the government itself to 
 execute his nefarious designs, and as both his applications for 
 the consulship terminated unsuccessfully, he now resolved to throw 
 off" restraint and proceed to open violence. The conspiracy 
 matured towards the close of B. C. 63, and was an extensive one, 
 embracing no less than eleven senators, four members of the 
 
 219 
 
220 NOTES. 
 
 equestrian order, besides many men of rank and influence in the 
 provinces. 
 
 Fortunately for Rome, Cicero was one of the consuls for that 
 year, and through Fulvia, mistress of Curius, one of the conspir- 
 ators, he was promptly informed of all their proceedings. The 
 consul summoned the senate to meet in the temple of Jupiter 
 Stator on the 8th of November B. C. 63, and had doubtless in- 
 tended to disclose the startling nature of the conspiracy, and to 
 urge measures for protection. Great were the astonishment and 
 indignation of both Cicero and the senate at beholding Catiline 
 taking a seat in their midst; for having been praetor he was 
 entitled to sit in the senate. The conspiracy had been in pro- 
 gress for some time, and both the senate and leading men of 
 Rome were suspicious of his designs. It was under these circum- 
 stances and under the promptings of his indignant feelings that 
 Cicero arose and delivered the following oration. 
 
 Page 
 
 13 1- Quousque — Catilina, in heaven's name, Catiline, how long will 
 you abuse. Tandem gives force and spirit to a question. The 
 a6-use of a thing is its use ab, away from, its proper, normal use. 
 The abruptness and absence of formality with which the orator 
 begins strongly evince his indignation. 
 
 2. Quam diu= quamdiu. — Iste tUUS, that — of yours. Iste, 
 demonstrative pronoun of the second person and properly used 
 here with tuus. A. & S. \ 207, Rem 25 ; EL 450 ; B. 1028 ; A. 20, II. 
 4. Nihilne, in no respect. Nihil, accusative of specification 
 (synecdochical). A. k S. g 234, II. ; H. 380 ; B. 728. Xe, inter- 
 rogative. — Praesidiuin, sc. movit. — Palatii, of the Palatium, or 
 Mons Palatinus, one of the seven hills on which Rome was built. 
 
 6. Hie locus, the temple of Jupiter Stator at the foot of the 
 Palatine hill. — Munitissimus = admirably fortified, which is both 
 the meaning of the word here, and avoids the harshness of " very " 
 or "most" fortified. 
 
 7. PatQre — sentis, do you not perceive that your designs are 
 exposed? Oonsilia, subject-accusative of patere, depending on 
 sentis. A. & S. § 272 ; H. 551, I. : B. 1135 :" A. 52, YL 
 
 9. Scientia. Better than the usual reading, conscientia. 
 
 10. Prpxima (nocte), last night (Nov. 7th). — Superiors nocte, 
 on the night before, (Xov. 6th). Egeris, fueris, etc., subjunctive 
 pf indirect question. A. & S. § 265 : H. 525; B. 1182; A. 67, I, 
 
NOT 
 
 Pa* 
 
 11. Quid consilii, 
 
 II. ::. 
 
 12. Quom nostrum ' in 
 
 III. 
 1: B -Otempora, 1. — mores, 
 
 how unlike wh.it ti. 
 14. Immo vero, >e 
 
 »i what fa Lid. A. A 
 
 191, I 7. M Jin. 
 
 16. Unumquemque - unmwtqnem^ue, — Satis facere = ««fi*/«' 
 
 17. Fortes viri. [ronioaL Other*, Wrt/oi 
 
 18. Istius, often, ;i- here, d< tempi. A. A S. J L' 
 Rem. 15; II. 160 end I: B. 1031 : A. 20, II. 
 
 19. Jussu consulis. The d< leant ne quid 
 res publico detriment] capiat/' paeaed in timet of pui.lic dan 
 InTeeted the consuls with unlimited power. — Jam pridem (jam- 
 pridem), now a long time 39 long ago. 
 
 21. Jam diu machinaris. yon have /or a long time been plotting. 
 "The present (tense) is often used of that which has endured for 
 some time and still continues; especially withj a wo Tte and jamdu- 
 dum." M. I 334, Obs. See also 11. 467, 111. %\ B. 1083. — An 
 vero, etc. The first member of the double question is to be sup- 
 plied mentally, oris only implied. Render: (Are we mistaken) 
 or did indeed Publiun Scipio, etc., (and) shod ice consuls ev 
 Catiline, etc. A. cfc S. J L98, II. Rem. (d), and g 2G5, Rem. 2; II. 
 346, II. 2; B. 1107-8; A. 71, II. 
 
 22. P. Scipio. Publius Scipio Nasica, consul in B. C. 138. — 
 Ti. Gracchum. Tiberius Gracchus, the famous tribune, the prom- 
 ulgator of the Agrarian laws. 
 
 23. Privatus. The ponti/ex maximus was not regarded as a 
 magistrate. 
 
 24. Orbem terrae, the world. Lit., the circle of land. The 
 ancients (as in the time of Homer) conceived the earth to be a 
 circular plain round which flowed the "ocean stream," ever re- 
 turning into itself. 
 
 25. Nos consules, both emphatic by being contrasted with 
 priedtux. 
 
 1. Ilia — antiqua, these things as too ancient. Ilia refers to 14 
 several things of which only one example is taken. — Praetereo. 
 By this and similar expressions Cicero often brings the subject 
 
222 NOTES. 
 
 Page 
 
 J4 prominently before us. — C. Servilius Ahala, commander of the 
 
 cavalry under the dictator Quintus Cincinnatus, killed Spurius 
 
 Maelius, a Roman knight, who aimed at regal power, B. C. 439. 
 
 7. Eei publicae. Dative, limiting deest. Also, before consulea 
 
 desumus supply rei publicae. 
 
 13. C. Gracchus, brother of Tiberius Gracchus, was killed B. C. 
 121. 
 
 14. Avo (P. Scipio Africanus Major). A. & S. g 211, Rem 6; 
 H. 428 ; B. 888 ; A. 50, I. 2. 
 
 15. Consularis, a consular or ex-consul. — C. Mario, seven times 
 consul. The occasion was the election of consuls in B. C. 100. 
 
 17. L. Saturninum, who killed C. Memmius in the Campus Mar- 
 tius to prevent his being elected consul over his friend C. Ser- 
 vilius. — Num unum, etc., did death and the 'punishment (demand- 
 ed by, lit.) of the republic detain ( = fail to overtake) for one day 
 afterwards Lucius Saturninus, etc. Num. "What answer does it 
 expect? A. & S. § 198, 11, Rem. (b); H. 346, II. 1, 3) ; B. 1105. 
 
 21. Hujusce modi (= hujuscemodi). A. & S. g 211, Rem. 6, (5) ; 
 H. 186, 4; A. 50, I. 2. 
 
 22. In tabulis, sc.publicis, in the jmblic records. Tabulae were 
 made of stone, metal, ivory, or wood covered with wax. Diet. 
 Antiqq. 
 
 27. Me — videri, that I should not appear remiss. 
 
 28. Me, inertiae. A. & S. g 217,- H. 410, III. 5, 1) ; B. 793.— 
 Ipse agrees with the emphatic subject. A. & S. § 207, Rem. 28, 
 (a) ; H. 452, 1 j B. 1039 j A. 20, II. 
 
 29. Castra. How does it differ from the singular castrum ? 
 
 30. Ill dies singulos, from day to day, every day. 
 
 36. Credo. Irony. Its force is parenthetical, and therefore 
 does not influence the construction. — Ne non = «f, "the two ne- 
 gations neutralizing each other." Z. 535 in jin.; B. 1216; A. & S. 
 § 262, Rem. 7, Note 4 in fin. Render : that all good men will rather 
 say that it was done too late by me, than any one will say (that it 
 wasdone) too cruelly. With boni supply dicant. 
 15 2. Tui similis. A. &. S. §. 222, Rem. 2, (a); H. 391, 2, 4) ; 
 B. 863 ; A. 50, III. 2. 
 
 3. Qui — fateatur. Subjunctive of result. A. <fc S. § 264, 1, 
 (a) ; H. 500 and 2 ; B. 1218; A. 65, I. 
 
 4. Qui — audeat. A. & S. ? 264, 6; H. 501, I.; B. 1227. 
 
 10. Quod — exspectes. A. & S. g 264, 7; H. 501, I; A. 65, 1. 
 
noj 223 
 
 Pag© 
 14. Istam mentem, thai ic* 
 
 17. Quae — recognoscas, which yon ma 
 
 11. 
 . 64, IV. 
 
 18. Ante diem duodecimum, etc., 
 
 ii;iv of the Roman month. To reduee tb 
 
 .ii. I from 
 
 A. 
 .1 III. Ij alao, l.-i. I. i. I '-30. 
 
 reduotion li b a aed upon the .Julian Calendar, to aroid the 
 Knooni of tin- •• j infusion " 
 
 Antiqq. under Calendarium. — Dicere. Why dieert and not 
 im/ A. A B Uem.l,(a); B. 1131 
 
 IV. 
 
 19. Futurus esset, would be, or was to be. Future subjunctive 
 — future with respect to the time of dicere. A. A S. $ 258, B. 
 
 . and I 260, Rem. 7, (2); B. 1172; H. 481, III., 1. For the 
 subjunctive, A. A. S. \ 266, 3; H. 529; B. 1296, E. ; A. 67, II. 
 
 23. Id quod = wit at. — MultO magis, lit., more by much = much 
 more. In what case is multu 9 A. A S. \ 256, Rem. 16; H. 418; 
 B. 930; A. 04. V. 
 
 24. Dies. Supply, me fefellit. — Ego idem = / also. 
 
 25. Caedem te, etc., that you had determined upon the slaughter 
 of the aristocracy for the fifth day before, etc. See Optimates, Diet. 
 Antiqq., p. 799. For the phrase Cm ante diem, A. A. S. §. 326, (9); 
 II. 708, II I. 4: B. 1527; A. 56, I. 4. 
 
 26. Tum cum, at a time when. — Roma, ablative. 
 
 27. Sui conservandi. For an explanation of this apparent 
 anomaly, A. A S. g 275, III. (4); H. 563, 4; B. 1017. 
 
 31. Discessu. Best explained as ablative of cause. 
 
 32. Nostra tamen, etc., you nevertheless said that you would be 
 satisfied with the murder of us (nostra) tcho should remain. Re- 
 mansisxemus (in the oratio recta remanserint, A. A S. \. 266, 2, 
 Rem. 4. II. ;>:;:'>, h: A. AS. g 266, 2: H.529; A. 67, II. 
 
 33. Quid, se. aw, what bom you ? An exclamatory interrogative 
 frequent in Cicero, and serving generally the purpose of emphasis. 
 A. A S. I 229, Rem. 3, 2: Z. £ 76!>. — Praeneste, in Latium, now 
 Palestrina. See Long's Classical Atlas. Jg 
 
 1. Tandem, then, or, I j>ray.— Noctem superiorem and priore 
 nocte here refer to the same night. 
 
224 
 
 NOTES. 
 
 Pas:e 
 
 16 
 
 17 
 
 4. Inter falcarios, among the scythemakers. This probably 
 means the street or district inhabited by them. 
 
 9. TJbinam gentium SUmus, ichere in the icorld are ice f Gen- 
 tium, partitive genitive. A. & S. § 212, Rem. 4, Note 2, (a) ; A. 
 50, II. 4. — Di = dei or dii. 
 
 12. Patres COnscripti, conscript fathers. For the origin of the 
 phrase, see Livy II. 1, and Diet. Antiqq. under senatus. 
 
 13. Sanctissimo — COnsilio, most venerable and august council. 
 
 — Nostro omnium, of us all. Omnium agrees with the genitive 
 implied in nostro. A. & S. § 211, Rem. 4, (b) : H. 397, 3. 
 
 15. Cogitent. Subj. of result. A. & S. g 264, 6: H. 501, I.; 
 B. 1227: A. 65. IV. 2. 
 
 16. Sententiam rogO, I ask them their opinion, their views. 
 Supply hos. 
 
 19. Relinqueres. Subjunct. of desire or wish. A. & S. § 260, 
 II.: H. 4S7.; B. 1193-4: A. 68. 
 
 22. Paulum — morae. that you had a little (cause) of delay even 
 then. Xunce refers to the time of dixisti. 
 
 23. Viverem. The subjunctive refers the allegation to Catiline. 
 
 24. Equites, knights, members of the equestrian order. "The 
 Roman Equites were originally the horse-soldiers of the Ro- 
 man state, and did not form a distinct class or ordo in the com- 
 monwealth till the time of the Gracchi, B. C. 123.'' Diet. Antiqq. 
 
 — Liberarent. A. & S. § 264, 6 ; H. 501, I. : B. 1227 ; A. 65, IT. 
 
 29. Salutatum. How is the supine in urn used ? A." & S. § 276, 
 II; H. 569: B. 1360. <• In the days of Roman freedom, clients 
 were in the habit of testifying respect for their patron by throng- 
 ing his atrium at an early hour, and escorting him to places of 
 public resort when he went abroad." Diet. Antiqq. 
 
 30. Illi ipsi, those very men. — Temporis. partitive genitive. 
 33. Quae cum ita sint, since these things are so. The relative 
 
 in such cases is best rendered by a demonstrative. A. & S. § 206, 
 (17); H. 453: B. 701: A. 48, IV. 
 
 37. Si minus, etc., is elliptical: supply as follows: si minus 
 hoc facere potes, educ tecum quam phwimos : if you cannot do 
 that, lead forth icith you as many as possible. Minus frequently 
 = non. A. & S. § 277, Rem. 14 
 
 38. Dum mo6.o = dummodo. provided that. — Intersit, A. & S. 
 I 263, 2; H. 503. I: B. 1259: A. 61, 3. 
 
 1. Magna — gratia, great is the gratitude due to the immortal 
 
NO I 
 
 Np 
 
 gods, « 17 
 
 on hi 
 
 3. Staton 
 
 G. Non est saepius, etc . 
 
 the 
 
 7. Consuli designate, leoi, 
 
 10. Proximis — consularibus, at th> 
 
 U. of time. &.«&{ 166 j B Mi. — Campo, 
 
 the Casspoj Martius, ulnTc the consular eleotioni v. 
 14. Me petisti thrust at me, A g\mi\mt*n\*\ term. 
 
 16. Nunc jam, >"" nmr, or §1 
 
 20. Quod est primum, etc., wkie k it i?es 
 
 like yours), amd u-hirh j o/ this 7 . efc. 
 
 •utiuii of Catiline, in accordance with 
 
 ancient rigor. I \ H. 399, 3, 3); B. 
 
 25. Te — hortor, I ham* now for §ome titw been exhorting you 
 (to do). See note on jam diu, page 13, line 21. 
 
 26. Tuorum comitum, etc., the republics large and pernicious 
 rabble cr* ir <</ jfOWT foUowero, Stutina is properly bil'f -water, 
 which has collected in the " ship of state." Both comitum and 
 
 blieae limit *< ntina. 
 30. Consul, hostem. Notice both the position and the juxta- 
 position of these words. A. & S. § 27!». ftj 11. 595; B. 1396. 
 34. Metuat. A.AS.J 264, 7 j H. 501, 1. ; B. 1218 and 1220, (b.). 
 
 36. Non — est, is not branded upon your life? A metaphor 
 fmm branding slaves. (J.) — Vitae. A. <fc S. \ 224; H. 386; B. 
 
 A. 51, V. 
 
 37. Non — fama, does not cling to your character? 
 
 1. Corruptelamm illecebris, by the allurements of your cor- lg 
 ruptin<t art*. — Irretisses. A. <t S. § 204, 7 : II. 301, I. j K 1. 
 
 3. Facem. u The principal use of tor 1 give light to 
 
 those wh<> went abroed after sunset." Diet. Antiqq. — Quidverot 
 Snppl nl what do you think? A second question alw 
 
 follows. A. I - 
 
 5. Nonne. What answer does it expect? A. I 1L, 
 
 11, (c); H. 346, II., 1, 2). — Alio scelere. The rumored murder 
 of his own son. 
 15 Cio. 
 
226 NOTES. 
 
 Page 
 
 18 10. Proximis Idibus, on the approaching (next) ides, i, e., the 
 13th of Nov. The ides (t. e., the 15th of March, May, July, and 
 October, and the loth of the other months) are particularly men- 
 tioned because, while money was lent on the calends, the interest 
 was paid on the ides. Cf. Hor. Epod. 2. 
 
 13. Ad — publicam, to the highest interests of the state. 
 
 14. Omnium nostrum, not nostri. A. & S. § 212, Rem. 2, 
 Note 2; B. 1016. 
 
 16. Cum scias, although you know. A. & S. § 263, 5, Rem. 1, 
 (a.); H. 515; B. 1282. — Qui nesciat. A. & S. g 264, 7, (also 
 g 266, 1); H. 501, I.; B. 1218; A. 65, I. 
 
 17. Pridie — consulibus. Observe that this expression gives 
 the year, month, and day of the month, = Dec. 31st B. C. 66. See 
 List of Consuls (a full list is given in vol. 3d of Diet. Biog.) — 
 Kalendas. Governed by ante understood. A. & S. g 326, (3); 
 H. 708, III. 2; B. 1527. 
 
 18. In comitio, in the comitium, that part of the Forum in which 
 the comitia curiata were held. See Plan of the Forum. 
 
 20. Non — tuum, that no (change of) mind or any fear of yours. 
 
 22. Neque — aut — aut= neque — neque, neither — nor. 
 
 23. Non — COmmissa (sunt), have (only) a few been perpetrated. 
 — Non multa = an emphatic " few ." 
 
 24. Designatum, sc. consulem, (when) consul elect. 
 
 25. Petitiones, thrusts, blows aimed. A gladiatorial term. 
 27. Corpore = % a slight motion of my body. Cf. Virg. Aen. 
 
 I., 438. — [Nihil agis]. Words and passages thus enclosed rest 
 upon inferior MS. authority, or are found in only a few MSS. 
 
 29. Ac velle, sc. conari, and to wish to do so. — Tibe de mani- 
 bus, we may render from your hands. Tibi is put in the dative 
 as the person in relation to whom the action takes 'place. See 
 Chase's Virgil, Note on Aen. I. 92. 
 
 32. Quae, etc., I knoiv not indeed by what religious rites it (quae) 
 has been consecrated, etc. — Initiata sit. Subj. of indirect ques- 
 tion. — Abs te. Abs is obsolete except in this phrase. A. & S.§ 
 195 ; H. 434, 3. 
 
 33. Necesse. Defective adj. A. A S. J 115, 5: B. 199, 2. 
 
 37. TJt misericordia, i.e., permotus esse videar. — Quae nulla, 
 none of which. 
 
 39. Hac — frequentia, this very large (tanta) assembly. 
 
 19 2. Vocis contumeliam, lit., the affront of the voice, i. e., a re- 
 buke in words. 
 
ffOTBS. 227 
 
 4. Quid, quod. Supplj l, jg 
 what •-— 
 Adventu. AM. both <-t' tl action. — Iita 
 subsollia, 
 
 5. Consulares, '/" . sx-oonssJs. — Tibi, if jpsjt J' 
 of the tgent 
 
 7. Adsedisti, sot took j >ico the force 
 
 of 'J'/. 
 
 9. Servi. Tho strong emphasis given to torsi* places it before 
 *?', whoM natural ]» «ition is at the beginning of the 
 ,\. J _'. ill. 1 : B. lv.'l. Mehercule, 
 
 1,1 u l; it "Jfi before tho names of gods must be ex- 
 
 plsinsd bj bo ellipsis: the complete ozprssfion sss, ita me (e.g., 
 Here* : or with the vocative, ita me // . (so 
 
 hr/j, , ' ~). Mi h< rmlc is the form which Cicero approves." 
 
 Z. \ 361, Xote. — Metuerent, putarem. Subj. of condition. A. 
 AS.? 261> 1 ; H. 510 ; B. 1267. A. 59, IV. 2. What does the im- 
 perfect tense imply ? 
 
 11. Urbem, so., relinquendam esse. 
 
 12. Meis civibus, to my fellow-citizens. Dative. 
 
 15. Conscientia, on account of the consciousness. Abl. of cause. 
 19. Neque posses, and you were not able. X<:que = et non. A. 
 &S. $ 198, IT., Rem. (c). 
 
 21. Nunc te patria, etc. A noble and touching appeal. 
 
 22. Jam diu, etc. See note on line 21, page 13. 
 
 23. HujUS, Her, i. e., patriae. — Vim, her power. 
 
 26. Tacita, silently. Difference of idiom often requires Latin 
 adjectives to be rendered adverbially. A. <fe S. § 205, Rem. 15, (a). 
 
 27. Exstitit, has become manifest. From exsisto. 
 
 29. Direptioque sociorum, and the plundering of our allies, 
 while he was propraetor of Africa, B. C. 67. 
 
 30. Quaestiones, prosecutions, legal investigations. 
 
 33. Me esse (thai I should be) depends on non est ferendum. 
 
 34. Quicquid — timeri, that Catiline should be dreaded, what- 
 ever may hare wiade a notte. Compare the following, which finely 
 illustrates the nervous state of mind described : "How is it with 
 me when every noise appalls me ! n Shaks. 
 
 36. Abhorreat, »'* inconsistent, lit., shrinks back. A. k S. $ 264, 
 7, (or \ 266, I) j II. 501, I. (or 527, 3) ; B. 1218, (or 1291). 
 
 37. Mihi,/ro»i me. A. AS.? 224, Rem. 2; H. 3S6, 2; B. 855. 
 
 38. Verus, BO., timor. 
 
228 NOTES. 
 
 Page 
 
 20 2. Debeat. Subj. in a question of appeal (deliberative or doubt- 
 ful question). A. & S. § 260, II., Rem. 5,- H. 486, II.; B. 1180. 
 
 3. Quid, quod. See note on line 4, page 19. — Custodiam. 
 Alluding to what was called libera custodia, free custody, which 
 continued till the guilt or innocence of the person suspected was 
 established. 
 
 4. M.' = Manius, while M. = Marcus. 
 
 9. Qui essem, because I was, qui=quum ego. Subjunctive of 
 cause. A. & S. § 264, 8 ; H. 517, 1. ; B. 1251 ; A. 63, II. — Moeni- 
 bus. Paries, the wall of a house. Moenia, fortified city- walls. 
 Isdem = iisdem. 
 
 11. Virum optimum. Sodalem tuum shows that this is said 
 ironically. — M. Marcellum. Not the one mentioned in line 32. 
 
 12. Videlicet, no doubt, of course. Also ironical. 
 
 16. Qui judicarit. Subj. of result. (Supply is = talis, as the 
 subject of videtur). A. & S. # 264, 1. (a), (better than g 264, 7); 
 H. 501, I.; B. 1218; A. 65, I. 
 
 19. Suppliciis. Dative. M. § 243. Cicero uses eripio with 
 the dative, and with a, de, and ex. The poets also use it with 
 the ablative alone. 
 
 21. Refer — senatum, lay the matter, you say, before the senate. 
 A technical expression. See Lex. 
 
 23. Id quod = a thing which, i. e., ut de exsilio referam. 
 
 24. Abhorret — moribus, is inconsistent with my character. 
 
 27. Quid est, Catilina ? An impressive silence must have fol- 
 lowed the conclusion of the last sentence. After a pause, Cicero 
 asks, " What is this, Catiline ? " 
 
 28. Ecquid. The same as num, but more appropriate to im- 
 passioned interrogation. See A. & S. $ 198, 11, and Lex. B. 
 
 29. Auctoritatem loquentium, the command of men speaking 
 = for men to speak their command. 
 
 31. P. Sestio. Quaestor of Cicero's colleague C. Antonius. — 
 M. Marcello. Consul in B. C. 51 ; in whose behalf Cicero after- 
 wards delivered the oration Pro Marcello. 
 
 33. Mihi consuli, upon me (though) consul. — Jure optimo, 
 with perfect 'justice. 
 21 4. Jam pridem studes, you have now been striving for a long 
 time. See note on line 21, page 13. 
 
 5. Usque, all the way. Prosequantur = to accompany. 
 
 6. Te ut — frangat, as if anything could break you in ? Notice 
 
229 
 
 th.' use of ut with the subj. to express a qmefUon with ii 91 
 
 ■ 
 
 : 
 
 9. Duint. AtcIki. 
 
 . A. 1 B. II. 488* 11.. 1 : 15. 119*-*. 
 
 11. Invidiao, 0/ odium. — Si minus ■ n 
 
 12. Recenti memoria, on account 0/ the fresh rteoi AM. 
 
 -In posteritatem, in ifc 
 
 13. Sed est tanti, but it is icurth that much. Gen. of degree of 
 
 :. 111.; a rWj A. 64, IX. 1. 
 
 15. Vitiis tuis, on aeotmni 0/ y o ur view. Abl. of cuu 
 
 16. Temporibus, to the occasion*, needs, circumstances. 
 18. Is es ■■ talis €8. 
 
 21. Ac si, etc. Order: ac si vis conflare invidiam mihi tuo 
 inimico. 
 
 22. Recta, straight. Via may be supplied. 
 
 24. leris = iveris, fat perf. of eo. 
 
 25. Servire, fo be subsen 
 
 27. Manlium. Cuius Manlius, who had been a centurion under 
 Sulla, and was now in the field operating for Catiline. 
 
 28. Impio. u Weil gegen das Yaterlaud." lim. — Latrocinio, 
 abl. of eause. 
 
 29. Ut non, and not ne, because the negation applies only to 
 ejectus. A. i S. J 262, Rem. 0, injin. 
 
 30. Isse = u-iMc, from eo, to go. — Invitem. A. A S. \ 260, II., 
 Rem. 5; H. 486, II.; B. 1180; A. 60, 3. Quamuuam does not in- 
 fluence the mood. 
 
 31. Esse praemissos. Supply eo*. — Qui praestolarentur = ut 
 ii praestolarentur. A. <fc S. £ 264, 5; H. 500; B. 1205; A. 64, I. 
 
 32. Forum Aurelium. A small town in Etruria on the Via 
 Aurelia, now called Monte Alto. In such expressions Forum 
 means " market town, assize town." The prep, ad = near, in the 
 neighborhood of. A. A S. g 237, Rem. 2, (a); H. 37 
 
 33. Pactam (esse), has been agreed upon. From either pango or 
 paviscor ; , being the primitive form of them both. 
 
 34. Aquilam illam, which C. Marina was said to have had in 
 the Cimbric War. Sallust, Cat. c. 59. The position of i7f— 1 
 after its noun gives it emphasis, u that well known." 
 
 36. Cui domi tuae, etc., for ichich the shrine of your crimes has 
 been established in your oicn house. " Sacrarium tst locus in quo 
 
230 NOTES. 
 
 Page 
 
 21 sacra reponuntur." In such a place the aquila was kept as an object 
 of reverence, and there Catiline concocted his crimes. By the 
 indicative constitutum fuit, Cicero makes the thought his own. A. 
 & S. g 266, 1., Rem. 2; H. 527, 2, 1); B. 1293; A. 66, I. 
 
 37. Tu ut, etc. See note on line 6, above. 
 
 22 3. Haec res, t. e., his ripening conspiracy. 
 
 7. Nanctus es, etc. Order : nanctus es manum improborum 
 (hominum) conflatam (composed) ex perditis atque (ex) derelictis 
 (those forsaken) non modo ab omni fortuna, verum etiam (ab) spe. 
 
 9. Hie, i. e., in castris Manlianis. 
 
 14. Qui feruntur, which are reported. — Jacere. Supply te, 
 with which insidiantem agrees. Jacere, etc., forms an apposition 
 with labores. — Humi, A. & S. g 221, Rem. 3 ; H. 424, 2 ; B. 944. 
 
 15. Ad — Stuprum, for watching an opportunity for lewdness. 
 
 17. Bonis Otiosorum, for the property of the quietly disposed. 
 The spelling ociosorum led to the corrupt reading occisorum, 
 adopted in many editions. Hm. 
 
 18. TJbi OStentes= talem causam ut in ea ostentes. Subj. of re- 
 sult. A. & S. \ 264, 1, (a) ; H. 501, I. 1 ; B. 1218 ; A. 65, I. 
 
 21. Tum, cum, at the time when. — Reppuli = repuli. 
 
 22. Consul vexare. Cicero here intimates the dangers to which 
 the state would have been subjected, had Catiline been raised to 
 the consulship. There is probably a play upon the words exsul 
 and consul. 
 
 26. Detester ac deprecer, / may deprecate and pray for the 
 averting. 
 
 28. Penitus — mentibusque, to the inmost recesses of (penitus) 
 your souls and minds. 
 
 31. M. Tulli, etc. A speech in the oratio recta. — Tune eum 
 exire patiere, icill you permit him to go forth. 
 
 23 1. Mosne majorum? Which forbade putting a Roman citizen 
 to death without the order of the people. "We may also view 
 Mos and Lex, when opposed, as component parts of the Jus 
 Civile." Diet. Antiqq. 
 
 2. An leges, i. e., an leges te impediunt. — Rogatae sunt, have 
 been enacted. Rogare legem is "to ask the people about a law," 
 i. e., whether they agree to pass it or not. The laws alluded to 
 were the Leges Valeriae, the Lex Porcia, and the Lex Sempronia : 
 the object of which was "to protect persons against the summary 
 jurisdiction of the consuls, by giving them an appeal to the 
 people." See Diet. Antiqq. Lex. 
 
NO'J 
 
 6. Jura tenuerunt. Cicero means that bj rebelling againet the 23 
 rnmenl th« i the name end righl 
 
 6. Praeclaram vero, etc., a ,ire 
 you making t tfc " S 
 
 - p:i\ a l;i\ <»r to an\ 0B6. Reftm ad >■ 
 
 patr\ niv father, h rns me." 
 
 ibie, \ui. ii. p. | 
 
 7. Hominem — cognitum, a man wtade kttom <er- 
 
 tt'aiis. " norm homo ; " that ll, "a plebeian who fir8t 
 
 I Cnrule office and was the founder of nil family's N;- 
 bilitas." Diet Antiqq. NobiU*. 
 
 8. Tarn mature, BO early = at so early an age. The age at which 
 the higher magistracies were attainable oribed by law. 
 For the consulship this age was fortj'-three. 
 
 9. Omnes gradus. These were the quaestorship, aedileship, 
 praetorship, and consulship. 
 
 12. Severitatis invidia, the odium arising from severity. 
 
 18. Hoc idem sentiunt = have the same opinion. 
 
 19. Optimum factu. A. &.S. \ 276, III.; H. 570, 1; B. 1365. 
 The use of the supine in u is quite limited. Those chiefly met 
 with are audita, cogiiitu, dictu, wd factu. — Judicarem, for Judi- 
 cavisscm. A. <fc S. § 261, Rem. 5; H. 504, 2. The imperfect 
 however conveys " the nice distinction that it contemplates the 
 supposed action as going on, not as completed. "' 
 
 22. Summi viri, i. e., magistratus. — Clarissimi, Otri privati. 
 Urn. 
 
 25. Certe — erat = " surely I ought not to fear." 
 
 26. Quid — invidiae, any odium. Partitive genitive. 
 
 27. Quod si, but if. — Ea, i. e., invidia. — Maxime, in the high- 
 est d( 
 
 28. Hoc animo. A. A S. j 211, Rem. 6; II. 42S ; B. 8S8 : A. 
 54, II. — Ut putarem, that I regarded odium incurred by virtue at 
 glory, not at odium. 
 
 31. Imminent. Why indicative here? A. k B. \ 266, Rem 
 H. 527, 2 j 15. L293.— Qui videant — dissimulent. A. a 
 
 6; H. 501, I. : 1?. 1227 : A. 65, IV. :\ 
 
 32. Spem Catilinae, i. e., the consulship. — Mollibus senten- 
 tiis, by their mild exp f opinion. 
 
 35. In nunc animadvertissem. "Note: That -fere 
 
232 NOTES. 
 
 Page 
 
 23 *™ aliquem, by an ellipsis of supplicio, signifies to punish any one." 
 
 Crombie, vol. i. p. 207. 
 
 36. Regie. Tyrannically. " Das lateinische Wort fiir tyran- 
 
 nice." Hin. 
 lr± 3. Beprimi — COmprimi, be checked — be restrained. — In per- 
 
 petuum, for all time, for ever. Tempus may be supplied. 
 
 5. NaufragOS, shipwrecked characters, i. e., ruined men. 
 
 6. Haec — pestis, this so j ? ully developed contagion. 
 
 9. Jam diu versamur, we have been living for a long time. See 
 note on line 21, page 13. — In, amid, in the midst of. The forcible 
 rendition of a preposition often constitutes all the difference be- 
 tween an exact and elegant translation and a harsh and spiritless 
 one. 
 
 13. Erupit. Why not subjunctive ? Because nescio quo pacto 
 = aliquo (quodam) pacto. A. & S. £ 265, Rem. 4; B. 1189; A. 67, 
 I. 1, Note; Z. 553 in fin. ; M. 356, Obs. 3. But see H. 525, 4.— 
 Quod si, but if. — Latrocinio, a band of robbers. 
 
 17. Aegri — gravi, sick with a grievous disease. A. & S. $ 247 ; 
 H. 414; B. 873; A. 54, I. 
 
 22. Reliquis vivis, the rest (of the conspirators) being alive. — 
 Secedant, secernant. A. & S. § 260, II., Rem. 6; H. 488, II.; B. 
 1193; A. 68, I. 
 
 26. Praetoris urbani. At this time there were two praetors, 
 the praetor urbanus and the praetor peregrinus. Their duties were 
 chiefly judicial, the former presiding over cases affecting Roman 
 citizens only {" qui jus inter cives dicit"), and the latter over cases 
 affecting foreigners. Diet. Antiqq. 
 
 26. Obsidere, from obsideo ; obsldo being mostly poetical. 
 
 27. Curiam, the senate-house. There were several at Rome, as 
 the Curia Hostilia, Curia Julia, Curia Marcelli, etc — Malleolos, 
 fire-darts. " Malleolus denoted a hammer, the transverse head of 
 which was formed for holding pitch and tow; which, having 
 been set on fire, was projected slowly upon houses and other 
 buildings in order to set them on fire." Diet. Antiqq. 
 
 36. Hisce ominibus, with these prophetic assurances. Cicero 
 refers to the prediction (polliceor) which he had just made. A. & 
 S. I 257, Rem. 7, (a) ; H. 431, 1 ; B. 965 ; A. 54, X. 
 25 1- Tu, Juppiter, etc. Addressed to the statue of the deity, in 
 whose temple the senate was sitting. — Isdem auspiciis, with the 
 same auspices. Cicero alludes to the origin of the temple as 
 
WO! 
 
 Pesji 
 25 
 
 M fill 29 i B. 0. tlint the bmUdlng ol 
 
 temple. Bonorum inimicos. 
 7. Scelerum — conjunctos, «< ~> ) by a Uague 
 
 vf crimts unci a/» iinpioutt /- 
 
 NOTES 
 
 TO THE 
 
 SECOND OKATION AGAINST CATILINE. 
 
 INTRODUCTION. 
 
 At the close of the preceding oration, Catiline arose and at- 
 tempted a vindication of himself, but was interrupted with cries 
 of "enemy" and "parrieide." He left Rometh .-ht. giving 
 
 out that he was going into voluntary banishment ut Marseille*. 
 His real destination, however, tM the Damp el Manilas in Ktruria. 
 On the departure of the conspirator, many of tie- o 
 Cicero for having suffered him to escape; while the friends of I 
 line were equally severe against the consul for bi they 
 
 alleged, dliyen an innocent man into exile. Cicero then : 
 mined to address the Roman people in order to justify h 
 
 The second oration was delivered in the Forum on the inn of 
 November B. C. 63. 
 
 1. Tandem aliquando, at length, at fast An exultant u at last." 26 
 Quirites, Roman*, u Romani and (jnirif--< are bo tar op] 
 
 that Romani is the historical and political name viewed with re- 
 ipeot to for -. and Qnirltee the political name . 
 
 with reference to Rome. Accordingly, Quirites ii equivali i 
 Cives." Diet. Antiqq. 
 
 2. Scelus anhelantem, breathing forth tee. A strong 
 expression, denoting troubled effort. — Pestem. im 
 
 5. Ipsum egredientem, //"/m/ /orf// A/ 
 Verbis — sumu.-. AUudin 
 
234 NOTES. 
 
 Page 
 
 26 the Roman custom of accompanying to the gates distinguished 
 men going abroad, and then wishing them a prosperous journey, 
 etc. Verbis, i. e., cum tua peste, etc., at the close of the first oration. 
 
 6. Abiit, excessit, etc. A triumphant announcement of the 
 rebel's departure. " Signum est animi laetitia exsultantis." The 
 asyndeton gives strong emphasis to every word. 
 
 9. Sine COntroversia, without doubt, unquestionably. 
 
 10. Sica ilia. A. & S. § 207, Rem. 24; H. 450, 5; B. 1030; A. 
 20, II. The summary of past dangers here given is a strong point 
 in Cicero's defence. — In campo, sc, Martio. 
 
 13. LOCO — est, he was forced from his position. A gladiatorial 
 term. Loco, prep, omitted. A. & S. § 251 and Note; H. 425, 3, 3.) 
 
 14. Bellum justum. Not just, as opposed to unjust, but formal, 
 proper war, as opposed to occultis insidiis. — Nullo, abl. absolute. 
 
 19. Ei — e manibus, from his hands. See note on tibi, page 18, 
 line 29. — Extorsimus, we have wrested : from extorqueo. 
 
 24. Retorquet oculos. Like a wild beast that has been driven 
 from its prey, quam suis faucibus, etc. 
 
 26. Quae, i. e., haec urbs. — Evomuerit. The subjunctive refers 
 the sentiment to urbs. A. & S. g 266, 3; H. 520, II.; B. 1255; A. 
 66. I. Urbs says : Laetor quod evomui, etc. 
 
 27 2. In hoc ipso, in regard to the very matter. 
 
 4. Capitalem, dangerous. — Comprehenderim. Subjunctive of 
 the thought of Cicero's accusers. See the last reference. 
 
 7. Mos majorum, with the Romans was only less authoritative 
 than the jus scriptum, and formed part of the jus civile. 
 
 8. Severitas, the rigor, strictness. — Res publica, here, as fre- 
 quently, not "republic," but " joublic welfare." 
 
 9. Postulabat. The verb frequently agrees with one subject, 
 generally the nearest, and is understood for the others. — Qui quae 
 — crederent, ivho did not believe what I reported (to the senate). 
 Ego, emphatic, i. e., I, the consul. Crederent. A. & S. $ 264, 6; 
 H. 501, I; B. 1227; A. 65, IV. 2. 
 
 11. Non putarent, did not refect upon them. 
 
 13. SublatO, being removed. In the lexicon referred to tollo, to 
 lift up : the " metaphor being taken from the lifting up of crimi- 
 nals upon the cross." L. 
 
 15. Invidiae meae periculo, at the risk of my unpopularity. 
 
 16. Ne — probata, the matter at that time having been made cre- 
 dible not even to you. — Re, the conspiracy. Abl. absolute. 
 
 18. Fore, it would result or happen. Fore ut possem. "When is 
 this circumlocution necessary ? A. & S. g 26S, Rem. 4, (b) in fn. ; 
 H. 544, 1; B. 1133; A. 67, III. 1. 
 
NOT: 
 
 21. Quem hostem, tl — Putem. 27 
 
 22. Licet — intelligatis - y>" mo* one 
 
 Bitted? \ IV. 
 
 25. Tongilium raih A. A S. J 
 
 < II known 
 
 but w«»rthi 
 
 26. In praetexta, ' 
 
 with 
 purple, worn by the I D children 
 
 till t! 
 
 27. Aes alienum, debt. Literally, another*! money. — Aere. 
 Abl. of description. A. I 8. j 211, 
 
 I 1. — Rei, dat. limitii. 
 
 31. Prae. in oem parie on with. — Gallicanis legionibus. Roman 
 
 troopi i in Cisalpine Goal. 
 
 32. Delectu. In the older MSS. in the signification of levy, uni- 
 formly, diieetue. Hm. Agro <i" : ml. 
 
 35. Agresti luxuria, rustic Imxwrg tt fmmrioai rustics; the ab- 
 stract fur the concrete. — Decoctoribus, b ankr upt*. 
 
 36. Vadimonia deserere, toforfi it t/<> j moee. u If the 
 defendant eppeered <>n the day appointed, he was Bald padimonimm 
 
 sistere ; if he did not appear, he was said vadimonium deseruisse, 
 and the praetor gave to the plaintiff the banorum posstssio." Diet. 
 Antiqq. 
 
 38. Aciem, the array. — Edictum praetoris, authorizing the 
 ■nm p a ut m i o mentioned in the preoeding * 
 
 3. Fulgent purpura. Those senators mid knights who were in 90 
 the conspiracy. The tunics of the former had a broad purple 
 der, tunic a leUidavia ; those of the latter, a narrow on 
 an/usticlaria. — Mallem. Subj. of desire. A. . II.: H. 
 
 . II. — Milites, as his soldiers. — Eduxisset. 
 Supply ut. 
 
 6. HOC magis, the more on this account. Hoc, abl. of e: 
 
 14. Nae, verily, indeed. The MSS. gfre the form me. Hm. 
 19. Nisi — est, lit., except, indeed, if there is any one = unless 
 d there is one 01 timet find the 
 
 form n /.. \ 843. — Catilinae similes, thai thorn like C 
 
 j_\ Kem. 2, (h)j H. 391, 
 iO. III. 2. 
 
 22. Unum. one thing. — Exeant. Imperative Bubjnnol 
 
 23. Desiderio sui, from 
 
 24. Aurelia via, A. 0J». [V.,) which ran through . »ng 
 
236 NOTES. 
 
 Page 
 
 OQ the west coast. " Augustus set up a gilt marble pillar in the Fo- 
 rum at Rome, to mark the central point from which the great roads 
 diverged to the several gates of Rome. It was called the Millia- 
 rium Aureum." Diet. Antiqq. See Longfellow's " Golden Milestone." 
 
 26. Rem publicam. Accusative in exclamation. A. & S. § 238, 
 2, and Note; H. 381; B. 725; A. 52, V. 
 
 27. Uno, alone. — Exhausto, being drawn off; in reference to 
 sentinam urbis, the bilge-water of the city. 
 
 30. Tota Italia. Prep, in omitted. A. & S. g 254, Rem. 3 ; H. 
 422, 1; B. 937, 3; A. 55, III. 5.— Veneficus. The crime of ' 
 poisoning seems to have been much more frequent in ancient than 
 in modern times. Some females, who excelled in the art, were in 
 great request. Diet. Antiqq. 
 
 32. Circumscriptor, defrauder, especially by explaining a piece 
 of writing according to the letter. — Nepos, spendthrift. 
 
 37. Per — annos, during these latter years. 
 29 2. Serviebat, was subservient. — Fructum, the enjoyment. 
 
 9. Quern non asciverit, whom he did not draw. Subj. of result. 
 A. & S. I 264, 7: H. 501, I.; B. 1220 (b) ; A. 65, I. 
 
 11. Atque — possitis, and that you may be able to see clearly his 
 various pursuits in their dissimilar relation (to one another) ; i. e., 
 pursuits involving contradictory or inconsistent characters. 
 
 12. Ludo, school. " Gladiators were kept in schools (ludi), where 
 they were trained by persons called lanistae." Diet. Antiqq. 
 
 14. In scena, on the stage. The histriones were either freedmen, 
 strangers, or slaves, and were generally held in great contempt. 
 
 16. Stuprorum, etc. (according to the punctuation adopted), 
 accustomed to the practice of lewdness and crimes, teas extolled as 
 brave by those men, for his enduring cold (abl. of cause), etc. By 
 omitting the comma after assuef actus, the sense will be somewhat 
 modified, exercitatione then becoming abl. of means. 
 
 19. Cum, although, hence the subj. consumeret. 
 
 25. Audaciae, their audaciousness. The plural refers to various 
 degrees of the quality, or to its existence in many persons. 
 
 28. Obligaverunt, they have mortgaged. — Ties, their property. — 
 Fides, their credit. — Jam pridem, long ago. 
 
 29. Erat in abundantia, existed in their abundance. 
 
 30. Alea. Gaming was considered disreputable at Rome, and 
 was forbidden by special laws. — Comissationes, revellings. Pro- 
 perly, drinking entertainments which took place after the cena. 
 
 33. Possit. A. & S. ? 260, II., Rem. 5; H. 486, II.; B. 1180; 
 A. 60, 3. — Inertes, indolent. — Viris, dat. limiting in — sidiari. 
 
NOTES. 237 
 
 35. Mini. Ethical dative. Its force cannot be transferred 
 English. — Accubantes, reeUaingi Blinding to tbe Roma: 
 
 of reolining upon tin 
 
 Varro that thr Dumber Of M tbati tnat °f 
 
 tli.' Graces, noi : an! *>f th€ ' "n- 
 
 37. Serti8, with gariemde. On & nans 
 
 wore garlands of towers and aaad perfumes lor the hair {umau- 
 <). Obliti, from <</>h'm>. 
 
 I. Fatum aliquod, soim ecUamity. Bon U aliquod generally 30 
 used? A b)j H. L91, II. l j B ft*. 
 
 5. Non — rei publicae, it will have ad d ed, not some short I 
 but many aaee t>> the republic Non — tempus, lit., not a short, I 
 know not what time. Neetio quod here*" aliquod. 
 
 8. TJnius, Pompej, who had subdued and dispersed the pirates 
 and conquered Mithridai 
 
 9. Terra marique. A. & S. g 254, Rem. 2 (b) j H. 422, 1 ) B. 
 937, 1 ; A. 55, III. 5. Prep, regularly omitted. 
 
 II. Nobis certandum est. In translating such impersonal 
 forms, either of the two following ways may be adopted : the da- 
 tive of the agent (nobis) may be translated as if it were the sub- 
 ject, we must contend with luxury, etc. ; or we may form a subject 
 out of the substantive idea implied in the verb ("contest," "strug- 
 gle") ; the struggle must be carried on by us icith luxury, etc. See 
 A. k 8. i 184, 2 (b) ; B. 1308. 
 
 13. Suscipio, I incur. — Quacumque ratione, sc, fieri potest, in 
 
 whatever way it can be done. A. & S. \ 207, Rem. 29; Z. § 706. 
 15. Resecanda erunt, shall deserve to be cut off. 
 
 18. Merentur. Why not in the subjunctive? A. <fc S. § 266, 1, 
 Rem. 2; H. 527, 2, 1); B. 1293 (a). 
 
 19. A me. Why is the preposition used ? A. <fc S. \ 248, I. ; H. 
 414, 5: B. 878. (Because me is a voluntary agent.) 
 
 21. Possem, ejicerem. What time do these tenses imply? A. 
 ct B. | 261, 1 j II. 481, V.: B. 1268 ; A. 59, IV. 2. 
 
 22. Videlicet, no doubt ; to be sure. Ironical. 
 
 23. Simul atque, as soon as. — Quid, sc.. Z. I ST69. 
 26. Aedem, in the singular, a Um m l e ; in the plural, a hom 
 29. Quis — hostem, who, finally, looked upon him so much as an 
 
 abandoned citizen, and not rather as a most dangerous enemy? — 
 
 Quin etiam, stereo* 
 
 36. Necne, or not. What particle is omitted? Is ae o ns used in 
 direct questions? A. & S. | 266, Rem. 2; 11. 846, H.2j B. 1 
 
 A. 71, II. — Ad = apud, at the house of. 
 
238 NOTES. 
 
 Page 
 
 30 38. Proximam, sc., noctem. — Quern ad modum = quemadmo- 
 dum, in what manner ; how. Egisset. Indirect question. 
 
 39. Esset — descripta, the plan of the whole war had been marked 
 out by him. Ei, dative of the agent. 
 
 31 1. Cum teneretur, while he was held convicted. 
 
 2. Dubitaret, he hesitated. Subjunct. of indirect question in the 
 oratio obliqua. (In oratio recta dubitas.) A. & S. $ 266, 2, Rem. 
 1(c); H. 529 and 530, II. j B. 1296, B.; A. 67, II. — Quo — 
 pararet, sc, proficisci, whither he had now for a long time been 
 preparing to go. Pararet, imperfect, because dependent on quaesivi : 
 subjunct. in oratio obliqua (in oratio recta paras). See note on line 
 21, page 13. 
 
 3. Secures, fasces. The badges of consular authority. 
 
 8. Credo. Ironical. Its force is parenthetical ; the construction 
 is therefore not affected by it, i. e., Manlius is nominative. 
 
 9. In Agro Faesulano, in the district around Faesulae (now 
 Fiesole), in Etruria. 
 
 12. Massiliam. A. & S. £ 237 ,• H. 379 ; B. 938 j A. 55, III. 2. 
 The modern Marseilles, founded by a Greek colony from Phocaea. 
 
 14. Administrandae. What is the construction of the gerun- 
 dive? A. & S. I 275, II.; H. 562; B. 1322-4; A. 73. 
 
 17. Pertimuerit, mutaverit, etc. The omission of the conjunc- 
 tion (asyndeton) imparts force and liveliness to the expression. 
 
 21. Armis. A. & S. § 251; H. 425, 3; B. 916; A. 54, VI. 
 
 24. A consule — minis. The voluntary agent and the means. — 
 Et erunt, sc, ii, vel homines. 
 
 27. Velint, will wish. The subjunct. of result is sometimes best 
 rendered by shall or will. A. & S. ? 260, I.; H. 486, III. 2; A. 
 24, II. — Est mini tanti, to me it is toorth that much. Tanti. A. 
 & S. I 214; H. 396, IV.; B. 799; A. 54, IX. 
 
 30. Dicatur sane, by all means let him be said. Subjunctive of 
 command (as imperative ; optative subjunctive). 
 
 32. Non est iturus, he does not intend to go. A. & S. J 162; 14; 
 H. 578, V. ; B. 328 ; A. 40, I. 
 
 33. Invidiae meae, the odium against me. With causa the adj. 
 pronoun, and never the gen. of the personal pron., is used. 
 
 36. Mini — invidiosum, it may be a cause of enmity to me. In- 
 vidiosum, properly full of dislike, agrees with the clause quod — 
 ejecerim. — Multo, abl. of degree of difference. 
 
 37. Emiserim, ejecerim. The subjunct. refers the thought to 
 Cicero's enemies. A. & S. § 266, 3; H. 520, II; B. 1255 ; A. 66, 1. 
 
 32 4. Qui — non — malit= ut is non malit. Subj. of result. 
 
I'BS. 
 
 5. Me hercule mmef 
 
 8. Vero, - Cum — accident, 
 
 Acciderit, omnia! lubjuo 
 10. Opteraus. 
 
 17. Quam — ipsos. "are 
 
 then from their Insane d< 
 
 21. Deinde — adferam. 
 
 ■ 
 
 25. Dissolvi, L. 
 
 29. Famil k, — Ornatus, I. — 
 Sis, dubites. Suppl] H ut, Bnbj. in 
 
 2 t 2). 
 
 30. Adquirere ad fidem-^ to gain in en 
 
 33. An — noVmMf or an abolition of debt* f A < ans 
 an abolition of debtfl either whole or in part. Wax were 
 
 in keeping account*, and when an old score v. i, the 
 
 tablet waa readj for a m m 
 
 34. Meo beneficio, etc. A piece of wit that it barely transferable 
 
 I tnu hind nU that? f 
 
 but (t>> thoee of th* 
 
 pro- 
 ild be sold at an 
 
 38. Certare — praediorum, with >' 
 
 main' J i tin ir ini A bold 
 
 Income is matched with payment of interest in a | 
 f . — Fructibus, aU. of m< 
 
 39. Et — uteremur, toe would love in Aem (lit., 
 
 8. Rerum — volunt, lit., they i . eontrol oo 
 
 f a Hairs. — Rerum, A. A. 
 
 on. IV 6. — Quieta re publica. This M, abaolul 
 I bree words " in a tranqm 
 
 10. Qui bus — videtur, to whom ik s <"*y 
 
 to be given. — Scilict * 
 
 19. Praesentes, aiding u$ : <>r. perha] 
 29. Quas ego, etc., which, taken > 
 
 . — Civium. i 
 
 ;m. A. ^ & | 211, 
 
 50, I. 2. 
 
240 NOTES. 
 
 Page 
 
 33 32. Insolentiusque, and too extravagantly. 
 
 33. Beati, wealthy. — Praediis lectis. Others, praediis, lecticis. 
 
 34 1» Eos hoc moneo, I give them this warning. A. & S. § 218, Rem. 
 2; H. 410, III. 3, 1); B. 796.— Desinant, let them cease. 
 
 7. Jam — premuntur, have for a long time been weighed down. 
 See note on line 21, page 13. 
 
 9. Qui partim — partim — partim etiam, some of whom — oth- 
 ers — others also. — Qui permulti, very many of whom. 
 
 10. Vademoniis — proscriptione, recognizances, judgments, adver- 
 tisement. These words indicate the successive steps in a proceed- 
 ing against a debtor. 1. The debtor gave bail. 2. If he did not 
 appear, judgment was given against him. 3. If after thirty days 
 he had not discharged his obligation, his property was sold, (pro- 
 scriptio, which was simply a written public notice of the sale.) 
 
 13. Infitiatores lentos, bad debtors, who deny or put off a debt 
 or obligation with excuses, or by denying it. 
 
 23. Et — sane, and by all means let them perish. 
 
 24. Postremum, in the double sense of last and lowest. — Nu- 
 mero. A. & S. § 250 ; H. 429 ; B. 889 ; A. 54, I. 
 
 26. Quod — est, which is Catiline's own. — Catilinae, gen. 
 
 27. Complexu — sinu, of his embrace and bosom, his " bosom- 
 friends." 
 
 28. Pexo capillo. A. & S. ? 211, Rem. 6; H. 428,- B. 888; A. 
 52, II. Abl. of description (quality). 
 
 29. Bene barbatos, contrary to the custom of the Romans, who 
 removed the beard at the age of twenty-one. 
 
 30. Velis, "with curtains." "Wide togas were carefully avoided 
 by the Romans. Cf. Hor. Epist. I., 18, 30 : Arta decet eanum 
 comitem toga. 
 
 31. In — cenis, in suppers prolonged till daylight. 
 
 35. Neque saltare. Supply solum. Dancing was not performed 
 by any Roman citizen except in connection with religion. Diet. 
 Antiqq. 
 
 37. Scitote, know ye; preferred to scite, to avoid the possible 
 confusion with the adv. scite, which signifies skilfully. Z. \ 164. 
 
 38. Seminarium Catilinarum, a nursery of CatiUnes. 
 
 39. Quid — VOlunt, what do those wretches mean? Sibi, ethical 
 dative. A. & S. § 228, Note (b) ; H. 389, 2; B. 838; A. 51, I. 
 
 35 5. Idcirco (for this reason) refers to quod nudi, etc. 
 
 8. Sit — Catilina, Catiline icill have, or is to have. Fut. subjunc- 
 tive. A. & S. I 260, Rem. 7, (2); H. 481, III. 1; B. 1172. — Co- 
 hortem praetoriam. The Praetoria Cohors was a select troop 
 
KOI 
 
 Pfegt 
 
 35 
 
 ; iqq. 
 
 16. Tumulis silvestribus, to 
 line * 
 
 17. Ornament-. 
 
 20. Senatu - natiouibu 
 
 23. Contender Ex eo ipso, 
 
 30. Aequitas — prudeiu . .mil rirtoei of the 
 
 Plah'i 
 
 33. Cum perdita. 
 
 1. Jam antea, gg 
 
 2. Mini, In, m . A. A 8. \ 225, II.: 11.388; 
 
 \ III. 
 
 3. Praesidii. Partitive gen. — Consultum — est, care has been 
 taken andprovieion A on line II. page 30. 
 
 4. Coloni — vestri, all pour in the colonial and 
 
 note on line Id. pagi 
 
 5. Certiores — facti - ^ having hem informed 8 
 
 8. Animo meliore, of a better di§j towards the state). 
 
 AM. of description (qnali iiators "were - - the 
 
 i tv of the lanirtae, who let them out to persons who wished 
 chibit ■ show of gladiators." Diet. Antiqq. 
 
 10. Q. Metellus was at this time praetor, B.C. 63. 
 
 13. Constituendis — agendis, d etermi ning vj ting, per- 
 
 forming. The asyndeton gives an air of di>pateh to the expression. 
 
 20. Cui, to any one. Indef. pron. — Solutior, lit., too loose = too 
 great. — Hoc exspectavit, has looked forward to this. 
 
 23. Mini — vivendum (esse), I must either live with them. See note 
 on line 11, page 30. 
 
 37. Me — imperatore, I alone being your leader and commander 
 • and) wearing the toga, the dress of the peaceful citizen. 
 
 1. Quisquam, any. In what kind of sentences used? A. & S. 37 
 I 207. Rom. 51, i;0 ; H. 457 \ B. 1061 ; A. 21, III. 
 
 5. Vix Optandum, hardly to be looked for. The part, in dus in 
 •;il prose signifies possibility only when joined with the par- 
 ticle 274. Rom. 12: E.J 050. 
 
 8. Prudentia. A I : II. 4W, IV.: B. 919: A. 54. IV. 
 
 11. QuibUB ducibuS, who being my guide*. AM. absolute. 
 
 12. Procul, at a distance, on foreign battle-fields. 
 
 18. Terra marique. Prep, omitted. A. I, Rem. 2, (b); 
 II. 422. 1. 1:: 15. W7, 1; A. 55, III., 5. 
 
 1G Cic. 
 
NOTES 
 
 TO THE 
 
 THIED OKATION AGAINST CATILINE. 
 
 INTRODUCTION. 
 
 After the departure of Catiline, Lentulus and the other con- 
 spirators went vigorously to work to execute his instructions. There 
 happened to be in Rome at that time a deputation of Allobroges, 
 complaining of grievances on the part of Roman commanders. 
 Through them Lentulus endeavored to engage their nation in the 
 conspiracy. The Allobroges at first showed no unwillingness, but 
 soon realizing the perilous nature of the undertaking, they revealed 
 to Q. Fabius Sanga, the patron of their nation at Rome, the over- 
 tures made to them, and he at once informed Cicero. The consul 
 exhorted the ambassadors to affect great zeal for the enterprise 
 and to secure documentary proofs of guilt. The Allobroges acted 
 well their part, and by previous arrangement with Cicero were ar- 
 rested, with Yolturcius, one of the conspirators, as they were 
 crossing the Mulvian bridge. The consul then convened the sen- 
 ate, and, confronting the principal conspirators with the Allobroges, 
 effected a complete disclosure of the plot. The senate then passed 
 a vote of thanks to Cicero and the praetors Flaccus and Poinp- 
 tinus, ordered the conspirators into custody, and decreed a thanks- 
 giving in Cicero's name. The orator then ascended the Rostra, 
 and in the following oration, which was delivered Dec. 3d, B. C. 
 63, announced the great discovery to the Roman people. 
 
 Page 
 
 38 1- Rem publicam, etc. Order : hodierno die, Quirites, summo 
 amore immortalium deorum erga vos, meis laboribus, consiliis, per- 
 iculis, videtis rem publicam vitamque omnium vestrum, bona, etc. 
 Vit&m = the lives, in English. 
 
 3. Domicilium, dwelling-place, " the seat of government." 
 5. Summo amore. through the very great love. Abl. of cause. 
 7. Fati, i. e., the Roman idea of fate : an inexorable Xecessity, 
 over whose decrees even the gods were powerless. 
 
 11. Nascendi — condicio, lh., the terms of our being born ( = 
 
 242 
 
on or lot conferred upon us by birth. 38 
 [m. 
 
 12. Sensu *nr**. — Profecto, i. c, pro — faeto, lit.. 
 
 13. Urbem condidit. A bronology< 
 
 14. Bonevolentia famaque, wiiM kindly 
 
 15. Is. 13. 
 
 17. Urbi subjectos A. . V. 
 
 Delubris, " In what mai 
 
 • l from a rain 
 
 Antiqq. 
 19. Idemque. &d from iidemqu ,*) = and 
 
 : JI. 451, 3. 
 23. Quanta docs not agree with rctfione, hut = quantae res. 
 
 1. TJt, tin dot (temporal). QQ 
 
 2. Hujusce. A. A S. § 134, Horn. I ; II. 1*0, 1 : B. 241. 
 
 6. Nam cum turn, /or a? */<<> (mm mmh. A. 41, II. 2. 
 
 7. Ilia, that, sc, invidia. 
 
 8. Exierit. This subjunctive, in the mind of Cicero, foreshadows 
 the sentiment of his enemies. A. <fc S. \ 266, 3; H. 520, II.; B. 
 
 A. 86, I. 
 
 9. Conjuratorum. What is the etymology ? The nom. singular? 
 14. In eo, in this, Le., ut quid, etc. — Romae, gen. of place. 
 
 17. Hinorem — mea, my la» 
 
 18. Comprehenderem, / rp, — Rem, the matter, every- 
 thing pertaining to the oonspin 
 
 19. Animis — oculis. These words (by no means redundant) 
 add great force to the expression on account of tho contrast. 
 
 21. Tumultus Gallici, in Cisalpine Gaul. Tumultus is particu- 
 larly applied to a commotion in Gaul or Italy. 
 
 22. P.Lentulo. At this time praetor, B. C. 63. 
 
 23. Eodemque itinere, and by the same route as Catiline had 
 taken in his march into Etruria. Abl. of the way by which. 
 
 27. Oblatam (mw), A. I U. . .»1, I; B. 1 1 . VI. 
 
 32. Amantissimos rei. A. <fe S. \ 213; II. 399; B. M6j A. 
 50, III. 8. — Placeret. B«bJ, of indirect question. 
 
 34. Qui — 8entirent = a« (since) they < I all noble and 
 
 timentM in regard to the ttate. Scut/rent, causal subjuue- 
 tiw. B. L251 ; A. 53, II. 
 
 37. Pontem Mulvium, over the Tiber, to the beginning of the 
 Flaminian way : now Ponte Molle. 
 
244 NOTES. 
 
 Page 
 
 40 2. Praefectura Reatina, the Redtine prefecture {pre/, of Recite)* 
 " It was only in the matter of the praefectus that a toicn called a 
 praefectura differed from other Italian towns." Diet. Antiqq. 
 
 4. Praesidio. A. & S. \ 227, & Rem. 2; H. 390, II. 2; B. 848 
 & 853 ; A. 51, VII. Dative of the end. 
 
 5. Tertia vigilia. As the Romans divided the night into four 
 watches, the time was about three o'clock in the morning. — Magno 
 comitatu. A. & S. § 249, III. and Rem. ; H. 414, 7 \ A. 54, II. 
 
 11. Litterae, here letters, as the context shows. 
 
 12. Integris signis = with seals unbroken. Abl. absolute. 
 
 21. Frequentes, in large numbers. — Re, abl. absolute. 
 
 23. Deferrem. A. & S. \ 263, 3; H. 523, II,- B. 1241; A. 62, 
 II. — Placeret. Order: cum placeret summis ac clarissimis viris 
 hujus civitatis, qui re audita convenerant frequentes, etc. 
 
 25. Negavi — deferrem. A circumlocution. Render : / said 
 that I could not act (in such a way) as not, in regard to the public 
 danger, to lay the matter untouched before the public council. 
 
 34. Qui efferret = «£ is efferret. Subj. of purpose. — Quid tel- 
 Orum, any weapons. A. <fc S. § 212 and Rem. 3 ; H. 396, III. (3) ; 
 B. 771,- A. 50, II. 3. 
 
 36. Pidem publicam, " the word of the state " for his personal 
 safety. 
 
 41 2. Quam primum, as soon as possible, just as quam maximus = 
 as large as possible. 
 
 3. Id — COnsilio, sc, faceret, he should, moreover, do it with this 
 design. Consilio, abl. of cause. 
 
 6. Qui exciperet = ?^ is exciperet, that he might pick up. 
 8. Jusjuraudum, i. e., the form of an oath in writing. 
 
 10. Data. Why neut. plural? A. & S. § 205, Rem. 2, (2) ; H. 
 439, 3) ; A. 47, II., (2). 
 
 14. Fatis Sibyllinis. The books offered for sale by the Sibyl 
 to Tarquin. The public were not allowed to inspect them. 
 
 15. Cornelium, that is, member of the gens Cornelia. 
 
 19. Virginum. Supply Yestalium, which is often omitted. 
 
 20. Capitolii incensionem, in B. C. 83, from some unknown 
 cause. — Capitolii, of the Capitol, the temple of Jupiter. 
 
 22. Saturnalibus, (abl. of time) at the festival of Saturnus, cele- 
 brated at first on the 17th of December (Julian Calendar), but in 
 later times during seven days. The Saturnalia, as an occasion of 
 general festivity, had many striking points of resemblance with 
 our " Christmas holidays." See Diet. Antiqq. 
 
 25. Tabellas, the tablets, containing the letters, oath, etc. 
 
NOT] 245 
 
 27. Linum incidimus, m 
 
 y sealed I 
 - Siguum, 
 
 31. Sibi recepissent, kc 
 
 32. Tami:. _railt was M 
 
 35. Studiosum,./o/it/. — Ferramentorum, A. ,99; 
 
 111. L'. — Lltttrib, ablat. ab.-olute. 
 
 38. In — 8ententiam, </♦ no-ally r 42 
 7. Feci potestatem, 7 grant* <l th< o pm or H m itg , 
 
 10. Quid — eis, lit., what tin hiin with them — ichat 
 
 15. Subito, an adverb I "*•• 
 
 22. Defecit. Fur tho number, A. A S. 't 309, Rem. 12, (2) ; 11. 
 L; B. 544 j A. 49, I. — Litteras, subject of prtj/trri. 
 
 29. Nece8S6. An a<lj. used only with sum aud hal 
 
 31. Cum primo, although at first. — Ad extremum, at last. 
 
 33. Cum — tum (line 36), not only — but especially (or not only 
 — but also), turn generally serving to introduce a more important 
 consideration. A. <fc S. J 277, Rem. 9; II. 5S7, I. 5 ; B. lo74; 
 A. 43, 8. — Mihi, dat. limiting visa sunt. 
 
 39. Inter — aspiciebant = they looked at each other. 
 
 2. De — publica, M regard to the highest interest of the state. 4<J 
 
 3. A principibus, by the first or leading mot of the senate; the 
 viri consulares, consules desiynati, and princips senatus. 
 
 7. Gratiae aguntur, thanks are yiven. 
 
 8. Virtute mea, by my energy. Ablat. of cause. 
 
 9. Sit liberata. The subjunctive refers the thought to the sen- 
 ate. A. a 8. I 26o', 3; H. 520, II.; B. 1255; A. 68, I. 
 
 12. Collegae meo, C. Antonius, whose support Catiline had ex- 
 pected. His patriotism was not undoubted. 
 
 16. Praetura. A. i S. J 251 & Rem. 2; II. 425; B. 915. 
 
 23. Faesulas deduxit, conducted to Faesulae. A. <fc S. \ 237; 
 II. 379 j B. W8j A. 55, III. 2. 
 
 26. Libertinum hominem. Roman freemen were either \%g\ 
 (free-born) or libotini. Libertini were those persons who had been 
 sed from legal servitude (</ 'jute manmrnimi §**$)• 
 
 A manumit ted slave was h'bertus (that is. liheratus) with reference 
 to his master: with reference to the class to which he belonged af- 
 ter manumission, he was fiberttmt*. LiberHu and liberHmm may 
 therefore both be used in reference to the same person. Diet. 
 Antiqq. 
 
 30. Novem — tsonservata. Order: republic ita poena 
 
 (bu the nunishment). novem iicrditissimorum hominum. 
 
246 NOTES. 
 
 Page 
 
 43 33. Supplicatio, " a solemn thanksgiving or supplication to the 
 gods decreed by the senate, when all the temples were opened and 
 the statues of the gods frequently placed in public upon couches 
 (pulvinaria), to which the people offered up their thanksgivings 
 and prayers." Diet. Antiqq. Cicero was the first civilian {togatus) 
 in whose name a supplicatio was decreed. 
 
 37. Liberassem (— liber avissem). To whom does the subjunc- 
 tive refer the thought ? See note on line 9, above. 
 
 38. Conferatur, hoc interest, be compared, it differs in this. 
 Hoc, abl. of degree of difference. A. & S. § 256, Rem. 16, (3). 
 
 39. Ceterae supplicationes. — Bene gesta, sc, re publica. 
 
 44 ?• Quo minus — OCCideret, that he should not kill C. Glaucia the 
 praetor, concerning whom, etc. The negative in non fuerat gives 
 an affirmative sense to quo minus occideret : there was no religious 
 conviction saying to Marius you must not kill, etc. 
 
 14. Quern = him. A. & S. § 206, (17); H. 453; B. 701. 
 
 15. Hoc — auimo, this in my mind. Hoc is the object. If it 
 agreed with animo, the following clause, as expressing a purpose, 
 would be introduced by ut. 
 
 20. Norat. A. & S. \ 183, (2), Note 3; H. 297, 2; B. 440. 
 
 22. Erat — aptum= he had a judgment (prudence) suitable for 
 crime. Ei, dative of the possessor. 
 
 26. Confectum, t. e., id confectum esse. A. & S. § 272 ; H. 551, 1. ; 
 B. 1135; A. 52, VI. 
 
 27. Non obiret, occurreret, did not attend to, aid. 
 
 35. Tanto ante, so long before. A. & S. I 256, Rem. 16, (3); H. 
 418, 1; B. 929; A. 54. V. Tanto, abl. of degree of diff. 
 
 36. Neque commisisset, nor would he have allowed. 
 
 Ac 5. Levissime, in the mildest manner. — Ut dicam = to speak. 
 
 14. Humani consilii esse, to belong to human judgment. A. & S. 
 § 211, Rem. 8, (3); H. 401; B. 780; A. 50, I. 1. 
 
 18. Ab, in, in the direction of — Faces — caeli, torches and the 
 blazing of the sky. The allusion is most probably to meteors and 
 the Aurora Borealis. A. 
 
 19. Terrae motus, earthquakes. 
 
 21. Canere, to foretell. This meaning (frequent in the poets) is 
 derived from the fact that the responses of the oracles were given 
 in verse. 
 
 24. Cotta et Torquato. In B. C. 65. See List of Consuls. 
 
 25. Capitolio, the Capitol, the temple of Jupiter on the summit 
 of the Capitoline hill. — De caelo, lit., from heaven, i. e., with 
 lightning. 
 
NOTES. 247 
 
 Pago 
 
 27. Aera, the brauen tablet* en which the laws were engrav 
 
 ;j» in temp -rum, and other conspic- 
 
 32. Haruspices or i or diviners (o 
 
 iiuill v from 
 
 .ii) Lnterpn 
 
 ■ sacrifice, 
 and also from lightning, earthquakes, and all 
 nomena of nature to which the general uameoi ;ven. 
 
 36. Fata ipsa. t, page 38. 
 
 37. Illorum responsis, of their responses. Re$- 
 | — Ludi, (/anus and exhibition* j the common 
 name fur the whole variety of theatrical exhibitions, games, and 
 
 its, which were held at Rome on van >ns, but chiefly 
 
 at the festival of the gods. All ludi were divided by the Romans 
 into two classes, viz., ludi circenses and ludi sccnici, according as 
 they were held in the circus or in the theatre. Diet. Antiqq. 
 
 1. In excelso, on a height; or in an elevated position. ^6 
 
 2. Contra — fuerat, facing in a direction opposite to tchat it had 
 been be/ore. 
 
 8. Locavernnt, contracted for. — Collocandum (eei 
 
 9. Superioribns consulibus. Some editors read a both before 
 euperioribus and nobis. With our reading consulibus and nobis are 
 abl. absolute to denote time, "neither under the former consuls, nor 
 in our consulship, lit., we being consuls." 
 
 12. Captus, deluded ; misled ; infatuated. 
 
 13. Videmns. Why not in the subjunctive? A. & S. g 266, I., 
 Rem. 2: II. 527, 2, 1); B. 1294; A. 66, I. in fin, 
 
 16. Et ea= and that too : et ea (comparari) per cives. 
 23. Aedem Concordiae. See Plan of the Forum. Her symbol 
 was two hands joined together and a pomegranate. 
 27. Quo, on which account, where/ore, Abl. of cause. 
 
 31. Conati. Supply sunt. — Si dicam, if I were to say. Subj. 
 in the protasis. See reference in the next note. 
 
 32. Sumam, I would take. A. & S. g 261, 2; H. 50-4 ,• B. 1265; 
 A. 59, IV. 1. — Et — ferendus=a«rf I should become intolerable. — 
 Ille, ills. In uttering these words the orator of course pointed to 
 the statue. 
 
 35. Hanc — SUSCepi, I embraced this purpose and wish. 
 37. Jam vero, etc. The MSS. vary greatly here, and the true 
 reading is very uncertain. Omitting the bracketed portions, the 
 
248 NOTES. 
 
 Page 
 
 46 translation is easy enough. If we retain them, there is evidently 
 a zeugma in creditae (essent), which is applicable only to tantae res ; 
 to sollicitatio Ernesti therefore supplies suscepta. Read thus : Jam 
 vero ilia Allobrogum sollicitatio ab Lentulo ceterisque domesticis 
 hostibus (numquam esset suscepta), tarn dementer tantae res (num- 
 quam essent) creditae et ignotis et barbaris, commissae litterae num- 
 quam essent profecto, nisi, etc. 
 
 47 3. Quid vero ? L e., quid vero censetis ? A. & S. $ 229, Rem. 3, 
 2; Z. I 769. 
 
 6. Videatur. Subj. of result. A. & S. £ 264, 10,- H. 501, II.; 
 A. 65, IV. 1. — TJltro, voluntarily. — Oblatam, from offero. 
 
 10. Qui — potuerillt = cum ii potuerint. A. & S. $ 264, 8; H. 
 517, I. ; B. 1251 ; A. 63, II. 
 
 12. Pulvinaria, may here be rendered temples. Properly, the cush- 
 ioned seats of the gods. Pulvinaria were cushions or couches on 
 which the Romans placed the statues of the gods at the lictisternia, 
 which formed part of a supplicatio. See note, line 33, p. 43. 
 
 22. Oppressit. In B. C. 88. All the facts here mentioned by 
 Cicero have reference to the contest between Marius and Sulla. 
 
 23. Custodem, because he saved the city from invasion by the 
 Cimbri and Teutoni. 
 
 32. M. Lepidus, consul with Q. Catulus in B. C. 78 
 36. Quae — pertinerent = ut illae pertinerent. 
 
 48 3. Reconciliatione COncordiae, by the restoration of harmony. 
 4. Dijudicatae Sint, were terminated. Subjunct. of result. 
 
 9. Salva urbe. This ablative absolute finely expresses, " in a 
 safe condition of the city." 
 
 12. Tantum, meaning " only so many ; " not ita multi, as in Cat. 
 2, 10. It is subj. ace. of superfuturum (esse). 
 
 22. Nihil mutum. A statue, for example. 
 
 27. Eandemque diem, etc., meaning, that the same day which 
 marked the suppression of the conspiracy would also be the begin- 
 ning of a long period of prosperity. 
 
 30. Duos cives. Cicero and Pompey. — Quorum, part. gen. 
 
 35. Eadem — quae, the same — as. — Quae illorum, i. e. } quae 
 est fortuna atque condicio illorum. 
 
 39. Facta — recte, their deeds well done. 
 
 49 4. Mihi quidem, etc. = to myself indeed no injury can now be 
 done, etc. See note on line 11, page 30. 
 
 7. Dignitas, authority. " Senatus legumque auctoritas." L. 
 14. Convertit, for converterit, which some editors read. 
 
 19. In honore vestro = in preferment (official advancement) by 
 you. — Quo = ?<£ eo, hence libeat, subj. of result. 
 
22. Tnoar atque ornem, / 
 
 23. Si qua. Why | II. 
 
 Suscepta. 
 31. Aequo ac, M t at. 
 
 NOTES 
 
 TO THE 
 
 FOUETH ORATION AGAINST CATILINE. 
 
 INTRODUCTION. 
 
 Cicero next assembled the senate in the temple of Concord, and 
 referred to that body the question of the punishment of the con- 
 spirators. D. Junius Silanus, consul elect, and others, spoke in 
 favor of capital punishment. But C. Julius Caesar having advo- 
 cated the milder measures of confiscation of property and per- 
 petual imprisonn* nt won over to his views a large majority of the 
 senate. At this point Cicero arose, and while he artfully appears 
 to be neutral, yet, by painting the dangers of the conspiracy in 
 strong colors, discloses his preference for extreme measures. His 
 speech produced the desired effect. The senate ordered the exe- 
 cution of the criminals, and they were strangled the same night 
 in the subterranean dungeon, Tullianum. Catiline himself fell in 
 battle near Pistoria, early in B. C. 62, and most of his followers 
 shared his fate. 
 
 The fourth oration was delivered on the nones or 5th of Decem- 
 ber B. lay which Cicero ever regarded as the proudest of 
 his life. The N ibre* formed a bright spot in his mem- 
 ory, and frequent allusions to it are found in his writings. 
 
 1. In me. To learn his views and wishes, en 
 
 4. Si ==/ui//i, ich<th>r. A. k S. \ L98, 11, Rem. (e) in Jin.; Z. 
 in jut. 
 11. Dam modo (— r/i«/H//i" that; with subj. of con- 
 
 dition, parictfur f may be §ecured. 
 
250 NOTES. 
 
 P»ge 
 
 50 13. Forum. An open space, trapezoidal in shape, 671 English 
 feel long. 1 1 7 feet wide at its eastern end, and 202 at its western. See 
 "Plan of the Forum "(from the Diet. Geog.), which is in accord- 
 ance with the results of the most recent investigations. What tho 
 name of the street on the south side of the Forum was is unknown. 
 
 14. Campus, Be., Martins, which is often omitted. 
 
 15. Consularibus auspieiis, with consular ausjnees. One of the 
 main duties of the consul, before holding the comitia, was to con- 
 sult the auspices, which he did with the assistance of one of tho 
 augurs. Diet. Antiqq., p. 335. — Curia, the senate-house; there 
 were several in Rome. 
 
 18. Sedes honoris, that is, sella curulis, the chair of state. 
 20. Multa — sanavi, during your fear I healed many things icith 
 a certain pain to myself (meo). 
 
 24. Virgines Vestales, the virgin priestesses of Yesta, six in 
 number, serving for a period of thirty years ; their chief duty was 
 to watch by turns, night and day, the everlasting fire which blazed 
 upon the altar of the goddess. Diet. Antiqq. 
 
 51 3. Subeatur, let it be undergone. Subj. of command. 
 
 8. Vobis — patriae. A. & S. § 223 ; H. 385, 3 ; B. 836 : A. 51, IT. 
 
 13. Pro 60 — gratiam, icill recompense me according as (pro eo ac)~ 
 I deserve. Lit., in proportion to that as. Note, line 6, p. 23. 
 
 14. Si quid Obtigerit, if anything shall have happened, i.e., si 
 me vis aliqua oppresserit, line 27. Obtigerit, fut. perfect. 
 
 18. Fratris, Quintus. — Uxor, Terentia. — Filia, Tullia. — Fil- 
 ius, Marcus. 
 
 19. Lacrimis. The tears here spoken of may have been only 
 prospective, but still Roman etiquette did not require that repres- 
 sion of the emotions prescribed in modern society. 
 
 20. Neque non saepe = et saepe, and often. 
 
 25. Gener, C. Calpurnius Piso, the first of Tullia's three hus- 
 bands. 
 
 26. In earn partem, (lit., tin this direction) to the end. 
 28. Una — peste, in one (common) ruin. Abl. of cause. 
 33. Agrarios, the partisans of the agrarian laics. 
 
 35. Discrimen, danger, hazard. — Judicium, the sentence. 
 go !• Servitia, our slaves : equivalent here to servi. See Lex. 
 
 3. Nemo ne — quidem, no one — even. A. <fc S. $ 277, Rem. 5, 
 (a) ; H. 585, 2. 
 
 7. Vos — judicavistis, you have already passed judgment by many 
 legal decisions. Vos, emphatic. — Gratias egistis, you thanked me. 
 
 15. Nemini, by no one, but with the notion of interest, advantage. 
 
Sod ego — con tea tii 
 
 .11, <i* if 'i, both if.' 
 
 Sunt Consulic, A. AS.}: 
 
 .Uld 06 1 — huwerer t lUUl loudly what 
 
 28. Anto nootcm. Both boooaM a retcue of tho criminal* m. 
 
 •Jeeree of 
 
 .Ifinos. A. k B.J K and 
 
 84. Sustentando, I 
 
 30. \ m est. /< 
 
 •loot. Julius Caesar was pra 
 
 • 
 38. Censet. do of tho 
 
 «. — Haoc. The gesture 
 :iti were 
 meant. — Conati sui.* 
 
 2. Fro 6ua dignitate, > • 
 • 
 
 4. Versatur. L — Eos. Boo i »re, 
 
 7. Punct . 
 
 10. Alter. J 1 by many to bare been irn- 
 
 1G. Muh. ily, gor- 
 
 ■ 
 
 D a few on :ig. 
 
 Municipibus. 
 25. Sancit no quis. h, mm. 
 
 30. Multos nno, etc. ply 
 
 ire endtii many t 
 32. Apud inferos. 
 35. Eis remo •-. 
 
 • 
 i 
 
 3. Illam alteram, i Nescio an, / ^i 
 
252 notes. 
 
 Page 
 
 54 4. Amplius negotii, more trouble. Partitive gen. So in Caesar 
 
 B. G. 6, 9, occurs amplius obsidum. 
 
 5. Rationes, considerations. — Utilitas, the interest, advantage. 
 12. Non neminem, some one; a certain one. "Be careful to 
 
 distinguish between nemo non, denoting quisque, and non nemo, sig- 
 nifying aliquis or aliqui." 
 
 14. Nudius tertius, the day before yesterday. Contracted from 
 nunc dies tertius. 
 
 18. Gratulationem> a vote of thanks. See Lex., gratulor, II. 
 
 20. Legem Semproniam, de capite civium, proposed by C. Sem- 
 pronius Gracchus in B. C. 123. It enacted that the caput or civil 
 condition of a Roman citizen could not be affected without a trial ' 
 and vote of the people. Diet. Antiqq. 
 
 21. Qui — sit. Whose sentiment is this ? The principle of the 
 oratio obliqua refers it to Caesar. 
 
 30. Sancit in posterum, ordains for the future. Posterum, sc, 
 temjms. 
 
 39. Obtinebo, I will maintain. — Earn fuisse, that it was. 
 
 55 1. Quae potest, etc. Order: quae crudelitas potest esse in puni- 
 enda immanitate tanti sceleris t 
 
 3. Ita mihi, etc., may it be so permitted to me. Liceat. Optative 
 subjunct. " Formula jurisjurandi." L., a form of solemn assev- 
 eration. 
 
 7. Videor — videre, for I seem to myself to see. A celebrated 
 passage, illustrating the rhetorical figure, vision. 
 
 10. Cerno animo. Compare Shakspeare's " In my mind's eye." 
 
 11. Versatur — OCUlos, presents itself before my eyes. 
 
 14. Purpuratum, in imitation of Oriental ministers of state. 
 
 26. Mihi vero, etc. This is wholly inconsistent with Cicero's 
 real character and views. 
 
 28. In his hominibus, in the case of these men. 
 
 32. In vestigiis, mi the vestiges, traces ; urbe incensa. 
 
 35. Summae nobis, etc. Order : fama summae crudelitatis in 
 [in case of the) pernicie patriae civiumque est subeunda. 
 gg 1. Virum, that the husbajid, P. Cornelius Lentulus. 
 
 2. Avum suum, t. e., L. Caesar's. Why? A. & S. § 208; H. 
 449, I.; B. 1020; A. 19, II. 
 
 6. Largitionis, of liberal giving, of corn to the poorer people 
 (to secure their favor), in compliance with the lex frumentaria of 
 
 C. Gracchus. 
 
 16. Vereamini, censeo, you may fear, I think. Ironical. 
 24. Ut habeam, that I have not. A. & S. g 262, Rem. 7; H. 
 492, 4, 1); B. 1215; A. 64, III. 
 
NO I 
 
 ft* 
 
 35. Sentirent. 
 
 IV. I .-;!:iosseporoundera ' 
 39. In ri 
 5. Summain consiliique. j" 
 
 7. Disscnsiono. 1 I 
 
 I tri- 
 
 liiiiii ii.T.im. Wet Lntiojq. Hujus ordinis, lun- 
 
 1 1 in. 
 
 14. Tribunos aerarios. ' vere 
 
 ' tli is time wa- 
 
 ibutum, a* tribe, which tin nili- 
 
 | kid the BOl I kj<{. 
 
 15. Scribas. eotariee or elerkf ii 
 the par of the state. Th ihieflj omplojod In making up 
 
 i ring out law.-, and recording the proceedings 
 
 of the different fanetionariea of th- assigned 
 
 by lot to the qua tribune! « 
 
 Anti«|'{. 
 
 16. Aerarium, thr pmbUt treasury at Rome in the temple of 
 Faturn. In it kepi tbfl standards of th( j the 
 
 laws, engraven en braeen tablet; the deoreei of the sci 
 
 l in booki : public doo e ne nnt m of 
 
 generals and g<> • ign 
 
 ami- i. it oame r Wei. Antiqq. 
 
 18. Ingenuorum, <>/ th> he either 
 
 the son of ■ freeman or of a filerlimn, fr< te on line 
 
 26, | 
 
 26. Summo loco nati. A. & S. £ 246; II. -*;; ;., 3, 1); B. 918; 
 t.VIII. 
 
 35. Voluntatis. Order: qui non conferat ad ?alutein (tantum) 
 rolnntatii quantum endel el quantum noJ 
 
 2. Fortuna — perditi, nirofeeod in oeweTihow or lo§k 
 (te tl Voluntate. \ 
 
 5. Otiosum, ,.,,,,,/„/. _Veli:. II.; 
 
 I Immo vero, nay iW. 
 
 8. Genus hoc i in a|.|..,>iri.)n frith j 
 
 12. Incensis, ■*. — Futurum fuit. womkt it have been 
 
 (=/uturum fuiatet, hut the indh-ati\ 
 
254 NOTES. 
 
 Page 
 
 58 23. Aras Penatium. The Penates were kept in the central part 
 of the house, in the penetralia. The arae, their altars, were located 
 in the uncovered portion of the house called impluvium, in the 
 atrium. 
 
 28. Focis. Among the Romans the focus was placed in the 
 atrium, which, in primitive times, was their kitchen and dining- 
 room, and was used in sacrifices to the Lares of each family. Diet. 
 Antiqq. 
 
 33. Cogitate quantis, etc. A strictly literal translation would 
 fail to bring out the beauty of the Latin : Consider how one night 
 almost destroyed our government founded by so great labors, our lib- 
 erty established with so much energy, our fortunes, etc. 
 
 ■36. TJna nox, i. e., when the Allobroges and their attendants 
 were captured near the Mulvian bridge. 
 gg 4. Ad sententiam, to (asking) your opinion. Supply rogandam. 
 The consul, as presiding officer, called upon the senators in turn 
 for their opinions. 
 
 10. Me — factorum— poenitebit. A. & S. g 229, Rem. 6; H. 
 410,111.; B. 805; A. 50, IV. 3. 
 
 14. Quanta, as ; ablative, laude being understood. 
 
 17. Sit Scipio, grant that Scipio is. Concessive subj. A. & S. 
 I 260, II., Rem. 3; H. 516, II. 1; B. 1282. 
 
 19. Italia. A. & S. £ 242 j H. 434, 1 ; B. 993. Others, ex Italia. 
 Alter Africanus. P. Cornelius Scipio Africanus Minor, adopted 
 son of P. Cornelius Scipio Africanus Major (line 17). 
 
 22. Paulus. L. Aemilius Paulus, father of Scipio the younger, 
 
 24. Gloria. A. & S. g 211, Rem. 6 ; H. 428; B. 888; A. 54, II. 
 
 26. Res gestae (things achieved) = achievements, exploits. 
 
 27. Isdem, etc. Order: continentur isdem regionibus (bounda- 
 ries) ac terminis quibus (as) cursus solis. 
 
 30. Quo exire possimus = «£ eo exire possimus. Subj. of pur- 
 pose. A. & S. I 264, 5, Rem. 2; H. 500; B. 1213; A. 64, II. 
 
 32. TJno loco, in one respect. Abl. of limitation (specification). 
 
 39. Mihi, by me. Dative of the agent, 
 60 10. Imperio — provincia. The lex Sempronia of B. C. 123 en- 
 acted that in each year before the consular e ection the senate 
 should determine the provinces which the consuls should have 
 after retiring from the consulship. Cicero had received Macedonia, 
 Antonius Cisalpine Gaul ; but subsequently he transferred Mace- 
 donia to Antonius, and then renounced Gallia also. 
 
 13. Pro clientelis, /or the clientships. The relation of patron 
 and client existed not only between individuals, but also between 
 an individual and a province, colony, or foreign state. 
 
Pa* 
 
 14. Hospitiis, etc., 
 
 14. Urbanis opibus 
 
 28. Solius agreei with th< n »uo. 
 
 29. Fanis, / i or 
 
 34. Per — praestai*';. uibUfor. 
 
 NOTllS 
 
 TO Tin: 
 
 ORATION FOR THE POET ARCHIAS. 
 
 INTRODUCTT 
 
 . born at Antioeh, in 
 _*. and was 
 one of the inetroetori of Cioero. Be n 
 
 families of the capital, particularly hv the Luculli. ' king 
 
 their gentile d h the 
 
 influence of Luenllua, the ren< raJ, he wmi 
 
 citizen of i. In B. C. 92 an act waa 
 
 nian tranchi-e on all who were citizens 
 
 with 
 fided they had a domicile in Italy and shoul^l 
 within li] 
 
 ui' the eot. With these oonditioni Arohiai oomj 
 
 ' him the 
 charge of i titenship illegally. Cioero undertook his 
 
 fire 
 in tic I at little direct 
 
 The on 
 
 Soldi of liter r 
 
 On this 
 and skill." 
 
256 NOTES. 
 
 The result of the speech and the subsequent life of Arehias are 
 alike unknown. 
 
 The oration was pronounced in B. C. 62, before the praetor ur- 
 ban us, who was Quintus Cicero, brother of the orator. 
 
 Page 
 
 gj 1. Quid ingenii, any talent. — Judices, though commonly ren- 
 dered judges, sustained rather the character of jurors. — Quod sen- 
 tio, etc. The usual order would be quod quam sit exiguum sentio. 
 
 2. In qua — esse. The words from in to esse inclusive form a 
 hexameter. — Me — versatum, I do not deny that I am moderately 
 versed. Me, subject accus. of esse versatum, depending on infitior. 
 A. & S. I 212-, H. 551, I. J B. 1135; A. 52, VI. 
 
 4. Hujusce — aliqua, any theoretical knowledge of this thing (i. e., 
 eloquence). — Ratio, theory, is opposed to exercitatio, skill acquired 
 by practice. — Studiis, the cultivation, diligent pursuit. 
 
 5. Profecta (from proficiscor), resulting, proceeding. 
 
 7. Vel in primis, lit., even among the first = particularly. 
 
 8. Quoad longissime, as far as — possibly. Longissime serves 
 merely as a modifier, just as longe does in " longe nobilissimus." 
 
 11. Inde — repetens, retracing all the way from thence. — Mihi 
 principem = my first adviser. A. & S. g 223; H. 385,- B. 831; 
 A. 51, III. 
 
 12. Rationem, a systematic course. — Exstitisse, came forward. 
 14. Nonnullis — saluti. A. & S. g 227; H. 390; B. 848; A 
 
 51, VII. — Conformata, moulded. 
 
 19. In hoc sit, there is in this man. Sit. Subjunctive "to as- 
 sign a reason doubtfully or on another's authority." A. & S. g 266, 
 3; H. 520, II.; B. 1255; A. 66, I. 
 
 20. Neque — disciplina, and not this theoretical knoicledge or 
 habit of speaking. — Ne UOS quidem, implying the ellipsis, "let 
 me tell you." Z. £ 772. 
 
 22. Humanitatem, liberal culture. 
 no X« Legitima, of law, legal; as affected by some law. — Publico 
 judicio. Public as affecting the interest of the state, and as op- 
 posed to a, judicium privatum or a causa privata. — Res agatur, a 
 case is being conducted. 
 
 5. Verum etiam, in seven of Cicero's orations occurs sixteen 
 times (seven times in this oration) ; sed etiam, eighty-one times. 
 
 6. A — sermone, with the language (style of speaking) of the 
 Forum. — Me, line 9, to be taken after patiamini, line 12. 
 
 11. Hac — humanitate, such being your liberal culture. Abl. 
 absolute, hac = tali. 
 
13. In persona to, 62 
 
 rlj the muk in character ho 
 
 15. Minime — est, be- 
 
 7. — Uti. 
 
 21. Ut primui: I pueris - fi 
 
 24. Loco 
 i. \ III. 
 
 25. Cclebri, Urbe. v ve? 
 A. I 
 
 Contipit, so., ei. I i rt. 
 
 36. Civitate. "n. 
 
 2. Mario consule, I -ual ar- 63 
 
 5. Posset rum. 
 
 Lnculli. r of 
 
 i M. Licini . — Prae- 
 
 textatus. r .= a youth. Cicero here 
 
 7. Bed — naturae, hut th>\ % r .- n erideaoe) nof on/ 
 
 m. With 
 lopplj trot. — Ingenii. I gen. A. I B m. 8 
 
 I.. 1. 
 11. Numidico ries over Jugurtha, king 
 
 of Nnmidia. Be triumph* 
 13. L. Crasso. Th<- r. — Hortensiornm. L. and 
 
 1 son. Th il in ora- 
 
 il in B. C. 69. 
 19. Intervallo. AM. kbeohite I 
 
 22. Foedere, a 1 ity. 
 
 23. Cum — turn. h. tm being here 
 
 B. 187, 1 Gratia, hy the 
 
 26. Si qui L iw. 
 
 27. Civitatibus. A . V. 
 29. Essent profess i 
 
 2. Tabulas, I ca 
 
 3. Italico bello. i me. 
 
 4. Tabulario, the reran ■ pie. 
 
 17 
 
258 NOTES. 
 
 Page 
 
 64 7. Litterarum memoriam, i. e., the memory of events pre- 
 served in records. — Cum habeas, although you have. 
 
 15. Professus {est). — Ex, from the time of. 
 
 18. Appii. Appius, Gabinius, Metellus, and Lentulus were all 
 praetors in B. C. 89. — Damnationem, for extortion. 
 
 30, Graecia. Magna Graecia, as the context shows. 
 
 32. Scenieis artificibus, lit., stage artists =players, actors; 
 whom, as a class, the Romans regarded with contempt. 
 
 35. Legem Papiam, proposed probably in B. C. 65, by C. Pa- 
 pius, and expelling from the city all strangers not domiciled in 
 Italy. 
 
 37. Ne — quidem, does not even avail himself of. 
 
 39. Census, census registers, of Roman citizens and their pro- 
 perty. — Scilicet, of course, to be sure. Ironical. 
 nc 1. Froximis censoribus, that under the last censors. Abl. abso- 
 lute; a common method of denoting a date, in Latin. 
 
 2. Apud exercitum, not in exercitu, because Archias was merely 
 in the retinue of the general. — Superioribus, i. e., censoribus. 
 
 4. Primis, i. e., censoribus; under the first censors elected after 
 Archias had received the citizenship. — Esse censam, was rated. 
 
 6. Qui sit census. The subjunctive (of essential part) arises 
 from the general nature of the proposition, eum qui having the 
 force of "such a one as." A. & S. \ 266, Rem. 1; H. 527, 3; B. 
 1218,- A. 65, I. 
 
 7. Ita, so, is further explained by the addition of pro cive. — 
 Jam tum, lit., at the then present time = already. 
 
 8. IpsiUS. Referring to Archias. A. & S. g 208 (4) ; H. 452, 4. 
 
 9. Jure — versatum, teas he in the enjoyment of the right. — Tes- 
 tamentum. Peregrini could not dispose of their property accord- 
 ing to the form of a Roman will (nostris legibus). Diet. Antiqq. 
 
 11. In beneficiis, among those recommended to favor. "In the 
 time of Cicero it was usual for a general, or a governor of a pro- 
 vince, to report to the treasury the names of those under his com- 
 mand who had done good service to the state: these were said in 
 beneficiis ad aerarium deferri." Diet. Antiqq. The precise mean- 
 ing of in beneficiis may be uncertain, but the sense is clearly that 
 given above. 
 
 12. Pro consule, the proconsul, i. e., acting as consul, having 
 consular power. — Si qua argumenta quaerere potes. 
 
 16. U\)i = id quo, and this = id ut eo, and hence the subj. refi- 
 ciatur. A. & S. £ 264, 5, Rem. 2; H. 500 ; B. 1213. 
 
 19. Suppetere, lit, to be on hand = to be furnished. — Posse, 
 sc, id. 
 
NOTES. 
 
 Nfi 
 24. Litteris. A1>1 me&ni of seclu g5 
 
 26. Pudeat. ibj. In a qo iL A. k 
 8. {260, II.. !. 
 
 28. A tompor litn. 
 
 32. Festos dies. I ng days, were 
 
 an 1 i<\. 
 
 36. Pilae ball was as great a favorite with the 
 
 >D8 of all 
 -Recolenda, cultivating :ewing. — 
 
 Croscit 
 
 39. Oratio ot facultas, i ing and ability - for 
 
 iking. 
 
 2. Ilia. 1 the conduct of life. (Jg 
 4. Litteris, ' — Magno opere (line 6), greatly. 
 
 9. Parvi. of cstima: 
 
 16. Express^ 
 
 27. Habitu — divino, by an almost divine quality, 
 
 32. AcC6S8erit — doctrinae, thrvc have been ad 'fled the method, 
 
 §0 tO f>]>r,,k qQ | nrj. 
 
 33. Tum — exsistero, then there is wont to come forth something 
 pre-en JUud neseio quid (lit., 
 
 I know what) = aliquid n.r qmiidam). A. A S. J 265, 
 Rem. 1; H. 525, 4; B. 118 I. 1. Note. 
 
 34. Esse hunc, in this naa Depending on conto 
 
 33. C. Laelium, utter whom Cicero named nil treatise De Amicitia. 
 
 6. Ceterae, i. C, ami m&i , other employments of the mind. 67 
 
 7. Omnium, belODgS equally to temporum, aetatum, and loeorum. 
 15. Roscii. Q. Roscius, the most celebrated comic actor at Rome. 
 
 1 him in B C. CS. — Agresti, duro, rude, unfeeling. 
 
 28. Revocatum (etcft cum), called upon again, i. e. y to repeat. 
 
 34. Doctrina. Best explained M aid. of means. 
 
 37. Suo jure, in his own right, because born a poet. — Ennius, 
 
 poet, born at Rudiae in Calabria in B. C. 239, 
 D sailed the '• Father of Roman Seng.* 
 
 3. Voci respondent, reply t<> thr voice, i.e., in the echo. nn 
 
 4. Bestiae saepe, etc. An allusion to the fabled musical power 
 of Orpheus. — Immanes, wild. — Consistent, stop in their course. 
 
 6. Homernm. Seven cities claimed to be his birthpla 
 
 17. Cimbricas res. In a poem on the Cimbric War. in honor 
 of Marius. — Adoleseens attigit, he touched upon (when) a young 
 man. 
 
 21. Aeternum praeconinm, the eternal hera! 
 
260 NOTES. 
 
 (58 23. Acroama, 'A.Kp6dua, lit,, anything heard, i. e., read, recited* 
 played, or sung. Render it, "performer ." 
 
 26. L. Plotium. The first to open a school at Rome for the 
 purpose of teaching Latin and rhetoric, about B. C. 88. 
 
 33. Lucullo imperante. Abl. absolute, denoting both time and 
 cause. — Regiis opibus = regis opibus, by the king's resources. 
 
 34. Et regione, and by its situation. Ablat. of means. 
 
 gQ 1. Nostra, agrees with classis, subject of feretur. Others, how- 
 ever, supply laiw. Take nostra (as ours) after feretur. 
 
 2. Depressa — classis has the force of the sinking of the enemy's 
 fleet. A. & S. I 274, Rem. 5 (a) ; H. 580 j B. 1357. 
 
 3. Pugna ilia. Notice the emphatic position of the demon- 
 strative. (An emphatic adjective would stand before its noun.) 
 A. & S. I 279 j Note 3 ; H. 602, L, 1 ; B. 1030. 
 
 7. In sepulcro, on the sepulchre ; in the form of a statue. 
 
 11. Hujns, of this man. As hie refers to what is near the speaker, 
 we infer that Cato Uticensis was present at the trial. His great- 
 grandfather, Cato the censor, brought Ennius to Rome. 
 
 13. Maximi, etc. As Q. Fabius Maximus Cunctator (the De- 
 layer), M. Claudius Marcellus, called the Sword of Rome, and Q. 
 Fulvius Flaccus, the conqueror of Capua. 
 
 18. Constitutum, established as a citizen. — In hac civitate. 
 
 22. Graeca, Greek literature ; Greek literary works. 
 
 25. Regionibus, by the boundaries, or limits. 
 
 31. Magnus ille Alexander. The emphatic position for the de- 
 monstrative, when accompanied by an adjective. 
 
 33. Sigeo. A promontory in the Troad on which Achilles was 
 buried. 
 
 35. Qui — inveneris. Subjunctive, because the relative clause 
 expresses a reason, cpii = quum tu. — Ilias. The title of Homer's 
 great epic poem on the " Wrath of Achilles." 
 
 37. Noster hie Magnus, Pompey, surnamed the Great. 
 •7A 2. Sed rustici, i. e., although unpolished and uneducated. 
 
 4. Itaque, credo. This, of course, is highly ironical. 
 
 8. Petentem, supplies the protasis or condition, and = si peti- 
 visset. A. & S. I 261, Rem. 4; H. 503, III. 2; B. 1354. 
 
 9. De populo, from among the people, i. e., of no great merit. 
 
 10. Fecisset. The subjunctive refers the thought to Sulla. 
 
 11. Tantummodo, etc. It was arranged like a poem, and that 
 was all the poetical merit it had. — Alternis, etc., lit., tn alternate 
 verses rather long, i. e., every other verse longer than the preceding, 
 in alternate hexameters and pentameters. 
 
 13. Condicione. A. & S. \ 249, II.; H. 414, 2; B. 873. 
 
261 
 
 19. Usque 60. lit., all the way to thi* = lo such 7Q 
 
 20. Cupt : c was a continued 
 Cordubae, the In. — Pin gue quid - 
 
 dam. womrtking dull. 
 
 21 Sonantibus, lit., Mvndta - — Pere- 
 
 grinum. in. — Aures, i>., a' 
 
 24. Prae nobis ferendui us. 
 
 > make known. 
 
 25. Optimus quisque, all the wsmi men. 
 
 28. In eo ipso, £n thai i Nobilitatem, 
 
 31. Accii. 1. 
 
 iiig man, conversed with him. 
 
 32. Suorum, t*. a., which ho built from the proceeds of booty 
 
 39. Me indicabo, / will m (/". — Meo, of my own. 
 
 2. Verum tamen -- i, but yt. m+ 
 
 8. Adornavi. I hope f m rmhk w d, with the materials. 
 
 13. Certe — posterum, surely, if the mind had no thought reaching 
 into (| A beautiful thought. Beaching has its equivalent 
 
 in prae. — Regionibus, limits. — Spatium, the course, 
 
 20. Cum vitae tempore = cum vitae fine. 
 
 23. An vero. See note on line 21, page 13. — Parvi animi. 
 of description. A. A S. g 211, Rem. 6; H. 3i>6, IV; h. 749 j 
 , 1. 2. 
 
 28. An Statuas, etc. Sec an entirely similar construction in 
 1. 1, and note on line 21, page 13. The force of such ques- 
 tions may be secured by rendering an, if. 
 
 32. Expressam — politam, distinctly draicn and neatly finished. 
 Expressions borrowed from statuary. 
 
 35. Haec, i. c, memoria sempiterna. — A — Sensu, from my con- 
 
 hmmi — Sapientissimi homines, those philosophers who 
 :.t the immortality of the soul. 
 
 1. Eo. Notice its emphatic position. 72 
 
 2. Quern — vetustate. Order: quern videtis comprobari cum 
 (as well) dignitate turn etiam (as also) vetustate (by the long 
 tinned intimacy) amicorum. — Quem, i. C, pudorem, not hominem. 
 
 5. Causa ejus modi, icith a emu of such a m msa (i.e., 
 
 *a), aKl. of quality, limiting hominem ; modi, gen. of quality, 
 limiting eauta, 
 
 6. Quae — COmprobetur = ut ea comprobetur, hence subjunet. of 
 
 ; 11. 5U0, 2: B.121S] A. 66, I. — Bene- 
 ficio, etc. Cicero here sums up the evidence. 
 
262 NOTES. 
 
 Page 
 
 70 8. Quae cum, since these things, the relative having the force of 
 a demonstrative. — Sint, subj. of cause. 
 
 12. Recentibus periculis refers to the conspiracy of Catiline. 
 16. Itaque dicti, and so called, itaque = et ita. 
 
 20. Probata — omnibus, have been made acceptable to you J I. 
 Omnibus, dative, limiting probata esse. A. & S. § 223 ; H. 385 ; 
 B. 831; A. 51, II. 
 
 21. A mea, etc. The reading of the MSS. here is various. 
 
 22. Communiter, in general. 
 
 23. In bonam partem, in good part. See Lex. 
 
 24. Ab 60, i. e., esse in bonam partem accepta. Eo, him, Quintus 
 Cicero, brother of the orator. — Exercet, presides over. — Certo, 
 certainly. — Certe usually means at any rate, at least. A. <fc S. § 
 192, Note 1, in Jin. ; A. 41, II. 3. 
 
 NOTES 
 
 TO THE 
 
 ORATION FOR THE MANILIAN LAW. 
 
 INTRODUCTION. 
 
 The oration for the Manilian law, delivered in the Forum in 
 B. C. 66, while Cicero held the office of praetor, was the first which 
 the orator addressed to an assembly of the Roman people. It is 
 justly considered one of the finest of his political speeches. Its 
 object was to secure to Pompey the conduct of the war against 
 Mithridates, king of Pontus. That formidable enemy of the Ro- 
 mans had, with varying fortune, maintained against them a war- 
 fare of more than twenty years. Lucullus, after achieving a series 
 of successes over him, was finally checked in his career of victory 
 by the mutiny of his soldiers and their refusal to follow him ; while 
 Glabrio, his successor, was signally defeated by the enterprising 
 monarch. A bill was then proposed by the tribune L. Manilius, 
 intrusting to Pompey the further management of the war, and 
 conferring upon him unlimited powers as commander-in-chief. The 
 
bill was opposed by the more conservative Romans, on a 
 
 ■ 
 . 
 
 : meter an«l 
 
 ft* 
 
 1. Frequens — vester, your or 73 
 
 2. Autem ' <• Lex. — Hie 
 locus 
 
 K 3 of 
 nun. — Ad agendum. Bttpplj 
 
 3- AmplissimUS — OmatissimUB, the most honorable — the most 
 
 — Hoc aditu, from I 
 
 5. Optimo cuique, to all the most excellent. A. «fc S. I 207, Rem. 
 
 I j A. 17, V. 4. 
 
 6. Meae, agreeing with ration?*, as mm with voluntas. — Rationes 
 — susceptae, plan* — adopted. — Ab ineunte aetata — on my em* 
 
 life, i. e., after assuming the toga 
 virih'*. — Auderem, causal subjunct. after cum, as, because. 
 
 15. Fructum alludes to his election to the praetorship. 
 
 16. Dilationem. The comitia might when the 
 auspices w»r<- unfavorable, or by the intercession of a tribui:- 
 Praetor primus. Not first praetor; the meaning is that Cicero 
 having received the highest number of votes, teas first reported. 
 
 17. Centuriis cunctis, by all the centuries, i. «., by the Roman 
 people voting in centuries. There were 193 centuries. The three 
 kinds of comitia were: — 
 
 1. Comitia cun'ata, in which the people voted in Curiae. 
 
 mi da centuriata, " " " iae. 
 
 mi tin tributa, " " " " Tribus. 
 
 The Comitia centuriata was. in the strictest sense, a national as- 
 sembly, and from the period of its institution comprehended all 
 
 Qfl whatsoever (universus Populus Romanus). Each cent 
 had one vote, and the vote of each century was determined by the 
 majority of its individual voters. Diet. Antiqq. 
 20. Honoribus mandandis, in conferring honors (upon me). 
 gerundive is usually translated like a gerund." Jloiiuribus, 
 A. A S. I 247; II. 414; B. BTSj A. M. I. 
 
 22. Ex — U8U, from practice in the Forum (= at the bar). 
 
264 NOTES. 
 
 Page 
 
 74 !• Ei rei, i. e., to his eloquence. — Fructum, a recompense, tribute 
 2. Suo judici.0, by their decision, in electing him praetor. 
 
 5. In qua = ut in ea, and hence followed by possit, subjunct. of 
 result. — Oratio, language. — Nemini, dative limiting deesse. 
 9. Copia, abundance (of materials). — Modus, moderation. 
 
 12. Vectigalibus, tributaries (from vectigdlis). A. <fc S. £224; 
 H. 336; B. 826; A. 51, V. 
 
 13. Tigrane, Tigriines, king of Armenia, son-in-law of Mith- 
 ridates. 
 
 15. Equitibus Romanis. The farmers of the public revenue 
 (publicani) belonged chiefly to the wealthy equestrian order. The 
 revenues were sold by the censors to the highest bidder. Diet. 
 Antiqq. 
 
 17. Res, means, resources, — Aguntur, are at stake. 
 
 19. Pro necessitudine, on account of the relationship. Cicero 
 belonged to the equestrian order. — Mihi, dat. of the possessor. 
 
 22. Vicos exustos esse, the main proposition. A. & S. §26Q,2; 
 H. 530, I.; B. 1296, A.; A. 67, I. 2. — Ariobarzanis. Ariobar- 
 zanes, elected king by the Cappadocians, under the direction of 
 the Romans, about B. C. 93. 
 
 25. Huic, by him, dat. of the agent. — Successerit. Subjunctive 
 in oratio obliqua. A. & S. g 266, 2 j H. 529 ; B. 1296, E. ; A. 67, II. 
 
 32. Imperatore de deligendo. A. & S. £ 275, II. : H. 562: B. 
 1304 and 1322; A. 73. — Esse dicendum = that ice should speak. 
 
 33. Q,uod = w£ id, hence the subjunctive debeat (of result). 
 
 36. Cum. magna — turn snmma, both great — and very great. 
 
 75 3. Requiretis, you will miss — seek in vain for. 
 
 4. A vobis. Preposition expressed. A. & S. § 225, III., Rem. 
 2; H. 388, 1. ; B. 1310. — Est consulendum, measures must be taken. 
 
 8. Bello. Abl. of time; B. C. SS. — Concepta, contracted. 
 
 11. Nuntio. The messenger conveyed a circular letter to the dif- 
 ferent governors. — Signincatione, import. 
 
 18. In Asiae luce, i. e., before the eyes of all Asia. 
 
 25. Quod egerunt, (i. c, "propter id quod egerunt," A.), for 
 what they did. — Reliquerunt, they left undone. Some editors pre- 
 fer to regard quod as a conjunction in both cases, and the verbs as 
 used absolutely — "because they acted, etc." 
 
 34. Bosporanis, against the dwellers on the (Cimmerian) Bos- 
 porus, leading from the Black Sea to the Azof. 
 
 37. Disjunctissimis, icidely separated. — Maxime. A. <fc S. 
 I 127, 1; H. 170; B. 227. 
 
 38. Binis. Why not duabust A. & S. § 120, 4; H. 174, 2, 3); 
 B. 209 ; A. 18, 4, 2. — (Duae copiae = two sujiplies, etc.). 
 
N01 
 
 2. 8ertorianae. Q. was one of the most remarks 
 
 Hi- \\a^ : 
 • 
 7. Felicitati ejus, /" kit ions 
 
 ■ ■ necessary to a good gen* 
 
 11. Ei detract, t. — Adflcta = 
 umpuUd. Videatu ilt. 
 
 15. Putetis, //<'»< tki 
 
 i.ir cases 
 omitting t! 
 
 19. Animo. AM. of quality. A. I & | HI, Rem. I; H. I 
 B. 8> IT. — Tandem />/•",!/; then ; In heaven' • ni 
 
 25. Imminutam (esse), depending on tulenmL A. A S. g i 
 EL Ml, III.: B. II VI. 
 
 28. Persecuti sunt -- u/ti nmi, mm ntjn £• 
 
 33. Quid, quod. Elliptical for quid diecm <!■ hat shall 
 
 ■'mi—. A. & S. g 221 
 
 34. Discrimen, hnznnl. — Animo, abl. fty). 
 
 35. Regno, abl. of separation, governed by ex in 
 
 39. Asia, Graecia. Ablative, the ]>rej>. m being omitte L S 
 edito Dominatii 
 
 2. Cum praesertim, 07 Alium. If / A 77 
 
 brio. — Certum. a " rlatw, ■= quondam. A r;i 
 
 6. Propter esse, /« ri^*/- %, in Cilicia subduing the pin 
 
 7. QUO. o»i xrhii-h 0ft \hl. of cause. — AegTiu8, f/<<? I 
 unwillingly. — Adventu. Ablative of ON 
 
 12. Quorum — commendetis. quorum) m 
 
 to such a num. ' ilt after </'/<-. A. 
 
 !. III.: 15. 12LY,: A. 60, IV. 1. K 
 with the subjunctive after dignus, etc., are best rendered by the Eng- 
 lish infinitive. 
 
 17. Non multum, etc. A severe but too often a true commen- 
 tary on the rapacity of Roman commanders and govern 
 
 19. Temperantia. Abl. of ehnrneteristi 
 
 6: II . IT. 
 
 25. Vos convenit, lere, 
 
 28. Agatur, /// it, implying .illy. 
 
 29. Tanta sunt, meaning 
 33. Exportantur. Whj 
 
 Rem :': H. 501, I. 2; B. I 
 35. Utilitatem - what it um-ful, >■ • 
 1. Metus ipse, etc. A sound lessou in i 78 
 
266 NOTES. 
 
 Page 
 
 78 3. Pecuaria, the raising of cattle, cattle-breeding. Supply res. 
 Some editors read pecua relinquuntur. 
 
 5. Ex portu, etc. The principal sources of provincial revenue. 
 Decumis, tithes, paid to the state by the occupiers of the public 
 land, ager publicus. 
 
 6. Scriptura, the tax on the public pastures. " The publicani 
 had to keep the lists of persons who sent their cattle upon the 
 public pastures, together with the number and quality of the cattle. 
 From this registering {scribere) the duty itself was called scriptura" 
 Diet. Antiqq. 
 
 10. Exercent atqiie exigunt, superintend and collect them. 
 
 13. Familias maximas, the very large bodies of slaves. " Some- 
 times familia is used to signify only the slaves belonging to a per- 
 son." Diet. Antiqq. 
 
 15. Custodiis, in watches, to prevent or detect smuggling. 
 
 17. Vobis fructui. A. & S. | 227; H. 390; B. 846; A. 51, VII. 
 
 21. Extremum, as the last point (to be discussed). — Essem die- 
 turus, I should come to speak. Fut. subj. A. & S. $ 162, 14, Rem. 
 3, and I 260, Rem. 7 (2) ; H. 481, III. 1 j B. 1172. 
 
 23. Quorum — diligenter, whose interests, Romans, ought, in 
 accordance with your wisdom, to be carefully regarded by you. See 
 Lex., Ratio, B. b. 
 
 26. Ornatissimi, splendidly endowed, most accomplished. A word 
 often difficult to render. — Suas rationes, their business relations. 
 
 34. Partim eorum, some of them. Partim is to be taken as the 
 subject of habent. A. & S. g 277, Rem. 8 ; H. 461, 5 ; B. 665. 
 
 37. Sapientiae (est vestrae), it belongs to your icisdom. 
 
 39. Parvi refert, avails but little. A. & S. § 214; H. 402, III.; 
 B. 799; A. 54, IX. 1. 
 
 79 1. His amis sis, i. e., the Roman resources employed in Asia. 
 A marked improvement on the old readings, publicanis amissq, and 
 publicanis amissis. 
 
 5. Memoria, abl. of time = within the period of recollection. H. 
 426, 1. 
 
 8. Solutione, payment. — Fidem COncidisse, that credit fell. 
 
 13. HaeC ratio, this system, — Versatur, is carried on. 
 
 30. Mithridati. By some regarded as a Greek genitive (A. & 
 S. \ 73, Rem. ; H. 92, 2), By others, as a Latin dative. Some read 
 Mithridati s. 
 
 37. DucibtiS Sertorianis, und& Sertorian leaders ; ablative ab- 
 solute, like te duce, Pompeio duce, etc. 
 
 38. Raperetur, was being hurried. Although dico precedes, the 
 subjunctive presents the rel. clause as the statement of others. 
 
NOTES. 267 
 
 2. Qui — clauSUB fui88et. Qui here «= quamquam is or licet in, gQ 
 
 although it. A. A S. . II.. ];. 
 
 0. Salvis sociis. 
 
 11. Atque ita - «;<" a fctW, lit., in such a manner. J. 
 
 sa\ -. " I i. 
 
 Lam." 11 in. think- :i participle maj h.r. the text. 
 
 16. Reliquum bellum, r A. AS. 
 J 2o;>. Rem. 17: 11. Ill, 6. 
 
 19. Medea. The mythical sorcerer 
 
 22. Eorum — dispersa, r \g <>/ them 
 
 5. Tigrani. (lenitive. A. <fc S. £ . li. 116. 81 
 
 Some BftSS. 
 
 7. Desiderio SUOrum, by a longing for thtir rr/atives and friends. 
 Suorum implies everything at home near un<l <1< ;ir to them. 
 
 8. Fuit — evenit, came, haj^ened. — 'ExtTQmum (lit., last) = at 
 last. 
 
 12. Et eorum, both of those ; the gen. limiting manum. 
 14. Fere, commonly. — Afflictae, the shattered, broken. 
 18. Ut, so that, introducing the result. — Regale = regis. 
 
 30. Offensione, misfortune. — Incommodis, A. <fc S. § 223; II. 
 385; B. 831 ; A. 51, IV. 
 
 •32. Modum statuendum (esse), that a limit should be assigned. 
 
 34. Stipeudiis — erant, were worn out with military service. An- 
 other reading is, stipeudiis confectis = their term of service being 
 completed. 
 
 37. Factum (esse), has become. — Conjungant, conjointly un- 
 dertake. Subjunct. of essential part (by attraetion). 
 
 4. Esset necessarium, i* necessary. In dependent clauses the go 
 perfect infinitive is usually followed by the imperf. or pluperf. sub- 
 junctive. Z.515. See also A. <fc S. g 258, Rem. 2; H.4S2, 1 ; B. 1171. 
 
 7. Videatur. u Videri, in dependent sentences, is often used in 
 a singularly tautological manner." Z. $ 751. 
 
 8, Innocentium, disinterested, free from corruption or rapacity. 
 
 13. Memoriam. our recollection. — Superarit, A. A S. \ 264, 10; 
 H. 501, II: A. 65, IV. 1. 
 
 17. Rei militaris, of the art of icar. — Virtutem, etc. Con- 
 junction omitted (asyndeton) to secure distinct; 
 
 20. E ludo, from school. — Bello, hostibus, (line 21,) abl. ab- 
 solute. 
 
 23. Extrema pueritia, at the close of his boyhood. Eutrema, 
 A. it 6 Rem. IT J H. 411, 6. Pueritia. A. I . II. 
 426; B. << . I. 
 
 24. Ineunte = at the commencement of, lit., commencing. 
 
268 NOTES. 
 
 Page 
 
 82 30. Suis imperiis, by his position as commander ; the plural re- 
 ferring to the different times at which he held the imperium, 
 
 83 23. EJUS, of him. Adventu, ablative of cause. 
 
 24. Nunc vero jam, now indeed at last. Nunc points definitely 
 to the present time; jam {already) has a reference to the past. 
 A. 41, II. 2. 
 
 26. Cum universa, etc., both taken collectively, and all bays and 
 harbors on individual coasts. — TotO Mari. Prep, in, on, omitted. 
 
 32. Praedonum. A. & S. § 213, Rem. 5, (3) ; H. 399 (3) ; B. 777, 
 e; A. 50, III. 2.— Navigaret, causal subjunct. after cum. 
 
 39. Cui, dat. of the person. — Praesidio, dat. of the end. 
 
 84 2. Captas urbes. The pirates had more than one thousand ships 
 on the sea, and had taken four hundred cities. J. 
 
 5. Proprium, characteristic. — Populi. A. & S. $ 213 ; H. 391, 
 2, 4) ; B. 766 ; A. 50, III. 2. 
 
 6. Propugnaculis, with the bulwarks. The fleets, armies, etc. 
 
 9. Brundisio. The port whence the Romans usually sailed to 
 Greece. Hieme summa, "in the dead of winter." 
 
 10. Qui, etc. Supply eos, with which captos agrees. 
 
 13. Duodecim secures = two praetors. A provincial praetor had 
 six lictors bearing axes. — Cum, although; hence the subj. per- 
 venerint. 
 
 17. Vitam, etc. The Romans received large supplies of corn 
 from Sicily, Sardinia, and Africa, the " granaries " of the republic. 
 
 19. Celeberrimum, very crowded, showing the boldness of the 
 pirates. — Inspectante praetore, a praetor looking on. Abl. ibs. 
 
 33. Oceani ostium, lit., the door of the ocean = the Straits of 
 Gibraltar. 
 
 37. Tarn brevi tempore, quam celeriter. A loose form of com- 
 parison for tarn celeriter quam. Hm. 
 
 39. Belli impetus, the onset of war. A bold expression, and as 
 full of poetry as of energy. 
 
 85 5. Duabus Hispauiis, i. e., Hither and Farther Spain, citerior 
 and ulterior, the Iberus (Ebro) being the dividing line. 
 
 9. Duo maria. The Adriatic and the Tuscan, on the east and 
 west.— Brundisio, abl. of place whence motion proceeds. 
 
 15. Cretensibus. Dative rendered from. A. & S. § 224, Rem. 2; 
 H. 335, 4. 
 
 23. Ceterae. Supply virtutes. 
 
 27. Artes, qualities. — Hujus agrees with virtutis. — Adminis- 
 tiae, plural, in apposition with artes. 
 
 33. Ex — COntentione, by a comparison with others. 
 35. Ullo — liumero, in any estimation. 
 
ies. 269 
 
 37. Quid hunc, etc. Supply mmtan p o $ $um u$, R i <>r g^ 
 
 . 
 
 2. In quaestu 86 
 5. Nisi, etc. I par be won 
 
 14. Hibernis. 
 
 19. Ceteris. I 
 i. V. 
 
 20. Non modo m nam nocfo »o», the d< 
 
 tOOO : henoe manus, not a hand in. i 
 24. Sumptum in militem, i 
 
 38. Nobilitas, */<<• renown. — Cognitionem, becoming aequm 
 with it. 
 
 39. Signa, thi Tabulas, mge. 
 
 14. Liberae, unr e etrai ned. — Dignitate, abl. denoting in what 87 
 resp- 
 
 24. Dictu, 7o ««y. The supine in m is used both actively and 
 rely. — Utrum, conj. whether, with Bubj, timuerint. 
 
 30. Auctoritas, high reputation, founded on success and per- 
 sonal influence. — Quoque follows the emphatic word. 
 
 34. Pertinere. Its subject is the clause quid — exi&timent. 
 
 36. Ut aut contemnant, etc. Thai should immediately 
 
 follow eonunoveri in translation : are influenced, so that they either 
 to., not less on account of a general i/uj>r< 
 
 3. An, or. A preceding interrogation is implied. A* J 
 
 II., Ren. (d)j II. 346, II. 2, 4); Z. \ 353; 13. 1108 j A. 71. II. 
 
 4. Quo = ut eo t followed bj the subjunctive pervem 
 
 12. Sumantur. Subjunctive as imperative. (Optative subj.) 
 
 A. & S. I 260, Rem. 6j II. 488, VL\ 15. LlWj A. OS, I. 
 
 13. Quo die = eo die quo, on that day on which, 
 
 19. Cum. To be repeated before the following hostium and satis. 
 22. Ad ipsum — temporis, at the very crisis of that time. 
 27. Perfecturus sit, he will accomplish. Future subjunctive of 
 indirect question. A. A B. \ 260, II., Rem. 7, (2 j II. 481, III. 1; 
 
 B. 11 
 
 31. Ilia res, etc. Order: quantam ilia res deelarat auetoritatem 
 ejuedem hominia Etomani populi? 
 
 35. Cum, although. — Esset. Singular, because i 
 
 citueqUi led collectively as a whole. M. 
 
 1. Usque in, all the way to. — Ii, (line i 1 < H. o" 
 
 5. Constituere, etc. Order: constituere {too <iuautum 
 
270 NOTES. 
 
 Page 
 
 89 existimetis (you are to suppose) hanc auctoritatem postea amplifi- 
 catam multis rebus gestis (achievements) vestrisque magnis judiciis 
 valituram esse (will avail) apud illos reges, quantum apud exteras 
 nationes. 
 
 9. Reliquum est =* it remains, followed by dicamus, subj. of result. 
 A. & S. \ 262, Rem. 3, Note 1; H, 556, I. 2; B. 1222; A. 65, I.— 
 Praestare — ipso, to he answerable for of himself (in his own per- 
 son : the gods only can vouchsafe it). 
 
 11. Homines* Supply dicere. — Pauca (line 12) = briefly. 
 
 13. Maximo. Q. Fabius Maximus, surnamed Cunctator. 
 
 16. Fuit enim, etc. Order: enim profecto quaedam fortuna 
 fuit divinitus adjuncta quibusdam summis viris ad amplitudinem, 
 et ad gloriam et ad gerendas magnas res bene. 
 
 23. Keliqua sperare, to be hopeful for the future, (lit., remaining 
 things). — Invisa. By imputing good fortune wholly to Pompey. 
 
 24. Ingrata. By failing to remember the results of his good 
 fortune. — Oratio nostra, our (i. e. my) language. 
 
 27. TJt, how, followed by sujbjunctive of indirect question. 
 31. TacitUS, silently. — Qui auderet = «t is auderet. 
 
 34. Cum — tum — Causa, both for the sake — and. 
 u\) 3. Tantum boni, great accumulation of good. Boni. Partitive 
 genitive. 
 
 7. Erat deligendUS (=esset deligendus), would deserve to be se- 
 lected. A. & S. I 259, Rem. 3, (d) : H. 475, 1, V. ; B. 1273 ; Z. g 518. 
 
 13. Summa, ablative, agreeing with salute. 
 
 15. At enim. These words anticipate a supposed objection, at 
 suggesting it and enim introducing the statement of it. We may 
 render them, but then. — Rei publicae. Genitive. A. & S. § 213; 
 H. 399,' B. 765; A. 50, III". 3. 
 
 18. Beneficiis, favors, appointments to office. — .AfFectus = hon- 
 ored. 
 
 18. Ab hac ratione, from this course; from this view. 
 
 20. Locis, occasions. Prep, omitted. A. & S. $ 254, Rem. 2, 
 (b): H. 422,1.; B. 937, 2. — Valere oportere, ought to have weight. 
 
 21. Anctoritates COntrarias, the opposing sentiments. 
 
 23. Ipsa — ratione, from the subject itself, and by reasoning. ' 
 
 28. Ait. To be pronounced as a dissyllable, a-it. 
 
 34. A. Gabinium. The tribune who proposed intrusting to Pom- 
 pey the conduct of the war against the pirates. 
 *Jl 5. Commeatu, from supplies. Abl. of separation (deprivation). 
 A. & S. I 251 ; H. 425 ; B. 916 ; A. 50, VI. 
 
 8. Obire, to engage in, to attend to. 
 
 
NOTES. 
 
 P*ge 
 
 9. Non dico, etc. i. <••» I exclude from consideration large I 
 pow : limit my qoefl MS. 
 
 10. Satis late 
 
 15. Quae non defenderet ■ Ml 
 
 18. Horculo -•• 19. 
 
 19. Cujus, equivalent I b of 
 
 . II.; B. i 
 ■ 
 23. Perse m 
 
 26. Ii, with u -tra- 
 
 it with th- | ronoun is 
 
 * :i<l quite idiomi 
 35. Appia via. Wnarc it n\ 
 37. Cum. although. — Reliquissent. C 
 
 Rem. 1 : II. 515, I.; B, L282j A. 61, 
 1. Bono animo, ir/r ; / Uion< — Hortensi. - : 92 
 
 II. ; 
 
 4. Dolori SUO, to their mortification. — Obtemperare, to con/ 
 
 9. Quo, wherefore (on account of which . 
 
 10. Obtrectatum esse, thai oppoeition §kould ha 
 
 i My (i. e., withou 
 Wow, being implied in tho verb. See note on line 11, page 
 30. — Gabinio — utrique, nha/l [§ay to Gabiniu* or 
 to both. What interrogative particle is omitted? 
 Rom. 2j II. 546, II. 2, 2); B. Ll07j A. 71. II. 
 12. Ne legaretur, might not &< 
 
 14. Idoneus qui impetret, worthy t<> obtain hit 
 
 tseqnenoe ter idoneus. A. 
 
 . 9; II. 501, III.: B. 1226 j A. 65, IV. 1. 
 
 20. An See note on lin 13. 
 
 23. Plebi. Archaic genitive, from . and i. Sec Lex. 
 
 27. Esse deberet, <«. 
 
 28. Relatur03 will lay the mar 
 
 31. Quo minus (*m*uominue), defandam, lit., by irhirh I th* 
 from defending. — Vobis. A. 
 IV.: B. 919 1 A. 65, I IT. — Beneficium, j 
 
 35. Mea sententia. A. . ; 11. in, 2, I : B. 8 
 . II. 
 
 36. Belli — socius. 
 
 v. — Belli 
 4. Eo factum esset, lit., thoulc him, a en; 
 
 for should befall him. 
 
272 NOTES. 
 
 Page 
 
 93 words of ill omen. A. & S. § 250, (2), Rem. 3; H. 434, 2; B. 889; 
 Z. g 491. 
 
 6. In ipso, in himself, i. e., in Catulus. 
 
 8. Quam = w£ earn, followed by the subjunctive possit. 
 
 11. Quo minus certa, the less certain. — Hoc magis, the more. 
 See A. & S. £ 256, Rem. 16, 2; B. 929. 
 
 15. Non dicam, here, is simply conciliatory for dicam, and im- 
 plies also that what is stated is perfectly well known. 
 
 18. Novorum — rationes, considerations of new designs. 
 28. Nova, innovations. — Summa agrees with voluntate. 
 
 32. Huic, i. e., eum huic exercitui praeesse. 
 
 35. Gradu. The senatorial age at this period is uncertain. 
 
 94 !• Deportavit, he brought home. Deporto is particularly used in 
 the sense of " to bring home from the provinces." See Lexicon. 
 
 2. Equitem Romanum, etc. Because no one was permitted to 
 triumph unless he had held the office of dictator, consul, or praetor, 
 none of which Pompey had held. — Triumphare. The victorious 
 general was preceded by the captives and spoils taken in war, was 
 followed by his troops, and after passing along the Via Sacra, 
 ascended the Capitol to offer sacrifice in the temple of Jupiter. 
 Diet. Antiqq. 
 
 5. Quam ut, etc. Notice the change from the inf. to the subj. 
 
 9. Non nemo, some one. Also written nonnemo. 
 
 12. Consulibus, the consuls, implying Pompey's superiority to 
 them both. 
 
 16. Legibus. Abl. of separation. A. & S. ? 251 ; H. 425, 3, 2) ; 
 B. 916 ; A. 54, VI. 
 
 20. Quae nova, the innovations which. — Post, in, or within. 
 23. Profecta sunt, from profciscor. 
 
 27. Videant. Subjunctive as imperative. Optative subj. A. 
 & S. § 260, II., Rem. 6; H. 488, II.; B. 1198; A. 68, I. 
 
 33. Vel, even. 
 
 39. In re publica, in regard to the public welfare. 
 QK 8. Ita versari, to be so engaged. 
 
 10. Si qui (siqui), if any. Indefinite pronoun. 
 
 16. Quod. From the interrogative qui. A. & S. J 137, 1 ; H. 188. 
 20. Quibus —ut eis, with subjunctive of purpose. 
 
 28. Animos — possit, can satisfy the arrogance and haughtiness. 
 
 30. Collatis signis, with collected standards, " with rallied en- 
 signs," i. e., preparatory to conflict. This seems to be the mean- 
 ing of the phrase here. But in Caesar (B. Gr. 2, 25 ; and 7, 2,) co'n- 
 ferre signa means simply to bring the standards to one place. 
 
NOTES. 
 
 37. Ecquam. Ecquu i< particularly used in impassioned inter- 95 
 
 • ion. 
 3. Videb i\ (jfj 
 
 6. Nomiir 079. 
 Detriuieutis accipu. 
 
 8. Londicimibus. rncn 
 
 9. Videlicet isti, ol 
 
 11. Cum turn etiam, a , ioth — and alto. — 
 Alienis viti: 
 
 17. Est - 
 
 18. P. Servilius, d inJ was surnamed 
 
 23. Praeditus, may be rend . the 
 
 24. Vestris honoribus, I 
 
 27. Videte ut videamur said with an air 
 
 of triumph. The reading 
 
 2. Hoc beneficio, l>y this favor, in electing me to tbt 
 Implied also in the words pote$i rieu 
 
 3. Fide, by faithfulness (not faith) 
 
 7. Qui — adeunt, lit., wfl public affairs, i. e. t 
 who intend to b< lidates for public ofli 
 
 12. Praesidia periculis, >."/*' 7»<(r" *. Thedative 
 
 Via. A. JL B. \ -11, 
 1 II. 
 
 15. Honorem, honor, alluding bore to the consulship. 
 
 18. Mihi, by me. Dat. of the agent. A. : 11.388; 
 
 B. 844. 
 20. Tantumque abest, and so far is it, Ut videar. that I should 
 
 am T from seeming. 
 22. Partim — partim = alicu — alias, some — others. 
 27. Rationibus, interests, affairs. — Praeferre has for subject 
 me (line 24), depending on oportere (impersonal). 
 18 Cic. 
 
NOTES 
 
 TO THE 
 
 ORATION FOR MARCELLUS. 
 
 INTRODUCTION. 
 
 Among those who, with Cicero, opposed the ambitious views of 
 Caesar and joined the party of Pompey, was Marcus Marcellus, 
 consul in B. C. 51. His opposition to Caesar had been conducted 
 with considerable animosity, and therefore, after the battle of 
 Pharsalia, his proud spirit refused to ask for the conqueror's clem- 
 ency, and he retired to Mitylene. But though Marcellus himself 
 would take no steps to procure his recall, his friends at Rome, and 
 Cicero in particular, were anxious for his restoration ; and at 
 length, in a full assembly of the senate, Caius Marcellus, the cousin 
 of Marcus, in a supplicating posture, implored the pardon of the 
 illustrious exile, and the whole senate, moved by a common im- 
 pulse, earnestly joined in the petition. Though Caesar had, hith- 
 erto, refused to be reconciled to Marcellus, he now declared that 
 he could not oppose the unanimous wish of the senate. He there- 
 fore pronounced a full pardon. Marcellus, informed of this favor- 
 able result, set out upon his voyage to Italy, but on his arrival at 
 Athens he was assassinated by P. Magius Chilo, one of his at- 
 tendants, from motives of private resentment. 
 
 Although Cicero had resolved to speak no more in public, yet 
 overcome by the generosity of Caesar, he returned thanks in a 
 speech " which, though made upon the spot, yet for elegance of 
 diction, vivacity of sentiment, and politeness of compliment, is 
 superior to anything extant of the kind in all antiquity." 
 
 The oration was delivered in the senate in B. C. 46, and was the 
 first pronounced by the orator after the overthrow of the republic. 
 Page 
 
 9g 1. Silentii. Governed by finem. During the civil war between 
 Pompey and Caesar no senate was held at Rome. Many of the 
 senators joined Pompey. 
 
 2. His temporibus* during these latter times, of the civil war. 
 
 3. Verecundia, from a sense of modesty, having joined Caesar's 
 enemies. 
 
 274 
 
NOTES. 
 
 Vtafi 
 4. Idemqne (diet) —and also. Lit., and the same day. 98 
 
 7. Ill, »/» the mtdsi of, — ModllDl, m 
 
 9. Tacitus, i i lally, on account of dif- 
 
 A S. } 206, IUm. 16, (a 063; 
 
 A. 17, VI. 
 
 12. Conservatam (es*e). Its But ,t*> m (the 
 ■ 
 
 . \ 1. 
 
 13. Dolebam. Im] ng was a contir 
 
 17. Versari me, t ; 
 
 18. Imitatore. M 
 
 19. Quasi — comite, lit., a kind of 
 
 22. Signum sustulisti, //"" - ; 
 suggested l>y military phra 
 
 23. Intellectum est mini (used In 
 
 may render, "it was un-l« me," 
 
 mihi is not dat. of the agent, but of the person in relation to whom 
 the thii 
 
 24. In multis (hominibus), in the rate of many. 
 
 25. Omnibus. Supply est. 
 
 3. Doloribus, r esentm en t* . Dolor is u a general designation of 99 
 every painful. • feeling." 
 
 4. Fructum, reeoaq 'L — Actae, past. Lit., performed. 
 
 5. Cum— turn. A. m. «» ; II. 
 A. 43, 
 
 6. Gravissimo (most weighty), in its results. — Maximo — most 
 generous. 
 
 9. CujUS — 8alute, since (because) from his safety; cttjus = cittn 
 ejus, with subjunctive (pe r vene ri t) of reason. 
 
 10. Ventura sit, will come. Fut. suhjunct. of essential part (by 
 
 :i. 7. (2); II. 4S1, III. 1; B. U72: 
 H. 
 
 11. Optimo jure — with 
 
 12. Nobilitate. The family of the Marc-Hi, though of plebeian 
 origin, 
 
 . — Optimarum — studio. 
 
 15. Nullius. - is. — Ingenii, - 
 
 18. Pace tua, wuk fonrpsrmimion . u A formula of courtesy." J. 
 
276 NOTES. 
 
 Page 
 99 26. Celeritate. Caesar announced to the senate his victory over 
 Pharnaces in Pontus in the laconic words, " Vent, vidi, vici." 
 
 30. Nisi fatear — Sim, unless I should acknowledge — / would 
 be. A. & S. § 261, Rem. 3; H. 504, 1; B. 1265; A. 59, IV. 1. 
 The pres. subj. moreover makes the statement cautiously and 
 relieves it of its apparent positiveness. 
 JQQ 5. Praefectus, i. e., sociorum, commander of the allies, generally 
 of the cavalry. See Exercitus in the Diet. Antiqq. 
 9. Totam et propriam, all and peculiarly, 
 
 15. Condicionem, etc., i. e., which it was possible to conquer. 
 18. Victoriam temperare, to make a moderate use of victory, 
 27. Quo modQ (quomodo), how. — Obstrepi, to be droioned. 
 30. Factum (esse), depending on audimus and legimus. 
 
 37. Quicquid — fecerit, whatever the fortune of war has left to 
 the republic. Lit., has made remaining. 
 
 39, Prosequemur (te), will we follow you, in your good work. See 
 note on line 5, page 26. 
 101 1. Me dius fidius. By Hercules. Fidius, an ancient form of 
 filius, occurs in the connection of Dius Fidius, or Medius Fidius, 
 that is, me Dius (Atos) filius, or the son of Zeus, that is, Hercules. 
 Hence the expression medius fidius is equivalent to me Hercules, 
 soM.juvet (Hercules help me). Diet. Biog. 
 
 3. Futura sit. The subj. refers the thought to parietes. — In his 
 
 — sedibus, in these seats of their ancestors and their own. Suis 
 refers to senator es, implied. 
 
 6. Pietate, affection, dutiful conduct, {piety, only in relation to 
 the gods). Ablative of manner and means. 
 
 7. Marcellorum. The most illustrious of the family was M. 
 Claudius Marcellus, the conqueror of Syracuse, five times consul. — 
 Meum pectus obfudit, overshadowed my heart. Lit., spread over 
 
 — but with a tinge of sadness. Compare Eos. Am. 22, tamquam 
 si obfusa rei publicae sempiterna nox essel, "as if an eternal night 
 had overshadowed the republic." 
 
 12. Gratulationibus, occasions of rejoicing. Others consider 
 the word nearly = supplicationibus, and render occasions of joy and 
 thanksgiving. See Lex., Gratulatio, II. 
 
 16. Et dux et comes, both leader and follower, forming a full 
 contrast with duce te and multo — comitatu. 
 
 24. Vereor ut. A. & S. ? 262, Rem. 7 ; H. 492, 4, 1) ; B. 1215 ; A. 
 64, III. — Ut = that not, after words of fearing. 
 
 25. Ferinde — sentio, may not be understood (on) being heard, 
 in just the same manner as I, refecting on it, feel it myself. 
 
NOTES. 277 
 
 J' p 
 29. Occidiasemtii, i. *., if Caeuar had followed the example of 101 
 such men aa Mm ulla. 
 
 34. Fato, etc. Order: nescio qu 
 
 pubh 
 
 2. Hostes, etc.. L *■., be < 1 1 < 1 I *h«iu as enemies, because JQ2 
 thfv acted through Ig 
 
 6. Audiendum should U§tm* A. A 
 
 ■u lux- 1 I. ptfl 
 
 10. Pacis — socia, 
 as the distinctive dress of the pfeofal citizen, /fedfe. A. 
 I I13j H. 5W ; B. 7'-: A. 50, III. 2. 
 
 14. Prudens et scions, wUkfc '»/. /V«- 
 
 &•*#. " QpMprmdt 
 
 17. Integra re, lit., the matter Icing untouched — the precise 
 meaning being decided by the context : " before the war com- 
 menced." 
 
 18. Eadem sensi (I thought the same things) = I entertained the 
 tame Bentinu nts. 
 
 24. Qui — Victor, but he icho (ichrn) victorious. 
 
 36, Vagina vacuum (freed). A. & S. \ 251 (and \ 213, and 
 Rem. 5. (3) ) ; H. 420 and S99, 5, 3) ; B. 916; A. VI. Vl'. 
 
 3. Futuram fuisse, would ham been. Equivalent in the direct ino 
 
 form to fuisset, i. e., si Pompeius vicisset, minis iraeunda fa] 
 victoria. A. & S. g 268, Rem. 5, (a te; B. 1303. 
 
 5. OtiOSiS, the Jtrtierfnl, the neutral. 
 
 10. Excitaverunt. Others, T^ '**rr , "fr # i nrnking fmimtouum ii, 
 
 13. Bono (substantively), possession, i. e., " elementiae et sapicn- 
 tiae." 
 
 14. Tum — tuis, and also your disposition and character. 
 
 21. Quae — dicere, which I will venture to call not only the highest 
 good, but even, in truth, the only (good). — Nimirum = ni mirum, no 
 wonder, in truth. 
 
 25. Donata, given, for a permanent possession. — Commodata, 
 loaned, whose return fortune may demand. 
 
 28. Stulta fortasse. This addition was quite unn« 
 Praise of a generous enemy is not inconsistent with the hi/ 
 self-re-: 
 
 29. Et specie — publicae, and under semblance, so to speak i 
 dam), of the public welfare, 
 
 31. Contraque (et*), and on the other hand it is. — Minime. 
 at all. — Timendum fuisse. Supp] oarefal to render 
 
 aenserunt aa a pert', definite, the} ham felt. 
 
278 NOTES. 
 
 Page 
 
 103 34. Suspicionem. That Marcellus would plot against Caesar's 
 
 life. 
 
 35. Cum — turn maxime, both — and especially. 
 
 39. In alterutro, in either case, i. e., either in too great or too 
 
 little caution. — Peccandum sit — Malim. A. & S. g 261,2; H. 
 
 504; B. 1265; A. 59, IV. 1. Mallem would express a wish whose 
 
 realization is impossible. 
 104: 2. De tuisne, (amicis est) ? 
 
 5. Omnia summa, all the greatest advantages. 
 
 7. Cavendum est ne quid inimici (cogitent sceleris) : ought pre- 
 caution to be taken lest, etc. 
 
 8. Qui fuerunt, i. e. } inimici. 
 
 13. Augeamus sane, let us by all means increase. Subj. in ex- 
 hortation. 
 
 15. Rudis in re publica, unacquainted with the common weal. — 
 Tarn nihil cogitans=so unreflecting. — Nee — nee {either — or), 
 distributes the negation. A. & S. $ 277, I., Rem. 5, (a) ; H. 585, 
 2; B. 999. 
 
 18. Unius agrees with the genitive implied in tua. A. & S. \ 211, 
 Rem. 4, (b); H. 397, 3; A. 19, III. —Omnium. Supply vitam. 
 
 22. Earn consistere, that it should depend. Consistere in the 
 general sense of " to exist " is construed only with in. 
 
 29. Judicia, judicial investigations. 
 
 30. Fides, credit, whose basis is public confidence. 
 
 31. Diffluxerunt, have drifted hither and thither. A figure bor- 
 rowed from the overflowing of a stream. 
 
 39. Quibus mederi. A. &. S. £223; H. 385; B. 831; A. 51, IY. 
 105 5. Patriae (vixisti).— Parum, not enough. 
 
 6. Doctorum hominum. The addition in contemnenda morte 
 shows that the Stoic philosophers are particularly meant, whose 
 tenets taught them to look with calm indifference upon all the 
 vicissitudes of life. 
 
 14. Quae COgitas (te jecisse), xchich you think you have. 
 
 15. Aequitate, by the calmness, composure. See Hor. Od. II. 
 3, 1-2. 
 
 18. Parumne — relinquemus. will we (i. e., I), then, you will 
 Bay, leave behind us only inconsiderable greatness ? Lit., things in- 
 considerably great. 
 
 19. Immo, signifies no, but with this peculiarity, that something 
 stronger is put in place of the preceding statement which is denied. 
 
 27. Illustris, etc. Order: illustris ac pervagata (icide spread) 
 fama magnorum meritonmi (services) vel in suos (one's) (amicus) 
 vel in patriam vel in omne genus hominum. 
 
noj 279 
 
 p.r» 
 
 84. Dicito, • •• imperative. — Quid — extre- JQ5 
 
 mum. 
 
 37. Qui I ro, but Of 
 
 I 
 
 5. Huie 106 
 
 . IV. 
 
 6. Quae. lift whose 
 
 <<*. — Quae — habet, iuny 
 
 11. Munera, i it. A show of gladiators was par- 
 
 17. Aliquid requiront, will mi*« tomethimj — will geek in vain 
 for. 
 
 22. Haud scio an, / /.•» 'her, I almost think. A. A S. 
 
 L 1. 
 25. TJt quidam, etc. '1 '!. ro's 
 
 elied 
 36. Inflammaret. An i of the subjunctive. 
 
 ■urn! would, in a ma wa\, indicate the pertoo and the 
 
 ut the Dice deiin would be loat A. 
 
 . I. 
 
 6. Unum Velint ■ should have the same tcith. — Modo. only. -- i r\y 
 Non solum, moi men ly. 
 
 8. Nisi te salvo et manente = without your being $a/e and re- 
 main i 
 
 17. Est orsa, from oraVor. — In eodem, witk the same purpose. 
 19. Majores — habemus, ice feel even greater ones. Gratia* ha- 
 
 .-rateful for a favor conferi 
 21. Stantibus. A senator m< .it retained his 
 
 when about to make 
 
 23. Et quod fieri, etc. The reading here is various and the 
 indoubtedly corrupt. 
 
 27. Quod autem, etc. The most convenient order in this Ka- 
 il : qaod aniefB | woraotar mae 
 
 V part, lit Hum fuit 
 
 C. Maroello, fjitimo 
 frairi, praeter (except) cum quidem Domini, cum 
 
 ■• rim / ura, 
 
 • lubit.itum est de ill 
 tempore li 1 
 
 dolor. 
 
280 NOTES. 
 
 Page 
 
 107 ^9. C. Marcello. According to the best authorities it was the 
 
 cousin of M. Marcellus who interceded for him, and therefore not 
 
 the Marcellus here mentioned. 
 
 35, Ut, although. — Omnibus rebus, in all respects, i. e., to 
 former rights and privileges. Abl. of specification (in what respect). 
 
 36. Unum, *. e., to me alone (saying nothing of others). 
 39. Cumulus, crowning addition, which completes the heap. 
 
 NOTES 
 
 TO THE 
 
 ORATION FOR MILO. 
 
 INTRODUCTION. 
 
 The leading characters presented in this oration are P. Clodius 
 Pulcher and T. Annius Milo. Clodius was chiefly instrumental in 
 procuring the banishment of Cicero, while to Milo the orator was 
 largely indebted for his recall. The circumstances leading to these 
 results are briefly these. In B. C. 62 the mysteries of the Bona 
 Dea, to which no male creature was ever admitted, were celebrated 
 in the house of Julius Caesar. But Clodius, who, though descended 
 from one of the noblest families of Rome, was a despiser of gods 
 and men and the slave of degrading vices, gained admission to 
 these mysteries, disguised in woman's apparel, and hoped to escape 
 detection; but on being betrayed by his voice, immediately fled 
 from the house. For this act of sacrilege he was called to trial, 
 and as Cicero gave important testimony against him, he became 
 the orator's implacable enemy. 
 
 In B. C. 57 Milo was tribune of the people, and proved as ener- 
 getic in securing the recall of Cicero as Clodius had been in effect- 
 ing his banishment. Both were violent and unscrupulous men, 
 and hence arose that memorab-«3 contest between them which ended 
 in the death of Clodius. Each went attended by a body of armed 
 attendants, and the streets of Rome were the scene of almost daily 
 
NOTES. 281 
 
 conflicts between them. As Milo was on his way to Lan 
 
 which he r 
 
 lae by Clodius, who was return 
 
 Th<' leaden had and 
 
 IJirria. pro! 
 
 i ■ quarrel wit follower! 
 
 turning back, 
 was wounded In the ihoolder, hii party was j»ut to flight and I 
 
 . whieh Milo ordered h: 
 
 Clodini was dragged out and killed, and left 
 
 ter carried tu Home, where an 
 
 l mob conveyed it to the senate-house and burned it on a 
 funeral-pile made of th€ benches, tables, and books; the 8ei. 
 
 itself and sereraJ adjoining buildings being re -hes. 
 
 Amid this confusion the senate created Pompej 
 first object was to quiet the public disorders. He then published 
 several new laws, one of which was that a special commission 
 should be appointed to inquire into the circumstances of Clodius's 
 death, and that a special judge should preside over it. Pompey 
 himself attended the trial with a strong guard to preserve the 
 peace, while thousands of spectators from all parts of Italy thronged 
 the Forum during its continuance. Cicero repaid the former 
 vices of Milo by undertaking his defence. But on thi- 
 his usual success as an orator deserted him. The imposing array 
 of soldiers and the rude outcries and violent demonstrations of the 
 Clodian faction intimidated him ; he lost his presence of mind and 
 made but a weak defence. Milo was condemned, and retired into 
 banishment at Marseilles. Cicero afterwards expanded and em- 
 bellished the oration, and sent it, in its present form, to Milo, who 
 only remarked, " I am glad this was not spokei .mist have 
 
 been acquitted, and then have never known the delicate flavor of 
 these Marseille-mallei 
 
 The oration was delivered in T>. C. 52, and was considered both 
 by Cicero himself and by many of his contemporaries as the ft] 
 effort of his genius. 
 
 2. Timere. Supply rm f with which ineipientem agrees), as subject ; 108 
 following titrpe ft*. A. AS. $272; H. 551, 1.j B. 11 .VI. 
 
 Minime, by it< 
 
 6. Novi judicii. of a novel trial. See Introduction. — Nova 
 forma, unv ier, referring, not to tl the trial 
 
 is implied in no . but to tl, 
 
282 notes. 
 
 Page 
 
 108 8. Requirunt, miss. — Corona, with a circle af spectators. 
 
 10. IToil destroys the negation of non in the next line — omit 
 both in translation. The construction is unusual. 
 
 12. Aliquid, something (of fear). — Ut, so that. 
 
 14. Ne — quidem, lit., not even not to fear = to avoid fearing. 
 
 Sine — tiinore, without (at least) some (degree of) fear. 
 
 20. Heum senteiltiis, as a criminal to the sentence, or- votes. 
 
 109 1- Quae — civium, so far at least as it is (composed) of citizens. 
 The relative in such restrictive clauses usually takes the subjunc- 
 tive. — Quidem renders the restriction more emphacic. See A. & 
 S. § 264, 3; Z. § 559. 
 
 8. Eorum, (namely) of those. Gen. of specification. A. & S. 
 I 211, Rem. 2, Note; H. 396, V. ; B. 751 : A. 50, 1. 
 
 14. Adeste animis, lit., be present inmind = he attentive. 
 
 21. Re et sententiis, by their action and by their decision, 
 
 27. Nobis duobus, Cicero and his client Milo. Ablative. 
 
 28. Sollicitum, disquieted. — Exercitum, vexed, tried, 
 HO *&. Nou abutemur, we will not use improperly. 
 
 4. Nee — SUUIUS, we neither intend to implore. 
 
 12. Ut. Preceded by emphatic words. A. & S. § 279, 3, (b) J 
 H. 602, III. 1. 
 
 14. Earn orationem, i. e., earn partem orationis. 
 
 23. De capite, for the life. — M. Hcratii. The surviving Hora- 
 tius who slew his sister for mourning the loss of her lover, one of 
 the Alban Curiatii. See Livy I. 24-26. 
 
 24. Nondum libera, i. e., monarchical, not yet a republic. 
 
 25. Comitiis, by the comitia (assembly^, by vote. 
 
 27. Negari sciere, it is usual to deny (lit., to be denied). 
 
 37. Fictis fabulis, in fictitious tales, in tragedies. Ablat. 
 
 38. Qui patris, etc. Orestes, who killed his mother Clytem- 
 nestra, for aiding in the murder of his father, Agamemnon. 
 
 39. Variatis, being divided. — Hominum, the court of the Are- 
 opagus. See the article Orestes in the Diet. Biog. 
 
 11] 1. Deae. Athena, (Minerva,) who gave the "casting vote." 
 
 5. Puniendum (esse), that punishment should be inflicted. 
 18. Volunt, mean, i. e., what purpose do they serve. 
 20. Nata lex, natural law, that is born with us. 
 
 22. Expressimus. ice have exjyressed, (as we express juice, etc.). 
 
 27. Ei, by him. Dative of the agent with luenda sit. 
 
 28. Ante, separated from quam. — Luenda sit, icould necessarily 
 be suffered. Subj. after cum, implying both time and cause. 
 
 29. Justa repetenda, a just one could be inflicted, (lit., sought 
 
NOTES. 283 
 
 back). Supply poena, sit. For the subj. A. A S. g 263, 3 ; II. 523, H\ 
 II.: B. lL'll | A. 52, II. 
 
 32. Cum — quabreretur, when th< baring a weapon), 
 tiof (I 
 
 35. Hoc maneat, fe< fAi 
 
 36. Probaturus sim, / will make >j 
 
 7. Aut summum, or at moat. A. <fe S. | 234, II.. Rem. 3; II. 112 
 CSO, 2. 
 
 9. Declarant. Supply id, i. e., the preceding thought. — Am- 
 busti, otc. The tribune Mnnatiui Planeus, wb iranguing 
 
 only when the burning lenate-houee forced him to retire. 
 
 18. Hanc quaestionem, this (unusual kind of) trial. 
 
 24. Illo incesto. etc. Daring the celebration of the mysteries 
 of the Bona Dea, in the house of Caesar, into which Clodius sought 
 admission to carry on an intrigue with Pompeia, Caesar's wife. — 
 Judicium docernendi, of decreeing a trial, 
 
 34. Gaius (Gracchus). Also written Caius. 
 
 35. E re publica, for the public welfare. 
 
 37. Caedem — esse, that a murder had been committed on the 
 Appian way. Caedem, subject accus. of fact am esse, depending on 
 constaret. A. & S. § 272; H. 551, I.; B. 1135; A. 52, VI. In 
 translating the subj. accus., it is generally preceded by the word 
 that. 
 
 I. Rem notavi, / branded the affair. So also in chap. 11. ]J3 
 
 5. Extra ordinem, out of its course, turn. See Lexicon. 
 
 6. Sententia, the question, which embraced other points besides 
 the death of Clodius. — Nescio quo = aliquo, some one. Abl. absol. 
 See note on line 13, page 24. 
 
 II. Tulit, sc, rofjationem, he brought forward a bill. 
 
 19. Salutarem litteram. Each judex was provided with three 
 tablets, on one of which was marked A., Absolro ; on a second 
 C, Condemno ; and on a third X. L., Non liquet. The judices voted 
 by placing one of these tablets in the urn. Diet. Antiqq. A ma- 
 jority decided. If the votes were equal, there was an acquittal. 
 
 27. Publione (ne, enclitic) — tempori, whether any concession 
 should be made to P. Clodius or to the occasion. — Tribuendum 
 (esse). See note on line 11, page 30. — Putaret. Subj. of indirect 
 question. 
 
 33. Nihil, not at all, in no respect, stronger than no*. 
 
 tive of specification. A. ft S. § 234, II. ; II. 380 and 2 : B. T2& \ A. 
 52, IV. 
 35. Africano. Scipio Afrioanna Minor, found dead In his 
 
284 NOTES. 
 
 Page 
 
 114 6. Si qui, if any one. Indef. pron. A. & S. \ 137, Rem. (3) ; 
 H. 190, 1. 
 
 10. Proinde quasi, as if, therefore. 
 
 11. Non qua = non ut ea. — Sed ubi = sed ut ibi. 
 
 14. M. Papirium, etc., in an attempt by the praetor Flavius to 
 recover the son of Tigranes, whom Clodius was assisting to escape. 
 
 17. Quantas tragoedias, what great cornmotions ! See Lex. 
 19. Silebatur, was disregarded. — Usurpatur, is talked of. J. 
 26. Jure, by the authority. Abl. of means. 
 
 115 5. Q,Vii = quum nos, hence audeamus, subj. of reason. A. & S. 
 § 264, 8; H. 519; B. 1251 ; A. 63, II. 
 
 15. Quadam, may often, as here, be rendered almost. 
 
 16. Ilium, i. e. f Clodium. — Familiarem, friendly ; his intimate 
 friend. 
 
 18. Fides — gratiae, the sincerity of his reconciled friendship. 
 22. Secrevit, did he set aside. From secerno. 
 
 26. Familiaritatibus, to intimate acquaintances. Concretely. 
 
 32. Non — mei, those not devoted to me. A. & S. \ 213 ; H. 399; 
 B. 765; A. 50, III. 2. 
 
 33. L. Domiti. Lucius Domitius Ahenobarbus, a consular. 
 36. Consularein. Supply huic quaestioni praeesse. 
 
 Hft 5. Quicquam — ac, in any respect otherwise than. Quicquam, 
 accus. of specification, or of nearer definition. 
 
 8. Ii lecti (sunt). The reading of the MSS. is various. 
 
 16. Ita — esse, had been so delayed, lit., drawn out. 
 
 18. Qui, since he = quum is, hence spectaret, subj. of cause. — 
 Gradum, the gradation ("per omnes honorum gradus," Cat. I. 11). 
 His next step would be the consulship. 
 
 22. Annum suum, hi* year, the legal age for the praetorship. 
 
 29. EJUS, i. e., Milonis. — Ita, in such a manner. 
 
 32. Tribus. To arrange the political canvass. The whole num- 
 ber of tribes was thirty-five, of which four belonged to the city. 
 Collinam, sc, tribum, one of the city tribes. See note on line 17, 
 page 73. 
 117 13. Iter sollemne, a stated journey, a customary one. 
 
 14. Ante — Feb., on the 20th of January, would be the usual 
 equivalent. But as January, at that time, u had only 29 days, this 
 date would be the 18th of January." (J.) See note, line IS, p. 15. 
 XIII. =tertium decimum. 
 
 15. Flaminexn prodend-im, appointing a priest. — Dictator, i. e. y 
 chief magistrate. 
 
 21. Obire, to be present at, make good his appearance at. 
 
NOTES. 285 
 
 Pifg 
 
 25. Ut fit, as happen*, or is usual, in such ca- ]JL7 
 26.1(1. Ace. stion. — Temporis. Partitive genitive. 
 
 28. Obviam — ei, meetn him. A. 4 . II.; B. 
 870; A. 61, I. — Nulla rheda, with no i Aid. absol. of 
 attendant oireumsti i 
 
 29. Graecis comitibus. They were nmintainedbr the wealthier 
 Roman families in ration i i, as mnsi< etc. 
 
 30. Numquam fere (scarcely tot. 
 
 35. Hora undecima. The average time would I Eoafe 
 
 Between sunrise and sunset tin-re were twelve Roman hours. 
 These varied in length with the season of the year. 
 
 37. Adversi, those in front. 
 
 6. Partim, others. To be joined in translation v?\th fecerunt. — 118 
 Cum. To be repeated before prohibertntur and audirtnt. — Re vera, 
 really, in fact. Adverbial abl. (of manner). 
 
 11. Quod, which. The antecedent is id in line 9. 
 
 16. Consecuta sit, has gained. Subj. of indirect question. 
 
 17. Id prosit, let that benefit. Subjunctive as imperative. 
 
 20. Quod defendam. A. & S. g 264, 7, and Note 3; H. 501, I. 
 1; B. 1229? A. 65, I. 
 
 26. Omnibus, dat. of the agent, but best rendered as nominative : 
 all must perish. See note, line 11, page 30. 
 
 37. Latum est. Active form, (rogationem) ferre, to propose a bill. 
 Hence, impersonally, a bill was carried, a law wa» passed. 
 
 2. Uter — fecerit, which of the tico laid a snare for the other. H9 
 Fecerit. Subj. of indirect question. — Si hie (Milo) illi, sc, insid- 
 tas fecit. 
 
 8. Cassianum. sar/ing of Cassius, Cassian expression. L. Cassius, 
 remarkable for his severity as a judge. 
 
 9. Cui fuerit, lit., to whom was it an advantage = who was bene- 
 fited by it. A. & S. $ 227; H. 390, I. ; B. 848? A. 51, VII. Cui 
 bono is sometimes incorrectly quoted as meaning, " Of what ad- 
 vantage." 
 
 13 Quo, sc, consule = in whose consulship. Abl. absol. 
 16. CajUS — Conatus, whose attempts they. — Illi, i. e., consules. 
 22. Hospites, as strangers or foreigners. — PervagatO, wide- 
 spread. 
 
 27. Sexte Clodi. A relative of Publius Clodius. 
 
 28. Aiunt. To be pronounced ti-yunt. 
 
 29. Palladium. Aeneas is said to have brought the Palladium 
 (image of Pallas) to Italy. Several towns boasted its possession. 
 
 33. Atque per***. The *** indicate a lacuna in the ICSfi 
 
286 notes. 
 
 Page 
 
 Jig 36. Omnium — The sentence is left unfinished for rhetorical 
 effect. The sense is, "for he was plotting the ruin of us all." 
 
 38. Et aspexit me, and he has looked at me. A remark brought 
 out by the irate look of Sextus. 
 
 40. Lumen Curiae, the light of the senate-house. An excellent 
 double pun. Sextus was largely concerned in the burning of the 
 senate-house; and lumen curiae may also mean "the light (the 
 ablest member) of the senate." 
 
 120 1 Quid? See note, line 33, page 15. — Me iratum (esse). 
 
 2. Inimicissimum, greatest enemy. — Punitus es. A deponent 
 verb. 
 
 5. Imaginibus. These images were figures with painted masks 
 of wax, made to resemble the persons whom they represented. 
 They were kept in the Atrium of the house, accompanied with 
 tituli or names of distinction which the deceased had acquired. 
 The masks were worn in funeral processions. Diet. Antiqq. 
 
 6. Infelicissimis lignis. The desks, benches, etc. of the senate- 
 house. But the addition of infelicissimis was doubtless suggested 
 by the expression arbor infelix, a gallows. See Li v. I. 26. 
 
 10. Audistis, etc. The italics (supplied by Peyron and Beier) 
 indicate another lacuna in the MSS. 
 
 11. Clodii interfuerit, it was to the advantage of Clodius. A. <fc. 
 S. § 219 j H. 406, III. ; B. 809 ; A. 50, IV. 4. 
 
 16. Fiebat, SO., consul, but observe the force of the imperf. 
 34. Suffragationem Cons., a recommendation to the consulship. 
 
 39. At valuit, etc. The words of a supposed opponent. 
 
 121 *** ^ rae ^ er > beyond. — Civile, common to citizens. 
 
 6. Ille erat Ut, etc., it hapjjened (was the case, erat) that, in the 
 first place, he (ille) hated, etc. A. & S. § 264, 6, Rem. 3; H. 495, 
 2; B. 1222; A. 65, IV. 2; Z. g. 752. 
 
 10. Lege Plotia, de vi, for preventing acts of violence. 
 
 15. Hunc, i. e., Milonem. — Clodius. Supply fecit. 
 
 18. Non servos, etc., i. e., nonne potius timui, etc. J. 
 
 20. Diem dixerat, he had appointed a day, i. e., for trial. 
 
 38. Ad regiam, (sc, domum,) near the palace, or castle of Numa. 
 See Plan of the Forum. 
 
 122 ^* ^ liantae qnoties, how offer (and) what great. 
 
 12. Concursus. See the "Life of Cicero," pp. 7-11. 
 
 15. Clarissimus, etc., i. e., erat eo tempore clarissimus, etc. 
 
 23. OrnatissimaiD; handsomely expressed, in matter and manner. 
 
 32. PrivatO, a private citizen, after he had retired from office. — 
 Reo ad populum, a defendant before the people, i.e., in a judicium 
 populi, in which the populus acted Sisjudices. 
 
NOTES. 287 
 
 36. M. Antonius, afterwards the triumvir and Cicero's unrelcnt- J22 
 lag enemy. H I uivia, the wii- iiua. 
 
 3. In scalarum tenebris. The--* L Roman houses were 123 
 
 m dark b ni timet. Dirt. Ant 
 
 5. Comitiis, a* fAe* me when. — Campo, sc, 
 
 tio. 
 G. In saepta. In the Campus Martins there were taenia or 
 . into which one ola /.ens was admu 
 
 auotln r for the purp • Antiqq. 
 
 9. Miloni liberet, it mi . — Uti, from utor. 
 
 10. Uti — sua, to use his courage in killing Clodius. 
 
 11. Noluit. Supply occiderc, from line \j. Also utter voluit. 
 18. Ambitio, candidating, soliciting votes. See Lexicon. 
 
 21. Fabulam — levem, the fabricated, the trivial tale. 
 26. Candidatorum. So called because clothed in a glittering 
 white toga. — In recte factis, in the case of things rightly done. 
 
 29. Prae se ferens. See note, line 24, page 70. 
 
 30. Augusta — auspicia. When the eomitia centun'ata were to 
 be held, a place in the Campus Martius was consecrated for con- 
 sulting the auspices. Sec notes, line 15, p. 50, and line 17, p. 
 
 2. Fortissimum, most fearless, most intrepid, with reference toJ24 
 moral as opposed to mere physical courage. 
 
 12. Erat nihil negotii (no trouble) nosse ( = novisse, to knoic) stata. 
 18. Illi. Dative of the possessor. Supply fuit. 
 
 23. Qui, how. Old form of the ablative, used adverbially. 
 25. Ut, although, followed by rogasset, subjunctive of concession. 
 A. & S. I 262, Rem. 2, H. 515, I. ; B. 1282; A. CI, 2. 
 
 31. Quaesierit sane, grant that he really did inquire. Conces- 
 sive subjunctive, which may be explained by the ellipsis of esto ut. 
 A. & S. I 260, II., Rem. 3; II. 515 and 516, II. \\ B. 1283.— 
 Quid — largiar = what liberal concessions I make you. 
 
 37. In albano, Ml the Alban district. Supply agro. 
 
 1. C. Clodius. A brother of Publius Clodius. 125 
 
 G. Quippe, certainly. — Obvius — erat, did not intend to meet him 
 at all. 
 
 8. In — suadenda, in advising (the passage of) this bill. 
 
 12. Jacent = they arc confuted. — Testibus, abl. of means. 
 
 14. Fuisse rediturum, would have returned: corresponding to 
 the plup. subjunctive in the principal clause of a conditional sen- 
 tence (ap. Miosis) in the oratio r fa. A. A. B. \ 268, 2, Rem. 5, (a); 
 H.533, 2. 2); B. \. 67, [. 2. 
 
 16. Occuriit illud, this (objection) presents itself, meets nie. 
 
288 NOTES. 
 
 Page 
 
 125 23. Una, along with him. — Obsignavi, / signed and sealed. 
 It was necessary for the witnesses both to seal (siynare), that is, to 
 make a mark with a ring (annulus) or something else on the wax, 
 and to add their names (adscribere) on the outside. Diet. Antiqq. 
 28. Sit ita factum, grant that it happened so. Concessive subj. 
 31. ProperatO opus, need of haste. Lit., need of its being 
 hastened. A. & S. § 243, Rem. 1, (a); H. 419, V. 3, 1); B. 926; 
 A. 54, VII. 
 
 38. Nemo non, every body ; or, non credidisset, would have dis- 
 believed. — Ei negaiLti=0i negavisset. A. & S. $ 261, 2, Rem. 4; 
 H. 503, III. 2. 
 J26 *>. Bonis, from their property. Abl. of separation, governed by 
 ex in composition. 
 
 8. Quod, which, referring to ilium — fuisse. — Ut, although. 
 
 11. Ante, before Clodius reached his villa. 
 
 23. Alienum, foreign to his professed ohject = unnecessary. 
 
 24. Prae se tulisse (bore it before him) = made it known. 
 
 30. Quod caput est, which is the main point. — Locus, etc. Order : 
 utri (to which of the two) tandem (then, I pray) fuerit ( was, indirect 
 quest ) ille ipse locus, ubi congressi sunt, aptior ad insidias. 
 
 34. Snbstructiones, substructures, "in the ground in preparation 
 for the building." J. — Valentium, able-bodied. 
 lO^ 2. Non, to be connected in translation with audiretis,you were 
 not listening to. — Audiretis, subjunct. in the protasis. 
 
 8. TJxore COnstrictus, fettered by (=0)1 account of, abl. of cause) 
 his wife. 
 
 9. Primum, in the first place. — Egredientem, is qualified £*) 
 by subito, (2) by vesperi, (3) by tarde ; the questions being unan- 
 swered. 
 
 10. Qni, how, in what manner. Old abl. of qui. 
 
 12. In Alsiensi, in the Alsian district. Supply agro. 
 
 15. Dum veniret. A. <fc S. § 263, 4, (1); H. 503, Lj B. 1238; 
 A. 62, II. 
 
 17. Semper ille, sc, iter faciebat. So after numquam. 
 
 19. Comites. Supply simul cum eo ibant. 
 
 20. Nugarum nihil = no jesters or buffoons. Supply erat. 
 
 21. Pueros symphoniacos, singing boys, to enliven the journey. 
 
 23. Exoletos, full-grown youths devoted to prostitution. 
 
 24. Virum a viro, etc., i. e., each man had chosen his comrade. 
 29. Non paiatus = unprepared. — Fere, generally. 
 
 31. Ille (Milo) and illi (line 32), Clodio show carelessness. Ille 
 should have been omitted or hie used in its stead. 
 
NOTES. 289 
 
 Page 
 
 37. Martomque communem |27 
 ia Bometimi i war, and from 
 
 38. Ab abjecto, at th»- A • i thai hot ; 
 
 I. Interclusum, L $., from himself (Clodiuf). — Ejus, f. «., -VY-128 
 
 5. Manumisit. T ! bold of Um slave, and saying, 
 " kune hom tamed him round and let him go, 
 
 emisit 6 mantt, <»r mint mniut. Diet Antiqq. 
 
 6. Dolorem, «'. <•.. the pain of torture. 
 
 9. Occideritne, wh<tk> r /<» hilled him. This is the indirect ques- 
 tion — the dire i he supplied. 
 
 10. Nihil ad tortorem. Supply foe ol 
 
 II. Eculeo (or said to have resembled a Ji- 
 lt mu chiefly need in taking the evidence of slaves. Diet. Antiqq. 
 
 12. Indagamus. Another re I agamu9. 
 
 14. Manu. Separated from miser it. The words are often so 
 written. 
 
 17. Fortiter, fearlessly. — M. Cato, one of Milo's judices. 
 
 23. Propter quos = per quos, by means of whom. 
 
 27. Dedendi fuerant, must have been given over. A. <fe S. J 259, 
 Rem. 3, (d) : II. 475, 1. — Defensores. the averters. 
 
 31. Urgent, bear hard on, weiyh against. 
 
 32. Libertatis, i. e., deae, whose temple stood on the Aventine 
 hill. 
 
 33. De, of; (examinations) of what slaves f — De. P. Clodii servis. 
 
 34. Appius, i. e. y Claudius, nephew of Publius, and one of Milo's 
 accusers. 
 
 35. Ab Appio, ». e., from his own house. 
 
 37. Proxime — Clodius, Cfodius has approached very near to the 
 ise his death requires the same method of investigation 
 which was pursued in the case of the violation of the mysteries of 
 the Bona Dca. Hence eujus de morte — quaeritur. 
 
 6. Heus tu, etc. The method of examination pursued by M - 129 
 pius. — Verbi causa, for example. — Sis, contracted from si vis, if 
 you will. 
 
 7. Mentiare. Xr omitted. A. A 8. \ W2, Rem. 6; A. 64, IV. 
 
 11. In arcis, into cell* or close pri- 
 
 12. Ne quis possit, that no one may be able. Why not ut nemo* 
 
 1 not a result 
 Horn. 5; II. 490-91 ; B. 12, 25; A. 54, I. 
 17. Tot tarn occurs occasionally for tot ct tarn. 
 19 Cic. 
 
290 NOTES. 
 
 Page 
 
 129 19. Conscientia, consciousness of wrong ; or, of right, as the 
 context may require. 
 
 32. Ill — partem, on both sides, i. e., ut neque timeant, etc. 
 
 33. Qui — commiserint, who have committed no fault. Commise- 
 rint, subj. of essential part, or subj. by attraction. 
 
 39. Recenti — nuntio, on the occasion of those recent tidings; 
 abl. both of time and cause. — Clodianae = Clodii. 
 
 130 3. Sive — sivo (line 8), if — or if; whether — or. 
 
 4. Illud, that, namely, ut incensus — inimicum. 
 
 5. Tanti, of so great consequence. Gen. of degree of value. 
 
 9. Non dubitaturum (esse), would not hesitate. Depending on 
 arbitrabantur, which maybe repeated. — Quin cederet (but that he 
 would yield) =to obey. 
 
 13. Ilia portenta, those monsters (like Catiline's associates) ; 
 speaking of them as unnatural beings. 
 
 15. Miseros — meritOS, icretched citizens sometimes, that have 
 deserved (lit., having deserved) the best from the commonwealth! — 
 Cives. Ace. in exclamation. A. & S. J 238, 2; H. 381 ; B. 725; 
 A. 52, V. 
 
 22. Conscientia, with (?. e., having) a consciousness. Ablative 
 of quality, describing quemvis. 
 
 30. Miloni, by Milo. Dative of the agent. — In — Ocriculanam, 
 into his Ocriculan villa, near Ocriculum in Umbria. 
 
 31. Devecta (esse), following diccbantur understood; domus (nom- 
 inative) shows a change of construction. — Tiberi. Abl. of means. 
 Clivo. See Plan of the Forum. 
 
 131 !• Popa, a priesfs assistant. The public houses where persons 
 were allowed to eat and drink were usually called popinae and not 
 cauponae ; and the keepers of them, popae. Diet. Antiqq. — De 
 circo maximo, of the Circus Maximns, a race-course for chariot- 
 races and horse-races, the largest at Rome. 
 
 9. Credi, without a subject. — Credi popae = that the priesfs 
 assistant should be believed. See note, line 11, page 30. 
 12. Non ea, etc. Take ne — timeretis before these words. 
 
 14. Domus, the subject of nuntiabatur ; instead of nuntiabatur 
 dominn oppugnatam esse. 
 
 16. Celebri, much frequented. — Audiebatur, it teas listened to. 
 
 26. Cum tamen si (although if, notwithstanding) =if however. 
 But the reading of the MSS. is various. 
 
 27. Clodianum crimen, Clodian accusation, against Milo for the 
 murder of Clodius. 
 
 39. Judicantur, are estimated. Some editors read indicantur. 
 
NOTES. 
 
 Pfegg 
 
 6. Hominem homini. A. k S. \ 179, i : B LtM. 132 
 
 20. Magne. 1 hi the dictator. 
 
 23. Ratio, the tour—, - Volubilis, 
 
 24. Quam simulationes, disguises A to ft* ooost&m. 
 
 28. Motu aliquo, — Communium, o/ (in) *A« 
 ordinary. 
 
 30. Et — desideres, you tcill miss loth. 
 
 31. Post — natOS --since the birth 
 
 36. Versiculo, littL <iid — caperct. 
 
 38. Hunc, emphaiie, in apposition with Pomtpmnmu 
 
 39. In vindicandis, im punishing. — Ejus, t. e., Milonis. 
 
 2. Ista. t hose things about you, i. e., Pompey, iqo 
 
 the person ( indirectly) add. m. 25 j II. 450 j 
 
 L. It . II. 
 
 8. In quern, etc. See note, line 35, page 23. 
 
 10. Sod praesidio. Supply satis deel a rat se from line 6. 
 
 18 Montiri. The falsehood would consist in the assumed inten- 
 tion ami cause of the homicide. 
 
 19. JaCtalil, by presents to the damage, rei familiaris, of his 
 estate. Jactura, loss caused by giving away or throwing overboard. 
 
 22. Collegae. A. A S. f 224, Rem. 2; II. 3S6, 2; B. 855; A. 
 51, V. 
 
 2G. In pulvinaribus, amid the couches, or pillows, on which the 
 images of the gods were placed at the lectisternia. See note, line 
 33, page 43. 
 
 32. Civem. Cicero. Qui relates to turn; quern to cirem. 
 S5. Regna, et3. There is much exaggeration here. 
 
 38. Civem. Pompey. — Domum. Ace. of limit of motion. 
 
 1. Aedem Nympharum. Dedicated to the nymphs, as presiding J34 
 over fountains, that they might be propitious in preventing fires. 
 "In this temple were kept the public registers of the censors." J. 
 
 2. Recensionis, of the censor s register. — Tabulis, dative. 
 
 5. Calumnia litium, by artifice in lawsuits. 
 
 6. Sacramentis, civil suits, processes. See Lexicon. 
 
 19. In alieno. on another s ground. Supply /undo. — Huic, etc. 
 Supply ausus est dicere from lines 23-24, and observe that in those 
 lines the construction is changed to the accusative with the infinitive. 
 Cui viro (to which man) = to such a man ! 
 
 25. Mortuum, a dead body, to bring him into suspicion. 
 
 29. Per vestibulum, through the court-yard. 
 
 4. A liberis — cohibuisset. This forms the apodosis to tw»/>*-135 
 rium — nactus essct. 
 
292 NOTES. 
 
 Page 
 
 135 9. Per quos — utper eos, with possideret, subj. of purpose. 
 
 15. Per me Ut, etc. The usual order would be ut per me unum, 
 but me is emphatic. A. & S. § 279, 3, (b); H. 602, III. 1. 
 
 19. Non. To be connected in translation with et dicat et sentiat. 
 26. Neque — nee, either — or. A. & S. g 277, Rem. 5, (a); H. 
 
 585, 2; B. 999. 
 
 29. Bona, blessings. — In — singulis, in regard to each of them. 
 
 37. Ea. Subject of potuissent. Would those things, which you 
 hold as private and your own, have been able to preserve (habere) 
 the right of permanent possession, etc. 
 
 136 2. Libentins quam verius (lit., more willingly than more 
 truly =) with more pleasure than truth. A. & S. $ 256, Rem. 12 ,* 
 H. 444, 2 ; B. 903 j A. 17, V. 3. 
 
 3. Praecipnnm, i. e., odium meum. 
 
 5. Paene — versaretur, was almost on an equality, i. e., it scarcely 
 exceeded the general hatred. 
 
 8. Sic attendite (lit., attend thus) = direct your attention to this. 
 11. Ut, as. — Cemimus, we clearly comprehend. 
 
 14. Si Clodius revixerit. Cicero's management of the defence 
 merits our highest admiration. With the recollection of the law- 
 less acts of Clodius fresh in their minds, he might well ask the 
 judices, Quid vultu extimuistis, why do you show terror in your 
 countenances ? 
 
 17. Ut ea. Supply face re. — Nemo (potuerit facer e). 
 
 20. Utrum, which of the two. From uter. 
 
 24. Si putetis — nolitis. A. & S. § 261, 2; H. 504 and 509; 
 B. 1265 ; A. 59, IV. 
 
 31. Res divinas. Statues, monuments, etc. — Viris. Dative. 
 
 32. Ad (up to) = equal to. — Immortalitatis = deorum. 
 
 137 7. Factum, the deed, as done for your safety more than for his own. 
 Hence, qui — probari, how should one's own safety not be made 
 agreeable to one ? 
 
 9. Minus qualifies grata. 
 
 17. Tribuenda esset, would (ought to) have been bestowed. The 
 imperf. for the plup., for the sake of animation and to bring the 
 subject more prominently before us. So arbitrarer for arbitratus 
 essem. A. & S. § 261, 2, Rem. 5 ; H. 504, 2. 
 
 29. Nosmet. A. & S. I 133, Rem. 2 ,• H. 184, 3 ; B. 233. 
 
 32. Hujus — gratiam, that gratitude for this favor. 
 
 36. Imperii, etc. Regarded as a special gift from the gods. 
 Therefore there are gods. — Signornm, of the constellations. 
 
 38. Rerum limits both vicissitudines and ordines. — Ordines, 
 successions. 
 
NOTES. 293 
 
 3. Est. ( iotro here emphatically (est, eat profrcto) declares hi» 138 
 belief in i nee* 
 
 5. Et non, etc 
 12. 111am perniciem, i. is*. 
 
 18. Rcligioues ipsae, th* my »//>- 
 
 21. Tumuli. Alia. BpOfl them, or ; 
 
 niav have contained sepulonreJ rema 
 
 23. Sacrorum, of th> §acrwd i nee is to the Fm 
 
 LcUinae, i religions fettirsJ originating with (he Latins, which 
 Tarqninins Bnperbns oonrerted into ■ Roman i Kject was 
 
 irahip of Juppiter Latidru (the original name of the festival 
 lian deity of the Latin confederacy. It was 
 celebrated on the Alban mount. Diet. Antiqq. 
 
 26. Arae. VocatiTe, vestrae, vestrae agreeing with religionea. 
 
 35. Sacrarium, chapel, near which Clodius was killed. 
 
 39. Judicio, etc., i. e., that the injustice of his acquittal (when 
 tried for violating the mysteries of the Bona Dea) might be made 
 man it 
 
 3. Nee non = etiam, also. 139 
 
 5. Cantu. The funeral procession was headed by musicians of 
 various kinds, who played mournful strains. Next came mourning 
 women called praeficae, who were hired to lament (lamentis) and 
 sing the funeral song in praise of the deceased. These were some- 
 times followed by players and buffoons, of whom one, called archi- 
 tnimua, represented the character of the deceased, and imitated his 
 words and actions. Gladiators were sometimes hired to fight round 
 the burning pile (ludia). Diet. Antiqq. 
 
 9. Formas, the imagines. See note, line 5, page 120. 
 
 11. Mortem. "A bold metaphor for mortuum," body. J. 
 
 18. Omnium, etc. Order: resciderat gesta (the thinga done) 
 consensu omnium ordinum pro salute rei publicae. 
 
 26. Incidebantur. Laws were usually engraved on brazen 
 tablets and posted up in the Forum and other places. 
 
 27. Quae nos, etc. By conferring the franchise on the libertini. 
 31. Ilium ipsum = Me very man, i. e. f Pompey. — Novo — gra- 
 
 tiam, by a recent return to hia friendahip. 
 38. Credo, / suppose. Ironical. 
 
 12. An ille praetor, etc., would he as praetor, etc. 140 
 14. Eo — diu (so long as he being alive) = ao long o» he ahould 
 
 liv ". Eo, abl. absolute with vivo, 
 
 16. Qui == cum ia, and hence xncenderit, subjunct. of reason. — 
 Satellitibus, accomplicea. See Lex. 
 
294 NOTES. 
 
 Page 
 
 140 *9- Templum — inflammari. The infinitive with the accusa- 
 tive in indignant interrogation. We may supply credibile est? 
 A. & S.g 270, Rem. 2, (a); H. 553, III.; B. 1159. — Mentis, of 
 wisdom. — Consilii, of deliberation. 
 
 22. Neque id fieri = et id non fieri, and that this should not be 
 done. 
 
 29. Ab 60, against him. — Spirante = vivente. 
 
 32. Vivi, i. e., ejus hominis vivi, of that man (when) alive. 
 
 34. Falcibus, i. e.,muralibus, for pulling down walls. — Castoris. 
 Supply aedem. B. 755. — Toto foro. Ablatives of place, joined 
 with totus are generally without in. A. & S. g 254, Rem. 2, (b) ; 
 H. 422, 1, 1); B. 937, 3; A. 55, III. 5. 
 
 36. Disturbari, driven hither and thither. 
 
 38. Suscepta causa, a cause (when once) undertaken (by him). 
 
 141 1. Singulari agrees with fortuna. A. & S. § 278, Rem. 6, (b) ; 
 Z. I 783. 
 
 2. Fide, fidelity. Abl. of character, limiting M. Caelius. 
 
 7. Hoc, i. e., Milone. Abl. absol. with repugnante. 
 
 8. Nostro omnium, us all. Omnium agrees with the genitive 
 implied in nostro. A. & S. g 211, Rem. 4, (b) ; H. 397, 3,- A. 19, 
 III. 
 
 11. Hoc, on this account. Abl. of cause. 
 14. Et connects obsecrantes with supplices. 
 17. Eorum nos miseret = we pity those. A. & S. g 229, Rem. 6 ; 
 H. 410, III. ; B. 805 ; A. 50, IV. 3. 
 
 30. Moratam, constituted. An adjective derived from mos. 
 
 34. Equitibus Romanis, i. e., cum me dedissem. See note, line 
 15, page 74. 
 
 37. Putarem, could I suppose. Subjunctive in a deliberative or 
 doubtful question. A. & S. § 260, II., Rem. 5 ; H. 486, II. ; B. 
 1180; A. 60, 3. 
 
 142 3. Studia, voces. Which greeted him so warmly on his return 
 from exile. 
 
 5. Ea, i. e., defensio, the leading noun. 
 
 10. Timidis, etc. Supply the ellipsis thus : non negat sefecisst 
 quae fecerit timidis (dative) et circumspicientibus omnia pericula. 
 14. Se fecisse, that he brought it about, i. e., ut non modo, etc. 
 20. Occnrsationes, attentions. 
 
 23. Vocem praeconis, to announce his election. 
 26. Suspicionem. Supply meminit. 
 
 32. A, from, on the part of. 
 
 35. Si — praemiorum, if a regard for rewards deserved to be 
 entertained. 
 
NOT 
 
 N» 
 
 87. Memoria, f>y the n Consolaretur, ——of* for 1^% 
 
 , which we 
 should ex] precedes. 
 
 39. Hanc, etc., thai it U thi- 
 1. In caelum, etc. Compan 
 
 143 
 
 4. Quin, i trutli ; iii 
 
 6. Invidiae xneae, t<> odium << A. .'>»». III. 1. 
 
 6. Agendis. and 
 
 lit s it in it- eoiitinuanec. A. J 
 
 i\ 'A. I 662. Gratulationibus habendis, by tk$ prmnmtatiou of 
 
 ■itulilttnlis. 
 
 8. Et — institutes, both (thoae already) <■>'■ ose) 
 
 appointed (for oelabimtion). observe that actus et instituto* quali- 
 
 . — Centesima et altera, the hun- 
 drod and —eond, A. & S. g 120, 1 ; Z. 118. Some eminent schol- 
 ars have contended that alt, r, when joined to an ordinal, means 
 first. See Crombie, vol. i., pp. 223- 2 
 
 15. Tu. Bupplj dixUtL With ego, supply dico. 
 
 18. Quo magis, the more. — Eo majore, icith the greater. See 
 A. I Kern. 16, (2). 
 
 20. Querela. That is, ut ci* irasci possum, (I can be angry at 
 those), is a source of complaint rather than of consolation. 
 
 25. Hunc quidem ipsum (mihi tamhm inurctis) ut, etc. 
 
 27. Quae oblivio =hujus rei oblivio, forgetfulness of this. — In 
 — offendistis =you have taken any offence at me. Aliuuid. Aco. of 
 specification. 
 
 39. Capitis = vitae, for life. — Deposco, I demand a share in it. 
 Perhaps best explained as a gladiatorial term, deposco, I challenge, 
 call for an antagonist. 
 
 17. Vobis inspectantibus. Ablative absolute. 
 
 26. Mene non potuisse, that I should not have been able. A. k \\\ 
 S. I 270, Rem. 2, (a); H. 553, III.; B. 1159; A. 58, IV. So Virg. 
 Aen. I. 37. See Prof. Chase's Note on the same. 
 
 29. The ** indicate another gap in the text. The usual reading 
 is, quae est grata gentibus. 
 
 1. Fecissent. Subj. of (a hopeless) wish. Optative subj. A. A 
 
 S. \ 263, 1 ; H. 488, II. 1; B. 1195; A. 68. — Pace tua, icith thyWy 
 leave. 
 
 2. Dixerim, / tcill say it, or, let me say it. The subjunctive here 
 expresses the affirmation doubtfully, or softens the assertion. A. 
 A S. \ 260, II., Rem 4; H. 485 and 486, I.; Z. \ 527. 
 
296 NOTES. 
 
 Page 
 
 145 6. For tem — vimm, brave man, and worthy of being preserved 
 by you, judges ! Virum, ace. in exclamation. — A Vobis, because 
 vobis (dative) might mean for you. 
 
 7. Inquit, i. e., Milo. — Luerit, allow (grant) that he has suffered, 
 9. Hicine (hiccine), ?'. e. y hic-ce-ne, (ne interrogative.) 
 20. Ill — ferendis, in giving your votes. 
 
 NOTES 
 
 TO THE 
 
 OKATION FOE KING DEIOTAKUS. 
 
 INTRODUCTION. 
 
 Deiotarus was originally a tetrach of Galatia (called also Gal- 
 lograecia), and had firmly adhered to the Romans in their wars in 
 Asia. For his services and the valuable aid thus rendered, the 
 senate rewarded him with the title of king, and about B. C. 63 
 considerably augmented his dominions. He enjoyed an intimate 
 acquaintance with Cicero, and while the latter was proconsul of 
 Cilicia he offered him assistance against the Parthians. In the 
 civil war Deiotarus attached himself to the cause of Pompey, and 
 escaped in the same ship with him after the battle of Pharsalia, in 
 B. C. 48. But when Caesar came into Asia from Egypt, after the 
 termination of the Alexandrine war, Deiotarus presented himself 
 before him in the garb of a suppliant, and sought to regain his 
 favor. In regard to the precise nature of Caesar's reply, there are 
 conflicting accounts. It seems certain, however, that while Deio- 
 tarus was allowed to retain the title of king, he was deprived of a 
 large part of his dominions. It was at this time that Caesar 
 marched against Pharnaces, who had wrested Armenia Minor from 
 Dei6tarus, and after inflicting upon him that signal defeat which 
 is associated with the words " Veni, vidi, vici," he became the guest 
 of the king. 
 
 In B. C. 45, Castor, the grandson of Deiotarus, accused the latter 
 of a design to murder Caesar while he was the guest of his grand- 
 
NO 1 
 
 10 of an intention of sen ■ n to 
 
 stub 
 
 and 
 
 with them Phidippni bit - was also a slave. The 
 
 I to corn.; 
 
 t. and 
 
 following house in 
 
 result w% ■ that 
 
 r did not | I eras 
 
 obtain mions for 
 
 1. Cum — turn, not only— bx I v. — Soleam, / am ^"" f 146 
 
 M has also a causal force. — 
 C. ■ 
 
 2. Initio. Abl. of time when. — Usns, t 
 
 5. Fides = sense of fidelity, to an old frieud. — Stndii, partitive 
 genitive. 
 
 7. Primnm, in the first place, while primo = at first. — Quod 
 ipsum = ft id ipxttm, urn I that itself. 
 
 8. Iniquum in, unjust in regard to, in vieic of. — Dumtaxat, at 
 least. 
 
 9. Regem esse, that a ling should be (for a king to be) depends 
 on est inusitatum. — Reum capitis, accused on a capital charge. 
 A. £ S. 2 MSj II. 399; B. II. 2. 
 
 11. Eum regem, sc, reum capitis esse. — Ornare, to honor, to make 
 honorable mention of. A word sometimes difficult to render pre- 
 cisely. — An tea, from ante, ea, contracted. 
 
 12. Perpetuis meritis, constant services. — In, to. 
 
 14. Accedit, there is added. — Alterius, i. e. f Castoris, the grand- 
 son ; hence crudelitate, ablat. of means. 
 
 15. Indignitate. Because Phidippus was a slave. — Crndelem 
 Castorem, cruel Castor ! Accus. in exclamation. Others read 
 Crudelis (i. e., est) Castor. 
 
 16. Ne dicam, lit., that I may not say = not to say. 
 
 17. Adduxerit. Subjunctive of reason ; qui — cum is. — Adoles- 
 centiae — terrorem, lit., the terror of Ms youth, but to be explained 
 by the fact that young men at Rome often sought to bring them- 
 selves into notice by accusing the magistrates, which frequently 
 recommended them (coma- >.) to popular fa 
 
 18. Intulerit ei, m dat. governed 
 by the compound intulerit, because the prep, in retains its force in 
 the compound. A. & S. g 224 and Note 1 ; B. 816-7 j A. 01, V. 
 
298 NOTES. 
 
 Page 
 
 146 19. Ineuntis aetatis, for the commencement of his active life. 
 20. Avi, etc. Repeat qui (cum is), because he impelled, etc. 
 
 22. A pedibus, from the feet, his proper place. The expression 
 is sarcastic, and implies that Phidippus was the servant of the 
 ambassadors, whom he afterwards deserted (fugitivi). 
 
 147 1* Tarn, so much. — Regiam = regis, of the king. — Quam, as. 
 2. Cum, as, since : causal, hence the subjunct. liceat. 
 
 4. Quaeri, that questions should be asked: without a subject. 
 A. & S. 1 184, 2, (b) j B. 1308. 
 
 5. Possit, may be able. Subj. of possibility (potential subj.) 
 
 6. In GCUleo (equuleo), on the rack. — Appellare = accusare. 
 
 7. Solutus, (when) released from it, i. e., eculeo, the rack. 
 
 8. Illud refers forward to the fact that Caesar was both plaintiff 
 and judge ; nam dicere apud eum contra, etc. 
 
 9. Cum, as soon as. — Te recognovi, / have recalled you to mind, 
 i. e., your noble nature. The English is less precise than the Latin. 
 We say, " when I recall you to mind." 
 
 10. Re, in (point of) fact. — Tua sapientia, by reason of your 
 wisdom. Abl. of cause. — Fit, it becomes. 
 
 12. Arguare, you (with the indefinite meaning of "one") are 
 (may be) accused. Subj. of possibility (potential subj.) 
 
 13. Grave est, is a serious matter. — Nemo — est (for there is 
 almost no one) =for there is scarcely any one. 
 
 18. Intelligo. Not redundant, but contrasted with timeo : I do 
 not so much fear what your judgment (sc. judices) of king D. may be, 
 as I perfectly understand, etc. 
 
 19. Insolentia, by the novelty. — Loci. Caesar's house. 
 
 20. Quanta — versata est, lit., no one as great ever came under 
 discussion = as ever came, etc. But here again the Latin is more 
 exact. Nidla excludes all comparison. " Ever " allows it. 
 
 23. Studia, the ardor, enthusiasm. The plural is to be explained 
 as referring the quality to many (oratorum). 
 
 24. Acquiesco, I find pleasure, feel satisfaction. 
 
 25. Quae sunt, those things (sc, ea ) which are : with leviora 
 supply sunt. — Contentionem, effort. 
 
 29. Eodem te (you the same) = you also. Eodem and te, the 
 emphatic words, occupy the emphatic places in the clause, the 
 beginning and the end. 
 
 37. Oratio, language. — Quae, these things. A. &. S. § 206, (17) ; 
 H. 453 ; B. 701 ; A. 48, IV. 
 
 38. Actio, the action, in a rhetorical sense. "Est actio quasi 
 germo corporis," the language of the body. Cic. De Or. 
 
NOTES. 
 
 1. Quo. When u?cd for utf A. k R. J 262, Rem. I 14g 
 
 B. L3 II. 
 
 14. Fore putabant ut, etc. When i* It m neces- 
 sary? A. 
 
 III.: i oases may n without 
 
 io sense. 
 
 15. Insideret. From innido, as being liruufef than in . 
 17. Residere, rewcmif, and th 
 
 19. Hospes hospiti, «* a 
 
 -Porrexisti. Porrigo — 
 
 25. Semel. "//, hence I ran'. 
 
 31. Fuisset. To whom does the fubjnnet refer the charge? — 
 Cui ipsi rei . f>r wh i ch, — Te — fnisse, that you mould i 
 
 In diro-f ipeeeb, dedimmm, Z. \ 593. Sec note, line 11, pag«- 
 
 33. Ipse. Supply ant* m or tnvtrn after thil ■ 
 
 35. Amicitiae, of, i. e., in regard to friendship. Genit 
 
 36. In eum, etc. See note on line 35, pagi 1 
 
 38. Odio tui, from hatred <>f you. Abl. of cause. — Progressus. 
 The est in lapsus est belongs equally to progressus. 
 
 8. Arma sumpta (rxxe), that arms had been taken, depends on 1^0 
 audiret. Why mu*t esse be supplied? Because it is ne< 
 
 complete the tribal form. Why tad n and not have been 
 
 taken f Because sumpta esse is past with reference to audiret, w 
 
 is also past. A. <fc S. § 26S, 2 ; H.640] & 11 20 and U .IV. 
 
 9. Nobis, f<> i<*. Dat. governed by datam {esse). — Defenden- 
 dam, to be dtfinded. Tut. pass. part, denoting purpose. A. 
 
 I 274, Rem. 7, (l 
 
 13. Quiescendum esse (sibi), that he would remain ina< ' 
 neutral. See note on line 11, page 30. 
 
 17, 18. Nuntiis. Dative. — Veri, t. e., nuntii et rumore*. 
 
 22. Usque — tenuit, he restrained himself all the tchile to this 
 point (of time). 
 
 26. Ornamenta, marks of distinction. — Congessissent. Subj. 
 of cause or reason, ad quern = quum ad eum. 
 
 32. Honores — Romani, the honors (conferred upon him) by the 
 Homo -TantO — quantO, by as much — as. Abl. of de- 
 gree of diflereo 
 
 38. Hostilibus = cum hostibus, i. e., with foreign enem 
 3. Is qui didicisset. One of the itiful features of the 150 
 
 Latin subjunctive is, that while it exhibits a class of things as only 
 a conception (is qui = such a one as), it at the same time preseuts 
 
300 NOTES. 
 
 JgQ the individual thing referred to as having a real existence (is, i. e., 
 Deidtdrus). 
 
 10. Cn. Domitii. Cneius Domitius, consul in B. C. 53. To him 
 Caesar intrusted the administration of Asia and the adjoining 
 provinces, after the battle of Pharsalia. 
 
 15. Qua uterere = ut ea uterere, hence the subj. of purpose. 
 
 18. In earn partem, in that sense, in such a sense. 
 
 25. Cujus — sceleris, what a great crime. A. & S. \ 211, Rem. 8, 
 (3) j H. 402, I; B. 780; A. 50, I. 1. 
 
 37. Distractus esset, would he have been set at variance. 
 
 151 2. Tectior, more guarded, in his conduct. 
 
 8. In — caderet, could happen (fall out) in the case of. 
 
 13. Non credibiliter = incredibly. — Suspiciose, with just ground 
 for suspicion. After quidem supply confingitis. 
 
 14. Inquit, i. e., Castor, the accuser. — Blucium. Corrected in 
 the MSS. (which give Luceium, a Roman personal name) from Strabo 
 XII. 5, 2. — Blucium, i, neut. To B\ovk:ov. Diet. Geog. 
 
 17. E balneo. It was customary with the Romans to bathe after 
 exercise and before taking their principal meal, the cena : hence 
 accumberes ; referring to the habit of reclining at meals. Diet. 
 Antiqq. 
 
 21. Me hercules. See note on line 9, page 19. 
 
 25. Videlicet, of course, because Phidippus was a physician. 
 
 34. Hospitalis. as the protector of guests and strangers. One 
 of the many names under which Jupiter was worshipped. — Nu- 
 men, from the divinity. A. & S. § 231; H. 374; B. 734; A. 52, III. 
 Supply id. 
 
 35. Quod igitur, etc. A cogent and skilful argument. 
 
 152 2. Inspicere, i. e., munera, the presents, implied in munerari. 
 
 3. Quid postea ? Supply sequitur, what follows then ? A. & S. 
 I 229, Rem. 3, 1 ; Z. § 769. 
 
 6-9. Itaque = et ita, and so. — 8. Magnum, a difficult thing. — 
 9. Comiter, jucunde. With the force, in English, of the corres- 
 ponding adjectives. Esse is sometimes connected with adverbs 
 when it signifies " to be in a condition." — Isti. Contracted from 
 ivisti, from eo, to go. 
 
 12. Scriptum (esse), lit., that it has been written. 
 
 19-22. Trepidatio. Supply /u?7.— 20. Nam quid (factum est), 
 did anything take place. — 21, Ex, in accordance with. — 22. Cau- 
 sae. Partitive gen. — Cur te, etc. Order: cur voluerit occidere 
 te lautum (= after you had bathed; lit., having bathed), (autem) 
 noluerit occidere te cenatum ? 
 
Noi 301 
 
 24. Peinm, where Dei^tTirus kept hi* treasures. C<>: 152 
 
 o. — Peium, i, Mat 
 Td Uf,tov. 
 
 25. Cogit i\ h lit-. Uw thing 
 
 26-30. Res, i. n. — 27. Vo- 
 
 mere. To reliero himself of the disoomfoii <>f indigestion at- 
 
 ; reqnently Indulged in by the Roman*. — 
 30. Malle. Supply Di — perduint, tk* »troy 
 
 you ! Subj. of with (imprecation). Archaic form ■■. A. 
 
 . 1 : II. r. 
 
 32-35. Signa aenea, brazen figures, and not real soldiers. — 
 33. Quae non possent ™ at ea non possent. — 34. Crimina, (mere) 
 UUms. — 35. Horum = harum renm. 
 
 5-15. Qui scires=ef*t tu scires, although you knew. A. <fc S. 1 KQ 
 g 201,2; II. 516, II. (7); B. 1290. — In speculis, on the m 
 From tpeeula. — 10. Quibus = ut eis, with *ubj. posset, eat being 
 = tale*, — 15. Caecilium. Caecilius Bassus, previously mentioned. 
 
 17-20. Veri simile = probable. — 19. Audientes, obedient. — 
 20. Vinctos (esse). 
 
 23. Istum — hominem, that great man, that you make of him. 
 
 26-28. Misisse, i. e., Deiotarum. — 27. Ad, in comparison with. 
 28. Nescio quem = aliquem (quendam), some one. A. & S. $ 265, 
 Rem. 4; H. 525, 4; B. 1189; A. 67, I. 1, Note. 
 
 33. Credo, I suppose, is here, as often, ironical. — Exitns. The 
 plural of abstract nouns is much more common in Latin than in 
 English, to denote a repetition of the same thing, or its existence 
 in different objects. 
 
 36. Tibi praesto fuit, he was ready to serve you. A. <fe S. \ E 
 1; H. 392, II.; B. 870; A. 51, I. 
 
 2-8. Auctionatus sit. Supply bona. Subj. of result. A. & S-I^d. 
 § 264, 1, (a); H. 500; B. 1218; A. 65, I. — Qui = uf life; quo 
 animo implying tali animo. — 4. Nicaeam. A city in Bithynia, 
 the modern Nice. — 5. Qui = u* ii, with subjunctive of purpose. — 
 7. Perisse =periisse=perivisse, from pereo. — 8. Sententia, pur- 
 port. Abl. of quality. — Qua, as, abl. of quality limiting versum 
 understood. 
 
 12. Mansuetus. Other authorities represent Dei6tarus as very 
 cruel. 
 
 15-19 Vel, even. — 17. Quid deinde, i. •., sequitur. — Furcifer, 
 i. e., Phidippus. Slaves were frequently obliged, by way of pun- 
 ishment, to carry upon their shoulders the /urea, a piece of wood 
 in the form of the Greek letter A. Diet. Antiqq. — 19. Saltavisse. 
 
302 NOTES. 
 
 Page 
 
 154 Dancing was considered disgraceful by the Romans, except in con- 
 nection with religious rites. 
 
 25-26. Frugi. A. & S. § 115, 4; H. 159, I. Order: dici frugi 
 hominem habet non inultum laudis in rege. — 26. Fortem, t. e. f 
 djci. 
 
 36-38. Quicquid, in whatever respect = whenever. Ace. of 
 
 specification. — 37. Consuetudines, intimacies. — 38. Res ratio- 
 
 nesque, business and business relations. — Jungebat, he contracted, 
 
 ice 1. Familias. A. & S. ? 43, 2; H. 126, 1 and 4; B. 54; A. 9, 2. 
 
 PeCliarillS, grazier. 
 
 4. Ea = ta^'. — Existimatione, his reputation. Abl. absolute. 
 
 9-12. Neque = ei non. — Unde = a quo = vt ab eo, hence pete- 
 rentur, subjunct. of result. — 12. Saltandi. Governed by studiis, 
 on which also sed bene ut, etc. depends. 
 
 16-27. Posset, was able. The subjunct. refers the thought (admi- 
 rari) to nos, i. e., Cicero and others. — 17. Meus miles. When 
 Cicero was proconsul of Cilicia. — 20. Quos concursus, ichat 
 (sham) charges, onsets ! — 22. Studio, in zeal. Abl. denoting in 
 what respect. — 24. [Post, etc.] Words and passages thus in- 
 closed rest upon inferior MS. authority, or are found in only a few 
 MSS. — 27. Studio — belli, with zeal for that war. Studio, abl. of 
 cause. 
 
 29-30. Ista domus, that house (family) of yours, \. e., Castor's. 
 See note on line 2, page 13. — 30. Adepta sit. Subjunct. of reason. 
 A. & S. § 264, 8, (1); H. 517, I. ; B. 1251; A. 63, II. 
 
 35. Sint sane, grant that there indeed are. Concessive subjunct. 
 
 38. Antea, etc. Order : quis esset, antea quam (audivit) cujus 
 
 gener esset {ichose son-in-law he urns). — Esset. Indirect question. 
 
 ip-n 3-5. Capitis arcessere, to arraign on a capital charge. A. & S. 
 
 g 217; H. 410, II.; B. 793; A. 50, IV. 2.-5. Adeone {adeo-ne, 
 
 interrogative), to such a degree. 
 
 14-17. Id quod intus, etc. The slaves residing in families. — 
 16. tempora, " How changed ! O mores ! How unlike what they 
 were!" J. — 17. Cn. Domitius Ahenobarbus (brazenbeard), con- 
 sul in 96 B. C. 
 
 19-22. In — populi, to trial be/ore the people, i. e., the populus 
 being judices, — 22. Ad Scaurumque. A. & S. \ 279, 3, (c); 
 Z. I 356. 
 
 30-39. Refugit, etc. The inference is that he must have been 
 bribed again. — 31. Domitium Calvinum. — Serv. Sulp. Servius 
 Sulpicius, a celebrated lawyer. — 39. Domestica = of your own 
 home, in a barbarous land. 
 
808 
 
 2-3. Ejus nomine, i'm I charging I 
 
 rbat, ke • 
 
 4 7 Hft| Regei, 
 
 me. — 6. Offen* I 
 
 7 Scr- 
 mnnculis. 
 
 1: viderat. jaroasm, implying, of course, 
 
 en Men. — Cecident ub- 
 
 «*. A. A 
 
 26. Respondcam, « ; act- 
 
 M A Mir. — 26. Eo, >*on. 
 
 32. Aliquid ( . i'« auy wof), ace. of specification. — Suspicere. 
 
 36. Mult: iy, to reward |] ■••*), dat. of indirect 
 
 Quo minus, etc. 
 s eaa se, qui (causal — 
 quuv na). 
 
 1 7 Tiuro tenus jjg 
 
 - 5. Uteretur. 
 
 I.— 
 7. Sustulerat, in the rare sen." :roin 
 
 26. Litteris, a — Monumentis, el 
 
 ee, — 26. Summa bona, the hiyhcit youd. The Peripatetics. 
 Sol ft, .cs. 
 
 35-37. Exeinplum. a cpy.— 96. Tarracone, of 7Yi rraro, a city 
 tin, now Tarragona. — 37. Ab omnique. A ^3, 
 
 Wi I 
 
 1-4. Memini te scribere, that \ 2. me esse jussnm.iro 
 
 that I ira* insfers bilil>« If 
 
 to tha past, whi tho 
 
 Res publica public irvi* 
 9 17. Semel, 15. Ecquonam modo. trhnhrr (« 
 
 16. Possim. indirect queatiuu. — 17. Ipsa, 
 
30i NOTES. 
 
 Page 
 
 159 27-38. — Quod. A. & S. \ 206, (17) ; H. 453 ; B. 701 ; A. 48, IV. 
 34. Amicissimi, devoted, stanch friends. — 38. Criminibus. Dative. 
 
 160 1-12. Pedem. A. & S. £ 236 ; H. 378, (2) ; B. 958 ; A. 55, II. — 
 2. Primis finibus = f/ie borders.— 9. Existimes. Ut omitted. — 12. 
 IUorum. Castor and Phidippus. 
 
 NOTES 
 
 TO THE 
 
 OEATION FOE LIGARIUS. 
 
 INTRODUCTION. 
 
 Before the outbreak of the civil war between Caesar and Pom- 
 pey, Quintus Ligarius had gone to Africa as legate of the proprae- 
 tor C. Considius Longus, and when the latter, about the year 50 
 B. C, set out for Rome to become a candidate for the consulship, 
 Ligarius was appointed temporary governor of the province. A 
 strong party was soon formed for Pompey in Africa, and when, in 
 the following year, P. Attius Varus, a decided Pompeian, arrived 
 there, Ligarius readily resigned the government to him and em- 
 braced the cause of Pompey. In the meantime, however, the sen- 
 ate had appointed L. Aelius Tubero to the province, and when, 
 shortly afterwards, he appeared off the coast of Utica, he was not 
 permitted to land, nor even to bring ashore his sick son Quintus 
 Tubero. He then set sail for Macedonia, and joined the camp of 
 Pompey. After the battle of Pharsalia, both the Tuberos were 
 pardoned by Caesar. Ligarius continued in Africa, and was finally 
 taken prisoner at Adrumetum. The clemency of Caesar spared 
 his life, but he was sentenced to banishment. His friends, and 
 Cicero himself, endeavored to procure his recall, but the stubborn 
 resistance of the Pompeian party in Africa made Caesar inex- 
 orable. At the same time an accusation was brought against him 
 by Quintus Tubero, on account of his violent conduct and oppo- 
 sition to Caesar in Africa. Cicero undertook his defence, and the 
 
30c 
 
 case was p] foil Caesar him 
 
 l.iga- 
 
 trk- 
 
 1 3. Novum crimen, <» < [(j| 
 
 i tuisse, tka 
 Q. Ligarium, 
 detuli 
 
 Willi llirt 
 
 4-5. Familial . ring 
 
 to tVetUo V, lj. — 5. Quae — tecum = 
 
 which 
 6-15. Vertam. Bubj. o; Ii. 
 
 B, il-J : A. 57, T. 1.— 9. Abuterer, in ti. 
 
 of." — 11. Fecerit, hoe brought it to jms*. Followed 
 by the objeoi ola m t. 11. .>.'< i. 1 1 1. ; . (b). 
 
 12. Integrum, a nailer untouched. — 15. Culpae, errati (geniti 
 i rror, 
 20-26. Confiteamini. Ut, omitted. — 21. Reprehendatis. 
 . II.: 15. 11M1 j A. 52, II. — 26. Posset. 
 rset, but the Lmperfeol is more lively, and l>riu_ 
 
 ore us (present time). 
 
 Rem. 5; H. 504, 2. 
 
 4-17. Qui. Supply tt. — Quam, i.e., quam (audierunt) parari.Jg2 
 6 Primo, adv., atflret. — Salutis. Governed l 11. Con- 
 
 cursum nn\^ men flocked. — 15. Qui cuperet, because h< 
 cum it euperet — 17. Culpa. Aid. of separation. 
 
 27-28. A provincia, Le. f by the inhabitants; heneo the use of 
 the preposition. — 28. Quod restitit, during irhich hr 
 Quod { duration of time. Another I quo 
 
 (aid.) reetitit, 
 
 33 36. Alienis, ttrmngere* — 34. Desidei ring* — 36. Ae- 
 
 quo, tranq 
 
 1-3. Prodo meam (eotftam), I betrtty tng own. This is further 163 
 explained by t -2. 
 
 Clementiam. Ace in exolamation. — 3. Decorandam, wortk\ 
 
 part. 
 
 4-9. Defendit, maintain*. — 5. Se ipsum. I 
 monly m . i; H. 
 
 120 Cic. 
 
806 NOTES. 
 
 Page 
 
 lg3 A- 20 > EL in fin. — Nee quid, etc. Order: nee reformidat quid 
 occurrat (may occur, suggest itself) tibi de se ipso audienti de alio. 
 
 9. Quain non = how little. 
 
 13-16. Etiam, even. — Ex — parte, in great part. — Jucicio,/ro;?i 
 choice, as an act of judgment. Abl. of cause. — 16. Cum, although, 
 with concessive subjunctive. A. &> S. § 263, 5 ; Rem. 1, (a) ; H. 
 515, Lj B. 1282; A. 61, 2. 
 
 19-22. Qui — fuissem, as Ihad been. Subjunctive by attraction 
 (essential part). A. & S. g 266, lj H. 527, 2, 2): B. 1291: A. 66, 
 II. ; Z. $ 547. — 20. Alterum imperatorem, a title bestowed upon 
 Cicero by his soldiers in Cilicia, and recognized by Caesar in his 
 letter. — 21. A quo, to be connected with concessos. — 22. Fasces 
 laureatos, laurelled fasces, carried by the six lictors who attended 
 him as proconsul of Cilicia, until he laid down the imperium. 
 
 25-26. Ut, how. — Qui = qaamquam ego, although I, with audeam, 
 subjunct. of concession. A. & S. £ 264, 2; H. 515, II.; B. 1290.— 
 26. Non audeam is of course ironical. 
 
 32-36. Ad — fructum, to some profit of my own = in some degree 
 to my own advantage. — 36. Congressus est, fought. 
 
 164 1-6. Mens. Supply erat. — Oculi, manus. Norn, pi.— 2. TJrgeo, 
 sc, te, I press too hard upon you. — "6. Hie. Caesar. — Potest, is 
 able to do, i. e., to become the master of affairs. 
 
 9-13. Non nihil (nonnihil), lit., not nothing = someichat. — 
 
 10. Desidero, / miss. — 12. Viderit. Subjunct. to refer the thought 
 to pater. — 13. Quovis, sc, modo. — Agi, sc, earn (i.e., causam), 
 that the case should be conducted. 
 
 14-16. Arguis (hominem) fatentem (=that confesses the charge 
 against him). — 16. Haec. Supply sunt, which is often omitted in 
 short sentences. 
 
 24-25. Ejus, of the latter, i. e., Brocchus. — Suo, his own, i. e., 
 Ligarius's. — 25. Num est, is it so ? (No.) 
 
 29-33. Dictatorem. Sulla. — 30. Isto modo. Clearness is secured 
 by remembering that iste, as a demonstrative of the second person, 
 always points to something connected with the person addressed. — 
 32. Hoc eodem. Caesar. — 33. Vindicata est, icas jjunished, by 
 prosecuting the murderers. 
 
 38. Generis, subjective gen.,- virtutis, objective gen.: both 
 limiting studia. Render: your race and family's cultivation of 
 virtue, refinement, etc. 
 
 165 6-8. An, i. e., an postulatis. — 7. Multo, much. Abl. of degree 
 of difference. — 8. Domi, if retained, must refer to a private audi- 
 ence which Cicero and others had with Caesar on behalf of Liga- 
 
307 
 
 lift 
 riu«. — Strati, pro*' »m iterno. — Ad pedes, at hit (Cae- Jgg 
 
 15. Cave ignoscas, i f=bewar 
 
 ■ 
 
 IV. — To fratrum misereat. 
 
 ad III.: I:. K 
 
 21-26. Quara. Ret pr 
 quantum), — Per to obtines -• -24. Vellent. 
 
 Babjo.net. of desire. — 80. De victis. -26. Ignosci. 
 
 With 
 
 30-39. Honest<>, / view. — 
 
 Saluti civi. \ i. VII.— 
 
 31. Hominis, tl - n. — 35. Erraro — 
 
 Iiollo, moi to err. of est. — 
 
 39. Ad, after the manner of. 
 
 3 6. Postulatio, rerjuett. Properly, "an application to thojgg 
 >r to allow the p plaint." — 6. Quisquam. 
 
 >ne, thus : qmietmeum 
 
 novum soeliu adferrel h quod is. — Adferret. 
 
 junct. of the thought (wondering) of Caesar. A. <fc S. ? 2C6, 3; 
 I, II.: B. 
 10-21. Timoris, i. • . Is. — Qui, sc, vacant, thoee mho name 
 
 it. — Durius, store harehfy, — Spem, so., appellant. — 15. U' 
 with debeat, subjoin ult. — 17. Licea ^se, frami 
 
 (let it he grenfa Hut 
 
 (21) liceat, lei it be permitted, subjunot. of n treaty. — 
 
 Parricidii, i. c, patriae^ communis parentis, — Pompeio, <lat. lim- 
 iting I 
 
 27. Tibi COnveniret, it ("pax, peace) might he agreed upon by you. 
 Tibi (best rendered " by you," but; dat. of advantage. Lit., it 
 might be suitable to you with, etc. 
 
 33-37. Illam. Attraction (from concessionem) for id. — 34. Hos- 
 tile i of enemies. — Civile = of citizens. — 36. Partim — partim, 
 -others. A. AS. J l'77. i;.m. 8j EL 461, ft; EL 66ft. Con- 
 
 Siliis, now, Studiis, from party spirit, the plural n 
 
 ling the qualities to many. Abl. of cause. — 37. Principum, of the 
 
 3 8 Occident, felL Buhjunet. of result, in ana ig*7 
 
 -6. Utrum, mkiek 
 of the two, Inl n. — Tandem, I ires spirit and 
 
 — 8. Poteramusne, 
 13-17. Reprehendo. The indicative, because all doubt and 
 
308 NOTES. 
 
 Page 
 
 1@7 deliberation are excluded. Hence the answer, minime vero, by no 
 means truly. — 17. Conjecta est, was cast. Provinces were gener- 
 ally distributed by lot. The lots or sortes were thrown into a nar- 
 row-necked urn (situla, sitella, uma), and drawn forth one at a 
 time. 
 
 19-21. Excusare, sc, se. Excuso is frequently used with a per- 
 sonal object. — 21. Eruditi sumus. — Militiae. A. & S. J 221, 
 Rem. 3,- H. 424, 2; B. 944; A. 55, III. 3. — Contubernales, tent- 
 companions, young Romans who attended the general for the pur- 
 pose of learning the art of war. 
 
 32-36. Ilium, i. e., Ligarium. Others, ullum. — 35. Qua m, etc., 
 than that some one should have been more willing, etc. — Se. Supply 
 obtinere = to possess it. — 36. Is aliquis, that "somebody." 
 168 1-2- Si essetis, if you had been, i. e., in provinciam recepti. 
 2. Tradituri fuistis, icould you have surrendered. For tradituri 
 fuissetis, but the indicative represents the intention as positively 
 expressed. A. & S. $ 259, Rem. 3, (c) ; H. 475 and 1. 
 
 7-19. Cujus interfuit, whose interest it was. A. & S. g 219; H. 
 406, III.; B. 809; A. 50, IV. 4. — 14. Rex. Juba, king of Nu- 
 midia and part of Mauritania. — 16. Conventus, companies, corpo- 
 rations, of Roman citizens settled there for the sake of trade. — 
 17. Facturi fueritis (with the force of facturi 'fuissetis), you would 
 have done. Subjunct. of indirect question. When a subjunctive 
 is required in the apodosis (conclusion) of a conditional clause, 
 by the structure of the sentence of which it forms part, the plu- 
 perfect is generally (not always) represented by the participle in 
 rus with fuerim (perf. subj.) A. & S. § 260, II., Rem. 7, (2); A. 
 59, IV. 2, in fin. — 18. Quid feceritis, what you did (not, may have 
 done). — 19. Summa injuria. Most editors read summa cum inju- 
 ria. See Z. I 472. 
 
 28-32. Vel, even. — 29. Gloriemini. Ut omitted. — Per me, " as 
 far as lam concerned." Z. § 301, in Jin. — Fuisse traditUTOS. 
 See note on line 14, page 125. — 32. Privaverit. Subjunct. in a 
 relative clause expressing a reason. 
 
 34-35. Quamvis, however much, with concessive subj. probarem. 
 A. & S. I 263, 2, (3); H. 515, I.; B. 1282; A. 61, 2.-35. Non 
 commemorarem, I would not mention. The delicate irony of this 
 passage should not escape the student's notice. Cicero extols con- 
 stancy (*. e., persistent consistency) of devotion to Pompey in the 
 man who was anxious to ingratiate himself with Caesar! S. 
 quaintly remarks, " This praise is not exactly very great." 
 
 39. Quotus quisque (= quotusquisque), how few. A. & S. \ 207, 
 Rem. 35, (a) ; Z. £ 710. See Lex. 
 
Paf« 
 
 1-8. Istud - that • Partibus, ; 
 
 and. — 6. Ut t a 
 8. Quae. 
 
 9 19. Hoc ccri u — Praecipuum Tuberonis. j 
 
 -. — 16. Injuria, mn j u eilg , and - an 
 
 b. — 19. An, ut, etc. 
 
 The \. 
 
 enable 
 
 no disposition to yield, <<,, thut 
 
 of tif 
 
 25-34. Ubi-t/r Hi, with subjunct: .:r. — Tibi. I>at. of 
 
 n lint' 11 -29. Vos constantiae. 
 
 A. & II. Hi'. III.: I 
 
 34. Qui putetis = tptum i -up- 
 
 poeing." 
 
 36-39. In causa, in the (legal) case, not " in the cause," in which 
 Cicero heartily i — Num antieij*. .." — 
 
 38. Unam summam, *oUly to the general htud. — 39. Causas egi 
 
 multas. / Ii(tve oomductcd many ■ 
 
 2-4. Ratio, the course. — 3. Non putavit, .-•.. M quicquam mali J^Q 
 committere. Hin. — 4. Si — posthac. se., tale quid eomuiiserit (J.)> 
 ut ignoscatur non oral to, \) ie shall dc I tcill 
 
 ': that he /■< I. The la: thai nf Ctiuuion life. 
 
 8-9. Colligo (oolligere), I collect = I §wm up. — Valerent, mght 
 
 weight. Bubj. of probability. — 9. Profectus 
 22-24. Causas, etc. Order: causas (earum) rogantium (It) i 
 
 gratiosiores {more influential) apud te quain vultus 
 
 Or letfl known to you. Others, the sorrouful counttnauccs). — 24. 
 
 Quam, hoir much. 
 
 32-39. Multis — tuis, you will indeed do a thing pleasing to 
 many (of) your friend*. — 36. Nosti = noristi. — 39. Squalorem, i. e., 
 of the soiled garment* worn by him, according to custom, as I 
 of mourning. 
 
 2. De — agere, that ire are a 1-fl 
 
 pita) of one man. Caput — the civil and polil 
 I Roman citizen, the loss of which was called demimutic 
 .iron. 
 
 6-10. Pie, «' /. — 9. Nos putare (that trr n 
 
 depend! on . — 10. Essent. Babjonei. in 01 .qua, 
 
 A. A B. | 266, 2j II. 529; & I . II. — Te. 
 
 putare. 
 
310 NOTES. 
 
 Page 
 
 171 11-14. Hunc — omnium, this splendor (high rank) of them all ; 
 for horum omnium splendorem, the splendor of all these (now present). 
 13. L. Corfidium, who died some time before. Cicero afterwards 
 discovering his mistake, in a letter to Atticus requests him to have 
 the name erased from all the copies of this oration. — 14. Veste 
 mutata, i. e., to put on the soiled garb of mourning during the 
 trial. 
 
 18-23. Tuis SUOS, i. e., tuis amicis suos amicos, to your friends 
 their own friends, the friends of your friends. — Quein — modum, 
 just as. — 19. Hoc, i. e., " te omnes, qui contra te non essent, tuos 
 putare." — 23. Fuerit futurus, would have been. In hypothetical 
 sentences, when an intended action, or a state or condition which 
 is to come to pass, is to be expressed, the perfect subjunctive of the 
 active periphrastic conjugation regularly takes the place of the 
 pluperfect, not only after a present tense (potest), but even after 
 preterites. Z. § 498, in fin. See note on line 17, page 168. 
 
 24. Qui — noverit, that, in (what is) almost the sameness of the 
 brothers, does not know the oneness of their thoughts (consensum), 
 concordant and almost moulded together. 
 
 30-39. Consilio, intentionally. — 32. Ierit (= iverit), admit that 
 he went. — 33. Hi tui = hi fratres qui tui amici sunt. — 35. Quaes- 
 tor. In B. C. 56, while Caesar was in Gaul. — 39. Te. Repeated 
 from line 37 on account of the long intervening clause. 
 1*yn 1. De. Supply aliquid before de, from the preceding line. 
 
 2-10. Nihil — aliud = had no other object. — 5. Quam, etc. 
 Order : cum admonitus officio hujus (Ligarii) dederis {you shall 
 have given) quam (it, salutem) utrisquehis (Ligariis). — 7. NeqU6 = 
 et non. — 10. De, in the case of. — Homine. M. Marcellus. 
 
 19. Nec — nee, either — or. When the leading proposition is 
 negative, nee — nee, neque — neque, etc., in subordinate subdivisions 
 simply distribute the negation, and are equivalent to aut — aut. 
 A. & S. § 277, Rem. 5, (a); H. 585, 2; B. 999. 
 
NOTES 
 
 FI BST I'll I U PPIO. 
 
 Tni: fourteen <>r:i f : 1 against 
 
 .ton in-, I: 
 
 from their resembli 
 kinst Philip 
 
 assassin at 
 
 r he had Ml out, he was 
 detain* d al Rh( 
 
 urn. 
 ! ling 
 the office of consul, iras craftily preparing to follow in thi 
 
 On the day alter his arrival, Antonj 1 the 
 
 te for the purpose of securing their sai some new 
 
 honors to the memory of 
 moned to be present. He excused himself, how< 
 from his journey : but on the following day, September 2 i. B, I 
 he appeared in his place, in th< 
 the first Philippic. Alter explaining the n 
 departure from Rome, his sudden return, his i 
 ilaring that he would hai 
 humous honors proposed to the osurper, he d 
 
 U-. and warned the senate <>f the designs i had 
 
 violated the most authentic of those laws. 
 
 This oration produced an open rupture between Cicero and An- 
 tony. They became the principal ohs 
 
 e did Rome stand in inch need of the orator* 
 r did he appear to better advantage than during thii 
 The i mergency of the i 
 timidity, and he again became the popular idol. The image of the 
 old republic filled his mind ami animated him witl ipirit 
 
 and com; 
 rere in progress which resulted in tl I Tri- 
 
 omyirate, and in hia proscription and death, as relat 
 of hi be first four Philippics were delivered in the I 
 
 part of the year 1',. C. 11. and the lust ten early in i 
 
 811 
 
312 NOTES. 
 
 Page 
 
 173 1-9* Reversionis. In what different from reditus f See Lex. 
 2. Dicenda esse, ought to be said. — 4. Aliquando, at length, after 
 the "ides of March/' — 5. Manendum. Why is esse understood? 
 A. & S. I 272; H. 551, Lj B. 1135; A. 52, VI. See note on 
 line 11, page 30. — 9. Eo die. March 17th. 
 
 12-17. Exemplum. After the expulsion of the Thirty Ty- 
 rants from Athens, a general amnesty was proclaimed. — Verbum, 
 afivrjana (amnestia). — 17. Liberos. Antony sent his son (accord- 
 ing to Veil. Pat. his sons) as hostages to Brutus and his party 
 (praestantissimis civibus) in the Capitol. 
 
 22-25. Commentariis, memoranda, note-boohs (of regulations, 
 etc.) — 24. Restituti, sc, in Caesaris commentariis ab eo (Antonio) 
 dicebantur f Hm. — 25. Immunitates, exemptions from taxes, etc., 
 granted to cities and provinces. 
 
 174 1~10. Ser. Sulpicio. The celebrated lawyer, consul in B. C. 51, 
 and eulogized in the ninth Philippic. — 3. Figeretur, should be 
 posted up. — 8. Vellet. Subjunct. of the thought or wish of Antony. 
 10. Gratias egimus, toe thanked. 
 
 14-20. Ab 60, i. e., Antonio. — Datum esse. Supply videbatur. 
 16. Fuisset. Subjunct. in oratio obliqua. A. & S. § 266, 2 ; H. 
 529 ; B. 1296, E. j A. 67, II. — 19. Uncus — illi, the hook teas thrust 
 into that fugitive. The uncus was fastened to the neck of con- 
 demned criminals, by which they were dragged to the Tiber. — 
 20. Marii nomen. Amatius, surnamed Pseudomarius, pretended 
 to be either the son or grandson of the great Marius. Antony put 
 him to death without a trial. Diet. Biog. 
 
 22-34. Dolabellae. Antony's colleague in the consulship after 
 Caesar's death. See List of Consuls. — 25. Idemque = iidemque. 
 Bustum, a sepulchre. — Qui — effecerant = who had performed 
 that irregular burial. The reference is to the burning of Caesar's 
 body in the Forum. — 28. Animadversio in = punishment of. See 
 note on line 35, page 23. — 31. Columnae. This was an altar in 
 the form of a column, erected by the plebs in the Forum, and in- 
 scribed Parenti Patriae, to the Father of his Country. — 33. Ka- 
 lendis. See note on line 18, page 15. — 34. Nihil, sc, fecit. 
 
 175 1-5. Veterani. Caesar's veterans settled in various parts of 
 Italy. — 4. Quae, these things. — 5. Jus — liberam, a free right of 
 legation = the more usual jus liberae legationis. The libera legatio 
 was permission granted to a senator to go to any of the provinces 
 on his own private affairs in the character of an ambassador, but 
 without performing the duties of one. See Lexicon. 
 
 11-24. Non — causa. Because Antony had stationed four legions 
 
In I I ilondis Bextili* 
 
 14. Coujunctissima. On moo •••■ful mcu 
 
 20. Cousoendi ' m- 
 
 post i. -24. Apud eundem, <tt tkt km 
 
 25 37. Municipes. 
 on lin & Ea lecta. Proa tk 
 
 I 
 
 33. Boni quid, Rem conven- 
 
 turam 
 
 Kalendis, *. — 37. Galliis. 
 
 2 5. Nou quo non putarem, 
 
 Ad 
 tempus, in tt\nr. — 4. Veliam, . — 5. Quanto 
 
 — doloro, ir.'th liutr muck ' 
 
 13 24. Quamquam parum, etc., cUtkox ttlc 
 
 • 
 
 aided, for th.it 22. Naturam. i*. <., "tho 
 
 thovsaad — 24. Se, 
 
 25 39. Utriusque consilii, i. <•., of my . — 
 
 29. Prae me tuli. —34. Aut — 
 
 agebatur. -. — 35. 
 
 When \\ bj I'vn 
 
 ppe&red in 
 on tli - 37. Refere- 
 
 batur, a p I. — 39. Pignoribus, <»»» 
 
 \ biofa the «■■ 
 rity for th 
 G 18. Cum fabris. To demoliih his bouse. — 10. Operia, m i~- 
 - Publico, 5y I 
 
 . — 17. Parentalia, -18. 
 
 Supplicationibus, whiofa « 
 21 32. Fuerit, grant the 
 
 23. Stirpem. Por, n the 
 
 • Ut 
 cujus, etc hose 
 
 the 
 
 32. Velim, / vfc*. - 
 
314: NOTES. 
 
 Png:e 
 
 277 junct. to soften the assertion. A. & S. § 260, Rem. 4; H. 486, III. 
 3 ; A. 60, 2. 
 
 178 1-12. He. Connect it with inveniretur. — Tnus modo, only one, 
 Piso.— 10. Malum ^evil on it! A. & S. J 199, Rem. 2; Z. J 300. 
 Est = m«an«. — Iota, that — of yours. — 11. Quae dam, sc, servitus. 
 12. Hoc, I. c, nc taceant. Hm. 
 
 15-22. Sucpicionem — venire. The dative popido is governed 
 by the expression in suspicionem venire. Sec A. <fe S. $ 211, Rem. 
 5, Note j II. 392, II. 1; B. 817; A. 51, I. —17. Alium deesse de- 
 pends on in suspicionem venire. — 18. Gratias — habeo. See note 
 on line 1, page 17, and line 19, page 107. — 22. Minus = not. A. & S. 
 § 277, L, Rem. 14; Z. £ 731. 
 
 25-39. Non — probem, not that I approve them. — Non quo = 
 non quod. See note on line 2, page 176. — 26. Rationem haben- 
 dam (esse) pacis, etc., that regard should especially be had to peace y 
 etc. — 28. Advocatis. Sarcasm. The "counsellors" were the vet- 
 erans whom he brought with him to the senate-house. — Minus 
 valere, to be less well than usual. — 29. Quod, which. — 31. An 
 introduces the question quae ille in aes t etc. See note, and a simi- 
 lar construction, line 21, page 23. M. $ 453. — In = contained in. 
 Commentariolis, his notes. — 32, Auctore, voucher. — 33. Dictis, 
 referred to. — 39. TJt. — fecit : ut (as) non fecit multa promissa 
 (promised) multis. 
 
 179 4-10. Ad Opis. Supply aedem. It stood on the Capitoline, and 
 from it Anton} T took a large amount of money. — 5. Cruenta, blood- 
 stained : accumulated during Caesar's wars. — 7. Ea — efiusa, let 
 that too be dissipated. — 10. Q,uam lex, as a law of his. 
 
 11-20. Semproniae. Gracchus belonged to the gens Sempronia. 
 12. Sullae, i. e., leges. — Comeliae, sc, leges proferentur. But 
 where are Caesar's ? — 20. Acta. Order: non puto ferendum (esse) 
 acta Caesaris dissolvi (should be annulled by these manuscript 
 notes, chirographa). 
 
 21-25. Optima. Order : saepius flagitata etiam optima re publica 
 (interests of the state). — 23. Consulares, sc, provinciae. — 25. Quid ? 
 Supply censetis ; what do you think? See note, line 33, page 15, 
 and line 33, page 76. 
 
 26-38. De — decuria, in relation to a third decury or class of 
 judges. See note on line 7, page 57. The Lex Aurelia of B. C. 70 
 established three decuries of judges; senatores, equites, and tri- 
 buni aerarii. Julius Caesar excluded the decuria of the latter. 
 Diet. Antiqq., p. 650. Antony desired a "decuria centurionum." — 
 2d. Rettulit — libellum, he entered in his memorandum-book. — 
 
Comitiis. SY. ::t. — 35. Cons- 
 
 »>. Contui: 
 
 1 5. Ft: : 180 
 
 — 2. M eruisst I 
 
 6. Manipu 
 
 -Alaudarum, 
 
 C 14. Index 11. Utquisquesordidissimus— ita li- 
 
 bentissimo, t\r wtort 
 
 -14. In turpem decuriam, i ure, dmarm 
 
 59. Ad vim reverti. 
 36. A -Operas. .. — 
 
 39. Aliud. 
 
 3 5. Quid. B 181 
 
 — 4. Obrogatur — Caesaris 
 
 — Legibus. I 5. Ei — aqua. 
 
 13 17. Fixas 14. Reducti, t\ <-.. nonnulli 
 
 17. A mortuo. the 
 
 at ti, 
 
 .3. Uno — auctore. I 
 
 18. Domo. 
 I! ui. 20. Glo- 
 
 riabatur, /. — Rem publicam. 
 
 23. De his — de eis — illae enim. 
 
 28. Bonis tribunis. A —30. Religione »r,rA the 
 
 32. Mihi. 
 
 - 36. Quid turn 
 38. Cons 
 39. J:: . Rogaverunt. 
 
 7 14. Est — vobis - fomHill [g9 
 
 Tulli 8. Tollite — Removed, 
 
 — 11. Facilitatom, goud nature. — 12. Collegam — 
 
316 NOTES. 
 
 Page 
 
 182 fortuna. The sentence is unfinished, but its sense is completed in 
 the following sec? cum — esse factum. — 14. Avoruxn, etc. His pa- 
 ternal grandfather was the celebrated orator M. Antonius, consul 
 in B. C. 99 ; on his mother's side, L. Julius Caesar, consul in B. C. 
 90, whose son, of the same name, was consul in B. C. 64. 
 
 21-36. Quo minus — recusabo, lit., I will make no refusal that 
 he may not become most inimical to me = 1 will not object to his 
 becoming, etc. A. & S. £ 262 and Rem. 11 j H. 499; B. 1236; A. 
 65, III. — 33. Amici naturam, the disposition of a friend, i. e., 
 Antony. — 36. Nee erit — mortis, nor iciil the excuse of sickness 
 be more just in regard to your not coming to the senate than (your 
 excuse) of (fearing) death. In other editions these are regarded 
 as the words of Cicero, but Kayser, rightly considering them as a 
 continuation of " non — socero," marks them as quoted. Veniendi 
 
 183 is governed by justior. 
 
 2-12. Utriusque vestrum, of you both. — 5. Quoque. See next 
 note. — Optimi cujusque = o/ all the good. A. & S. £ 207, Rem. 
 35, (b) j H. 458, 1; A. 17, V. 4.— 12. Order: Quifructus rectefac- 
 torum esset (is, indirect question). Praeter ceteros = more than 
 others. 
 
 15-38. Impiorum, of the impious, a term frequently applied in 
 the Philippics to the enemies of the Republic as failing in their 
 duty to their country. — 22. Tuo nomine, on your account, i. e., for 
 what you did. Z. £ 679 in fin. — 25. Beneficio novo, on account of 
 your recent good service. Abl. of cause. — 31. Non. To be connected 
 with anteponis. — Quibus, during which. — 34. Metu. That Caesar's 
 promised donations might not be made. — 35. Collegam tuum 
 COllegam tibi esse, that your colleague should be (in reality) a col- 
 league to you. — 36. Auspiciomm, of the auspices. When Dola- 
 bella was elected consul, Antony (as augur) reported unfavorable 
 omens, in order to invalidate the election. See note on line 15, 
 
 184 page 50. 
 
 10-18. M. Manlii, who defended the Capitol against the Gauls, 
 but was afterwards thrown from the Tarpeian rock (B. C. 383) on 
 the charge of aiming at kingly power. — 11. Decreto — Manliae, 
 by a decree of the Manlian gens. — 12. Marcum VOCari, should be 
 called Marcus. — 18. Order: licet [ut quisque) loquatur quod libet 
 cuique (pleases him). 
 
 21-39. Domestici, the members of one's family. Fulvia, Antony's 
 wife, was insatiably avaricious. — 30. Quod. Rel. pron. — 31. In 
 fabula, in the play. — Illi ipsi, to the very man, viz., Atreus, in the 
 tragedy of " Atreus " (by L. Accius), slain by Aegisthus, son of 
 
Pagt 
 
 -36. Vita. 184 
 
 -39. Mu.. 
 
 1 15. L. Ciniii [fig 
 
 — 6. Lege 11. Nee beatui, etc. 
 
 ply th h tbeo 
 
 I 
 Abl. a 
 Clamores. 
 17 20. Statuae. 
 
 il|.jirr.->«'<l." Jim. — DuobllS 
 
 tribunis. t. — 20. Quid ? Set 
 
 on lii Apollinarium. Tl 
 
 ■uillv on th r of 
 
 26-39. Accio, whose pl*j i at the games. 
 Et — dari, <ni<i that the palm torn 
 
 Lit., in the 
 tieth 28. Suis, 
 
 Brutus ought to have oonduoied tl .--32. Popularibus, 
 
 court' 33. Idemque 
 
 . — Mediis, th* lamm. — 38. Tarn caram. Because 
 
 when I Um lJ«»in:in ] ITS and j»r 
 
 • v. — 39. A. Hirtii. At this th 
 
 1 at Mat ina, lighting against 
 Antony. 
 
 6-6. Quid igitur. J86 
 
 b ; Z. \ 769. — 6. Quale sit (of what nature it is =) ichat this means. 
 
NOTES 
 
 TO THE 
 
 FOUETH PHILIPPIC. 
 
 INTRODUCTION. 
 The union of Octavian with the party of the senate, and the 
 desertion of two legions from Antony, induced the latter to march 
 into Cisalpine Gaul, which, since the death of Caesar, had been 
 occupied by Decimus Brutus the conspirator. Brutus declared his 
 resolution to support the authority of the senate by holding that 
 province against Antony, whose situation had now become critical. 
 Cicero then addressed the senate, and in the third Philippic de- 
 nounced Antony as a public enemy, praised Octavian for his spirit 
 and energy, declared that Decimus Brutus had deserved well of the 
 state, and concluded by proposing public thanks to these leaders 
 and to the legions that had deserted from Antony. 
 
 From the senate Cicero went immediately to the Forum and 
 delivered the fourth Philippic to the largest audience that had 
 ever listened to his speeches. He recapitulated the subjects upon 
 which he had enlarged in his speech before the senate, giving the 
 people an account of what had happened, and declaring, that, though 
 Antony had not been formally declared a public enemy by the senate, 
 he was in effect treated by them as such. The oration, which was 
 delivered December 20th, B. C. 44, was so well received, that, speak- 
 ing of it in the sixth Philippic, he declares "he would have reaped 
 sufficient fruit from the exertions of his whole life, had he died on 
 the day it was pronounced, when the whole people, with one voice 
 and mind, called out that he had twice saved the republic." 
 
 Pnge 
 
 [87 4-6- Animus, the disposition, the will, i. e., defendendae reipubli- 
 cae. — 6. Simul ac, as soon as, is strengthened by primum : simul ac 
 pmnul = at the first moment that. — Aliquid. How is it used ? A. 
 4S.J 138,2, (b) ; H. 191, II. 1; B. 251. 
 
 7-12. Quod si, but if. — 9. Ne. Why not non? A. & S. ? 260, 
 Rem. 6, (b) ; H. 488, II. 3; B. 1198. — 10. Actam. Supply esse. 
 Why ? A. & S. 1 272 ; H. 551, I. j B. 1135 j A. 52, VI. — 12. Verbo, 
 in word, in name. — Re, in fact. 
 
 318 
 
13 19. Multo. *ior, mon 
 
 I 
 
 10. Qua, 
 
 r wards added by tbo 
 
 . will. — 
 25. Pi. tfl old. — 
 
 . 4 ni iinmo. 
 
 I. l.— Nomen acta : i ag* 
 
 3 7. Cum. ! /m«* and time, jgg 
 
 In ihi- -5. Capitalem, 
 
 - 7.— Ceperit. ■ cum it. A. & S. 
 
 . II. 
 8 18. Paternis ■ A I I sar, 
 
 — Non futuruin fuisse. wnM «..f Aosw 
 i I. pag* 1: W« Erat, lit., 
 
 : i.— 
 18. Si 
 
 29. Adsensus tot* <r (a«#*a- 
 
 01 rL-ferretur, thai (J 
 
 Primo — tempore. A. I S. i; ] 
 Quoque. t we. — 29. Populum — generatum. 
 
 I ars. 
 33 39.- Et loco i«, »easonably. 
 
 34. Martialium. . 39. Albae 
 
 const; 
 
 8 10. Fertur — caelum. ion 
 
 Msi forto. 
 
 16. Ut oitenditis, r. 
 
320 NOTES. 
 
 Page 
 
 189 17-35. Municipia. See note on line 16, page 53. -— 28. Pro- 
 vincia, from the province (Cisalpine Gaul), abl. of separation, 
 governed by ex in composition. — 35. Modo, just now, a short time 
 ago. 
 
 190 2-14. Resistat. To whom does the subjunctive refer the act? 
 6. Natus — civis, a citizen born for the republic (dative). — 14. Do- 
 natio, etc., in compliance with Caesar's promise to his veterans. 
 
 15. Infinita hasta = immense public sale. A spear was erected 
 at auctions, and indicated that the sale was conducted under the 
 authority of the public functionaries. Diet. Antiqq. 
 
 25-35. Sive — Sive, whether — or if. Lit., either if — or if; sive 
 = si — ve. — 35. Videant. Potential subj. (of possibility), and doe3 
 not depend on quamquam. 
 
 191 7-17. Illim = illinc, thence, from that place. — 14. . Agitur, the 
 question now is. — 15. Victim simus. Fut. subjunct. of indirect 
 question. — 17. Crudelitatem mortis = crudelem mortem. 
 
 31. Rationem — foederis, some thought of peace and a treaty, 
 if the matter should so require. — Tulisset. In the original con- 
 ception, fut. perf., tulerit. A. & S. g 266, 2, Rem. 4; H. 533, 4; 
 B. 1296, E. and I. 
 192 ^~^* Psrcussore, lit., striker, stabber, i. e., bandit, assassin. — 3. 
 Spartaco, a Spartacus. Spartacus was the most famous among Ro- 
 man gladiators and their leader in the Servile war.-- Quod (as to) 
 merely announces the subject of remark. A. & S. £ 273, 6, (a) ; 
 H. 554, IV.; B. 1258; A. 70, IV.— 4. Industria, abl. denoting in 
 what respect. 
 
 5-10. Cum, although, with habuisset, subjunct. of concession. 
 10. Tanta- — fuit, so great as it never was. Observe that numquam 
 excludes all comparison. — Felicitate — virtute, by the good for- 
 tune and the energy. 
 
 17. Hodierno, etc. Order : autem hodierno die primum (for the 
 first time) Ion go intervallo exarsimus ad spem libertatis, me auctore 
 et principe, hoc M. Servilio, fortissimo viro amicissimoque vobis, 
 collegisque ejus, ornatissimis viris, optimis civibus, referente. 
 
 18. Hoc M. Servilio referente, this Marcus Servilius introducing 
 the subject, laying the matter before us (in the senate) : alluding to 
 the action of the tribunes (as related in Philippica III., 5 and 15) 
 in laying before the senate the subject of the common safety. — 
 Referente. The full expression would be de re publica referente. 
 See note on line 6, page 23. By the Plebiscitum Atinium the tri- 
 bunes became, ex officio, members of the senate, and as early as 
 B. C. 456, they assumed the right of summoning meetings of that 
 
bodv .. — M. 8ervilio \t of the people «* -- 192 
 
 20. Longo inteivallo, war 
 
 i o uicaisurei ag y, at act ! 
 
 'ail. III. 
 
 21. Exarsimui — if c have been 
 
 NOT I 
 
 i n 
 
 NINTH PHILIPPIC. 
 
 INTRODUCTI- 
 
 •hdrcw to 
 he was 1 ■■ :.dca- 
 
 1 BpOO tk .a jtublio 
 
 •Bamji but i h;i * 
 
 ling an embtftj t«» him. Tin rank, 
 
 >\ all other hoftilitii sub- 
 
 i bleb he wu to 
 
 oamp, Ilt> was the t 
 
 the iuti- 
 bieh was d 
 
 al. and a 
 
 lution in I 
 HI C 
 
322 NOTES. 
 
 Page 
 
 193 !• Vellem, / could wish. Is the realization of the wish possible ? 
 A. 60, 2, in Jin. See note on line 39, page 103. — Fecissent, had 
 brought it to pass. — TJt is omitted. A. 68, II. in fin. 
 
 2-5. Gratias ageremus, ice were thanking. — 3. Mortuo (eo), 
 for him dead. — 4. Renuntiare, to report, to make a report con- 
 cerning. —5. Reditus. See note on line 4, page 173. — Fuerit 
 futurus, icould have been. See note and references on line 17, 
 page 168, and line 23, p. 171. 
 
 6. Non quo, not that, not as if. Used instead of non quod. A. 
 & S. I 262, Rem. 9; H. 520, II. 3 j B. 1256; A. 63, I. 
 
 7. Defuerit, was icanting. This subjunctive implies that the sup- 
 posed reason is not true in fact. See grammatical references to 
 the preceding note. 
 
 11. Cuiquam — legato, full (suitable) honor has (ever) been ex- 
 tended (lit., held) to any ambassador in case of his death. 
 
 17-24. Qui cum, as (since) he. — Ita, in such a manner. — 19. 
 Quo minus (=quominns) experiretur, lit., by which he should 
 endeavor the less — to endeavor. — Vel, even. — Si has the force of 
 num, whether, (especially in Cicero after experior.) — 24. Ejus (i. e., 
 Antonii), with him. 
 
 194 l-"& Alia. Supply fecisti, and again after hoc. — 4. Praeter sen- 
 tentiam, beyond (more than) your own opinion. — 5. Responden- 
 dum (esse). See note on line 11, page 30. 
 
 17. Fidenis, at Fidenae (now Castro Giubileo), in B. C. 438. 
 Cornelius Cossus slew Tolumnius in single combat, and dedicated 
 his spoils in the temple of Jupiter Feretrius, the second of the 
 three instances in which the spolia opima were won. Diet. Biog. 
 
 21. Cn. Octavii. Consul in B. C. 165. In B. C. 162 he was 
 sent, with two colleagues, into Syria, to enforce the terms of the 
 peace made with AntiSchus the Great. Diet. Biog, 
 
 27-31. Subesset, was present. Subjunctive of result. A. & S. 
 § 264, 1, (a), and Note; H. 500; B, 1218; A. 65, I. — 29. Ejus, 
 him, or that one, in apposition with Antiochi. — 31. Laudiceae (= 
 Laodiceae), at Laodicea. 
 
 32-38. Leptine, Leptines, the name of the assassin. — 33. Quae 
 (i. e., statua) honestaret = ut ea honestaret. — 36. Tullo, etc. The 
 names of the four ambassadors (line 16). — 38. Non sanguis, not 
 the blood, or violent death, which is contrasted with the natural 
 death of Sulpicius. 
 
 195 8-13. Diligentia, the attentiveness, diligent care, from diligo, I 
 love. — 10. Dissimilem sui, unlike himself. — 11. Sibi, by him. — 
 13. Quam videri profuisse (to have benefited) rei publicae, etc. 
 
323 
 re* 
 
 21. Perturbatui esset. Caudal 1 8. J MS, S, 195 
 
 III. 
 29. Quocirca etiam 
 
 The 
 
 ■ 
 
 35 36. Obeuud .e. : beeUN itcusationem 
 
 lmpli< 36. Quin >mus 
 
 8 9. Ut vtro. —9. Ferre, t || bo.Q- 
 
 Didicisient. /"«■», lAan. 
 
 13 21. Singulari pieta*.- 
 
 — 18. Vtl. |U*. 
 
 21. Prosocuti sumu- 24. Cui, 
 
 ... 1 : II. 
 
 28-35. Rostris, th* m line 2, page 73, and 
 
 mi. — 30. Reliqua vita, ]«art 
 
 mbaaay, — 35. BJlaM t i r , will te dU r ^ gmHM L The sub- 
 
 1-18. Juris consultus. lost, — 9. Futurum sit, jq^ 
 
 r< .-.-iilt. — 18. Quam filiun 
 looms 
 25 28. L. Sullae, —26. Statuta est, mom ered 
 
 . — 28. Ipsum. Why a. ^36; 
 
 IV. 
 35. Statuam non {dtoemendam esse) depends on cmtuit. 
 7-10. Augeatur is vir, l<t thnt mm Is looersoT, Subjunct. aj «qq 
 boperotii unct. — 10. Gratiam referre. t*ee note 
 
 on line 6, | 
 
 15. Cum. the preamble to the resolution. — 
 
 Ser. Sulpicius Q. F. ( = ■ Q Lemonia Rufus, fau'os 
 
 Le- 
 monift - ei tribo. A. 
 
 28 30. Placero, thai it \ i»ends on 
 
 — 30. Gladiatoribus. G 1 age 
 
 - Liberos posterosque ejus hoi 
 
 , with a radius 
 Ludis, if the gamut. 
 
 33-36. Uti, etc. N ifin- 
 
 itivc h uti. — 36. Quanti locaverint, sm they 
 
324: NOTES. 
 
 Page 
 
 ]Qft shall have contracted for, — Quanti, genitive of price (degree of 
 
 value). 
 199 2. Efferri, should be carried out for burial. See Lex. 
 
 5. Atque, etc. Order : atque existimare e re publica {of public 
 advantage) curules aediles remittere edictum, quod habeant de fune- 
 ribus, funeri Servii Sulpicii, etc. — Aediles curules. The curule 
 aediles were two in number, as were also the aediles plebeii. The 
 office of the former was instituted B. C. 365. Only the aediles 
 curules had the power of promulgating edicts, a power founded on 
 their authority as superintendents of the markets, and of buying 
 and selling in general. Diet. Antiqq. 
 
 6. Edictum — remittere, should relax the edict which they have 
 in regard to funerals, in favor of the finer al of Servius Sulpicius 
 Rufus, etc. — De funeribus, i. e., regulating the expense. — "Edic- 
 tum de funeribus fuit de sumptus in funere faciendo modo, quo 
 edicto solvi volebat funus Sulpicii." E. 
 
 7. Funeri. Dative of advantage — in favor of the funeral, so 
 as to allow Sulpicius a distinguished funeral. 
 
 10. Quo — inferatur = ut eo — inferatur (may be buried), sub- 
 junct. of purpose. — Quod sepulcrum = ut id sepulcrum, and hence 
 esset, subjunct. of purpose. 
 
 12. Uti quod = cum id, because it, and therefore followed by 
 causal subjunctive, datum esset. A. & S. g 264, 8, (2); H. 519, 
 3; B. 1253; A. 63, II. — Optimo jure, with perfect justice. — Publico, 
 by the state. The resolution is quite verbose, like all legal docu- 
 ments. 
 
NO I I 
 
 TUB 
 
 ORATloN AGAINST V 
 
 INTRODUCTI- 
 
 Cat s whoso name hu become a b v 
 
 and i! m as 
 
 his pi 
 
 f hit 
 rap a- lelty. H<- pin ** of 
 
 art, i] att dwc!!- 
 
 tlu-ir owners and appropriated to himself. I! 
 
 - iijM>n th- t the lati 1 
 
 and * rown 
 
 and k»j.t in ehallll until th.v wire strangle : 
 
 thfin. u. i is. wink- being 
 
 scour, mm J it did not save him from 
 
 •■riminal • in nearly 
 
 all th 
 
 had been qnaettf al Lilyku-um in I 
 lolici* i -t the prosecution. Bal Quintal Caccilius 
 
 Verros, wh d his qna< 
 
 asserted bii right t<» bi tlM proaeenior, his abjoet being to make 
 th<- prOMOatioo a sham. I I the <»r:iti 
 
 ciiituu, and the t*«.urt baring decided the question I r, he 
 
 was al U uce. By 
 
 assiduous labor * task in fifty 
 
 th.- il)l| 
 until 
 
 aator, and 
 
 ) >cgan on 
 the 5th of Au^- lowing or.. 
 
 was delivered. It was an exciting and memorable seem-. 
 
326 NOTES. 
 
 the foot of Mount Taurus, from the shores of the Bla?k Sea, from 
 many cities of the Grecian mainland, from many islands of the 
 Aegean, from every city or market-town of Sicily, deputations 
 thronged to Rome." The following nine days were occupied in 
 hearing evidence and in the examination of witnesses. Verres 
 soon saw that his case was a hopeless one, and on the third day 
 after the trial began, he retired to Marseilles with a large portion 
 of his ill-gotten wealth. This closed the prosecution. 
 
 The remaining Verrine orations, five in number, were written 
 and published while the culprit was in exile. — Abridged from 
 Forsyth, 
 Page 
 
 200 1-10* Judices. See note on line 7, page 57. — 2. Ordinis, t. e. y 
 the senatorial. By a regulation of Sulla's, judices at this time 
 were selected exclusively from the senators. — 7. Apud populum 
 Bomanum, etc. The italics are supplied by Baiter, and are 
 intended to cover a defect in the MSS. — 9. Percrebruit, has been 
 noised about. — 10. Hominem, subj. ace. of posse; depending on 
 opinio inveteravit. A. & S. \ 272 ; H. 551, 1, j B. 1135 j A. 52, VI. 
 Quamvis — nocens (lit., let him be as guilty as you please) = how- 
 ever guilty he may be ; or, although he may be guilty. — Sit. Sub- 
 junct. of concession. 
 
 11-15. Ordinis. Of your order. The force of vestrorum belongs 
 equally to ordinis (i. e., ordinis vestri). An adj. following two 
 nouns may qualify both, but it more frequently qualifies only the 
 latter. — 12. Parati, sc, ii vel homines. — [Reus]. Words and 
 passages thus inclosed are found in only a few MSS., or rest upon 
 inferior MS. authority. — 15. Jam, already. 
 
 16-22. Spe, in expectation (not hope). — Praedicatione, by open 
 (prae-) avowal. — 19. Actor, as plaintiff, i. e., attorney for the 
 plaintiff. Actor is opposed to reus, the defendant. — 21. Recoil- 
 ciliare — amissam, to recover your lost reputation with regard to 
 (lit., of) trials. — 22. Gratiam, favor. 
 
 23-25. Possetis. As a perf. definite (adduxi, / have brought up) 
 precedes, we should expect possitis. — 24. Aerarii. — See note on 
 line 16, page 57. — 25. Juris urbani, of the city's justice, which 
 Verres, when praetor, rendered wholly corrupt and venal, and which 
 he was now endeavoring to pervert by bribery. 
 
 201 *~^' * st i ns « See note on line 2, page 13. — 2. Religionem veri- 
 tatemque, the sanctity and the recHtude. — 5. Videatur, shall appear. 
 In rendering the subjunctive, employ those auxiliaries which best 
 convey the real meaning. 
 
NOTES. 327 
 
 6 9 Ut conflteor. ! trd. A. i 201 
 
 8. $ 262, Kctn. s. — Cum, the cope— tiire i 
 
 . factac tint; 
 
 Sl f 2: and (2) tamen, > 8 Doviurim - 
 
 • • II 9. Reppulerim— r«p«/r/ 
 18. Tantum ..n. ■• commovu: 18. M.' 
 
 h Mttinu-, but M 17. Ordini — tenatorio, finally, the 
 
 9tna(< 18. DlCtltu 
 
 Eis motuendum . c note on hue 
 
 I I. page 
 
 «gi to esset. — 23. Tarn — quam. «• — a: — 30. 
 Factut fit ii regarded as an inte- 
 
 rna than 
 the w i 
 
 34-39. Offonderot, he atumblt upon. — Diem — tfss* 
 
 36. Biduo. uce. — 39. In- 
 
 quisitor, ■ 
 • 
 
 2 14. Obii, / —5. Non qui - h«« ut u addu- 202 
 
 ceret - . — 11. Defixurus aim, / trill fa»< 
 
 jun«-t. fatal alt). A. I 
 
 III. 1 ; l:. li;_\ — 12. Equates. Bm BOto on Hm 14, p*fl 10, and 
 
 -14. Tot tarn. 
 22 30. Fuerit Quo posset 
 
 used 
 
 14, II.— 30. ' •komld be icleetoi 
 
 ■it) arbitral*! qn 'jui, 
 
 dum h 
 
 should J, Itftt) iuterea M 
 
 37 38. Rejection*, the reject . — 38. Rati- 
 
 oneni, 
 4 12. Copia, jluiucy. — 5. Jam pridem (now a long time) - long oqo 
 9. Quid aliud .- "-A.it el»e. — Carbonem, it it in 
 
 contulem. — 12. Sortit, *. 
 
 13 24. Legal. uty, legatus. — 17. Quaettorium — 
 
 at uh- 18. Pro quaettore, /"<>•/»<<"•'• r. —2$. 
 
 In dicendo, i*prv>< 
 
 24. Addictio aio bonoruui pottettio- 
 
 num^uc contra institute omnium. 
 
328 NOTES. 
 
 Page 
 
 203 37. Non abjudicaretur, teas not judicially declared forfeited. 
 
 204 ^~^' ^oactae, sc, sunt. — 4. Absentes — facti, accused in their 
 absence (lit., made defendants). — Rei, from reus. — 5. Indicta 
 causa (lit., their cause being unpleaded) = without trial. 
 
 14-28. Quae Vic tores, which they (when) victorious. — 18. Reli- 
 gionibus, ceremonials (rites) of religion. — 25. At enim, but then. 
 At suggests the objection of a supposed opponent, and enim, etc., 
 states it. — 28. Quoque follows the emphatic word. 
 
 33-39. Quae SCit, which they (i. e., multitudo) know. — 35. Id 
 is denned by the object clause ut — opponat. — 39. Inania, the 
 emptiness. Neut. plu. 
 
 205 3-10. Praesidio. Abl. of cause. (There is no need of refer- 
 ring it specially to confidere. See H. 419, V. 1). — 4. Aliud quid- 
 dam, something else. — Jam diu. See note on line 21, page 13. — 
 5. In manibus, in hand. — 7. Prius, first; because two things are 
 referred to. — Ut, how. — 10. Mansit, i. e., redemptio, the buying off. 
 
 12-18. Sortitione, the drawing of lots. The various provinces, 
 and the functions of the praetors and other officers, were assigned 
 by lot. — Istius limits spem. — 16. Libelli, memoranda (little books). 
 17. Nota, Color, SOrdes, infamy, shame, baseness. — 18. His S6U- 
 tentiis adlini, to be attached to these sentiments (purposes). 
 
 24-39. Order : eaedeinque insidiae comparantur vestrae famae 
 fortunisque omnium, etc. — 32. Fit obviam, meets. — Multitudini. 
 A. & S. \ 228, 1 ; H. 392, II. ; B. 870 ; A. 51, 1. — 37. Pedetemp- 
 tim, warily, carefully. — 38. Ratio, a regard. — 39. Fomicem 
 Fabianum, the arch of Fabius ; a triumphal arch built by Quin- 
 tus Fabius Maximus Allobrogicus in the Via Sacra. See Plan of 
 the Forum. 
 2Qg 4-11. Consistit, he stops. — 8. Immo vero. See note on line 19, 
 page 105. — Narrabat, he would tell me about it. Imperf. of re- 
 peated action. — 11. Ratione, the nature, kind. 
 
 19-26. Quid igitur, sc, censetis, what then do you think? A. & 
 S. I 229, Rem. 3, 2; B. 720, b; Z. $ 769.-22. Nihil, sc., valebit. 
 23. Quid. See references to quid igitur, above. — 26. Vertentur, 
 tcill depend. As a deponent (in a middle sense). 
 
 28-31. Optimus quisque, all the good, all the best men. A. & S. 
 ? 207, Rem. 35, (6); H. 45S, 1 ; B. 1052; A. 17, V. 4. — 31. De — 
 judiciis, in regard to transferring trials to the equites and tribuni 
 aerarii : nos, in line 29, meaning nos senatores. See note on line 
 7, page 57. 
 
 34-38. Nova, the recent. — 38. Obtigisset, U had fallen, i. e., by 
 lot. — 38. Ut — quaereret, that he should conduct inquiries in regard 
 
829 
 
 to ftortion. — Pocunili repot to U recovered 206 
 
 2 10. Sane, I Neque Umen - «-t tames bob, 207 
 
 5. Unum illud -8. Quite 
 
 With iiumrrnlK. — 10. Nomill©, on account iny •loc- 
 
 Divison s 
 15 17. Praeturam. Yerreiwaapr 17. Quan- 
 
 tam, 
 
 27. Romilia • L k 
 
 8. i U 23. HS I ttmii — 
 
 27. Prae- 
 monebat, > 11. 
 
 36-39. Ratio, 36. Hoc judici< 
 
 Districtum - fu- 
 turum 
 
 Districtum futu- 
 rum 
 
 -39. In eo, •'» U\mt i»ac 
 4 11. Coepta §unt, lefaw. I 208 
 
 5. Cursaro 
 I i ii tin. — 6. Tribus. Bee ■ot*M Ui — 9. Ut 
 
 — ne, for the ii 11. Honore, ». <-.. the tn 
 
 19. Bed : . The ■ Kndieatet e eorrapU Kayeer 
 [non solun lit these wordf, ard 
 
 20. Dedit — videatu: -di) 
 
 riminal bt / 
 
 .aerogativae, 
 
 and 
 
 26. Alter consul. I 
 
 1 15. Committis, yen m//W. — 9. M. Caesonius 209 
 
 with I —10. Accusatoris, I Con 
 
 silio. ee*M tdfet.— 14, Jnniano consilio, the oum< 
 
 ilieeV I 1 15. In 
 
 medium 
 
330 NOTES. 
 
 Page 
 
 209 16-33. Ex, after. — Xal. = Kalendis. — 20. Tristis, glum, stem. 
 27. Subscrtiemur, ice icill choose a substitute by lot. — 29. Secun- 
 dum, after (lit., following, from sequor). — 33. Sextiles. See note 
 on line 12, page 175. — Hora VIII. = hora octava, at two o'clock. 
 (Others, hora nona). 
 
 35-37. Ludos VOtivos, the votive games. " Among the games 
 occasioned by vows, the principal were such as were promised and 
 appointed by generals in war." Eschenburg. Pompey had just 
 successfully terminated the war against Sertorius in Spain, and 
 that against Spartacus in Italy. — 37. Romani, i.e.. ludi : also 
 called ludi circenses Romani and ludi magni : celebrated every year 
 from the fourth to the twelfth of September, in honor of Jupiter, 
 Juno, and Minerva. (According to others, in honor of Jupiter, 
 Consus, and Neptunus Equestris). Diet. Antiqq. See note on line 
 37, page 45. 
 
 210 ^~9. Victoriae, of Victory, the personification of victory. — Ple- 
 beios, sc, ludos, celebrated on the 16th, 17th, and ISth of Novem- 
 ber, to commemorate the reconciliation between the patricians and 
 plebeians after the first secession to the Mons Sacer. Diet. Antiqq. 
 9. Et (se) committere suam (tabellam) jurato (abl. absol.), quam 
 tabellas aliorum injurato. The presiding judge drew out of the urn 
 the number of names proper to constitute the jury. See note on 
 line 19, page 113. 
 
 11-33. Nunc jam. Note, line 24, page S3. — 18. Composition 
 letter equipped. — 24. Tabulis, by the records. — 32. Istius — rati- 
 oni, lit., a course of that kind = **<<?£ a course. — 33. Binos, the 
 two, first mentioned. See note on line 38, page 75. 
 
 35. Comperendinem = / may commence the second pari of the 
 action. "After the passing of the Lex Servilia (about B. C. 104), 
 the process in De Repetundis was altogether peculiar, for at that 
 period Comperendinatio was introduced. By this arrangement, 
 all trials De Repetundis were divided into two distinct parts. Actio 
 Prima and Actio Secunda. In the Actio Prima, the accuser gave 
 an outline of the case ; the defender then replied : and the wit- 
 nesses were examined. The proceedings were now suspended 
 until the next day but one (perendie). when the Actio Secunda took 
 place." Ramsay's Man. of Rom. Antiqq. 
 
 211 S ~ 35, ?ericulum « tr{aI ' proof. —16. De industria, intentionally, 
 on purpose. — 19. Dignum in quo, deserving that in it (in quo = ut 
 in bo), and hence contenderem, 1 should strain, subjunct. of result 
 after dignum. — 31. Deponere, sc, pecuniam. — 32. Sequestres, 
 agents, in bribery. — 35. Abstineant, let them hold off. As im- 
 perative. 
 
NOTES. 881 
 
 3-35. Praa, in sea 7 Rebus, «m«. - 10. Id 
 
 1 Sublata in, fa I !•■ frrsi 
 
 • , H8 tricies. re««ne- 
 
 • 
 
 i raetorinm. 
 19. Lis sit, • Eo 
 
 nomine, »» th>- 22. PecuKtus, gen. of the crinw. — 
 
 23. DeiMJeiUte,/»r«'/^'/"'y <i/«m»«f (A* majesty >/ the people. 
 
 ::ioognita. beimg **»< 34 Discoloribm 
 
 •ignis, if" raekjmdmx had 
 
 35. Sentential, the ror tablets containing 
 
 tlirlll. 
 
 3 33. Cujui nducia, If <i rslfamei u},-n tehom. Fiducia, abl. si nio 
 cause. — Spoliaret. '• — 7. Rem, p ro p 
 
 erty, profit. — 8. Altorum annum. — 17. Ablaturom. 
 29. Quo, irA.r. of cause. — 33. Cui./or this. — Loc 
 
 /'if r»'me, season a 1 abl. 
 
 4-31. Verbo, mi ■ as the word was concerned. — Be 214 
 
 vera. 5. Hoc fugit. 
 
 Pompeio referente de. Rssjsjssg 
 
 line C. page 2:i. - 12. Fuisse desideratnros, 
 would hart 14 Ad, near. 
 
 17. In eo in MMb — 18. Idem A< u/«o.— 
 
 28. Vel tennissimum, seaa fA« very poorest. Vel gives emphasis 
 
 31. Esse integrum, 
 
 rum, aCCj 
 
 1 39. Gratia, ty i -4. Ut nemo c< t . 215 
 
 tur c 12. Conceptam, 
 
 saeesrrasl. — Ordini. ^advantage. — 15. Hoc — dignitate 
 
 Kmamitl this spl> *ol. — 26. 
 
 Mehercule. See note on *§• 19. — 28. Perseqnendam. 
 
 punish top.— Defutnram eata, — 38. Fac ■ let. — Paternae - I 
 liae, a/ y<"<r / ; oted by M.' Aeilius I 
 
 Ig neither 
 dinar. 39. Vein 
 
 3 39. Domestical s/ % v»ur ftessse, family. — 4. Hon sinant, <■.'.' 216 
 
 8. Scaevolae. V. Uweim Scaevflla. — 10. Scauri. M. Annitius 
 
 163, consul .ml again 
 
 13. Praetore. AM. tkm I 1 iecto consilio, ssntJ with) a 
 
 I judges. — Nocentl reo. the accused being y< 
 
332 NOTES. 
 
 Page 
 
 21g Abl. absol. — 15. Rationem, a regard, consideration. — 16. Mihi 
 — est = / am resolved, lit., it is fixed for me. — Committere, to 
 allow. — 18. Siculi, if retained, is an instance of anacoluthon. — 
 20. Cum, although, with arcesserent, concessive subjunct. — Novo 
 exemplo, lit., by a new example = in a manner without precedent. 
 24. Eorum imperio, under their (i. e., the consuls') administration. 
 Imperio, abl. of cause. — 27. Responderi = an answer should be 
 given. See note on line 11, page 30. — 32. Censendi, of being rated, 
 of having their census taken. The gerund in a passive sense. A. 
 AS.? 275, I., Rem. 2; H. 562, 5; B. 1326; Z. § 658. — 35. Om- 
 nium esse, should belong to all. — 39. Ita constituam, I icill so 
 arrange. 
 
 217 3-21. Crimen, the accusation. — 6. In — res, for each item, charge. 
 9. Altera, in the second. — Actione, abl. of time when. — 15. Qua- 
 dringenties centena milia sestertium =40,000,000 sesterces. See 
 note and references, line 16, page 212. — 21. Dixi. Omitted in 
 some of the MSS. 
 
ROMAN CONSULS 
 
 DURING OH I 
 
 
 llini Berranna, Q. Benrilim Caq»iu. 
 
 1*. Kutilius Kutu-. (ii. Ma 
 
 trial II.. ( Pimbriflb 
 
 c. Marina 1 1 1.. L Aarelis 
 
 C, MaiiUl IV.. Q. Lutatius Catulus. 
 
 ('. .Mi! in- V.. M.' .\<juil 
 
 C. Marius \*I.. L. Valcriu 
 
 .M. AntMt, Albinaa. 
 
 Q. Caelina Metellua 
 
 ("n. Cornelina Lentnlna, 1*. Lieiniai 
 
 Cn. Domitina Ahenoberbna, nginus. 
 
 L. Lioinina Craaana, Q. Mucin- Seaerola. 
 
 leliofl Caldaa, L. Domitina Ahenoberbas, 
 ('. Valerius Klaecus. M. HiTennius. 
 
 C. Clautlius Pnleher, M. Perperne. 
 L. Mareina PhiHppna, Bex. Julius Ci 
 L. Julius Caesar, r, Kutilius Lapne. 
 Cn. Pompeiaa Strabo, L. Poreiua Cato. 
 irnelioa Bulla, Q. Pompeina Kutus. 
 Cn. Ootarioa, L. Cornelina Cinna. 
 L. Corneliui Cinna II.. C. Ifarioa YIT. 
 
 ana III.. Cn. Papirina Carbo. 
 Cn. Papirina Carbo 1 1.. L I I inna tV. 
 
 L. Cornelina Scipio Aaiatieea, 0. Jnnina Nurbanus 
 
 Bnlboa. 
 
 <\ Marina (C. P.), Cn. Pnj.irn MI. 
 
 M. Tnllina Deenla, Cn. Cornelina Dolabella. 
 L Cornelina Bnlla II.. Q. Caeeilina Metellna I 
 
 rriliai Vatia [aanriona, App. Clandina Pnleher. 
 M. Aemilina Lepidne, (}. Lntaiina Catnlna. 
 I>. Jnnina Bmtna, Mam. Aamilim I 
 . Beribonina ('uric 
 
 otta. 
 illna, M. Anrel 
 ro Lnenlli 
 iliu< Poplieola, 
 
 ira. 
 Cn. Pom] 
 
 888 
 
 
 106 
 
 648 
 
 
 
 
 650 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 656 
 
 
 
 
 
 95 
 
 
 
 660 
 
 
 
 
 
 
 
 90 
 
 664 
 
 B9 
 
 665 
 
 88 
 
 666 
 
 87 
 
 667 
 
 86 
 
 668 
 
 
 569 
 
 
 670 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 682 
 
 :i 
 
 
 
 
 69 
 
 
334: 
 
 ROMAN CONSULS. 
 
 Anno 
 
 
 
 
 aetatis 
 
 ROMAN CONSULS. 
 
 A. C. 
 
 A. U. C. 
 
 CJceronis. 
 
 
 
 
 39 
 
 L. Caecilius Metellus, Q. Marcius Rex. 
 
 68 
 
 686 
 
 40 
 
 C. Calpurnius Piso, M.' Acilius Glabrio, 
 
 67 
 
 687 
 
 41 
 
 M/ Aemilius Lepidus, L. Volcatius Tullus. 
 
 66 
 
 688 
 
 42 
 
 L. Aurelius Cotta, L. Manlius Torquatus. 
 
 65 
 
 689 
 
 43 
 
 L. Julius Caesar, C. Marcius Figulus. 
 
 64 
 
 690 
 
 44 
 
 M. Tullius Cicero, C. Antonius. 
 
 63 
 
 691 
 
 45 
 
 D. Junius Silanus, L. Licinius Murena. 
 
 62 
 
 692 
 
 46 
 
 M. Pupius Piso Calpurnianus, M. Valerius Messala 
 
 
 
 
 Niger. 
 
 61 
 
 693 
 
 47 
 
 L. Afranius, Q. Caecilius Metellus Celer. 
 
 60 
 
 694 
 
 48 
 
 C. Julius Caesar, M. Calpurnius Bibulus. 
 
 59 
 
 695 
 
 49 
 
 L. Calpurnius Piso Caesoninus, A. Gabinius. 
 
 58 
 
 696 
 
 50 
 
 P. Cornelius Lentulus Spinther, Q. Caecilius Metel- 
 
 
 
 
 lus Nepos. 
 
 57 
 
 697 
 
 51 
 
 Cn. Cornelius Lentulus Marcellinus, L. Marcius Phi- 
 
 
 
 
 lippus. 
 
 56 
 
 698 
 
 52 
 
 Cn. Pompeius Magnus II., M. Licinius Crassus II. 
 
 DO 
 
 699 
 
 53 
 
 L. Domitius Ahenobarbus, App. Claudius Pulcher. 
 
 54 
 
 700 
 
 54 
 
 Cn. Domitius Calvinus, M. Valerius Messala. 
 
 53 
 
 701 
 
 55 
 
 Cn. Pompeius Magnus III. (alone until August 1st), 
 
 
 
 
 Q. Caecilius Metellus Pius Scipio. 
 
 52 
 
 702 
 
 56 
 
 Ser. Sulpicius Rufus, M. Claudius Marcellus. 
 
 51 
 
 703 
 
 57 
 
 L. Aemilius Paullus, C. Claudius Marcellus. 
 
 50 
 
 704 
 
 58 
 
 C. Claudius (M. F.) Marcellus, L. Cornelius Lentulus 
 
 
 
 
 Crus. 
 
 49 
 
 705 
 
 59 
 
 C. Julius Caesar II., P. Servilius Vatia Isauricus. 
 
 48 
 
 706 
 
 60 
 
 C. Julius Caesar, Dictator, M. Antonius, Magister 
 
 
 
 
 Equitum. 
 
 47 
 
 707 
 
 61 
 
 C. Julius Caesar III., M. Aemilius Lepidus. 
 
 46 
 
 708 
 
 62 
 
 C. Julius Caesar IV., Dictator, M. Aemilius Lepidus, 
 
 
 
 
 Magister Equitum. 
 
 45 
 
 709 
 
 63 
 
 C. Julius Caesar V., M. Antonius (P. Cornelius Dola- 
 
 
 
 
 bella in Caesaris locum Cos. sufficitur). 
 
 44 
 
 710 
 
 64 
 
 C. Vibius Pansa, Aulus Hirtius. 
 
 43 
 
 711